Kultura literacka emigracji rosyjskiej, ukrai skiej i

240
MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
W rozdziale powiconym literackiej piosence autorskiej oraz poezji rokowej Autorka skupia si na analizie utworów, których twórcami s pieniarze
syberyjscy – kontynuatorzy twórczoci takich bardów, jak B. Okudawa czy
W. Wysocki. W analizowanych utworach dostrzega kontekst polityczno-ekonomiczny, odniesienia intertekstualne.
Ksik zamyka rozdzia powicony twórczoci dla dzieci. Jak w literaturze rosyjskiej, tak i w tej tworzonej przez poetów syberyjskich, twórcom przywieca cel nie tylko ludyczny, ale i dydaktyczny. A. Bednarczyk podkrela
rol utworów przeznaczonych dla wyjtkowego odbiorcy, jakim jest dziecko,
ich wpyw na wychowanie modego czytelnika oraz na ksztatowanie go jako
dorosego czowieka.
Wnikliwym komentarzom kulturowo-literackim towarzysz w kadym rozdziale analizy rodków artystycznego wyrazu, metryki i wersyfikacji.
Podjcie opisu niezbadanego wczeniej materiau, problemowe ujcie badawcze unikatowej – w wymiarze formy i dostpnoci – poezji syberyjskiej,
dogbna analiza literacka, stanowi o niezaprzeczalnej wartoci recenzowanej
monografii. Mnogo poruszanych zagadnie, logiczne uporzdkowanie analizowanych treci oraz wnikliwo analityczna zasuguj na szczególne uznanie.
Naley doda, e ksika zostaa napisana w jzyku rosyjskim, dziki czemu
znajduje swoich odbiorców wród czytelników rosyjskojzycznych. Warto
przy tej okazji wspomnie, e pozycja zostaa w caoci przetumaczona przez
Autork na jzyk polski i ukae si w najbliszym czasie, co przyczyni si
niewtpliwie do powikszenia grona czytelników.
Edyta Manasterska-Wicek
Instytut Filologii Sowiaskiej UMCS
Kultura literacka emigracji rosyjskiej, ukraiskiej i biaoruskiej XX
wieku. Konteksty-estetyka-recepcja, red. A. Woniak, Lublin: Wydawnictwo KUL 2013, ss. 424
Francuski filozof Michel Foucault w swoich rozwaaniach na temat emigracji stwierdzi, i zjawisko to, na stae wpisane w ycie spoeczno-kulturowe
narodów na przestrzeni wieków, nie polega na cakowitej akceptacji nowego
Roczniki Humanistyczne 62(2014) z. 7
MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
241
ycia. Ono tak naprawd zapocztkowuje, otwiera „seri pyta bycia dotyczcych”1.
Efektem poszukiwa odpowiedzi na temat emigracyjnej rzeczywistoci, refleksji nad towarzyszcym temu zjawisku rozterkom tosamociowym, dotyczcym kwestii jzyka, kultury oraz ojczynianej dwoistoci, jest tom studiów
i artykuów Kultura literacka emigracji rosyjskiej, ukraiskiej i biaoruskiej.
Konteksty, estetyka, recepcja, który ukaza si pod redakcj Anny Woniak
nakadem Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w 2013
roku. Publikacja jest ju trzeci z kolei pozycj powicon badaniom emigrantologicznym z udziaem uczonych z Lublina, a take naukowców reprezentujcych kilka innych wanych polskich orodków naukowych, (m.in.
Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet Opolski, Uniwersytety w Biaymstoku,
Gdasku, Bydgoszczy i Warszawie). Prezentowany tom zawiera ponad 30 artykuów naukowych, przedstawionych wczeniej na III Midzynarodowej
Konferencji Naukowej na temat literatury i kultury emigracyjnej Sowian
Wschodnich, która miaa miejsce w padzierniku 2011 roku w KUL. W trzydniowych obradach konferencyjnych, zainicjowanych przez prof. Ann Woniak, oprócz naukowców z wymienionych wyej orodków naukowo-badawczych, co warto podkreli, wzili take udzia wybitni gocie z zagranicy
(Rosja, Ukraina, Biaoru, Izrael), których teksty równie obejmuje niniejsza
monografia.
