czêœæ ii - typo

CZÊŒÆ II
Życie nie jest całością i nie da się go tak ułożyć,
żeby wyszła z tego jakaś całość – a samo przez się też się nie układa.
Jarosław Marek Rymkiewicz1
M³odoœæ Feliksa Zienkowicza
Rodzice Feliksa – Paweł i Maria z Ponikiwickich Zienkowiczowie, pochodzili
z Grodzieńszczyzny. Maria, urodzona w 1819 roku w Szczytnikach koło Brześcia
nad Bugiem, zmarła w wieku dwudziestu trzech lat przy narodzinach syna, jedno−
cześnie osierocając blisko dwuletnią córkę Paulinę2; w przyszłości to właśnie Paula
będzie adresatką większości listów pisanych przez brata z syberyjskiego zesłania.
Paweł Zienkowicz herbu Siekierz, syn Pawła i Agaty z Wysiekierskich,
późniejszy asesor sądu powiatowego i sędzia graniczny, urodził się 1813 roku
w rodowym majątku Mokre w powiecie prużańskim3.
Tam też 22 września 1842 roku przyszedł na świat Feliks Antoni.
Dziesięć dni przed narodzinami jego dziadek Paweł, syn Grzegorza, wydał
„Testamentowe rozporządzenie. Wiadomość co stanowi Dziedzictwo Mokrego”.
W szczegółowym spisie umieszczono „włościan chat ośm, w nich dusz męskich
25, żeńskich 27 z gruntami, łąkami, wygonami, zabudowaniem i wszelkim ich
1
J.M. Rymkiewicz, Słowacki. Encyklopedia, Warszawa 2004, s. 35.
Maria z Ponikwickich Zienkowicz zmarła w połogu 22 IX 1842 r. w majątku Mokre; tam
również, na przykościelnym cmentarzu, została pochowana. Córka Paulina urodziła się 1 I 1841 r.
(metryki w posiadaniu rodziny).
3 Wywód genealogiczny sporządzony w roku 1817 sięga wieku XVI. Oprócz wykreślonego
drzewa genealogicznego zaopatrzony jest on w tekst: „Deputacja wywodowa Guberni Litt. gro−
dzieńskiej uznawszy dowody rodowitości szlacheckiej Familii Urodzonych Zienkowiczowów Her−
bu Siekierz używających jako to: dwóimienny Grzegorz Ludwik z synami Pawłem Ludwikiem,
Adamem, Xawerym i Józefem a z głowy Pawła wnukami Bernardem, Leonem i dwóimiennym Paw−
łem Stefanem z Ojca Jana, Dziada Hieronima, Pradziada Wojciecha a nadPradziada Stanisława
Zienkowiczów za dostateczną do szóstej części Księgi Rodosłownej guberni Litt. grodzieńskiej za−
pisując tęż Genealogię konotuię”: dokument Genealogia Domu Zienkowiczów w posiadaniu rodzi−
ny; zob. wkładka kredowa po s. 64.
2
59
inwentarzem”, ponad 340 mórg „gruntu ornego,
pod zabudowaniem, jak również ogrodami frukto−
wemi i warzywnym”, „sianoczęści gruntowej
w Mokrym i Błotnicy”, „nieużytków pod rowami
i drogami”, „boru sosnowego i zarośli w Mok−
rym” oraz „lasów, ostempów, gruntu ornego i sia−
noczęści” w Puszczy Łyskowskiej. W rozporzą−
dzeniu zapisano także dom mieszkalny „przy
ogrodzie fruktowym i warzywnym”, nowy fol−
wark, dom czeladny „na którym wędlarnia”, „spi−
chlerzyk z sklepem”, „spichlerz do zsypki zboża”,
dwie stodoły „w słupach murowanych oraz drew−
nianych”, stajnię, wozownię, młyn, magazyn
wiejski, nowe obory koło sadzawki oraz koło gu−
mien, karczmę we wsi, chatę i stodołę w Puszczy
Łyskowskiej. Dokument podpisał Paweł, syn
Grzegorza, Zienkowicz oraz Agata z Wysiekier−
skich Zienkowiczowa4. Majątek w niedługim cza−
Leon Zienkowicz
sie przypadł w udziale ich wnukowi – Feliksowi.
Jego dzieciństwo upływało w atmosferze polistopadowych rozrachunków
oraz na poszukiwaniu przez rodzinę swojego miejsca w nowej rzeczywistości.
Dotyczyło to przede wszystkim ojca, który po dziesięciu latach służby w wojsku
rosyjskim i udziale w bezpośrednich starciach wojennych na terenie Królestwa
Polskiego został w 1835 roku zdymisjonowany i w randze sztabskapitana po−
wrócił do domu5.
W nie mniejszym stopniu na młodzieńczą wyobraźnię i poglądy chłopca mu−
sieli wpływać dwaj stryjowie – emigranci: Bernard, a zwłaszcza Leon, Zienko−
wiczowie6. W okresie studiów Feliksa w Paryżu dom Leonostwa zawsze był dla
niego otwarty. „U stryjostwa bywam bardzo często – pisał w styczniu 1863 roku.
– Ze stryjem toczymy długie i zacięte dysputy, co wcale nie psuje dobrej między
4
Oryginał dokumentu w posiadaniu rodziny.
Przebieg służby Pawła Pawłowicza Zienkowicza: NGAB, f. 2, op. 37, d. 629, k. 1–9.
