K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-99-D
RYPIN
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech
Wysota, Włodzimierz Marszelewski, Rafał Kot
i in. 1995, Wysota, Sokołowski 2009a, Wysota i in. 2010). Niewielkie pagórki moren czołowych
akumulacyjnych, wyznaczające zasięg tej subfazy znajdują się w okolicy Huty-Nadróż i na
wschód od wsi Godziszewy. Podczas tego postoju powstała również równina sandrowa na
wschód od Sitnicy i Huty-Nadróż oraz na południe od Zakrocza i Dylewa, która stanowi fragment
rozległego sandru dobrzyńskiego. Powierzchnia sandru o wysokości od 138–125 m n.p.m.
urozmaicona jest licznymi, często rozległymi zagłębieniami powstałymi po martwym lodzie. Na
obszarze wysoczyzn morenowych oraz w obrębie rynny Rypienicy występują formy
akumulacyjne związane z zanikiem lądolodu. Największe rozprzestrzenienie mają kemy
(Wysota, Sokołowski 2009a, Wysota i in. 2010). Zajmują one zwarte i pagórkowate
powierzchnie, urozmaicone zagłębieniami wytopiskowymi, w pasie o szerokości 0,5–3,0 km
wzdłuż rynny Rypienicy. Rozległe wzgórza kemowe o wysokości do 15 m znajdują się na
południe od Radzynka i w okolicy Rudy. Niewielkie, izolowane pagórki kemowe o wysokości
5–10 m występują w okolicy Ostrowitego, Wąpielska, Sumówka i Dzierzna. Do licznych form
rzeźby terenu należą równiny torfowe i równiny jeziorne (Wysota, Sokołowski 2009a, Wysota
i in. 2010, Wysota, Noryśkiewicz 2011). Zajmują one dna dawnych jezior w rynnach
subglacjalnych i w zagłębieniach powstałych po martwym lodzie. Największe równiny
torfowe występują w dnie rynny Rypienicy i w dnach rozległych zagłębień wytopiskowych
w obrębie sandru w okolicy Pręczek. Równiny jeziorne stwierdzono w brzeżnej części równin
torfowych w okolicy Czyżewa oraz Rudy.
frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą zmienność pogody w krótkich
okresach oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod uwagę podział obszaru
Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999), analizowany obszar usytuowany jest
we wschodniej części Regionu Chełmińsko-Toruńskiego. Na tle sąsiednich regionów
klimatycznych wyróżnia się on nieco większą częstością występowania dni z pogodą bardzo
ciepłą i z dużym zachmurzeniem. Dni takich średnio w roku jest prawie 16. Liczne są także
dni z typem pogody 320 oraz 321, odpowiednio 5 i 11. Charakterystyczne są tutaj także
dość liczne dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną, z dużym zachmurzeniem, bez
opadów, których jest tutaj około 7. Na podstawie Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można
stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym obszarze średnie ciśnienie atmosferyczne
wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznych
prędkościach (średnio 3,5–4,0 m/s), usłonecznienie sięgało 1500–1600 godz./rok, a średnia
temperatura powietrza była dość wysoka i wynosiła około 7,5°C. Najchłodniejszym
miesiącem w cyklu rocznym jest styczeń (od -2,0°C do -1,5°C), natomiast najcieplejszym
jest lipiec, a jego średnie wieloletnie wynoszą od 17,0°C do 18,0°C. Region charakteryzuje
się stosunkowo niską sumą rocznych opadów (około 550 mm). Bardzo duże zróżnicowanie
rzeźby terenu Pojezierza Dobrzyńskiego czy głęboko wciętych rynien, sprzyja występowaniu
dużego zróżnicowania topoklimatów.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym przez
Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Rypin położony jest w granicach
podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionu Pojezierze ChełmińskoDobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić można dwa mezoregiony, dominujący
– Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) oraz fragmentaryczny na południowym-wschodzie –
Równina Urszulewska (315.16). Zasięgi poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych na
tle sieci hydrograficznej oraz ważniejszych miejscowości przedstawia poniższa rycina.
Wody powierzchniowe
Główną rzeką jest Rypienica, której długość całkowita wynosi około 37,2 km,
a powierzchnia zlewni 337,3 km2. Ciek ten wypływa z mokradeł w pobliżu miejscowości
Zakrocz (tuż poza południową granicą analizowanego obszaru), a uchodzi do Drwęcy w km
81+780. Zlewnia Rypienicy jest prawie bezleśna. Dolina rzeki jest przeważnie wypełniona
torfem i stanowi bazę drenażu czwartorzędowych poziomów wodonośnych. Sieć
hydrograficzna w zlewni Rypienicy jest rozbudowana, a ciek przyjmuje szereg krótkich
dopływów. Wzdłuż biegu Rypienicy znajdują się 4 obiekty hydrotechniczne (zastawki i jazy).
Pozostałe cieki są niewielkie i krótkie. Wśród nich do najważniejszych należy Dopływ
z Jeziora Kleszczyńskiego oraz krótki, około 2,5-kilometrowy odcinek cieku Pisiak
(w północno-wschodnim skraju obszaru).
W granicach analizowanego obszaru znajduje się 16 jezior o powierzchni powyżej
1 ha (Tabela 1) i kilkadziesiąt mniejszych oczek. Do największych należą jeziora: Żalskie
(151 ha), Długie (112,5 ha) i Kleszczyńskie (71 ha). Jeziora na Pojezierzu Dobrzyńskim są
bardzo dobrze rozpoznane pod względem morfometrycznym (Nechay 1932) i wyróżniają się
na tle innych jezior w północnej części Polski małymi powierzchniami i dużymi (w stosunku
do zajmowanych powierzchni) głębokościami maksymalnymi (Marszelewski 2001).
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Powierzchnia [ha]
Wys.
Lp.
Nazwa jeziora
[m
planiIRŚ KJP AJP
n.p.m.]
metr
1. Jezioro Kiełpińskie
85
44,4 50,0 44,4 49,2
Jezioro Warpalskie
2.
81
7,1
6,0
7,4
(Warpalickie)
3. Jezioro Długie (Dłuskie)
101 108,6 112,5 108,6 110,7
Jezioro Trąbińskie
4.
110
49,1 46,0 49,1 44,5
(Trąbin)
5. Czarownica
114
23,2 24,0 23,2 22,0
6. Jezioro Ostrowickie
109
51,2 50,0 50,1 46,5
Jezioro Kleszczyńskie
7.
104
72,2 71,0 72,2 72,9
(Kleszczyn)
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Jezioro Brzuskie (Brzuże)
Bobrowiec
Kopiec
Głęboczek
Jezioro Żalskie (Wielgie)
Jezioro Rudzkie
Jezioro Nadroskie (Huta)
Kocioł
Jezioro Parowskie
117
102
108
95
92
112
94
17,4 19,0 17,4
4,6
17,5 15,3
16,2 15,0 12,5
151,0 162,5
48,9 52,5
30,5 32,5 30,5
1,2
5,7
-
Głęb. Głęb.
Objętość
śred. maks.