Tom, po krótkim Sowie wstpnym A. Woniak, otwiera tekst przemówienia Dziekana Wydziau Nauk Humanistycznych prof. Krzysztofa Nareckiego,
wygoszonego podczas uroczystego otwarcia konferencji. Dziekan, naukowiec
w dziedzinie filologii klasycznej, odwoujc si do historii staroytnej Grecji,
podkreli znaczenie zjawiska emigracji dla kultur i cywilizacji na przeomie
wieków. Narecki w swoim wystpieniu wymieni take nazwisko prof. Lucjana Suchanka, uczestnika konferencji, podkrelajc Jego zasugi w obszarze
bada emigrantologicznych.
Wród artykuów poruszajcych zagadnienia zwizane z emigracj
rosyjsk warto wspomnie o pracach polskich naukowców znawców
dziejów rosyjskiej filozofii i myli spoecznej. Mowa tutaj o Annie Rany,
która przyblia twórczo Mikoaja Gogola w ocenie Mikoaja Bierdiajewa.
Autorka przytacza za mylicielem do kontrowersyjne opinie, dotyczce dorobku Gogola. Krytyce podlega, jak si okazuje, nie struktura artystyczna
1
Czowiek i jego sobowtóry, tum. T. Komendant, „Literatura na wiecie” 1988, nr 6,
s. 215.
242
MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
i poetyka przywoanych utworów, ale obraz wiata i czowieka w nich nakrelony, badany z punktu widzenia antropologii filozoficznej i personalizmu
chrzecijaskiego. O tym z kolei, jak wan rol w rozwoju rosyjskiej emigracyjnej myli filozoficznej miay dyskusje o czowieku, rozwaania o kategorii
osoby, pisze Maria Cymborska-Leboda, powoujc si na dyskurs Lwa Karsawina, obecny w tekstach zamieszczonych na amach czasopisma „Put”. Personalistyczna koncepcja czowieka u Karsawina i jego poprzednika Wadimira
Erna, staa si punktem wyjcia take dla rozwaa Olega Marczenko, zawartych w omawianym tomie w artykule, pt. ‚ # # . Danuta Szymonik natomiast w tekcie Fiodora Stiepuna [#*
#\: filozofia mieszczastwa, mistyki i artyzmu (£# 1 [#* #\: !! _
, #) przyblia filozoficzne spojrzenie na pojcie wartoci, goszone przez
tego wybitnego myliciela rosyjskiego. Dwa kolejne artykuy, na które warto
zwróci uwag, dotycz filozofii Aleksandra Soenicyna. W jednym z nich,
pt. Filozofia polityczna Aleksandra Soenicyna, Lucjan Suchanek podkrela
moralizatorski charakter wypowiedzi pisarza, jego próby rozwikania filozofii
wiata, pytania o antropologi czowieka i powag znaczenia etyki i moralnoci w polityce. W kolejnej pracy natomiast, autorstwa Moniki Sidor, omawiane s wypowiedzi krytycznoliterackie Soenicyna w odniesieniu do tekstów Iwana Szmielowa. Rzd artykuów dotyczcych filozofii zamyka praca
Aleksego Kucy, powicona sylwetce archimandryty Cypriana (Kierna),
z omówieniem goszonych przez niego wartoci aksjologicznych.
Istotne miejsce w omawianej monografii, o czym pisze A. Woniak
w Sowie wstpnym, zajmuj prace dotyczce „literatury kobiecej”, a take
dziaalnoci kobiet w sferze kultury i ycia spoecznego, jake wane z punktu
widzenia wspóczesnych bada nad literatur i kultur emigracji. Na uwag
zasuguj tutaj teksty Elbiety Banasiuk, bdce dogbnym studium, ukazujcym koleje losu i drogi twórcze trzech kobiecych postaci: Niny Berberowej,
Zinaidy Szachowskiej i Irène Némirovsky (Koleje losu a wybór strategii pisarskich), Zoi Kucej (– + ## ). 8#/#
).