6 Bernard Zienkowicz (1800–1866), z Polesia, uczestnik powstania listopadowego, emigrant;
zmarł na cholerę w Paryżu.
Leon Zienkowicz (1808–1870), ur. na Polesiu, prawnik, publicysta, historyk, krytyk literacki;
studiował prawo w Warszawie, powstaniec listopadowy; po upadku powstania znalazł się we Francji;
uczestnik partyzantki Zaliwskiego, na pewien czas osiadł w Krakowie, gdzie organizował Stowarzy−
szenie Ludu Polskiego, po czym znowu wyjechał do Francji (przynależność do Towarzystwa Demo−
kratycznego Polskiego). Po ponownym, krótkim pobycie w Krakowie oraz w Poznańskiem emigro−
wał do Anglii (członek Centralizacji TDP); od 1855 przeniósł się na stałe do Francji, gdzie zmarł. Re−
daktor „Pszonki”, autor biografii, m.in. Sz. Konarskiego (1859), wydawca Wizerunków politycznych
dziejów państwa polskiego (t. 1–4, 1864–1865): B. Zaleski (red.), Zmarli na wychodztwie od 1870 do
1872 roku, „Rocznik Towarzystwa Historyczno−Literackiego w Paryżu”. Rok 1870–1872, Poznań
1872, s. 672–674; Słownik historyków polskich, Warszawa 1994, s. 581 (H. Izdebski).
5
60
nami harmonii. Przeciwnie, określiliśmy sobie świe−
żo wzajemne stanowisko, jasno i dobitnie, by wszel−
kich nieporozumień się uniknąć, a różnica tych sta−
nowisk nie wpływa wcale na stosunek nasz poza nie−
mi. Poczciwa to dusza i kochane serce [...], a choć nie
podzielam jego przekonań, po bliższem w nich roz−
patrzeniu się muszę Go szanować za wytrwanie i nie−
zmienność kierunku – pracą życia okupione”7.
Młodość Feliksa zakończyła się wraz z wybu−
chem powstania styczniowego i tragicznymi dla nie−
go, jak i całego pokolenia, konsekwencjami jego klę−
ski. To przyspieszone dorastanie niewątpliwie kształ−
towała także przedwczesna śmierć rodziców oraz
legenda ojca−zesłańca, który jako jedenastoletni
chłopiec wyrokiem kuratora Wileńskiego Okręgu
Szkolnego – Nikołaja Nowosilcowa, został skazany
„w sołdaty” za młodzieńczy wybryk w świsłockim
gimnazjum8.
Po śmierci matki wychowaniem dzieci zajęła się Paulina z Zienkowiczów Pusłowska
najbliższa rodzina, przede wszystkim siostra ojca –
Bronisława Sierzputowska oraz wujostwo Józef i Helena Ponikwiccy z Kluko−
wicz (w powiecie brzeskim). Paulina odebrała staranne wykształcenie, kończąc
z najwyższym odznaczeniem, tzw. Cyfrą Najjaśniejszej Pani, Instytut Wychowa−
nia Panien w Białymstoku9. Znakomicie grała na fortepianie i znała kilka języków.
Po wyjściu za mąż za starszego od siebie o jedenaście lat Tytusa Pusłowskiego,
zamieszkała w majątku Zubacze w powiecie brzeskim10.
7 List F.Z. do Tytusa Zienkowicza s. Bernarda: F. Zienkowicz, Listy 1859–1884, ZO, rkps
13.323/II, k. 543–546, Paryż, 8 I 1863. Różnice zdań między Feliksem a stryjem wynikały m.in.
z odmiennego stanowiska, jakie zajmowali wobec mającego wybuchnąć powstania; Feliks upatry−
wał szansę na wolność w podjęciu działań zbrojnych i osobistym zaangażowaniu się w walkę.
8 Paweł Zienkowicz (1813–1856), syn Pawła i Agaty z Wysiekierskich; uczeń świsłockiego
gimnazjum; za dokonanie podczas lekcji kilku skreśleń na tabliczce do modlitw, w 1824 roku zo−
stał skazany „w sołdaty”; po zwolnieniu ze służby w 1835 r. osiadł w rodzinnym majątku Mokre;
tam też zmarł „z padaczki” 22 X 1856: „Wyciąg z ksiąg metrycznych” w posiadaniu rodziny. Wy−
darzenia w Świsłoczy są tematem rozprawy przygotowywanej przez autorkę niniejszego tekstu.
9 Zachowały się dokumenty opłat za naukę Pauliny w białostockim instytucie w roku szkol−
nym 1855/1856, na łączną kwotę 196 rb. 26 kop., wystawione na nazwisko ojca – Pawła Zienko−
wicza: w zbiorach A. Kuczyńskiego.
10 Dobra Zubacze nad rzeką Jaszłą, w pow. brzeskim (gub. grodzieńska), ok. 50 wiorst od
Brześcia Litewskiego, własność rodziny Pusłowskich; w 1840 r. należały do Pawła Pusłowskiego,
potem jego syna – Tytusa (męża Pauliny): Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych kra−
jów słowiańskich, t. XIV, Warszawa 1895, s. 667–668; Własność ziemska w powiecie brzeskim, gu−
berni grodzieńskiej w 1862 roku (aneks), [w:] M.W. Berg, Zapiski o powstaniu polskiem 1863
i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracji od 1856 r., t. III, Kraków 1899, s. 473.
61