[tys. m3]
[m] [m]
2359,0 5,3 10,0
198,1
2,8
5,5
6966,1
6,4
18,0
2943,9
6,0
16,0
1607,4
3006,0
6,9
6,0
14,7
12,7
3873,7
5,4
10,8
19,6
674,4
4,7
15,0
810,9
12,3
787,5
152,2 12184,8
3,6
3764,4
22,9 2015,6
1,6
6,5
-
3,9
5,3
6,3
7,5
7,7
6,6
-
7,9
8,8
13,4
17,0
14,9
21,2
-
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
Budowa geologiczna
Obszar arkusza Rypin położony jest w obrębie segmentu warszawskiego synklinorium
kościerzyńsko-puławskiego (dawniej niecka brzeżna) (Żelaźniewicz i in. 2011). Sztywne podłoże
krystaliczne leży tu prawdopodobnie na głębokości ponad 4 000 m (Galon i in. 1978, Marek
1983). Powyżej skał krystalicznych występują osadowe utwory paleozoiczne, mezozoiczne
i kenozoiczne o miąższości ponad 4 000 m. Na podłożu krystalicznym osady kambru, ordowiku
i syluru (gazonośne iłowce i łupki z graptolitami). Osady dewonu, karbonu i dolnego permu na
tym obszarze nie zostały stwierdzone (Marek 1983). Na utworach syluru leżą wprost osady
permu górnego – cechsztynu, w tym sole kamienne. Utwory mezozoiczne reprezentowane są
przez serie osadowe triasu, jury i kredy. Utwory kredy górnej, głównie margle i wapienie
o miąższości ponad 50 m, zostały rozpoznane w Rypinie i okolicach (Wysota, Sokołowski
2009a). Powyżej skał kredy górnej zalegają utwory paleogenu i neogenu. Osady paleogeńskie
obejmują piaskowce margliste i margle paleocenu oraz iły i iłowce (iły toruńskie) oligocenu
(Wysota, Sokołowski 2009a). Osady oligoceńskie przykryte są przez utwory miocenu, które
występują powszechnie w powierzchni podczwartorzędowej na tym obszarze. Mają one
miąższość do 190 m, a ich strop położony jest na wysokości 62,8–92 m p.p.m. Są to głównie iły,
mułki i piaski z wkładkami i przewarstwieniami węgla brunatnego. Górna część tych utworów
jest miejscami zaburzona glacitektonicznie (Galon i in. 1978, Lamparski 1983, Wysota,
Sokołowski 2009a, 2009b). Rzeźba podłoża czwartorzędu wykazuje znaczne deniwelacje: od
68 m p.p.m w Rypinie do 120 m n.p.m. w Starorypinie. Najbardziej charakterystycznym jej
elementem jest strefa wysoko wzniesionego podłoża stanowiąca zachodni fragment elewacji
Rypina (Lamparski 1983). Obejmuje ona zwarty obszar podłoża czwartorzędu o wysokości
90–110 m n.p.m., położony na wschód od rzeki Rypienicy i w południowo-wschodniej części
analizowanego terenu. W rzeźbie podłoża czwartorzędu występują też kopalne formy dolinne
o głębokości od 50 do 140 m, których dno znajduje się na wysokości od 10 m do 60 p.p.m.
(Wysota, Sokołowski 2009a). Na utworach miocenu zalega ciągła pokrywa osadów
czwartorzędu o miąższości od kilku metrów w obrębie elewacji podłoża podczwartorzędowego
do 160 m w kopalnych rynnach i dolinach rzecznych (Wysota, Sokołowski 2009a). W profilu
stratygraficznym plejstocenu wydzielono kompleksy osadowe zlodowaceń południowopolskich,
środkowopolskich i zlodowacenia wisły, a także serie rzeczne, prawdopodobnie z interglacjałów
augustowskiego, mazowieckiego i emskiego. Do najstarszych osadów plejstoceńskich należą
piaski rzeczne powstałe podczas interglacjału augustowskiego, występujące w kopalnej dolinie
rzecznej w zachodniej części arkusza. Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich
obejmuje dwie warstwy glin zwałowych oraz osady wodnolodowcowe i zastoiskowe
(prawdopodobnie zlodowaceń sanu I i II) o miąższości do 135 m w kopalnych formach
dolinnych. Osady piaszczyste interglacjału mazowieckiego prawdopodobnie występują
w kopalnej dolinie w rejonie Wąpielska. Kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich
obejmuje dwie warstwy glin zwałowych oraz powiązane z nimi osady zastoiskowe
i wodnolodowcowe (łącznie o miąższości do 35 m) zlodowacenia Odry i zlodowaceniem Warty.
Gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe tych zlodowaceń odsłaniają się na powierzchni na
zboczach rynny Rypienicy na północ od Rypina, między Strzygami a Osiekiem (Wysota,
Sokołowski 2009b). Osady rzeczne interglacjału emskiego prawdopodobnie występują
w kopalnej dolinie między Wąpielskiem a Długim. Kompleks osadów zlodowacenia Wisły
obejmuje osady rzeczno-peryglacjalne, dwie warstwy glin zwałowych, osady wodnolodowcowe
i zastoiskowe, a także osady o innej genezie, o miąższości do 30 m. Dolna warstwa glin
zwałowych, występująca tylko w północnej części obszaru arkusza, powstała prawdopodobnie
podczas fazy leszczyńskiej stadiału górnego zlodowacenia Wisły. Górna warstwa glin
zwałowych, występująca powszechnie na powierzchni płaskich i falistych wysoczyzn
morenowych oraz budująca liczne formy wałowe w SW części arkusza, związana jest
z nasunięciem ostatniego lądolodu w fazie poznańskiej, około 19–18 tys. lat temu (Wysota,
Molewski 2011). Lokalnie gliny zwałowe przykryte są przez piaski, żwiry i głazy lodowcowe oraz
gliny spływowe. W okolicy Huty Nadróż, Zakrocza i Dylewa występują piaski i żwiry, miejscami
głazy i gliny spływowe moren czołowych oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe, powstałe podczas
recesji ostatniego lądolodu. Stosunkowo rozległe obszary wzdłuż rynny Rypienicy oraz na
południe od Radzynka i w okolicy Rudy, a także niewielkie fragmenty w okolicy Ostrowitego,
Wąpielska, Sumówka i Dzierzna, zajmują piaski i mułki, miejscami iły kemów. U schyłku
ostatniego zlodowacenia powstały piaski i mułki jeziorne w okolicy Rudy oraz piaski eoliczne
w wydmach parabolicznych na zachód od Radzików Dużych. Osady holoceńskie występują na
obszarze arkusza Rypin głównie w dnach rynien subglacjalnych oraz dnach licznych dolinek
denudacyjnych i zagłębień bezodpływowych. Obejmują one głównie piaski i mułki jeziorne,
kredy jeziorne i gytie, torfy oraz namuły i deluwia (Wysota, Sokołowski 2009a, 2009b, Wysota
i in. 2010, Wysota, Noryśkiewicz 2011).
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Obszar objęty arkuszem Rypin przedstawia sobą krajobraz młodoglacjalny, ukształtowany
podczas recesji i zaniku lądolodu fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (Wysota,
Sokołowski 2009a, Wysota i in. 2010). Podstawowymi jednostkami geomorfologicznymi tego
obszaru są: wysoczyzna morenowa, rynna Rypienicy oraz równina sandru dobrzyńskiego.