‡!!), bdcy prób poszukiwa odpowiedzi na pytania o pozycj kobiet
i sposobów postrzegania przez nie wspóczesnego wiata, a take Wandy
Laszczak, omawiajcej temat rewolucji w prozie Jelizawiety Skobcowej
(Kuminy Karawajewej) na tle emigracyjnym. Problem krytyki literackiej
tworzonej na emigracji omawia Anna Woniak, w artykule powiconym wybitnej postaci kobiecej „pierwszej fali” Zinaidzie Gippius. Autorka dogbnie
omawia problemy krytyczno-literackiego dyskursu poetki i pisarki, podkre-
MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
243
lajc jednoczenie jej zaangaowanie w ycie literackie i kulturalne emigracyjnego Parya. Skomplikowane losy rosyjskiej emigrantki Natalii Gorodieckiej natomiast stay si obiektem bada Aleksieja Lubomudrowa, czonka Rosyjskiej Akademii Nauk z Sankt Petersburga. Autor zwraca uwag na duchowy rozwój pisarki, która rezygnujc z pisania beletrystyki, powica si
yciu teologicznemu, poda w kierunku duchowych dowiadcze swoich
bohaterów, a w lad za ich deniami zblienia si do Boga i Cerkwi.
Cennym materiaem dotyczcym spucizny emigracyjnej jest artyku Bronisawa Kodzisa Dramaturgia rosyjska pierwszej fali emigracji. Stan i perspektywy bada, w którym autor podejmuje prób ogldu sytuacji dramatopisarstwa pierwszej fali emigracji rosyjskiej, wymieniajc nazwiska twórców
bardziej znanych i zbadanych, na przykad V. Nabokova czy M. Cwietajewej.
W ocenie Kodzisa jednak zagadnienie dramatopisarstwa rosyjskiego pierwszej
poowy XX wieku (A. Awierczenko, W. Chomicki, S. Juszkiewicz, N, Teffi),
temat obszerny i wartociowy, wci wymaga gruntownych bada.
Na szczególn uwag zasuguje take artyku Leonida Finkela, pisarza i sekretarza Zwizku Rosyjskojzycznych Pisarzy w Izraelu, powicony yciu
literackiemu „rosyjskiego Izraela”. Finkel, sam bdc przedstawicielem aliji,
w Izraelu przebywa od roku 1992, przyblia realia, w jakich od pocztku XX
wieku powstaje rosyjskojzyczna literatura ydowska tworzona na styku wielu
kultur i prdów literackich. Autor wymienia nazwiska wspóczesnych twórców w Izraelu, omawia pokrótce ich dziea, nierzadko dotykajce zagadnienia
tosamoci, powrotu do korzeni i problemów egzystencjalnych, zwizanych
z adaptacj w ojczynie przodków. Artyku Finkela jest z pewnoci jedn
z nielicznych prac, jeli nie jedyn, jakie ukazay si w Polsce, do szeroko
i w sposób chronologiczny omawiajcych funkcjonowanie rosyjskiej aliji
w Izraelu rosyjskojzycznego czasopimiennictwa, poezji, prozy i krytyki
literackiej.
Prac o dziaalnoci organizacji pisarzy emigracyjnych, tym razem jednak,
nie na podstawie osobistych refleksji, z czym mamy do czynienia u Finkela,
ale bazujc na materiaach archiwalnych, przedstawia Olga Demidowa. Autorka skupia uwag na funkcjonowaniu zwizków pisarzy na emigracji w latach 1920-1930, ich roli w historii i wpywie na ycie i dziaalno emigrantów „pierwszej” fali.
Przygotowujc recenzj prezentowanego tomu uwiadomiam sobie, jak
wiele cennych prac w nim zawarto. Nie sposób, choby pokrótce, omówi
wszystkich. Publikacja zawiera artykuy dotyczce ycia i dorobku wybitnych
reprezentantów szczególnie „pierwszej” i „trzeciej” fali emigracji rosyjskiej,
244
MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
prace, w których przyblia si nazwiska mniej lub bardziej znane (s wród
nich: Iwan Bunin, Boris Zajcew, Leonid Zurow, Mark Adanow, Wadim Andriejew, Zinowij Zinik, Josif Brodski, Wasilij Aksionow, Dina Rubina), take
te z dziedziny muzyki i sztuki (Fiodor Szalapin, Siergiej Rachmaninow), rozpatruje si twórczo pisan na styku kultur, poddaje analizie rónorodne zjawiska literackie i kulturowe funkcjonujce na rosyjskim gruncie emigracyjnym.