Wysoczyzna morenowa, obejmująca przeważającą część tego obszaru, rozdzielona jest przez
rynnę Rypienicy na dwie części: zachodnią i wschodnią. Różnią się one morfologią oraz
położeniem wysokościowym. Fragment wysoczyzny morenowej położony na zachód od rynny
Rypienicy cechuje się występowaniem równiny morenowej płaskiej i falistej w kilku poziomach
topograficznych (wysoczyznowych): 100–110, 110–120 i 120–135 m n.p.m. (Wysota,
Sokołowski 2009a, Wysota i in. 2010). Wysoczyzna morenowa rozcięta jest przez liczne wąskie
(100–800 m) i zwykle kręte rynny subglacjalne o długości 4–14 km i głębokości 10–35 m
z licznymi przewężeniami i rozszerzeniami oraz progami i przegłębieniami. Rynny subglacjalne
przeważnie zajęte są przez jeziora i równiny torfowe, a w części zostały one wykorzystane
i częściowo przekształcone przez rzeki. Charakterystycznym elementem rzeźby wysoczyzny
morenowej są też zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Najbardziej licznie formy występują
w okolicy Czyżewa, Balina i Kowalek. W okolicy Brzuze i Żałe w obrębie obniżonej wysoczyzny
morenowej i rynien subglacjalnych występują formy wałowe, przeważnie gliniaste, o długości do
1000 m, szerokości do 150 m i wysokości do 10 m. Wały te były dotychczas interpretowane jako
drumliny (Nechay 1927, Niewiarowski i in. 1995, Olszewski 1997, Wysota, Sokołowski 2009a).
Najnowsze badania sugerują, że powstały one w wyniku działalności erozyjnej subglacjalnych
wód roztopowych (Lesemann 2010, 2014). Wysoczyzna morenowa na wschód od rynny
Rypienicy wznosi się najwyżej, bo do wysokości 130–150 m n.p.m. (Wysota, Sokołowski 2009a,
Wysota i in. 2010). Fragment sąsiadujący bezpośrednio z rynną Rypienicy położony jest na
wysokości 110–120 m n.p.m. Występująca tu wysoczyzna morenowa płaska, rozcięta jest przez
dolinki o różnej genezie, szczególnie liczne na północ od Rusinowa oraz między Rypinem
a Dylewem. Bardziej na wschód występuje wysoczyzna morenowa falista, miejscami
pagórkowata, która miejscami wznosi się powyżej 150 m n.p.m. (kulminacja na południe od
Kretek Małych – 154,3 m n.p.m. jest najwyższym punktem na obszarze arkusza).
Charakterystycznym elementem rzeźby są tu zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Rynna
Rypienicy jest najbardziej wyrazistą formą rzeźby tego terenu. Jest to szeroka (do 1,5 km),
głęboka (20–45 m) i kręta rynna subglacjalna, o długości około 15 km (Wysota, Sokołowski
2009a, Wysota i in. 2010). Przebiega ona przez środkową część arkusza, od Osieka na północy
po Zakrocz na południowym wschodzie. Rynna jest wykorzystywana przez rzekę Rypienicę,
która na północ od Rypina uformowała kilka krótkich i wąskich dolin przełomowych. Strefy
krawędziowe rynny Rypienicy, szczególnie po jej wschodniej stronie, rozcięte są dolinkami
o różnej genezie. Najliczniejsze wśród nich to dolinki i niecki denudacyjne oraz parowy i młode
rozcięcia erozyjne. U wylotu wielu z tych form rozwinięte są stożki napływowe. W południowowschodniej części arkusza występują formy marginalne związane z postojem krawędzi
ostatniego lądolodu podczas subfazy kujawsko-dobrzyńskiej zlodowacenia Wisły (Niewiarowski
Na omawianym obszarze wydzielono 9 jednolitych części wód powierzchniowych
(JCWP), w tym 5 rzecznych i 4 jeziorne. Status 3 rzecznych określono jako silnie zmieniony,
a pozostałych (Rypienicy do Dopływu z Jeziora Długiego oraz Dopływu z Jeziora
Kleszczyńskiego), jako naturalny.
Najwyższe średnie miesięczne (1981–2010) stany wody w Rypienicy występują
w marcu (135 cm) i kwietniu (132 cm), a najniższe we wrześniu i lipcu (119 cm).
W przebiegu rocznym średnich miesięcznych zauważalna jest ich mała amplituda (zaledwie
13 cm), co może wskazywać na wpływ zabudowy hydrotechnicznej na wyrównywanie
stanów wody. Rozkład średnich miesięcznych (1981–2010) wartości przepływów Rypienicy
nawiązuje do przebiegu stanów wody: najwyższe wystąpiły w marcu (0,94 m3·s-1), kwietniu
(0,79 m3·s-1) i lutym (także 0,79 m3·s-1), a najniższe w sierpniu (0,20 m3·s-1), wrześniu i lipcu
(0,25 m3·s-1). Średni roczny przepływ wynosi 0,49 m3·s-1 (Marszelewski 2015).
Wody podziemne
W obrębie analizowanego obszaru występują dwa użytkowe piętra wodonośne:
czwartorzędowe i paleogeńsko-neogeńskie. Wody w utworach czwartorzędowych występują
w dwóch poziomach: głębszym (głównym) oraz przypowierzchniowym (Frączek 2002). Są one
powszechnie wykorzystywane na całym obszarze, zarówno dla celów komunalnych, jak
i przemysłowych. Poziom głębszy występuje w piaskach drobnoziarnistych i średnioziarnistych
na głębokości od 50 do 80 m, głównie w środkowej i zachodniej części obszaru. Na uwagę
zasługuje zagłębienie w strefie zaburzeń glacitektonicznych na obszarze miasta Rypina, którego
dno położone jest od około 80 do 158 m poniżej poziomu terenu. Przewodność osadów
wodonośnych wynosi od 1000 do 1500 m2·24h-1, wydajność do 120 m3·h-1, a zwierciadło wody
ma charakter subartezyjski (Frączek 2002). Z kolei czwartorzędowy przypowierzchniowy poziom
wodonośny występuje na głębokości od 6 do 40 m w zachodniej części analizowanego obszaru
oraz od 50 do nawet 70 w części północno-wschodniej. Jest on izolowany warstwą gliny
o miąższości od kilku do kilkunastu metrów i z tego powodu zwierciadło wody znajduje się pod
małym naporem i stabilizuje się około 3–14 metrów poniżej poziomu terenu (Frączek 2002).
Przewodność osadów wynosi najczęściej od 100 do 500 m2·24h-1, a wydajność od 50 do
70 m3·h-1. Paleogeńsko-neogeńskie piętro wodonośne znajduje się na różnych głębokościach
w rejonie miasta Rypina ze względu na zaburzenia glacitektoniczne. Występuje najczęściej
w piaskach mioceńskich, rzadko w piaskach oligoceńskich. Miąższość utworów wodonośnych
jest znacznie zróżnicowana (od 4 do 40 m), podobnie jak przewodność i wydajność. Na
pozostałym terenie palegeńsko-neogeńskie utwory wodonośne (głównie piaski z domieszką
pyłu) znajdują się na głębokości od 15 do 50 m w części północnej i południowej oraz od 50 do
100 m w części wschodniej. W rejonie Rypina udokumentowano także występowanie wody
w utworach kredowych na wysokości od około 89 do 95 m p.p.m. (Marszelewski 2015).
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania
klimatyczne i roślinne mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw
glebowych i ich przydatność rolniczą. Najlepszy kompleks przydatności rolniczej (pszenny
dobry) występuje niewielkimi płatami na podłożu glin lekkich i piasków gliniastych mocnych
w obrębie wysoczyzn Pojezierza Dobrzyńskiego, jako czarnoziemy, gleby pseudobielicowe,
brunatne właściwe, wyługowane oraz kwaśne. Gleby takie stwierdza się np. w okolicy wsi
Długie, Wąpielsk, Kiełpiny czy Rakowo. Na podłożu piasków gliniastych mocnych i piasków
gliniastych lekkich wykształciły się czarnoziemy, gleby pseudobielicowe oraz brunatne
właściwe, wyługowane i kwaśne należące do nieco słabszych kompleksów żytnich bardzo
dobrych i dobrych. Zajmują one duże, zwarte powierzchnie głównie na północ od Rypina
i Ostrowitego, aż do granicy arkusza mapy. Niewielkie powierzchnie zajmują gleby
wykształcone na piaskach słabo gliniastych i piaskach gliniastych lekkich, należące do
kompleksów żytnich słabych i bardzo słabych, np. w okolicach Wrzeszewa i Strzyg. Gleby
mułowo-torfowe i torfowe wykształcone w dnie doliny Rypienicy, dnach rynien
subglacjalnych oraz w obniżeniach wytopiskowych, wykorzystywane są jako użytki zielone,
średnie i słabe. Na analizowanym arkuszu znaczne obszary gruntów ornych (kompleksy od
2 do 5 i 8 podlegają ochronie. Występują one na przeważających obszarach wysoczyzny
morenowej (Mapa glebowo-rolnicza województwa…1980).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo w okresie
późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według geobotanicznego podziału
Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży w całości w granicach Państwa
Holarktyda, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji Niżowo-Wyżynno-Środkowoeuropejskiej,
Dziale Bałtyckim (A), Poddziale Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1),
Krainie Pomorskiego Pasa Przejściowego (6) i Okręgu Wysoczyzny Dobrzyńskiej (d).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez
Matuszkiewicza (2002), obszar arkusza położony jest w Dziale Mazowiecko-Poleskim (E),
Krainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgach: Rypińskim (E.1.7) dominującym na
większości powierzchni, Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3) w skrajnie północno-zachodnim
fragmencie oraz Dobrzyńsko-Skępskim (E.1.8) na południowym-wschodzie. W ramach
podziału na jednostki niższego rzędu można wyróżnić cztery Podokręgi – Zbójnowski
(E.1.7.b), Osiecko-Świedziabniański (E.1.7.a), Golubski (E.1.3.c) i Skępski (E.1.8.c).
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna, oparta na
podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych warunkach dla
hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza położony jest w całości w Krainie
Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (III.3).
Obszar objęty arkuszem mapy Rypin wyróżnia zdecydowanie rolniczy charakter.
Kompleksy leśne stanowią około 5,5% powierzchni arkusza (niecałe 1 800 ha) i występują
zasadniczo w postaci kilku niewielkich enklaw w okolicy Warpalic, na wschód od Zakrocza,
na południe od Nadroża oraz Kretek Małych. Całość obszaru zarządzana jest przez
Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Toruniu i leży w większości w zasięgu
terytorialnym Nadleśnictwa Skrwilno. Północno-zachodnie fragmenty przynależą do
Nadleśnictwa Golub-Dobrzyń. W lasach na północ od Rypina dominują siedliska lasowe –
lasu mieszanego świeżego, miejscami lasu świeżego oraz łęgi, a głównym gatunkiem
lasotwórczym jest buk, dąb, grab, olsza i brzoza, a także lipa. Na terenach o płytkim
poziomie wód gruntowych dominuje olcha i jesion. W enklawach leśnych na południu
arkusza dominuje sosna, a na terenach podmokłych głównie olsza, brzoza i dąb. Lasy
liściaste otaczające od południa wsie Kretki Małe i Szynkowizna są pozostałością
występujących tu w przeszłości lasów grądowych. W drzewostanie oprócz sosny i świerka
występują gatunki liściaste: dąb, grab, brzoza i lipa.
Szata roślinna obszarów użytkowanych rolniczo reprezentowana jest przez
agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Największa różnorodność
flory i fauny występuje w dolinie Rypienicy i na terenach podmokłych, co uwidacznia się
m.in. obecnością wielu roślin rzadkich i chronionych. W dolinie Rypienicy zbiorowiska
roślinności łąkowej i bagiennej tworzą wartościowe zespoły biocenotyczne, przyczyniając się
do funkcjonowania korytarza ekologicznego o funkcji regionalnej (Program rozwoju
środowiska…2005). Na uwagę pod względem florystycznym zasługują parki podworskie
(m.in. Osiek, Rusinowo, Kowalki czy Nadróż) oraz cmentarze. Duże znaczenie przyrodnicze
i krajobrazowe posiadają także zadrzewienia śródpolne i przydrożne.
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego –
przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad Oceanu
Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet Azji. Ścieranie
się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych ośrodków barycznych oraz
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Opisywany obszar cechuje wyjątkowo rolniczy charakter. Nielicznie występują obiekty
objęte ochroną prawną. Gleby chronione zdecydowanie dominują wśród gruntów ornych,
poza nielicznymi wyjątkami na południowym-wschodzie, a niewielkie fragmenty lasów
w wybranych miejscach pełnią funkcję wodochronną. W kilku miejscowościach, np.
w Rypinie czy Strzygach występują tereny zieleni urządzonej.
W zasięgu analizowanego arkusza zlokalizowano 23 pomniki przyrody (Tabela 2), a także,
wytypowano w jego zasięgu rezerwat przyrody oraz obszar chronionego krajobrazu. Nie
występują jednak tereny uznane jako użytki ekologiczne, chociaż licznie kompleksy łąkowobagienne, mające kluczowe znaczenie dla funkcjonowania środowiska biotycznego.
Wzdłuż Rypienicy, począwszy od około 1 km poniżej wsi Strzygi, aż do północnej granicy
arkusza i dalej do Drwęcy ustanowiony został rezerwat wodny „Rzeka Drwęca”. Ten szczególnej
wagi obszar chroniony o liniowym przebiegu obejmuje Drwęcę z jej wybranymi dopływami wraz
z pięciometrowym pasem zieleni przyległym po obu stronach do ich brzegów. Przedmiotem
ustanowionej ochrony jest środowisko wodne i siedliska wraz z tarliskami licznych gatunków ryb
(Rąkowski 2005).