Mimo i najwicej artykuów zamieszczonych w monografii dotyczy emigracji rosyjskiej, s w tomie take teksty traktujce o ukraiskiej i biaoruskiej
literaturze i kulturze, szczególnie wane, jak sdz, z punktu widzenia obecnych, polityczno-spoecznych konfliktów na Ukrainie i Biaorusi. Stefania
Andrusiw w artykule Gówne narracje ukraiskiej literatury emigracyjnej
drugiej poowy XX wieku zwraca uwag na specyfik funkcjonowania rodowiska emigracyjnego Ukraiców. Autorka ocenia wspóczesn emigracyjn
literatur ukraisk, w której najwaniejsz wartoci jest Bóg i ojczyzna,
jako twórczo prawdziw, „wartociow”, „ciekaw”, jake rón od udrczonej, bo negowanej przez cenzur i represje literatury sowieckiej. O nieatwych kolejach ycia rodziny Kosaczów-Drahomanowów, przedstawicieli
rodu, z którego wywodzi si wybitna poetka ukraiska esia Ukrainka traktuje
artyku Marty Kaczmarczyk (Redy) Losy rodu Kosaczów-Drahomanowów
z widmem emigracji w tle. Autorka prezentujc zawie realia, w jakich przyszo y przodkom arysy Kosacz-Kwitki, rodzinie ukraiskiej wiadomej
swej narodowoci i kultury, przez co nierzadko naraonej na przeladowania podkrela ich wkad w histori Ukrainy, w walk o ukraisk tosamo i pami o przedstawicielce ruchów narodowowyzwoleczych, esi Ukraince.
Ucieczka przed reimem stalinowskim, jak si okazuje, zmienia losy yciowe i twórcze take wielu literatów biaoruskich piszcych na wygnaniu,
m.in. N. Arsienniewej, M. Siadniowa, J. Juchnowiec, M. Miszczanczuka. Halina Twaranowicz w artykule Biaoruska literatura emigracyjna. Recepcja
krytyczno-literaturoznawcza wymienia gówne powody emigracji biaoruskich
pisarzy-emigrantów po II wojnie wiatowej, przywouje nazwiska twórców,
omawia najwaniejsze utwory wspóczesnej literatury biaoruskiej, zwraca
uwag na czynniki wpywajce na recepcj tej literatury. Wród tekstów, dotyczcych ycia literackiego biaoruskich pisarzy, warto wspomnie take artyku Heleny Gogowskiej (Biaoruskie rodowisko literackie w Niemczech),
omawiajcy losy pisarzy biaoruskich na emigracji w Niemczech w latach
1944-1945.
MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
245
Omawiana publikacja zajmuje, jak sdz, nieocenione miejsce w badaniach
naukowych, dotyczcych emigracji rosyjskiej, ukraiskiej i biaoruskiej.
Ranga tekstów, nowatorstwo i wieloaspektowo bada zawartych w niniejszej monografii znaczco uzupeniaj midzynarodow przestrze bada naukowych w obszarze wschodniosowiaskiej kultury emigracyjnej. Publikacja
ta, co podkrela A. Woniak w Sowie wstpnym, jest efektem szerokiej, czsto nowatorskiej dziaalnoci naukowców z kraju i z zagranicy, dowiadczonych badaczy, ale take modych naukowców2. Miejmy nadziej, i rozwaania podjte w omawianym tomie pomogy rozwika niektóre kwestie XXwiecznej oraz najnowszej kultury i literatury emigracyjnej, ale take stay si
zalkiem do kolejnych analiz i interpretacji.
Na koniec dodam take, e tom jest estetycznie wydany, wszystkie teksty
zostay uzupenione o streszczenia w jzyku angielskim oraz polskim bd rosyjskim, w zalenoci od jzyka wypowiedzi. Cao dopeniaj, zamieszczone na kocu tomu fotografie z podobiznami twórców-emigrantów oraz
zdjcia, bdce dokumentem z ycia „rosyjskiego Izraela”.
Podsumowujc wypada raz jeszcze powoa si na sowa Demokryta cytowane przez K. Nareckiego podczas przemówienia otwierajcego konferencj
na KUL- u. Dobrze si stao, e równie sowo pisane w postaci niniejszej publikacji okazao si „cieniem czynu”.
Agnieszka Lenart
Instytut Filologii Sowiaskiej KUL
2
Zob. A. W o n i a k, Sowo wstpne, w: Kultura literacka emigracji rosyjskiej,
ukraiskiej i biaoruskiej XX wieku. Koncepcja, estetyka, recepcja, red. A. Woniak, Lublin:
Wydawnictwo KUL 2013, s. 7.