W otoczeniu dolnego odcinka Rypienicy oraz w skrajnie północno-zachodnim fragmencie
arkusza przebiega granica utworzonego w 1992 roku Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina
Drwęcy, który jest ważnym, o znaczeniu ponadregionalnym, kompleksem przyrodniczym
obejmującym nie tylko dolinę Drwęcy, ale także jej bezpośrednie otoczenie.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
Lokalizacja
1. Wąpielsk
2. Kłuśno
3. Kłuśno
4. Kłuśno
5. Kłuśno
6. Kłuśno
7. Kłuśno
8. Długie
9. Długie
10. Długie
11. Długie
12. Długie
13. Trąbin Wieś
14. Trąbin-Rumunki
15. Ostrowite
16. Ostrowite
17. Rypin
18. Rypin
19. Rypin
20. Rypin
21. Rypin
22. Rypin
23. Balin
Pomnik przyrody
dąb szypułkowy
dąb pospolity
buk zwyczajny
buk zwyczajny
buk zwyczajny
dąb pospolity
dąb pospolity
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
lipa drobnolistna
grab pospolity
dąb szypułkowy
głaz narzutowy
buk zwyczajny (19 szt.)
topola biała, białodrzew (Populus alba L.)
topola biała, białodrzew (Populus alba L.)
buk zwyczajny (3 szt.)
dąb szypułkowy
miłorząb dwuklapowy
surmia żółtokwiatowa
surmia żółtokwiatowa
magnolia
dąb szypułkowy
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Punkt
Rzeka lub jezioro /
Lp.
pomiarowoRok
km biegu rzeki
kontrolny
Rypienica
1.
Strzygi
2013
(km 13,4)
Rypienica
2.
Rusinowo
2011
(km 17,8)
3.
4.
5.
6.
Cały obszar arkusza przynależy do tzw. obszaru Zielonych Płuc Polski, które zostały
wyodrębnione w planie przestrzennego zagospodarowania kraju ze względu na szczególne
znaczenie dla funkcjonowania przyrody w Polsce i występowaniu na nim wielu cennych
obiektów przyrodniczych.
Formy ochrony środowiska dodatkowo uzupełnia ujęcie wód powierzchniowych
w Trąbinie-Wsi oraz 22 ujęcia wód podziemnych. Na opisywanym obszarze nie wytypowano
obszarów najwyższej ochrony w obrębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (Kleczkowski
1990). Udokumentowane złoża, głównie kruszyw naturalnych, nielicznie występują w kilku
wybranych obszarach.
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
Na obszarze objętym arkuszem Rypin powierzchnia terenu narażona jest na
degradację naturogeniczną i uprawową głównie w strefach krawędziowych rynien
subglacjalnych (Roszko 1973), w tym szczególnie wzdłuż wschodnich zboczy rynny
Rypienicy i przylegającej do niej wysoczyzny morenowej na odcinku od Starorypina do
Osieka oraz w okolicach Dylewa. Obszary te narażone są przede wszystkim na intensywne
procesy spłukiwania, w tym erozję linijną (bruzdową) i wzmożoną erozję gleb. Na
degradację, choć w mniejszym stopniu, narażona jest także powierzchnia terenu na
obszarach falistej i pagórkowatej wysoczyzny morenowej w północno-wschodniej części
arkusza (Kretki Małe, Michałki, Godziszewy) oraz falistej wysoczyzny morenowej z licznymi
subglacjalnymi formami wałowymi w jego części południowo-zachodniej (Brzuze, Radzynek,
Somsiory, Nadróż). Eksponowane na procesy niszczące są też stoki kemów, szczególnie
wzdłuż rynny Rypienicy.
Istotne zmiany w ukształtowaniu powierzchni terenu dokonały się na obszarze miasta
Rypina. Polegały one głównie na pozyskiwaniu i wyrównywaniu powierzchni terenu pod
zabudowę poprzez stosowanie nasypów na gruntach organicznych (głównie torfach) w dnie
rynny Rypienicy oraz łagodzeniu jej krawędzi, szczególnie po wschodniej stronie miasta
(Wysota i in. 2010). Miąższość nasypów w najstarszej części miasta dochodzi do kilku
metrów.
Do form degradacji powierzchni terenu na obszarze arkusza należą też niewielkie
czynne i nieczynne wyrobiska eksploatacji piasków i żwirów na południe od Osieka, Nadroża
i Zakrocza. Liczne formy degradacji powierzchni terenu obejmują też wykopy i sztuczne
nasypy drogowe i kolejowe oraz sztuczne rowy, kanały i doły potorfowe w terenach
podmokłych.
Składowiska surowców, głównie przemysłowych zlokalizowane są przede wszystkim
w Rypinie i sąsiadujących od północy Mariankach, od północnego-wschodu Starorypinie i od
południa Piekiełkach oraz w Wąpielsku i Bzurze. Składowiska paliw stałych występują
w kilku miejscach, m.in. we wschodniej części Rypina, Piekiełkach, Dylewie, w okolicy
Nadróża i Trąbina-Wsi a paliwa płynne i gazowe typu magazynowego przechowywane są
w Rypinie i Starorypinie. Stacje paliw, w tym gazowych towarzyszą większym
miejscowościom i funkcjonują przy głównych trasach komunikacyjnych. Liczne składowiska
i skupiska surowców rolniczych są powszechnym elementem opisywanego obszaru
i dominują m.in.: w rejonie Wąpielska, Dzieżna, Kretek Małych, Osieka, Sumina, Michałek,
Rakowa, Krystianowa oraz Puszczy-Rządowej. W kilku miejscach, np. w Rypinie, Cetkach
i Ruszkowie występują składowiska surowców leśnych.
W okolicach większości miejscowości występują cmentarze.
Degradacja gleb
Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych są intensywnie eksploatowane
rolniczo i narażone na degradację uprawową. Natomiast gleby narażone na denudację
naturogeniczną dotyczą głównie fragmentów zboczy wybranych dolin i rynien. W dnie doliny
Rypienicy gleby narażone są na zawodnienie. W wybranych miejscowościach (m.in.
w Rypinie, Wąpielsku, Ostrowitem i Kowalkach) występują gleby przekształcone
antropogenicznie. Odsłonięte i wyniesione obszary wysoczyznowe cechują się brakiem
większych zadrzewień śródpolnych oraz zwartych kompleksów leśnych i w związku z tym
narażone są na przesuszenie gleb oraz erozję wietrzną.
4.
Ruszkowo
5.
Długie
6.
Sumin
7.
Podole
8.
Marianki
9.
Rusinowo
10.
Starorypin
Rządowy
11.
Starorypin
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem Rypin funkcjonują 4 oczyszczalnie ścieków (Tabela 3),
z których oczyszczone wody pościekowe odprowadzane są bezpośrednio lub pośrednio do
Rypienicy.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Wąpielsk
2.
Rypin
3.
Rypin
4.
Ostrowite
Gminna
Oczyszczalnia
Ścieków
Przedsiębiorstwo
Komunalne
„KOMES”
Sp. z o.o.
Spółdzielnia
Mleczarska
ROTR
Krajowa Spółka
Cukrowa SA
-
-
2012
dobry
-
-
2009
słaby
-
-
2010
zły
-
-
2003
-
-
Kierunek
zrzutu
komunalne
110/b.d.
biologiczne
rowem do
Rypienicy
komunalne
2300/1930
kompleksowe
Rypienica
przemysłowe
1650/507
biologiczne
Rypienica
komunalne
b.d./139
mechaniczne
Jezioro
Ostrowickie
34.
35.
36.
37.
38.
40.
tartak, gospodarstwo
hodowlane
elektrownia wiatrowa
(1 turbina wiatrowa)
elektrownia wiatrowa
(3 turbiny wiatrowe)
elektrownia wiatrowa
(1 turbina wiatrowa)
TRIMCO (konstrukcje
metalowe)
ZALMET W.M.P.
Zaleśkiewicz
(konstrukcje
metalowe)
POL-STYR
elektrownia wiatrowa
(4 turbiny wiatrowe)
Cetki
turbina wiatrowa
Rypińskie Zakłady
Cetki
Metalowe Sp. z.o.o.
Cetki
ZUH Piotr Mazanowski
Głowińsk
ferma drobiu
Ławy
ferma drobiu
gospodarstwo
Borzymin
hodowlane
Borzymin
ferma drobiu
Zakład Stolarski
Ławy
Sławomir Ziontkowski
ROTR Spółdzielnia
Rypin
Mleczarska
Zakład Produkcyjno
Rypin
Usługowo Handlowy
Benedykt Pilarski
Zakład Produkcyjno
Rypin
Usługowo Handlowy
Benedykt Pilarski
Miejskie
Rypin
Przedsiębiorstwo
Energetyki Cieplnej
Rypin
DAMIX
Rypin
Kaufmann
Andrzej Romanowski
Zakład ProdukcyjnoRypin
Handlow. Zakład
kamieniarski
Rypin
Drew-Met
elektrownia wiatrowa
Linne
(2 turbiny wiatrowe)
Sikory
zakład stolarski
Zakład Wyrobów
Lisiny
Metal. DRU-MAX
ZPUH JaRo Meble
Kowalki
S.C. Robert Rupiński
Jarosław Więcławski
gospodarstwo
Balin
hodowlane
Balin
kotłownia
gospodarstwo
Balin
hodowlane
Dylewo
kotłownia
TRIMCO (konstrukcje
Zakrocz
metalowe)
Nadróż
kotłownia
Zakład Stolarski
Borzymin
Leszek Ruciński
elektrownia wiatrowa
Puszcza-Rządowa
(2 turbiny wiatrowe)
elektrownia wiatrowa
Puszcza-Rządowa
(1 turbina wiatrowa)
Na obszarze objętym arkuszem mapy Rypin nie zinwentaryzowano form rekultywacji
środowiska przyrodniczego.
NIEUŻYTKI
W zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza nie zarejestrowano obszarów
nieużytków naturogenicznych czy antropogenicznych.
Danych dotyczących jakości wód powierzchniowych na obszarze objętym arkuszem
mapy Rypin (Tabela 4), dostarczyły publikacje WIOŚ w Bydgoszczy (Raport o stanie
środowiska… 2009, 2010, 2011, 2012, 2013).
Główna rzeka arkusza – Rypienica charakteryzowała się w 2011 roku stanem
umiarkowanym. Z kolei w 2013 roku stan rzeki pogorszył się i został sklasyfikowany jako zły.
Było to efektem przede wszystkim niskiej oceny parametrów biologicznych. Polepszeniu
uległy natomiast parametry fizyko-chemiczne, nastąpiło zmniejszenie stężenia substancji
biogenicznych.
Stan ekologiczny jezior jest zróżnicowany i najgorzej przedstawia się w przypadku
Jeziora Kleszczyńskiego.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan środowiska przyrodniczego analizowanego arkusza wynika z funkcjonowania
jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. zwartej powierzchni wysoczyzny morenowej
(dominującej Wysoczyzny Dobrzyńskiej oraz fragmentu sandru dobrzyńskiego w południowowschodniej części) rozciętej głęboką doliną Rypienicy porośniętą enklawami leśnymi oraz
licznymi rynnami subglacjalnymi zajętymi przez zbiorniki wodne. Wymieniony geokompleks
wpływa na degradację całego analizowanego obszaru, co wynika z intensywnej gospodarki
rolnej na tym terenie związanej m.in. z bardzo dobrymi i dobrymi kompleksami ornymi
o najwyższej i wysokiej przydatności rolniczej, a także dużej tradycji uprawy ziemi w tym
regionie. Dodatkowo, na stan środowiska w centralnej części obszaru ma wpływ największy
obszar miejsko-przemysłowy arkusza – Rypin. Stan ekologiczny wybranych komponentów
środowiska przyrodniczego, takich jak: powietrze atmosferyczne i gleby oraz lasy i wody
podziemne jest zadawalający. Największe zróżnicowanie w ocenie stanu środowiska dotyczy
wód powierzchniowych. Większość zdiagnozowanych zagrożeń i problemów w jego
funkcjonowaniu wynika z intensywnej gospodarki i produkcji rolnej. Zlewnie rzek i jezior
użytkowane intensywnie przez rolnictwo są szczególnie narażone na zanieczyszczenia.
Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez kanalizacji oraz zanieczyszczenia obszarowe
sprawiają, że do rzek dostają się znaczne ilości zanieczyszczeń. W wybranych miejscach
występują składowiska surowców, zarówno przemysłowych, jak i rolniczych oraz składowiska
paliw. Przebiegające przez opisywany obszar linie infrastruktury drogowej i energetycznej są
lokalnymi emitorami hałasu i źródłem zróżnicowanych zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej
emisji gazów i pyłów stanowią jedynie miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska. Wybrane
formy rzeźby terenu i budujących je formacji skał osadowych wykazują zróżnicowany stopień
degradacji. Dużym stopniem degradacji odznaczają się strefy krawędziowe rynny Rypienicy,
szczególnie po jej wschodniej stronie, a także obszar w obrębie tej rynny i jej najbliższego
sąsiedztwa zajęty pod zabudowę miasta Rypina.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Analizowany obszar pełni głównie funkcję rolniczą. Z tego też względu większość
wskazań dotyczących kształtowania i ochrony środowiska dotyczy funkcjonowania
krajobrazów rolniczych. W ich obrębie istotnym wskazaniem jest ochrona gleb, a także wód
powierzchniowych szkodliwymi związkami związanymi z gospodarką rolną. W tym celu
należy podjąć przedsięwzięcia w sektorze rolnictwa i gospodarki wodnej, dotyczące m.in.
okresów nawożenia i ograniczeń w ich stosowaniu, wielkości dawek i sposobów ich
wprowadzania do środowiska, warunków przechowywania nawozów naturalnych oraz
postępowania z odciekami. Szczegółowy wykaz takich zaleceń zawarty jest
w Rozporządzeniu nr 2 Dyrektora RZGW w Gdańsku (2013).
Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych oraz budowa
oczyszczalni ścieków stanowią podstawowe elementy mające na celu przeciwdziałanie
degradacji środowiska. Redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na wody powierzchniowe
oraz podziemne może odbywać się poprzez działania rolno-środowiskowe. Należy tworzyć
biologiczne strefy ochronne wzdłuż ujęć wód oraz cieków i jezior. Ponadto istotnym
elementem ochrony wód może być odtwarzanie małej retencji, która przyczynia się do
przechwytywania biogenów spływających z pół uprawnych. Ze względu na pozytywną rolę
ekologiczną i krajobrazową, jaką odgrywają enklawy leśne, głównie w dolinie Rypienicy
wymagają one szczególnej dbałości w zakresie utrzymania jakości ich ekosystemów.
Obszar arkusza Rypin zawiera atrakcyjne krajobrazowo składniki przyrody nieożywionej,
które należy rozważyć jako przedmiot ochrony. Są one świadectwem złożonych, a niekiedy
unikalnych procesów lodowcowych i erozyjno-denudacyjnych występujących pod koniec
plejstocenu i w holocenie. Dotyczy to głównie wąskich i krętych rynien subglacjalnych
w zachodniej części arkusza (m.in. rynna jeziora Czarownica), subglacjalne formy wałowe
w okolicach Radzynka i Somsiorów, krajobraz rynnowo-kemowy Rypienicy z malowniczymi
dolinami przełomowymi między Rypinem a Strzygami oraz doliny erozyjno-denudacyjne
z licznymi źródłami w rejonie Starorypina, Strzyg i Osieka.
Do innych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska zaliczyć można:
 zachowanie i funkcjonowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień
śródpolnych przy jednoczesnym tworzeniu nowych,
 prowadzenie odpowiedniej gospodarki wodno-ściekowej, w tym m.in. budowa sieci
kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych,
 ustabilizowanie lokalnych procesów stokowych w obrębie zboczy dolin, rynien i zagłębień
wytopiskowych,
 zachowanie naturalnego charakteru dna doliny Rypienicy,
 doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru odpadów
komunalnych i ich deponowaniem na istniejących składowisk,
 likwidację niekontrolowanych miejsc odpadów w otoczeniu wsi,
 zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę kotłowni
węglowych na gazowe.
-
-
-
+
+
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
b.d.
b.d.
b.d.
+
-
b.d.
b.d.
b.d.
-
-
-
-
-
+
-
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
+
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
Frączek E., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz Rypin, Państwowy
Instytut Geologiczny, Warszawa.
Galon R., Kotarbiński J., Wójcik C., 1978, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski
1:200 000, arkusz Brodnica, Inst. Geol., Warszawa.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej
ochrony (1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
-
-
-
+
-
b.d.
b.d.
b.d.
-
+
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
6,0
54,0
26259
-
-
1,0
1,16
2,93
78,5
199,1
+
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
b.d.
b.d.
b.d.
+
-
-
-
-
+
+
-
-
-
-
b.d.
b.d.
b.d.
-
-
-
-
-
-
+
b.d.
b.d.
b.d.
-
-
-
-
-
+
-
b.d.
b.d.
b.d.
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na obszarze objętym arkuszem Rypin nie zinwentaryzowano, poza linią przesyłową
produktów naftowych (rurociąg Pomorski) i napowietrzną linią elektro-energetyczną, inwestycji
mogących szczególnie szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze. Kwalifikacja
przedsięwzięć została dokonana na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9
listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.
U. Nr 213, poz. 1397).
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
W Rypinie w trzech zakładach przemysłowych (MPEC, Damix i Kaufmann)
zainstalowano urządzenia odpylające i dodatkowo powstał zakład utylizacji odpadów
metodą recyclingu. W pięciu punktach prowadzony jest monitoring środowiska
przyrodniczego w oparciu o sieć krajową i regionalną.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Emisja w t/rok
Źródło Źródło
Lp.*
Miejscowość
Zakład
gazy
gazy hałasu odoru
pyły
z CO2 bez CO2
Zakład stolarski
1. Radziki Duże
+
Andrzej Kwestarz
Stadnina koni,
2. Kiełpiny
+
gospod. hodowlane
elektrownia wiatrowa
3. Tadajewo
+
(2 turbiny wiatrowe)
39.
1.
umiarkowany
Degradacja wód podziemnych
W miejscowości Rypin znajdują się dwa punkty kontrolne wód podziemnych
(czwartorzędowych i palegeńsko-neogeńskich) Regionalnego Monitoringu Wód
Podziemnych. Jakość wód czwartorzędowych w punkcie ROTR w Rypinie w latach
2000–2004 odpowiadała III klasie (według klasyfikacji jakości zwykłych wód podziemnych
dla potrzeb monitoringu środowiska), w roku 2005 klasie V, a w roku 2006 klasie III. W tych
samych latach jakość wód palegeńsko-neogeńskich w miejscowości Rypin – Bielawy
zaliczono do II klasy (z wyjątkiem 2001 roku, w którym woda odpowiadała III klasie)
(Marszelewski 2015).
33.
Ilość [m3/d]
Urządzenie
max/aktual. oczyszczające
-
Do najbardziej widocznych zmian stosunków wodnych na opisywanym obszarze należy
zmniejszanie się powierzchni i zanik jezior w XIX i XX wieku od 5 do 15% (Piasecki 2013).
Największe przeobrażenia stosunków wodnych na analizowanym obszarze nastąpiły
w nieodległej przeszłości wskutek zanieczyszczenia wód powierzchniowych przez przemysł
i rolnictwo. W XX wieku degradacja jezior na Pojezierzu Dobrzyńskim należała do największych
w porównaniu do pozostałych pojezierzy w północno-wschodniej części Polski (Marszelewski
2005). Przykładem jest m.in. Jezioro Ostrowickie w miejscowości Ostrowite, w której od 1900
roku funkcjonowała cukrownia. W okresach kampanii cukrowniczych do jeziora odprowadzano
ścieki w ilości średnio 4200 m3·d-1, które zawierały prawie 0,5 tony zawiesiny. Ładunek
zanieczyszczeń wyrażony w BZT5 wynosił prawie 4000 kg·d-1 (Marszelewski 1998).
Doprowadziło to do całkowitej degradacji jeziora, które już w latach 80. XX wieku przekształciło
się niemal w odstojnik ścieków (Marszelewski 2001). W latach 90. XX wieku, po wybudowaniu
oczyszczalni ścieków przez nowego właściciela cukrowni, rozpoczęto rekultywację jeziora
metodą napowietrzania. Zanieczyszczone wody z Jeziora Ostrowickiego przynajmniej okresowo
przepływały do niżej położonego Jeziora Kleszczyńskiego. Przyczyniło się to do znacznego
pogorszenia jakości wody także w tym jeziorze, które w latach 1994–2000 było klasyfikowane
także jako nie odpowiadające normom (Marszelewski 2015).
32.
Rodzaj
ścieków
zły
* w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r.
w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm
jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji
wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
Degradacja lasów
Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziałuje na
krajobraz obszaru. Lasy na opisywanym obszarze zajmują stosunkowo niewielkie obszary,
głównie w obrębie doliny Rypienicy, na północ od Sumówka i w skrajnie południowozachodniej części. Wykazują one mały stopień zdegradowania, a klasy ich uszkodzeń
zaliczają się do słabych i średnich. Do głównych przyczyn uszkodzenia aparatu
asymilacyjnego należą czynniki biotyczne i abiotyczne. Obszary leśne narażone są także
lokalnie na zaśmiecanie.
Zakład
Kategoria
podatności na
degradację
Degradacja powietrza atmosferycznego
Analizowany obszar cechuje się umiarkowanym nagromadzeniem lokalnych emitorów
pyłowych i gazowych do atmosfery (Tabela 5). Do największych emitorów przemysłowych
należą: zakłady produkcyjne (głównie wyrobów metalowych oraz produktów spożywczych)
w Rypinie, Rusinowie i Lisinach oraz kotłownie (Rypin, Balin, Dylewo i Nadróż). Lokalnymi,
uciążliwymi emitorami odoru są gospodarstwa rolne i hodowlane, w tym m.in. w Kiełpinach,
Ruszkowie, Głowińsku, Borzyminie i Balinie. Ze względu na sprzyjające warunki naturalne
i korzystne użytkowanie terenu występują tu turbiny wiatrowe i zespoły turbin (m.in.
w Tadajewie, Suminie, Starorypinie, Cetkach, Linnach i Puszczy-Rządowej), które są
podobnie, jak tartaki i zakłady stolarskie lokalnymi źródłami hałasu. W sezonie grzewczym
zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów z terenów zabudowanych, głównie
z okolic Rypina, Wąpielska, Ostrowitego, Różkowa i Brzuze, a także innych mniejszych
miejscowości na całym opisywanym obszarze.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska… (2013), na obszarze analiz nie
zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku azotu i pyłu
zawieszonego.
Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu są
fragmenty wybranych dróg wojewódzkich: nr 534 (Grudziądz – Rypin), nr 560 (Brodnica –
Sierpc), nr 557 (Rypin – Lipno), nr 556 (Zbójno – Ostrowite) oraz nr 563 (Rypin – Mława).
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Lp.* Miejscowość
Jezioro
Długie
Jezioro
Ostrowickie
Jezioro
Kleszczyńskie
Jezioro
Żalskie (Wielgie)
Ocena stanu
ekologicznego
Aktywność człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska przyrodniczego
polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych i proekologicznych do planowania
przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu instalacji technicznych i procesów
technologicznych ograniczających lub likwidujących procesy degradacji środowiska. Działalność
w tym kierunku obejmuje więc cały szereg zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń, także
podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców. W trzech miejscowościach arkusza
(Rypin, Ostrowite i Wąpielsk) zlokalizowano oczyszczalnie ścieków komunalnych, a dodatkowo
w Rypinie także przemysłowych.
Pełna sieć kanalizacji sanitarnej i burzowej występuje w Rypinie, a niepełna w Radzikach
Dużych, Wąpielsku, Strzygach i Ruszkowie, natomiast w Osieku sieć burzowa jest jeszcze
niepełna, a w Ostrowitem nie występuje. Częściowa kanalizacja sanitarna funkcjonuje
w Obórkach, Tadajewie, Mariankach, Rusinowie, Starorypinie, Ławach, Głowińsku, Sikorach,
Kowalkach, Balinie i Brzuze, a w pozostałych miejscowościach jej brak. Na większości
analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest uregulowana, co nie zmienia konieczności
zorganizowania kompleksowego systemu gromadzenia, segregacji i wywozu odpadów.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach
gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Lamparski Z., 1983, Plejstocen i jego podłoże w północnej części środkowego Powiśla,
Stud. Geol. Pol., 76.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2014, Genesis of the ‘glacial curvilineation’
landscape by meltwater processes under the former Scandinavian Ice Sheet, Poland,
Sedimentary Geology 312.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2010, Glacial curvilineations: subglacial
landforms produced by longitudinal vortices in meltwater flows, Geomorphology 120 (3–4).
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1980.
Marek S. (red.), 1983, Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podłoże,
Prace Instytutu Geologicznego 103, Warszawa.
Matuszkiewicz J. M., 2002, Zespoły roślinne Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Marszelewski W. 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-3499-D Rypin, Główny Geodeta Kraju, InterTIM, Warszawa.
Marszelewski W., 2005, Zmiany warunków abiotycznych w jeziorach Polski PółnocnoWschodniej, Wyd. UMK, Toruń.
Marszelewski W., 2001, Jeziora Pojezierza Dobrzyńskiego, Wyd. UMK, Toruń.
Marszelewski W., 1998, Gospodarcze wykorzystanie jezior Pojezierza ChełmińskoDobrzyńskiego i Kujawskiego przez przemysł cukrowniczy, Badania Limnologiczne 1, Gdańsk.
Nechay W., 1932, Studia nad genezą jezior dobrzyńskich, Przegląd Geograficzny, Tom XII.
Nechay W., 1927, Utwory lodowcowe Ziemi Dobrzyńskiej, Sprawozdania Państwowego
Instytutu Geologicznego 4.
Niewiarowski W., Olszewski A., Wysota W., 1995, Role of subglacial features in glacial
morphogenesis of the Kujawy-Dobrzyń subphase area in the southern and eastern part of
the Chełmno-Dobrzyń Lakeland, Quaternary Studies in Poland. 13.
Olszewski, A., 1997, Drumlins of the northwestern Dobrzyń Moraine Plateau, location,
structure and morphogenesis, Quaternary Studies in Poland 14.
Piasecki A., 2013, Zmiany powierzchni jezior Pojezierza Dobrzyńskiego w świetle
materiałów kartograficznych, Prace Geograficzne 132, UJ, Kraków.
Program rozwoju środowiska gminy Osiek, 2005, Maszynopis, Wójt Gminy Osiek.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2010 roku, 2011,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2009 roku, 2010,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2008 roku, 2009,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Roszko L., 1973, Zagrożenie erozją gleb obszaru województwa bydgoskiego ze
szczególnym uwzględnieniem doliny dolnej Wisły, Acta Univ. Nicol. Coper. 9.
Rozporządzeniu nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie
wprowadzenie programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł
rolniczych, Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807.
Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy
hodowli lasu, PWRiL, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Wysota. W., Molewski P, 2011, Chronologia i zasięgi nasunięć lądolodu na obszarze lobu
Wisły podczas stadiału głównego ostatniego zlodowacenia, Przegl. Geol., 59 (3).
Wysota W., Noryśkiewicz B., 2011, Geomorphology and vegetation history of the Rypienica
channel, the Dobrzyń Lakeland, North Poland, Bulletin of Physical Geography 4.
Wysota W., Noryśkiewicz B., Pius B., 2010, Położenie i środowisko geograficzne Rypina,
[W:] Mikulski K. (red.), Rypin – Dzieje miasta, Wyd. Urząd Miejski w Rypinie.
Wysota W., Sokołowski R.J., 2009a, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski
1:50 000, arkusz Rypin, Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa.
Wysota W., Sokołowski R.J., 2009b, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000,
arkusz Rypin, Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa, 2009.
Żelaźniewicz A., Aleksandrowicz P., Buła Z., Karnowski P.H., Konon A., Oszczypko N.,
Ślączka A., Żaba J., Żytko K., 2011, Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk
Geologicznych PAN, Wrocław.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota, Włodzimierz
Marszelewski, Rafał Kot, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu