docDodaj komentarz - Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział w Łodzi
download 
Reklamacja Transkrypt
Dodaj komentarz - Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział w Łodzi
projekt okładki - Piotr Pasiewicz typografia, layout okładki - Agnieszka Kowalska-Owczarek Stale współpracują: Piotr Gajda, Krzysztof Kleszcz, Katarzyna Knapik-Gawin, Paulina Ilska, Justyna Fruzińska, Monika Kocot, Joanna Rybus Rada programowa: Lucyna Skompska, Małgorzat Uptas Jerzy Jarniewicz, Zdzisław Jaskuła, Andrzej Strąk Adres redakcji: Poleski Ośrodek Sztuki ul. Krzemieniecka 2a 94-030 Łódź www.arterie.com.pl [email protected] tel. 607 932 475 Wydawca: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich - Oddział w Łodzi Poleski Ośrodek Sztuki w Łodzi Druk i oprawa: Drukarnia Perfekt s.c. ul. Wersalska 47/75 91-212 Łódź Nakład: 500 egz. rys. K. Szwarc Redakcja: redaktor naczelny - Przemysław Owczarek - [email protected] sekretarz redakcji - Magdalena Nowicka - [email protected] redaktor graficzny, opr. graf. - Agnieszka Kowalska-Owczarek - [email protected] skład i łamanie, opr. graf. - Michał Murowaniecki - [email protected] korekta - Rafał Gawin - [email protected] KAMPANIA Redakcja Dariusz Eckert Maria Kornatowska, Magdalena Nowicka Radosław Wiśniewski Agata Chmiel Maciej Gierszewski Agnieszka Smołucha Magda Cybulska Robert Miniak Dariusz Eckert Joanna Wygnańska Karol Franczak Miłosz Biedrzycki przyczółki pojedynek snajperów manewry okrążające przyczółki manewry okrążające przyczółki Aleksandra Zbierska Robert Rybicki Agnieszka Kłos Agnieszka Kłos Horst R. Gertler Alim Vielitov Rafał Bojdys Jacek Bieleński, Piotr Gajda Jacek Bieleński Katarzyna Knapik-Gawin Vedrana Rudan, Katarzyna Knapik-Gawin Jorie Graham, Ewa Chruściel, Miłosz Biedrzycki III FESTIWAL PULS LITERTURY Andrzej Strąk Piotr Nita, Paweł Łęczuk, Radosław Sączek, Tomasz Bąk, Jakub Sajkowski, Przemysław Witkowski, Rafał Baron, Joanna Borzęcka, Łukasz Witkowski, Kajetan Herdyński, Natalia Malek, Magdalena Dąbrowska, Beniamin Maria Bukowski Marcin Kępiński Piotr Gajda Paulina Ilska Jerzy Jarniewicz, Zdzisław Jaskuła Justyna Banaszczyk Katarzyna Knapik-Gawin Michał Stępniak Małgorzata Niedziółka Marcin Bies Justyna Banaszczyk Rafał Gawin, Michał Murowaniecki Krzysztof Kleszcz Autorzy numeru Zrealizowano w ramach Programu Promocji Czytelnictwa ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego defilada pojedynek snajperów przyczółki manewry okrążające przyczółki program przyczółki manewry okrążające Nóż w płycie Maseczki Co do Joty na linii ognia (A) tak na marginesie 1 2 4 10 18 19 20 23 25 29 34 39 44 50 51 52 54 56 57 59 61 68 73 77 86 87 96 98 102 104 106 108 110 111 112 113 114 115 116 117 128 130 132 138 145 146 147 148 150 151 152 155 157 ZWIAD Pułapka Starzy mistrzowie, młodzi gniewni i miłoś Starzy mistrzowie, młodzi gniewni i miłość Niepodległość gestu II krucjata dziecięca; iliada; plac nieziemskiego spokoju Lewiatan, Wartości rodzinne, Rozprzedaż sarnina, są takie miłości, kopiec, lód - list Krótkie historie przedmiotów Buty Decyzja Przybywam z kraju, którego nie ma Czy kochają państwo „kalających własne gniazdo”? Wojna; W śpiewającej tankietce; Wiadomości z września; Wiadomości z października A zdychać wcale nie trzeba; o świcie.; Kuba Bogu Magnes; Straszyl; (Czy myślisz, że Słowo Boże ma ludzki wymiar?); Mierzenie Wojna Adama Licmansztad W SZY (fragment) Łódź Podwodna Czołg Rommla; Major kocha wojsko; Pompowanie ziemi; Wściekły Jensen Bo ja to jestem skurwiel. . . Marynarze Łodzi Miasto moje murem podzielone Kiedy kobieta jest kurwą Kiedy mężczyzna jest pedałem SĄŻNIE W GŁĄB; PRZY EKSHUMOWANYM CIELE ŚWIĘTEJ KLARY W ASYŻU; OBCY; KOCHANKOWIE; UCIELEŚNIA WOJNA I POKÓJ WOJNA I POKÓJ NOMINOWANI do Nagrody im. J. Bierezina; wybór wierszy Pancerni zawsze wierni, czyli socrealistyczna bajka magiczna Hymny ołowianych żołnierzyków Gajcy na barykadach Warszawy Z szblą za kulisy o wojnie Solistki kontra chórki męskie – reportaż z pola walki W Afganistanie wszyscy przegrali. Sapkowski niestety też Nie jem, więc jestem Rzecz o prowincji i jej urokach Jak napisać, żeby się czytelnik nie zorientował Kamień sunący po wodzie „Tarantino poezji”? Wajchy Gregorija. Piosenki wojenne ZWIAD Wiedz, że to bujda, granda zwykła, Gdy ci wołają: „Broń na ramię!”, Że im gdzieś nafta z ziemi sikła I obrodziła dolarami; Że coś im w bankach nie sztymuje, Że gdzieś zwęszyli kasy pełne Lub upatrzyły tłuste szuje Cło jakieś grubsze na bawełnę. Rżnij karabinem w bruk ulicy! Twoja jest krew, a ich jest nafta! Julian Tuwim, Do prostego człowieka Wojna! Wojna! Zawsze jest jakaś Wojna. Jest świętem śmierci i ojcem wszystkich rzeczy. Umieranie zamienia w statystykę, rodzi w okopach bohaterów i pisarzy, którzy po powrocie do domu tracą przyjemność z polowania, jak łowca jeleni, albo chwytają za pióro, jak Céline, Heller i inni. Literatura wodzi nas po polach, gdzie trwa Wojna na słowa – Wojna, która szczęśliwie nie przynosi śmierci, ale zbawia od tej rzeczywistej. W niniejszym numerze nie idziemy na Wojnę, szukamy jej tropów i śladów. Wiemy, że jest za plecami naszych rodziców, po drugiej stronie kamery, snuje się za trumną żołnierza, który zginął w „naszym” interesie. Cieszymy się z niewinnych czasów Pokoju, kiedy smacznie śpi bestia w człowieku. W tej kampanii tropienia wojny podejmujemy rozmaite działania. Pojedynek snajperów to rubryka z wywiadami. Poezja, proza i dramat trwają na stanowiskach w zdobytych przyczółkach. W galerii zapraszamy na defiladę, która niebawem przerodzi się w manewry okrążające poszczególne tematy w esejach i felietonach. Na linii ognia, w dziale recenzji, dojdzie czasami do gwałtownej kanonady. Państwu zaś rezerwujemy najlepsze miejsca na widowni okalającej arenę i czekamy na zagrzewający okrzyk: Hurrraaa!. Redakcja „Arterii” rys. Krzysztof Szwarc Dariusz Eckert Pułapka Szliśmy w pięciu. Jak zazwyczaj. Jura prowadził. Trzeba było sprawdzić parę punktów, obejrzeć świat z góry, cisnąć kamieniem w dół. Mniej więcej tak sensownie można było uzasadnić ten rozkaz, ale co robić... Podwieźli nas, dokąd mogli, dalej musieliśmy iść sami. Kamieniste ścieżki, podczas deszczu zamieniające się w strumyki, łąki usiane głazami, łachy piachu, coraz rzadsze kępy drzew... Szliśmy luźną grupą, pozornie bez szyku, ale czujni. Chłopcy przekomarzali się, rozmawiali leniwie o nic nie znaczących sprawach, słońce prażyło, rozpinając nam mundury. W takich chwilach zawsze miałem wrażenie jakiegoś gigantycznego oszustwa, w którym biorą udział obie strony. Gdybyśmy spotkali teraz patrol strony przeciwnej – nastąpiłaby jatka. Gdybyśmy spotkali pięciu chłopaków na szlaku, przepilibyśmy do nich rakiją, nie pytając o nic... Gdybyśmy sami byli chłopakami na szlaku... Upał był coraz większy, drzewa coraz rzadsze, szliśmy pod górę i pod słońce, bolały oczy. Bolały nogi. Ciężki zabrał najmniejszemu Zufikowi plecak, który go przygniatał coraz niżej. Zufi oczywiście nie skarżył się, ale przyjął pomoc Ciężkiego z wdzięcznością i obdarzył go spojrzeniem, jakby patrzył na beczkę zimnego piwa. Jura sugerował delikatnie, żeby się nie wygłupiać. Że przecież wiem, że ten patrol to absurd i że jak będzie chciał pozwiedzać, to sam pójdzie, bez plecaka i tego żelastwa... Coraz bardziej się zapalał, a chłopcy patrzyli na mnie i czekali na reakcję. Dobrze wiedziałem, czym to może się skończyć. Jeśli ja zacznę kwestionować rozkazy oficerów, oni zaczną moje i cała sprawa się rozsypie. Nie to, żebym miał ją za szczególnie mądrą, ale sam tu przyszedłem, na ochotnika, więc albo akceptuję reguły gry albo... Spojrzałem ciężko na Jurę i wrzasnąłem: – Szyk!!! Broń!!! Marszem ubezpieczonym! Ruchy! Zadziałało. Od razu. Jak za naciśnięciem guzika. Bawiliśmy się w wojnę ze dwa kilometry pod górę. Doszliśmy do wielkiej zacienionej ściany skalnej. Popatrzyli na mnie błagalnie. Zarządziłem postój. Chłód był tak cudowny, że chętnie przytuliliby się do skały. Vojko znalazł w zagłębieniu, jakby szklanej misie, wodę. To było źródełko. „Brakuje jeszcze pastereczki z warkoczem, w niebieskiej sukience...” – pomyślałem – „kraina jak z mieszczańskiego landszaftu”. Ale woda była naprawdę cudowna. Z mapy wynikało, że mamy dojść do wzgórza X (na szczycie ponoć miała być kaplica czy kościółek), a później krętą ścieżką w dół, do wioski – tam miał czekać samochód. Wyglądało na to, że to już niedaleko. Poderwałem ludzi. (Z trudem). Faktycznie. Po dwudziestu minutach ukazał się malutki kamienny kościółek. Pewnie nie miał więcej jak sto pięćdziesiąt lat, ale był stylizowany na gotyk, małe okienka bez szyb (jak strzelnice), łukowate dębowe drzwi (trudno je wyłamać). Pokryty czerwoną dachówką (nie pali się) ładnie kontrastował z bielą kamienia. 2 Vojko i Zufi poszli sprawdzić, czy jest bezpiecznie, po czym weszliśmy wszyscy. W środku było miejsca może na dwadzieścia osób, nie więcej. Kamienne podwyższenie z granitowym pulpitem dla kapłana i parę prostych ławek bez oparć. Szukałem oznak, które powiedziałyby mi, czyja była ta świątynia. Ale na ścianach nie było ani jednej ikony, żadnej figury, napisu, tylko surowy dębowy krzyż na ścianie za plecami kapłana – jakkolwiek by go nie nazwać. Mógł to być pop, ksiądz czy pastor... Pomyślałem sobie, że chyba znaleźliśmy tajną kryjówkę Boga. Pewnie tu przychodzi, kiedy już ma wszystkiego dość... Znów poczułem, że ktoś mnie tu oszukuje – skoro mogą zbudować coś tak przejmującego, że cynikowi o mocno ambiwalentnym stosunku do wiary chce się tu siedzieć i przychodzą do głowy myśli o Bogu... to dlaczego wyrzynają się za kolejność ruchów przy kreśleniu krzyża…? Nagle rozległ się potworny huk i zrobiło się ciemno. Przez chwilę nic nie słyszeliśmy, tylko pył zgrzytał w zębach. Ruszyłem niepewnie parę kroków i zobaczyłem całą ścianę zbryzganą na czerwono... Postać leżąca za pulpitem, prawie przecięta w pasie, to był Vojko. Mina była pod blatem – cała siła wybuchu skierowana w jedną stronę... Jura klęczał i wpatrywał się w pocętkowaną twarz Vojka, jakby nie mógł uwierzyć. – Co ja powiem Viesnie?... – Vojko był narzeczonym jego siostry. Reszta zaczęła się wycofywać, uważnie przyglądając się wszystkiemu, co nas otaczało... Vojko został obok kościółka w płytkiej mogile z kamiennym kopcem. Spojrzałem jeszcze do wnętrza świątyni – na czerwonej od krwi ścianie biały negatyw zerwanego wybuchem krzyża... Schodziliśmy już bez śmiechu, czujni. Chłopcy próbowali dociec kto, do kurwy nędzy, podkłada bomby w świątyni... w dodatku nie wiadomo czyjej – prawosławnej czy katolickiej... (muzułmanów tu nigdy nie było). Absolutny bezsens zupełnie nie mieścił im się w głowach. Ciężki skończył dociekania: – To była pułapka na Boga... ilustracja Remigiusz Wojaczek 3 Maria Kornatowska, Magdalena Nowicka ii Starzy mistrzowie, ii młodzi gniewni i miłość z Marią Kornatowską rozmawia Magdalena Nowicka Magdalena Nowicka: Na jakimś portalu internetowym wyczytałam, że obecnie sprzedaje się więcej biżuterii i bibelotów z wizerunkiem Audrey Hepburn, niż z Marylin Monroe. Maria Kornatowska: Ostatnio, rzeczywiście, da się zauważyć pewną skłonność do wielbienia Audrey Hepburn jako nostalgicznego symbolu utraconego wdzięku i lepszych manier. W najnowszym, wybitnie postmodernistycznym filmie Almodóvara Przerwane objęcia, Penélope Cruz chwilami jest „robiona” pod Hepburn. A w Nowym Jorku, w jednym z modnych sklepów widziałam reklamę stylowych dżinsów „ŕ la Audrey”. Marylin Monroe – uosobienie tradycyjnej seksowności – nie przystaje już dziś do ideału kobiety postfeministycznej. Audrey była gwiazdą innego typu i dla innej nieco widowni. Nie opatrzyła się aż tak bardzo. Typy idoli zmieniają się, zresztą, z biegiem czasu. Musi być ruch w interesie, a poza tym, owe zmiany mają też, przede wszystkim, podłoże komercyjne. Skądinąd nie widać dziś na ulicach ani dziewcząt stylizowanych na Audrey Hepburn, ani na Marylin Monroe. I trudno by je sobie było wyobrazić. M.N.: Roland Barthes w swoich Mitologiach nazwał Hepburn zdarzeniem, w przeciwieństwie do Grety Garbo, w której upatrywał raz na zawsze napisanej ikony, idei w formie twarzy. Dlatego po czterdziestce miała wycofać się całkowicie z życia publicznego, żeby zachować ów mit. Natomiast Hepburn byłaby nagłym powiewem, który 4 mąci nurt rzeki. W powieści Lwa Tołstoja wojna dominuje na pierwszym planie, a płocha Natasza Rostowa czasem przebiega przez scenę i chowa się w kulisach. Z kolei w filmowej Wojnie i pokoju z 1956 roku, Natasza-Audrey gra rolę primadonny. Można mieć wątpliwości, czy to jest jeszcze obraz o wojnie z Napoleonem czy o wojnie o kobietę. M.K.: To wynika z ducha i stylu hollywoodzkiej adaptacji powieści Tołstoja. Wojna jest gdzieś w tle, tworzy klimat, jest dekoracją, po to, by można było zrealizować kilka efektownych scen batalistycznych. I ewentualnie pokazać heroiczne postawy bohaterów. Natomiast istotą amerykańskiej adaptacji jest romans. Widzów nie interesował Napoleon, pewnie nie końca wiedzieli, że w ogóle istniał i co robił, ich interesowała wielka miłość. Ale jest też rosyjska adaptacja powieści. Dosłowna i ponura. I ta wierna w każdym calu adaptacja skupia się, oczywiście, na wydarzeniach historycznych, a głównymi postaciami filmu nie są ani Natasza, ani Andrej Bołkoński, ale niezbyt atrakcyjny fizycznie Pierre Bezuchow – człowiek niepospolity, głęboki, który w pewnym sensie reprezentuje poglądy i postawę samego Tołstoja. Natomiast amerykańskim filmowcom chodziło o efektowne widowisko, w dodatku egzotyczne, bo rosyjskie i rozgrywające się w odległym wieku XIX, kiedy to w Rosji istniały pałace, dwory, szlachta, kiedy urządzano bale i flirtowano w stylowych wnętrzach. Dola rosyjskiego chłopa, spędzająca sen z oczu i sumienia Tołstoja, nikogo nie wzruszała. Audrey Hepburn była zaś idealnym wcieleniem lirycznej Nataszy. W owych latach publiczność podziwiała jeszcze dziewczęcość subtelną, zwiewną, a ona była właśnie jej perfekcyjnym uosobieniem. M.N.: Ale również dziewczęcości zadziornej. M.K.: Owszem. Była, z drugiej strony, aktorką inteligentną i nie chciała, by raz na zawsze uwięziono ją w określonym stereotypie. W Sabrinie, uroczej komedii Billy Wildera, potrafi być przekorna i ironiczna. Od razu widać po niej paryską edukację. Nie porównywałabym w ogóle Hepburn z Gretą Garbo, bo mit Grety był osobny i jedyny w swoim rodzaju. Zasadzał się na „niedocieczeniu” i niedostępności. Na tajemnicy, której nie sposób przeniknąć. M.N.: Dziś chyba nie byłaby w stanie zachować swojego mitu. M.K.: Chyba nie. Byłam akurat w Nowym Jorku, kiedy umarła w 1990 roku. Żyła w odosobnieniu na Manhattanie, czasami widywano ją na ulicy lub w sklepie. Wycofała się z kina z kilku powodów. Między innymi dlatego, gdyż miała świadomość, że jej czas przeminął, że nie ma dla niej miejsca w nowych typach filmów, że postacie, które kiedyś tworzyła, wydawałyby się w nowych czasach anachroniczne. Niepowodzenie przyniosła jej już komedia Dwulicowa kobieta – pierwsza próba wejścia w inny rodzaj ról. Powiedzmy sobie jednak, że w dzisiejszym kinie Audrey Hepburn też nie miałaby szans. M.N.: Przejdźmy na polskie poletko. Na tegorocznym Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni nagrody rozdzielono między dwa obrazy: jeden z wojną w tytule, drugi dziejący się wkrótce po wojnie. Wojna polsko-ruska opowiada o wojnie o kobietę, Rewers o wojnie trzech kobiet z męskim systemem. Czy mamy do czynienia z jakimś szczególnym momentem w polskim kinie dla motywu wojny i dla kobiety? M.K.: Polskie kino nieszczególnie lubi kobiety. Nie tworzy dla nich atrakcyjnych życiowych ról, nie hołubi kobiecych gwiazd z dużym potencjałem. Zmarnowano przecież dla ekranu wybitne talenty Aleksandry Śląskiej, Danuty Szaflarskiej, atrakcyjność Grażyny Szapołowskiej itd. Na szczęście, Krystyna Janda potrafiła wybić się na pełne istnienie, stanąć w jednym szeregu obok męskich idoli naszego kina, niekiedy w cha- Polskie kino nieszczególnie lubi kobiety. Nie tworzy dla nich atrakcyjnych życiowych ról, nie hołubi kobiecych gwiazd z dużym potencjałem. Zmarnowano przecież dla ekranu wybitne talenty Aleksandry Śląskiej, Danuty Szaflarskiej, atrakcyjność Grażyny Szapołowskiej. rakterze „faceta z damską twarzą”. Znalazły się, oczywiście, wyjątki wśród polskich reżyserów. Ciekawe postaci kobiece pojawiają się w filmach Wojciecha Hasa. Myślę choćby o Barbarze Krafftównie w Jak być kochaną. Nawiasem mówiąc, to moim zdaniem, najlepszy polski film o II wojnie światowej, a Krafftówna, nagrodzona za tę rolę w Cannes, tworzy wielką dramatyczną kreację. Postać niejednoznaczną, tragiczną, podszytą autoironią. Trzeba mieć nadzieję, że ten przyrodzony, wynikający zapewne z jakichś utajonych kompleksów mizoginizm naszego kina ulegnie pozytywnej przemianie. Przeobrazi się – kto wie – w kult kobiecości. Możliwość tę potwierdza Rewers Borysa Lankosza – rzecz o zwycięstwie trzech mądrych i solidarnych kobiet nad męską nikczemnością. 5 M.N.: Nie lubi pani filmów o wojnie. Dlaczego? „organiczne”, obficie dekorowane owocami M.K.: Jeżeli myślę o rodzimych filmach i zieleniną. W Nowym Jorku, ostatnio, nieo wojnie, przychodzi mi na myśl Has. Jego mal wszystko jest organiczne, ze swetrami Jak być kochaną albo Szyfry mówią w sposób włącznie. Lubię jeszcze lokale sieci francudojrzały o niszczącej traumie wojny, o jej psyskich restauracji Le Pain Quotidien, czyli chicznych i emocjonalnych skutkach. Wysoko Chleb Powszedni. Stylizowane na ludowo też cenię, inne w charakterze i stylu, świetserwują specyficzne menu, oczywiście, też ne filmy Andrzeja Munka: Eroikę, Zezowate obowiązkowo organiczne. Polecam kanapki szczęście i Pasażerkę. Natomiast sceny bataliz razowego chleba, z twarożkiem, miodem styczne do mnie nie przemawiają. i figami na wierzchu. Pychota! W Le Pain M.N.: Zostawmy więc wojnę. Dzieli Quotidien jadają najczęściej artyści i manpani życie między Łódź a Nowy York. hattańska inteligencja, no i rzecz jasna, świaGdybyśmy prowadziły tę rozmowę w Nodomi rzeczy, zagraniczni turyści. wym Yorku, a nie w Łodzi, jakie miejsce M.N.: Kiedy mówi się Nowy Jork, od razu wybrałaby pani na spotkanie? myśli się Woody Allen. M.K.: Jeśli chodzi o Manhattan, mam słabość M.K.: Wcale nie gorszym piewcą Nowego do Upper West Side i nie ukrywam tego. Na Yorku jest Martin Scorsese. Tkwi tylko na Zachodniej 84. Ulicy jest urocza kawiarnia przeciwnym do Allena biegunie. Jedni wielEdgar’s Café, nazwana tak od imienia Edgara bią Manhattan lub Annie Hall Allena, a inni Allana Poe, który przez czas pewien na tej Nędzne ulice lub Taksówkarza. To całkiem właśnie ulicy mieszkał. Dla uczczenia tego odmienne wizje Nowego Jorku, pokazujące faktu, nieopodal, nad rzeką Hudson stoi jego różne oblicza. Bardzo lubię Po godzijego pomnik. Na 83. Zachodniej jest z kolei nach, mniej znany film Scorsese. Są takie Café Lalo. Cieszy się ogromnym wzięciem filmy, które nie będąc dziełami najwybitniejod czasu, gdy rozegrało się w niej kilka scen szymi w dorobku danego twórcy, wyrażają filmu Nory Ephron Masz wiadomość. Lalo kwintesencję jego sposobu widzenia świata. stylizowana trochę na secesję, a trochę na To są takie specyficzne wyznania wiary. Po art déco. Zabawna obsługa mówi z rosyjskim godzinach to film z tego gatunku. Po trosze akcentem. Przed wejściem, wizja narkotyczna, po trosze Nas przytłacza kompulna ulicy ustawiono udekorokoszmar senny, a wszystko rasywna potrzeba ciągłewane małymi żaróweczkami zem wpuszczone w labirynt go powrotu do przeszłości drzewka, a pod nimi drewSoHo, nowojorskiej dzielnicy i jej dylematów. Nie winiane, romantyczne ławeczki. artystów i ekscentryków. Surdzę filmów, które trafiłyby Można więc sobie posiedzieć realistyczne zderzenie racjow teraźniejszość. przed kawiarnią, jako że we nalnego, pragmatycznego yupwnętrzu, przeważnie zatłoczonym, panuje pisa ze światem nieprzewidywalnej ogłuszający gwar. Na Amsterdam Avenue, wyobraźni, przyczynowo-skutkowej low okolicy 86. Ulicy znajduje się malownicza giki z irracjonalną grą przypadków. knajpko-kawiarnia Popover. Jadają tu całe Scorsese należy do miłośników twórczości rodziny z dziećmi w różnym wieku. To jeden Felliniego. Napisał wyjątkowo piękny tekst z ulubionych lokali typowej inteligeno La Stradzie. W Po godzinach można się docji z West Side’u. Serwuje się jedzenie patrzyć ciekawych podobieństw do Miasta 6 kobiet. W obydwu filmach bohater, podążając za kobietą, wchodzi do nieznanego, obcego sobie świata i żadną miarą nie może z niego wyjść. W obydwu filmach tymi światami władają kobiety, które najpierw uwodzą naszych bohaterów, a potem zajadle ich ścigają i chcą zniszczyć. Kobiecość okazuje się żywiołem groźnym, niebezpiecznym mimo kuszących pozorów. Myślę, że do takich filmów „drugiego planu”, wyrażających samą esencję autorskiej wizji, należy też Złoto Wojciecha Hasa, zanurzone w atmosferze absurdu i surrealizmu, bliskie klimatom krakowskiej Piwnicy pod Baranami. Niby chodzi o budowę elektrowni w Turoszowie, a robotnicy recytują wiersze Villona, krajobraz przypomina dekorację jakiegoś dziwacznego spektaklu, maszyny przywodzą na myśl twory wyobraźni Salvadora Dali, wędrowne aktorki rozsnuwają swoje czary, każdy kogoś gra, a przynajmniej udaje. Jest to rzeczywistość kompletnie wymyślona, ale w jakimś sensie prawdziwa. Rzeczywistość totalnie odlotowa, choć wyrażająca jakąś prawdę tamtych lat. M.N.: Has i Scorsese. To nieoczywista para. M.K.: Ale i nieprzypadkowa. W 2010 roku mija dziesiąta rocznica śmierci Wojciecha Hasa. Wspólnie ze studentami Szkoły Filmowej chcemy przygotować specjalną uroczystość, nieco magiczną – jakby pewnie życzył sobie twórca ekranowego Rękopisu znalezionego w Saragossie – i zaprosić właśnie Martina Scorsese. Jest miłośnikiem twórczości Hasa, a zwłaszcza Rękopisu... Przyczynił się do rekonstrukcji jego pełnej wersji. Miasto kobiet, Rękopis..., Po godzinach łączą niewątpliwie osobliwe, sekretne, niejednoznaczne związki: labiryntową wyobraźnię, fascynację żywiołem kobiecości. To metafora sytuacji człowieka XX wieku. Tomasz Bohajedyn, Czarownica, grafika Można by jeszcze śmiało dorzucić czwarty tytuł – Oczy szeroko zamknięte Stanleya Kubricka. M.N.: A co wyraża sytuację człowieka XXI wieku? Wymieniła pani reżyserów doświadczonych, niektórzy spośród nich już nie żyją. Kogo by pani wyróżniła z twórców, którzy dziś są na fali? M.K.: Postawiłabym na nieszczególnie młodego Michaela Haneke. Jestem pod ogromnym wrażeniem Białej wstążki, a wcześniej Ukrytego. Haneke to indywidualność wybitna. Artysta i zarazem człowiek myślący. Moralista niekonwencjonalny. Próbuje dotrzeć do prawdy o nas i naszych czasach, o rzeczywistości nieoczywistej, niejednoznacznej, niedookreślonej, rzeczywistości, której wciąż nie możemy zrozumieć 7 ani opanować. Wysoko cenię też twórczość braci Coen. W swoim najnowszym filmie, A Serious Man, który krytycy brytyjscy obwołali „wydarzeniem roku”, próbują właśnie pokazać kondycję dzisiejszego człowieka, klasycznego reprezentanta amerykańskiej middle class. M.N.: Haneke, bracia Coen... Nie pada żadne polskie nazwisko. M.K.: Nas przytłacza kompulsywna potrzeba ciągłego powrotu do przeszłości i jej Nasze kino obawia się tematów drażliwych, ryzykownych, kontrowersyjnych. Władysław Pasikowski od kilku lat ma gotowy scenariusz o Jedwabnem, ale nie może znaleźć pieniędzy na realizację swego projektu. dylematów. Nie widzę filmów, które trafiłyby w teraźniejszość. Na Nowojorskim Festiwalu Filmowym oglądałam liczne filmy na temat relacji rodzinnych. Wyłaniał się z tego niezbyt zapewne optymistyczny obraz sytuacji psychicznej i emocjonalnej współczesnego człowieka. Ten temat podjął u nas odważnie Mariusz Grzegorzek, w filmie Jestem twój, opartym na sztuce kanadyjskiej autorki Judith Thompson. Grzegorzek, indywidualność na gruncie polskiego kina, wstrzeliwuje się w aktualny nurt kina światowego. Podejmuje analizę „choroby naszego wieku”: nieczułości, solipsyzmu graniczącego niemal z autyzmem, niezdolności do autentycznego kontaktu z drugim człowiekiem, niezdolności kochania. Jak wyciągnąć człowieka z tego kokonu? Oto pytanie, na które stara się odpowiedzieć Grzegorzek. M.N.: Wróćmy raz jeszcze do wojny, ale już rozumianej inaczej – postmodernistycznie neoliberalnie, jako walka o swój własny sukces. Urlich Bröckling nazywa 8 prowodyrówtej wojny ja-spółka akcyjna. Oni inwestują w siebie i muszą być niczym maklerzy giełdowi: kalkulować, ale zarazem podejmować ryzyko, stawiać wszystko na jedną kartę i mieć tupet. Od lat uczy pani studentów Filmówki. Coś się zmienia w postawach? Dominują spółki akcyjne czy buntownicy? M.K.: Raczej spółki akcyjne. Ciekawe, że na wspominanym już przeze mnie nowojorskim festiwalu najbardziej „młode” były filmy realizowane przez twórców całkiem niemłodych. Stulatek Manoel de Oliveira, osiemdziesiędziosiedmioletni Alain Resnais i osiemdziesięciojednoletni Jacques Rivette zrobili urocze, przenikliwe i na swój sposób odkrywcze filmy o miłości w nieprzyjaznym dla niej czasie. O grze przypadków, o roli wyobraźni, o zwątpieniach i niepewności, o sile wewnętrznego przekonania i sugestii. Młodzi reżyserzy raczej unikają tego trudnego tematu, a w najlepszym razie nie mają nic ciekawego do powiedzenia. M.N.: Jeden z moich ukochanych filmów, Kobieta i mężczyzna Claude’a Leloucha też niespiesznie opowiada o niczym, o przypadku, który jednak prowadzi do powstania czegoś między bohaterami. M.K.: Właśnie. W Nowym Jorku i krytykom, i publiczności bardzo się podobał Tatarak Andrzeja Wajdy, opowieść o grze przypadku i zauroczeń, o sile wyobraźni, o miłości i śmierci. Okazuje się, że starzy mistrzowie są młodzi duchem. Rozumieją sens uczuć. Głoszą przesłanie nadziei. W dodatku, nie obawiają się długich ujęć, intensywnych zbliżeń twarzy, niespiesznego rytmu. Poszukują nowych rozwiązań formalnych, niekonwencjonalnej ekspresji, oryginalnych sposobów wypowiedzi. M.N.: Już o nic nie muszą walczyć, nic nie mają do stracenia. projektu. Nie powinniśmy jednak tracić nadziei, że coś się przecież odmieni. Narodzą się „młodzi gniewni”, pojawią się producenci z prawdziwego zdarzenia, stawiający na filmy bardziej ambitne, poszukujące, na indywidualności niezależne, chodzące własnymi ścieżkami, a kina wypełnią się publicznością dojrzałą, wymagającą, oczekującą czegoś nowego, nieznanego, jakiejś wielkiej przygody. A to wszystko – jeszcze przed końcem świata w roku 2012. 9 ilustracja Krzysztof Szwarc M.K.: Dlatego nie boją się ryzyka. Stać ich na odwagę. A tej odwagi brakuje ludziom młodym, wstępującym w szranki profesji. Wybierają tematy z różnych względów chodliwe, formuły sprawdzone, akceptowane przez producentów i dystrybutorów. Nie walczą o swój punkt widzenia – może go nie mają, po prostu? Z reguły, poddają się wymaganiom „rynku”. To zabawne odwrócenie sytuacji. Kiedyś bunt i nonkonformizm przypisywano młodemu pokoleniu niejako z urzędu. Kalkulacja i ostrożność przychodziły z wiekiem. Teraz wysysa się je, zapewne, z mlekiem matki. A tyle tematów leży odłogiem. Myślę na przykład o potrzebie demistyfikacji polskiej historii, polskiego bohaterstwa. Francuzi mimo oporów zabrali się za swoją nie najpiękniejszą moralnie przeszłość. Dziennikarz Andrč Halimi nakręcił przed laty dokument Chantons sous l’occupation czyli Śpiewamy pod okupacją, pokazując, jak znane postacie francuskiego świata artystyczno-intelektualnego uległy urokom „germańskości” i z różnych przyczyn, na różne sposoby kolaborowały z Niemcami. Film zaczyna się efektownym wjazdem do Paryża reprezentacyjnych oddziałów SS, a ponieważ był to słoneczny czerwiec, na ulicach witały je dziewczyny w powiewnych sukienkach. Najsilniej wbiły mi się w pamięć słowa burdelmamy, że Niemcy to byli prawdziwi mężczyźni, dzięki nim burdele rozkwitły, a kiedy przyszli Amerykanie, to, niestety, podupadły. W 2003 roku tenże Halimi zrobił kolejny dokument o tym, że w okresie okupacji Francuzi wysłali na ręce Gestapo trzy miliony donosów. Nasze kino obawia się tematów drażliwych, ryzykownych, kontrowersyjnych. Władysław Pasikowski od kilku lat ma gotowy scenariusz o Jedwabnem, ale nie może znaleźć pieniędzy na realizację swego Radosław Wiśniewski Niepodległość gestu II, czyli materiały pomocnicze do nauki o Asklopie 1. Kiedy pisałem trzy lata temu tekst pod tytułem Niepodległość gestu1, nie sądziłem, że najbliższa przyszłość będzie obfitowała w tak liczne produkcje sponsorowane przez Państwo (w osobach swych licznych instytucji, przede wszystkim Instytutu Pamięci Narodowej i Muzeum Powstania Warszawskiego), kreujące politykę historyczną, a z czasem coraz bardziej zbiorową mitomanię opartą o wygładzone wersje zdarzeń. Powstańcy są zawsze uśmiechnięci, rzadko kiedy śmierdzi gówno w kanale, a ranni umierają pogodnie i chwacko, nie lękając się śmierci. Kilka lat temu powiedzieć, że słowo na P ma znaczenie i konotację pozytywną, wymagało pewnej odwagi. Powiedzieć, że słowo na P, na przykład Polska, jest ważne, oznaczało ustawić się po prawej stronie dyskursu. Ten bowiem został rozpisany – szczególnie w sztuce, literaturze, pomiędzy szarpiące się ideologicznie „Krytykę Polityczną” i „Frondę”. Dbałość o impregnację na zawłaszczenie przez jakąś opcję polityczną wymagała przemyślanego gestu, dobrej artystycznej strategii. Trudno też ukryć, że odgórna próba meblowania struktur zbiorowej pamięci mieści się w okolicach prawej strony sceny politycznej i chociaż wygląda na skuteczną, jest dość daleka od tego, czego oczekiwałem od nurtu wypowiedzi artystycznych, które nazwałem wówczas obywatelskością opartą o tytułową niepodległość gestu. Zza pleców zbyt wielu realizacji wyłazi nazbyt natrętny 1 Por. „Studium”, nr 2/2006. 10 i nadęty profil sponsora lub mecenasa i zlewa się z profilem artysty, tak że czasami trudno rozróżnić, kto jest kim. To częsty przypadek, gdy coś, co było elitarne i samo stanowiące – staje się powszechne, a z czasem masowe i sowicie sponsorowane. W takim przypadku kontekst rozmowy musi się nieuchronnie spłaszczyć, wyrównać. Upraszczać można ładnie albo nieładnie. Mam niejasne wrażenie, że stosunek do historii, szczególnie do historii Polski, wchodzi pomału w archetypowy i niespecjalnie ładny schemat. W miarę jak wymierają już naprawdę ostatni uczestnicy PW44 (to modny skrót internetowy Powstania Warszawskiego i zarazem internetowy adres Muzeum Powstania Warszawskiego), nie mówiąc już o bitwie pod Monte Cassino, obronie Westerplatte, Wizny czy Helu, gdy na emeryturę odchodzą uczestnicy strajków 1970, 1976, 1980 – ów nieładny schemat narasta z falą publikacji i wypowiedzi coraz młodszych komentatorów próbujących dokonać rewizji (bo już nikogo nie będzie boleć). Najczęściej jednak nie jest to rewizja w duchu krytycyzmu, ale jego odrzucenie. Wiedza sama w sobie nie ewokuje krytycyzmu, to bowiem jest domeną rozumu, którego coraz mniej w historycznych produkcjach, więcej zaś emocji. Zaniechaniu krytyki wobec własnej historii towarzyszy zdecydowanie afirmatywny, chwacki i chłopacki ton mówienia o niej. Ma to zapewne dobry skutek. Jeszcze do niedawna wiedza o Powstaniu, Wrześniu 1939 czy innych sprawach, tych sprawach, uchodziła za rzecz niszową, sprawność wyższo-harcerską. Ludzie pasjonujący się Powstania Warszawskiego – jak chociażby tymi sprawami gościli głównie w zaułkach konkursowa antologia komiksu na motyforów internetowych pod hasłem „historia wach powstańczych – budzą raczej irytację i militaria”. Wraz ze wzrostem siły takich bliską absmakowi, podobną do zakłopotania, zjawisk i manekinów jak „Patriotyzm Jutra”, które odczuwam, gdy widzę w pierwszych „polityka historyczna” rzecz przeniosła się dniach sierpnia na ekranie telewizora grupy dzięki sztuce i rozrywce do imitujące atak niedoPewne jest dla późnych wnuków, społecznego mainstreamu. że lepiej rozegrałyby całą historię zbrojnych Powstańców I oto nagle wydaje się, że niż głupie dziadki, które nawet Warszawskich na nienie ma osoby, która by nie nie potrafiły w ferworze walki mieckie punkty opomiała zdania na zadany odróżnić „Tygrysa” od „Pantery” ru. To nie była zabawa temat. Nieliczni demon- – o zwykłym Panzerkampfwagen w strzelanego. Źle przystracyjnie odwracają obli- IV w wersji F z kanciastą wieżyczką gotowana i nienajlepiej cza i utyskują na komik- nie wspominając. wykonana przez słabo sowe, uproszczone, akademijne wersje hidowodzonych Powstańców Godzina „W” storii, inni odpowiadają, że wreszcie można okazała się rzezią i szokiem. Zadaję sobie i że to nasz patriotyzm, nasz romantyzm i ci pytanie, co jeszcze będzie podlegać rekonpowstańcy to prawie nasi koledzy z podwórstrukcji? Selekcja na rampie w Auschwitz? ka. Wydaje się, że drogi pamięci zaczynają A może rekonstrukcja procesu mielenia skręcać zbyt niebezpiecznie blisko komiksu, kości w Chełmnie nad Nerem? Gdzie jest disco-polo, że gubi się to, co w rozmowach ta cienka czerwona linia między wolnośo Powstaniu, Wrześniu, Listopadzie, Stycią wyrazu – na przykład artystycznego – czniu było najważniejsze – rozumne defia szacunkiem dla źródła, dla prawdy? Pamięć niowanie swojej tożsamości i postawy wobec Powstania Warszawskiego jest dobrą egspraw zbiorowych. Chodziło o określenie się, zemplifikacją, w której jak w soczewce zbiea nie napisanie alternatywnej historii, w któga się wiele fałszywych głosów i strun. rej gubi się odpowiedzialność za dramat oraz triumfuje radosna mądrość późnych wnu2. ków, które wszystko wiedzą lepiej od świadWiele ostatnio ukazuje się pomocniczych ków wydarzeń. I pewne jest dla późnych materiałów i skryptów rocznic powszechnej wnuków, że lepiej rozegrałyby całą historię słuszności i wzruszenia. Skrótowo zwrócę niż głupie dziadki, które nawet nie potrafiuwagę na kilka z nich, mniej lub bardziej ły w ferworze walki odróżnić „Tygrysa” od udanych, które wydają mi się charaktery„Pantery” – o zwykłym Panzerkampfwagen styczne. Na przykład wzmiankowana anIV w wersji F z kanciastą wieżyczką nie tologia pokonkursowa komiksów poświęwspominając. A to przecież chleb z masłem conych Powstaniu Warszawskiemu pod przeciętnego adepta modelarstwa w okręgotytułem Powstanie ‘44. Większość realizacji wym ognisku miłośników plastiku imienia młodych autorów grzeszy najczęściej proAirfixa de Hesagawa. stactwem ujęcia, słabością kreski i ucieczką Trudno powiedzieć coś nowego i głęw fantazmat powstania. Główna nagroda bokiego, gdy się ma trzydzieści sekund kliprzypadła krótkiej, kilkunasto-obrazkowej pu. Dlatego kolejne koprodukcje Muzeum historyjce, w której Powstańcy konstruują 11 wielkiego golema, jakby rodem z gwiezdniepowstrzymany strumień myśli, wrażeń, nych wojen, o nazwie „Husarz”, który ściera obserwacji, świadomości, niemalże alkohosię z równie wielkim niemieckim golemem lowy ciąg opowieści. U Pospieszalskiego jest czy innym mechatronem o nazwie „Goliat”. trochę skandowania i nic z tego nie zapada Patrzą na to czerwoni kosmici z drugiego w pamięć. Kiedy więc zobaczyłem sygnobrzegu Wisły. W innym komiksie dwóch wane przez Pospieszalskiego i Joszka Brodę chłopców zmusza kotka do przebiegniępiosenki Powstania Warszawskiego wykocia drogi niemieckiemu czołgowi, po czym nywane przez dzieci, dałem sobie spokój. czołg tknięty pechem natychmiast wybucha. Już sam pomysł to jakby zombie-project, W jeszcze innym w kanałach błądzą obok patriotyczna mutacja Arki Noego. Pomysł powstańców postaci warszawskich legend – trafiony nie w ten płot co trzeba. Bazyliszek, Syrenka i Złota Nieco lepiej ma się Kiedy więc zobaczyłem sygnoKaczka. W finale śmiertelprojekt muzyczny Gajcy, wane przez Pospieszalskiego nie ranną syrenkę ratuje od w ramach którego kili Joszka Brodę piosenki Powstaśmierci bazyliszek, patrząc kunastu bardzo różnia Warszawskiego wykonywana nią w wiadomy sposób ne przez dzieci, dałem sobie nych wykonawców prói pozwalając jej skamienieć spokój. Już sam pomysł to jak- bowało dobrać się do w pomnik. Wszystko fajnie, by zombie-project, patriotycz- tekstów egzystującego chciałoby się rzecz, gdy- na mutacja Arki Noego. w świadomości zbioroby nie rażący infantylizm wej, ostatnio trochę i taki „drobny” fakt – że wzór skamieliny, w cieniu Baczyńskiego, poety Tadeusza pomnik warszawskiej syreny powstał Gajcego. Zapada w pamięć Dezerter, Janerka w latach 1936-1937, a pozowała do niego i Agressiva 69, którzy chyba mniej więcej roKrystyna Krahelska, sanitariuszka przyzumieli, co i po co robią. Chociaż Dezerter dzielona do szwadronu „Jelenia”, śmiertelnie koncepcyjnie i aranżacyjnie brzmi trochę jak postrzelona 1 sierpnia. 2 sierpnia zmarła od singiel nienagranej płyty Lao Che. Reszta to ran. Niby nic takiego, ale żeby zmyślać doraczej wprawki stylistyczne, jakby Gajcego brze, trzeba bardzo dużo wiedzieć, o czym zaśpiewać. Trudno jednak uciec od wrażesię zmyśla. nia, że to w znacznej mierze realizacja bez Gdzieś w okolicach tego bieguna komikspecjalnego zapału, bez szalonej miłości, sowego plasuje się Mateusz Pospieszalski chęci przeniknięcia tekstu i losu. Zero draze swoją musicalową przeróbką Pamiętnika matu: chodźcie, zaśpiewajmy, włączmy się Powstania Warszawskiego Mirona Białoszeochoczo w ten słuszny projekt. wskiego. Płyta jest muzycznie gładka, bez A przecież byłoby co badać i o czym zarzutu – ale to czyni ją zarazem na dłużrobić muzykę, może nawet spójną rockszą metę nie do przyjęcia. Pomysł wydaje się dramę. Gajcy był jedną z głównych postaodruchowy, odtwórczy, a nadto robi krzywci grupy twórców skupionych wokół pisdę Białoszewskiemu, szatkując go niczym ma „Sztuka i Naród”, a samo pismo, jego zaśpiewy suahili. Gdy Pospieszalski robi to przekaz, trudno nazwać jednoznacznie na użytek rockowych zgrywów w ramach pozytywnym. W końcu to tam proponoVoo Voo, to pół biedy, ale tutaj zabija się wano stworzenie imperium słowiańskiego obezwładniającą siłę Białoszewskiego – ów pod przewodem Polski, które miałoby się 12 przeciwstawić Niemcom i Rosji. Ale czy inne narody chciałyby się dobrowolnie prymatowi jedynie słusznej Polski poddać, i co by było, gdyby jednak nie chciały? Gajcy ginie wraz ze Stroińskim i przed śmiercią pisze wiersz o polskich flaczkach wprost z rynsztoku Kilińskiego. To ten wiersz wykonuje w ciągu kilkudziesięciu sekund zamykających płytę Lech Janerka. Tępa melorecytacja, dudnienie monotonnego basu i wokoło nic, żadnego aranżu, tylko pogłos powtarzający zgłoski ostatniego wiersza Tadeusza, który być może ujrzał, że w płomieniu PW44 pali się ostatecznie jego sen. Być może wrocławski basista próbował zadrwić niepodlegle, po swojemu, z dętej akademii. Równie dobrze w tych poprawnych kawałkach o dużej rozpiętości stylistycznej mogłyby znaleźć się teksty Witkacego, Wata, Tuwima – kogokolwiek, na kogo byłoby aktualne zapotrzebowanie i znalazłby się sponsor. A jednak komuś udało się rocznicowo zrobić rzecz wiarygodną, obdarzoną niepodległością gestu – to L.U.C. albo Łukasz Rostkowski. Audio-projekt 39/89 Zrozumieć Polskę stworzony został jako etap realizacji widowiska i filmu wykorzystującego najnowsze techniki i motywy, zabawy z soundem i multimediami, ale także żywymi instrumentami. Sam pomysł narracyjny, bliski końcowej refleksji Tomasza Łubieńskiego z jego eseju 1939 zaczęło się we wrześniu, wydaje się bardzo celny. Może nie nowy, ale uzmysławia ciągłość procesu, który rozpoczął się w maju 1939 (słynne przemówienia ministra Józefa Becka o tym, czym jest honor i jaką ma cenę) a zakończył w czerwcu 1989 (no może trochę później, dokładnej daty przecież nikt nie poda). Projekt L.U.C.-a zaczyna się od utworu „Polski Honor”, w który wplecione zostały fragmenty mowy sejmowej Józefa Becka z 5 maja 1939 roku. Z jednej strony słychać entuzjazm tamtej sali sejmowej, ale w tle lamentacyjne śpiewy kogoś, kto już wie, ile z tego honoru zostanie. W „Tribute to Stefan Starzyński” Prezydent Warszawy, zagrzewając lud warszawski do boju, mówi o pomocy, która lada dzień nadejdzie z Anglii, Anglia usłyszy i pomoże. Ale słuchający i narrator wiedzą przecież, że kiedy Starzyński wygłaszał swoje ostatnie przemówienie przez radio, przed zniszczeniem nadajnika na Mokotowie (24 września 1939), od czternastu dni obowiązywały już postanowienia konferencji w Abbeville, na której alianci zadecydowali, że nie będą podejmować żadnych ofensywnych kroków przeciwko Niemcom. I tak L.U.C. prowadzi nas poprzez spiętrzone pogłosy aż do momentu, kiedy insygnia władzy II R.P. wracają na odbudowany Zamek Królewski w Warszawie i trafiają do rąk pierwszego demokratycznego prezydenta R.P. po 1939, czyli Wałęsy Lecha. Słychać w tym projekcie godziny tytanicznej roboty archiwistycznej. Niezwykła jest wyobraźnia dźwiękowa i aranżacyjna dwudziestoparolatka, który gdyby odbył regularne studia muzyczne, pewno pisałby symfonie. Skończył prawo i tworzy inną muzykę, której nie można odmówić kunsztu. Bo to jest kunszt, proszę Państwa. To coś leży na pograniczu sztuk, łączy intuicję dźwiękową i talent narracyjny. Jest tu i prosta opowieść, naiwność, i oscylowanie na granicy patosu – ale w tym chyba tkwi siła tego albumu, nagranego przez chłopaka z rocznika 1981, który pisze od siebie: Musimy pamiętać nie po to, by nienawidzić Rosjan czy Niemców, lecz by poprzez historię uczyć się lepiej decydować o przyszłości, a także by docenić ten piękny bajzel, w którym przyszło nam żyć. Bez złudzeń, bez politykierskiego zadęcia, po prostu. Jakby facet urwał się Lao Che. 13 3. Dlaczego bardziej obecna jest w tym nurcie polityki historycznej muzyka, czy też próby wyrazu około muzycznego, a nie poezja czy literatura? Nie mam wątpliwości. Idziemy w stronę emocji i historycznego emocjonalizmu. Bardzo dobrze do tego pasuje muzyka, najlepiej ostra i zdecydowana, czego przykładem ostatni projekt muzyków spod znaku postpunkowego DePress. Album Myśmy Rebelianci to program oparty na piosenkach partyzantów podziemia antykomunistycznego 1944-1953. Teksty literacko nie są i nie mogą być wybitne, bo nie mogą nimi być leśne piosenki ludzi spalonych bez domu – a jednak w tym połączeniu punka i tekstów wyklętych partyzantów tkwi uwodzicielska siła. „Anarchy In the P.R.L.” mogłoby się to nazywać. Muzyka o anarchistycznych korzeniach, wzywająca do obalenia każdego systemu, a z drugiej strony echo żołnierzy walczących jak Funky Koval – sami przeciw wszystkim. Proste, szorstkie brzmienia, proste melodie i takowe teksty. Aż się ciśnie na usta, że dzisiaj partyzant grałby hardcore. Aż ręka szuka spluwy – powiedziałby mój przyjaciel. Płytę kończy – uwaga! – kawałek do słów wiersza Zbigniewa Herberta „Wilki”, i to chyba jeden z najlepiej zagranych i zaśpiewanych kawałków Herberta w ogóle. Stoi za tym charczący fender, podpięty zapewne do Marshalla, robiący ścianę dźwięków jak z germańskiego metalu ŕ la Rammstein. I jakby na przekór zdania z wiersza „Pan Cogito a Pop”: sama idea owszem pociągająca być bogiem to znaczy ciskać gromy […] Kłopot polega na tym że krzyk wymyka się formie. Ugładzony pop czy jazz – na przykład w wykonaniu kolejnej akademijnej rocznicowej plejady zebranej ostatnio pod patronatem koncernu Agora oraz Karima Martusewicza (Karimski Club) gorzej przyjmuje słowo Herberta niż dziarskie gitarowe frazowanie DePress. Chociażby wojenny wiersz „Dwie krople” zamienia się w interpretacji Rafała Mohra w głupawą, nadętą, egzaltowaną pościelówkę z romantycznej komedii po polsku. Nie miejsce to i czas, by pastwić się nad tym, co nie wyszło. Projekt Herbert można śmiało ustawić na półce koło projektu Gajcy. W dzisiejszych czasach w literaturze poważnej za niepoważną uznaje się szeroką wiedzę z zakresu dziejów własnego kraju czy kontynentu, natomiast obciachem jest brak wiedzy o dokonaniach Lacana, Derridy czy Žižka. 14 Tomasz Bohajedyn, Strzelec pokładowy, grafika Najlepiej gdzieś za drzwiami albo pod sufitem, gdzie się sięga rzadko i w desperacji. Wracając do siły wyrazu i zaskoczenia poezją Herberta w wersji postpunkowej – może tajemnica tkwi w tym, że szorstki, chropawy rockowy projekt Dziubka bliski jest krzyku, jazgotu i zarazem zbliża się do tego, co wymyka się formie – do losu tych, którzy stawali w szesnastu, pięciu, czternastu przeciwko światu. Być może dlatego Dziubkowi udaje się to, co innym ucieka między palcami. Na granicy krzyku i wrzasku, jakby szturmowego zawołania, wrzawy bitewnej, znajduje właściwą formę – proste riffy i aranż ograniczony do klasycznego zestawu rockowych brzmień. Tkwi w tym pewien rodzaj oszustwa i uwiedzenia. Piosenka partyzancka musi być prosta i jasna, zagrzewać zziębniętych do dalszego marszu w błocie, budzić po nocy przespanej w deszczu i zimnie. Rzeczywistość 1945-1953 nie była ani prosta, ani jasna. Z obu stron strzelali Polacy. Nie jestem pięknoduchem, nie oczekuję od punkowej kapeli historycznego wykładu racji i różnicowania postaw (bo co innego Łupaszko, Ogień, a co innego generał August Fieldorf Nil). DePress chciało dać zapewne jakiś głos temu, co przez dziesięciolecia milczało. 4. Zastanawiam się, dlaczego w literaturze uznawanej za poważną, w odróżnieniu od popularnej, rozrywkowej, nie-poważnej, rozmowa o historii, czy chociażby z historią w tle, nie cieszy się popularnością wśród autorów. Jedynym wyjątkiem od reguły jest zapewne kwestia Holocaustu, ale wygasają pomysły na mówienie o nim. Poza tym temat Zagłady zajmuje przede wszystkim starszych autorów. Tych młodszych zaś ani ten, ani żaden inny temat historyczny nie wydaje się pociągać. Nawet jako prototyp powieści, schemat, tło, w którym można by osadzić bohaterów. Mam na ten temat swoje zdanie. W dzisiejszych czasach w literaturze poważnej za niepoważną uznaje się szeroką wiedzę z zakresu dziejów własnego kraju czy kontynentu, natomiast obciachem jest brak wiedzy o dokonaniach Lacana, Derridy czy Žižka. Wydaje mi się, że tę lekcję historii, historiozofii zapalczywie odpracowuje właśnie literatura nie-poważna, popularna. Projekty jak P50+, antologia opowiadań i wypowiedzi o Polsce za lat pięćdziesiąt czy antologia opowiadań fantastycznych inspirowanych drugą wojną światową, która wyszła kilka lat temu w Fabryce Słów pod tytułem Deszcze Niespokojne, zmusza mnie do pytania: dlaczego w jednej niszy można, a w prozie pisanej serio, próbującej jakoby rzeczy dać słowo, ani się nie chce, ani się udaje? Jesteśmy w przeddzień wydania powieści Macieja Parowskiego pod tytułem Burza – która pierwotnie miała być filmem i słuchowiskiem. Była już komiksem, w którym w słoneczne, piękne lato tamtego roku wkrada się potężna burza i załamanie pogody. To daje Polsce i Polakom chwilę oddechu, interludium, w którym dzieje świata odmieniają swój bieg. Burza zamienia Polskę w wielkie błoto, a w nim grzęzną niemieckie czołgi, chmury sprawiają, że znika przytłaczająca przewaga Niemców w lotnictwie. Sam Parowski nie ukrywa, że nie podoba mu się obecna Polska. Nie podoba mu się, jak historia obeszła się z jego krajem. Pisząc powieść poczytną i zabawną, w której wiele jest niezwykłych gagów – jak ten, kiedy polscy ułani pocieszają niemieckich lotników płaczących po przegranej wojnie – autor chciał 15 czytelnikom dać odrobinę wytchnienia. Przez ostatni rok wielkie nadzieje można A z drugiej strony oddać sprawiedliwość było wiązać z wystąpieniem pisma neomeprzedwojennej Polsce, która może miała sjanistycznego „44” i środowiska skupionewady, ale była sensownym, logicznie rozwigo wokół manifestu neomesjanistycznego, jającym się projektem – co nie zawsze możktóry odwoływał się wprost do polskiej hina powiedzieć o III R.P. storii, eksponując w niej Czy da się dzisiaj mądrze, kryNieco prostsze w swote wątki, które są uznaim wyrazie są dwie powie- tycznie, niepodlegle podejść wane za przegrane, któści Marcina Ciszewskiego, do Baczyńskiego, Trzebińskiego, re są klęską i hekatomwww.1939.com.pl oraz oraz Gajcego, Stroińskiego? bą. Ponieść i przetrwać www.1944.com.pl, w którklęskę w tym świecie, ych elitarna jednostka GROM wraz z baby wskazać na jej sens w perspektywie talionem osadzonym na transporterach ostatecznej, wiecznej – to pomysł ciekawy Rosomak przychodzi w sukurs polskim (chociaż nie nowy) i przerażający zarazem, wojskom w ich największych klęskach, w każdym razie, w dzisiejszych warunkach chociaż nie zmienia to globalnego wyi kontekście historycznym, zmuszający do niku wojny. Coś ważnego „przebija się” myślenia. W miejsce krytycyzmu historyczz tych opowieści – a to Polska właśnie. Nie nego wprowadza bowiem mistycyzm histogłupia, nie obrzydłówkowa, ale taka, która ryczny, co już w dziejach Polski i literatury ma coś światu do zaoferowania. Na przypolskiej zdarzało się – ale nie w III R.P. kład swoją niezwykłą, skomplikowaną, ale I byłby to spójny projekt, gdyby znalazł konzarazem fascynującą opowieść. Historia to tynuację. Tymczasem wydaje się, że pozostaprzecież znakomicie napisana powieść, pełnie efemerydą. Miłość wymaga nie tylko duno w niej zwrotów akcji, wiele wiarygodnych chowego uniesienia, ale także materialnych psychologicznie postaci, zakończeń niby odpowiedników, uczucia. Wyraz duchowy znanych, ale czy to ważne, jeśli powieść jest musi szukać materialnego, dopełniać się dobrze napisana? w nim. Tymczasem zamiast kolejnego numeru pisma i zapowiadanej od kilkunastu 5. miesięcy antologii poezji neomesjanistyczNie wiem, dlaczego tak mało ostatnio wonej mamy wystąpienia redaktorów pisma jennej wrzawy wokół poezji. Ktoś chyba w Telewizji Publicznej. Szkoda, bo te wyuwierzył, że poeci, literaci są przekupniastąpienia znikną ze zbiorowej świadomości, mi, kuglarzami występującymi dla pustych telewizyjny przekaz nie idzie w parze z jego trybun, aby tylko ekwilibrystyka była doistotnością. Książka zaś zostaje. Redaktorzy bra i koledzy oklaskiwali. Skąd to omdlenie „44” to ponoć ludzie Księgi, powinni ufać i mdłość idąca poprzez kartki? Być może słowu pisanemu. za zniechęceniem czytelników poezji kryje Z lewej strony „Krytyka Polityczna” konsię, przynajmniej częściowo, konstatacja, że sekwentnie unika wszystkiego, co może być w poezji zamiera wojna na wartości. Brakuje nośne, głosząc coś w Warszawie i okolicach. wyrazistych projektów organizujących tę To ciekawy, ale może nie taki znowu nieznascenę, żywotnych poetyckich dopowiedzeń ny paradoks, że nową lewicę tworzy syta matreści, które innym gatunkom się wymykają. terialnie intelektualna śmietanka towarzyska 16 i kilku literackich młodziaków w rodzaju Jasia Kapeli czy Tomasza Pułki, którzy za bardzo nie mieli pomysłu, na co się załapać, więc załapali na to, co było pod ręką. Coś im dopisał do tekstu Stokfiszewski, coś spróbowali dopisać sobie sami i podobno są lewicujący. Tylko co to dzisiaj oznacza? To nie są bojownicy spoza systemu, którzy cokolwiek z nim zrobią. To wytrawni systemowi gracze, których jedynym projektem jest przejąć stery systemu. Żadni to rebelianci z lasów, żadni partyzanci prawdy i wartości. Raczej kunktatorzy i najemni kondotierzy. Czasy się zmieniają – jak mawiał Franz Maurer z Psów – a Pan ciągle jest w komisjach. Mało kto w tej naszej poezji wystawia nos poza nastroszone piórka wiecznych chłopców i dziewczynek, którzy wierzą (bo to tylko kwestia wiary), że są tacy strasznie samoistni, samizdatni, samowładni. Mało jest niepodległości wobec spraw na P, bo niepodległością nie jest używanie słowa „niepodległość” czy „niezależność” przy ich całkowitym estetycznym podporządkowaniu czystości ideologicznej przekazu. Nie jest też odpowiedzią abnegacja wszelkich wartości, bo wprawdzie można być niepodległym „błotem” czy „bagnem”, ale to także mało wyrazisty projekt artystyczny. Czy da się dzisiaj mądrze, krytycznie, niepodlegle podejść do Baczyńskiego, Trzebińskiego, Gajcego, Stroińskiego? Nie na klęczkach, ale z szacunkiem, zobaczyć, jak może się współczesny wiersz przeglądać w lustrze tamtej poezji? No tak, ale żeby chcieć przed to lustro podejść, trzeba je najpierw odtworzyć z potrzaskanych kawałków, a po co, skoro tirami przyjeżdżają gotowe sztance jak profile do montażu płyt regipsowych. Ładne, schludne, na miarę. To trudne zadanie w słowie poetyckim – zagrać historią, doświadczeniem opartym o coś więcej niż tylko swoje, własne, zaciszne zakamarki ciała, a zarazem pozostać niepodległym twórcą – przeżyć, nie zostać pożartym. To słowo nie pozwala za bardzo przekłamać, zatuszować, podbarwić gitarowym efektem. Pozwala na ściśle określonych zasadach powędrować bezkarnie w poprzek czasów i zdarzeń, wyprawić się w krainy wyobraźni i wielu znaków (nie mylić z wieloznacznością). Ale każe też płacić za to wysoką cenę. 6. Niepodległość – czyli wyprowadzenie swojej jakości z tego, co zbiorowe, artystyczna impregnacja na zawłaszczenie, wyjście ze środka i wyznaczenie granic ekstremistom. Jeśli trzeba ją przekraczać, to żeby „walić w ryj” w obronie wartości centralnych, na przykład godności (godności człowieka, ale także i godności słowa – bo słowa tak jak ludzie mają swoje prawa). Wartość centralna to także krytycyzm i racjonalność przy odsunięciu na bok historycznego emocjonalizmu łatwo zamieniającego się w histerię. Władza krytyczna rozumu każe badać rytmy bębnów i melodię piszczałek na paradach i capstrzykach. Zanim się dołączy do akademii na cześć, każe ważyć słowo, dodaje smaku nieufności i ironii. To – poza wszystkim – spora wiedza, świadomość, ale także dobra artystyczna robota. Nie wiem, czy dobrą nazwą literatury wspartej na niepodległym geście byłaby „literatura obywatelska”. Ostatecznie chodzi o to, żeby – jak to napisał jakiś geniusz z plutonu regulacji ruchu 2 Korpusu Polskiego pod Monte Cassino – nie być głupim i nie dać się zabić. To wbrew pozorom bardzo trafne i głębokie sformułowanie. I jak mawiał pewien amerykański oficer z powieści Hellera Paragraf 22 – przemyślcie to sobie… 17 Agata Chmiel krucjata dziecięca konwój jest nocnym stworzeniem, zaopatrzonym w cztery srebrne ciężarówki. mija i nigdy w takiej chwili nie wiadomo, co też się trzyma w środku, a co pomiędzy najmniejszym a serdecznym palcem. dlatego tajemnice dobrze czasem zmieniać, jak się ładuje nową amunicję. i jeszcze, na domiar chłodu, te pękate owocnie deszczu, które kołyszą się nad miastem. jest ciemno i mury szeleszczą, uśpione obozowiska nieprzyjaciół milczą inaczej, niż obozowiska poranne. poranne obozowiska rozciągają się wzdłuż ścian, między regałem a fotelem. z wysoka widać mrowia liter manewrujące na rozpostartych płachtach gazet, nad którymi pochylony generał nawet nie patrzy w stronę drzwi, a za nimi brzęczą wilgotne przed wytarciem dzwonki spodeczków. doszło do jakichś przegrupowań, gałęzie się rozwidlały, rozdzielały i powielały twarze, a potem zaczynały osaczać. obozowiska okopują się, przygotowują ostrza: prawa strategii mówią, że to wszystko pułapka. a armie nie paktują. na nic rozbrajająca cierpliwość. armie szykują broń i milczą – jedna pod lewym nadgarstkiem, druga pod łokciem, inne pod językiem i między drobnymi, nerwowymi ruchami ręki. dom śpi po kolana w śniegu. przybiegają w podskokach dwie małe dziewczynki w czerwonych sukienkach: mama mówiła, żebyś nam zawiązał kokardy. nawet nie otwiera ust, ognia zaporowego. iliada kto będzie trzymał w dłoniach przedmioty po zmarłych? kto im wyjaśni? czy mewy zaczną odpryskiwać od ścian? monitor ćmi jasny punkcik wygaszacza, kobieta o nakrapianych piegami ramionach przeciąga się wzdłuż parku, dopiero potem zacznie szyć szereg zdarzeń grubymi nićmi, pruć go i stawiać warty. dopiero wtedy będą wszyscy przed nami. trutka przywiera do palców, złudzenia mają kilka dni, potem przestaną się plenić. gdzieś od zachodu walki z wątpliwościami, potem sny przedzierają się ku północy. przedmioty w dłoniach. zapas rozczarowania kurczy się z każdym dniem. wygrane do niczego. nie prowadzą. temperatura zmienia zdania w konstelacje na szybie. mówią, że wojny mają zwyczaj się kończyć, gdy niebo na dobre zarasta sierścią a kto jest już skończony, niech się doczeka spisu treści. tak będzie: w portowych uliczkach odyseusze zaczną prosić o drobne na powrót. 18 wrócisz. wyobraź sobie: ledwo przyjeżdżasz, żwir na podjeździe zapisuje zmiany, cały budynek trzeszczy jak gruszka w zębach, wiatr wyrywa morze z korzeniami. coś kryje się w szparach w podłodze: rtęć, znowu. plac nieziemskiego spokoju muszle pełzają wzdłuż kręgosłupa, gruz i wszelkie piosenki miału. bo odtąd kałuże będą małym bogiem, będą zakrzywiać światło i płoszyć nas mruganiem, patrzeć wskroś, kiedy pojawią się sny. które na pewno przyjdą kraść i przepłacać. ulice zmieszczą wiele wyższych sił, anons cichnących kroków obrośnie je jak kapliczki. podobno nadal lato, śniedź lepi się do dachów, niebo zanosi się kaszlem. myśleć: opowieść jak opowieść, zawsze będzie rosła lepiej w porze żalu. a więc wytłumić, wyzerować? dać ogłoszenie: za długi serca nie odpowiadam? chłopiec w połowie chodnika wygląda jak morze: podkrada się, marszczy. sąsiad z wahaniem nawleka się na balkon. kiedy wygładzą się sprawy? chmura jest wielką morwą, owocem, na którym hoduje się sztuczne światło: spada miękko na oczy, ostrożnie wplątuje się w wargi; oszczędza słowa, ale na pochód lampionów z papieru wystarcza. ten dzień będzie dniem wyjść, bo od tygodnia poluję na jakieś wyjście, niespodziewane rozwiązanie. w końcu jeśli ułożysz stopy jak giętkie zwierzęta, stanie się jasne, że wszystkie mury się skradają. jednak: po czubki świata mam już narzędzi obosiecznych (gniew chociażby). co widać przez szczelinę w łowach? brak rośnie jak gorączka, suchy chrzęst ciszy jak niespodziewany nawrót. gwiazdy to tylko rowerowe dzwonki, czasem zmiany pogody przynoszą głuche miasto. więc: z życia wzięte, komu oddane? wokół płaskie łańcuchy kałuż, deszcz nas rozstawia pod murami. znów zaczynamy przeżywać. wcześniej tylko umieraliśmy. 19 Maciej Gierszewski Lewiatan Zwalił się na łóżko i wtedy umarł trzeci raz. Po ścianie w stronę okna bezszelestnie przebiegł gekon. Zatrzymał się i spojrzeli sobie w głęboko w oczy. Zabrał głos: Tymczasem śpię, wypoczywam przed bitwą, nie przeszkadzaj. Niech nadejdzie noc, niech przepadnie światłość1. W oddali, teraz tego nie widać, przez Cieśninę Malakka wędrują okręty i potwór z nimi igra.2 Do tego stworzony został? Za ścianą z tektury chuda Chinka, która zmarła 70 lat temu śpiewa kołysankę. Nie dla niego śpiewa. W końcu otworzył usta, a zamknął oczy. Wszystko tam czeka na ciebie, wstań. I Ojciec wstaje z fotela i idzie pewnym krokiem przez przedpokój prosto do toalety. Wychodzi z łóżka trzy dni później i pierwszym promem płynie do Johor Bahru. 1 2 Hi 3 Ps 104: 26, 27 20 Wartości rodzinne Wsiadam do tramwaju, który jedzie na Ogrody. Stojąc na przednim pomoście przypomina mi się twarz matki, nie matka, sama twarz jedynie, która śniła mi całą noc. Na głowie nie miała ani jednego włoska. Patrzyła mi w oczy, chciała mówić, nie poruszając ustami. Jej głos usłyszałem w głowie: „Synku, jestem pusta w środku. Rozumiesz, synku? Pusta!” Nie rozumiałem, nie chciałem rozumieć. Zostawiłem ją za sobą. Następnego dnia zaraz po przebudzeniu, wystukałem numer do domu. Po dwóch sygnałach odebrała siostra. „Daję mamę, wiedziała, że będziesz dziś dzwonił.” Od razu zapytała, czy przyjadę na święta, bo jak tak, to kupi mi mały prezent, a jak nie, to nie będzie sobie głowy zawracać. Ma teraz tyle spraw do załatwienia. Odpowiedziałem, że tak, choć chciałem powiedzieć, że nie. Chyba nie uwierzyła, dopytywała kilka razy. Chyba z pięć. Tłumacząc się: „Słuch mi się pogorszył”. Prawie jej nie rozumiałem. 21 Rozprzedaż Pół twarzy nie należy do mnie. On wygrał aukcję na Allegro. Licytacja nie trwała długo, była opcja „Kup teraz!”. Przelew przyszedł. Od dziś moja mimika jest o połowę mniej wyraźna. Jutro wystawię drugą połowę ciała. Odstąpię od siebie. To nie moje wody. Czy twoja prawica wie, co robi lewica? A centrum? A bezpartyjni? Dłonie w strupach. Palce połamane. Skóra całymi płatami odchodzi od ciała. Promocja. Wyprzedaż. 15 tysięcy bawełnianych ręczników do wygrania przy natychmiastowym zakupie. Od dziś pół twarzy nie należy do mnie. „Przydałbyś się w końcu do czegoś, lepiej przestań się wydurniać. Posprzątałbyś trochę.” „Dobrze, tylko się oporządzę.” 22 Agnieszka Smołucha sarnina lubiła palić w pomieszczeniach, dym jest jak woda, wsiąka w tynk, w płuca. mróz kłuł w najcieńsze warstwy. na zgięciach ciało jest jak papier, pergamin, zdarta skóra - dopiero kiedy boli przyjmuje cudze słowa. pamiętam, którejś zimy ojciec wyszedł i wrócił, a wciąż było słychać huk. niepokój to cisza po wystrzale. to nic, rykoszet. więc mnie nie denerwuj. może właśnie teraz jej dziecku kształtuje się pierwsza wyobraźnia jak dłoń, albo powieka, której nie da się zamknąć w pięść, zwinąć, uderzyć. dziecko mogło urodzić się chore ale rodzi się zdrowe. owoc, na który rzucono urok, wieszano psy, puszczano krew. zimą warte tyle co wędzone mięso. są takie miłości i to była jedna z nich. zawsze przechodziła, wolno, jak choroba. zamknięta dla obcych - kawiarnia, albo trawnik. była pełna imion, mówili, że co miesiąc roni jakieś dziecko jak łzę. wrzesień. żyliśmy nadzieją, że przyjdzie i pewnością, że odejdzie, jak front wschodni, kiedyś się wycofa i już nie będziemy mieli czego szarpać. byli wśród nas tacy, co niejedno widzieli, mówili do niej: córko, łapali za biodra. później ktoś ją zabrał na wycieczkę do cyrku, chciała zobaczyć słonie, oczy matki, Berlin. córeczko, czas jest tylko rytmicznym uderzaniem w twarz. 23 kopiec mamy takie zdjęcie. trzymam cię za dłoń w miejscu tak małym i kruchym, że podejrzewam, może go już nie być. wtedy było mi coraz cieplej. pode mną marło jezioro przecięte u ujścia ostrą brzytwą łyżwy. rysowaliśmy na tafli chaotyczne wzory, z kopca wyglądały jak topografia miasta, koncentracja sił w centrum białej plamy. dziś pamiętam z twojej twarzy tylko usta. wspomnienie to perspektywa zbieżna czasu, wariacji położeń liści na drzewach, ciał schylonych nad wodą. w uścisku kucie lodu, odrywanie od rąk przemarzłych blizn. szukaliśmy ran, znaleźliśmy się dwadzieścia lat później. w tym miejscu, do którego przyszedł kiedyś sam, wyłuskał jezioro z zapadniętej ziemi, jak uschnięty groch, drażniący okruch z oka. dookoła, oprócz wiatru, innych płaszczyzn nie ma. lód - list pamiętasz, kiedy w porcie rozcinali rybom brzuchy, wkładaliśmy do ust pęcherze pełne zamarzniętej wody. ten lód wciąż cierpnie pod skórą i taje, otwiera przeręble. widzisz, to nacięcie blisko miejsca, w którym miałeś zostać. a obok niego obcy mężczyzna przechodzi przeze mnie jak kula, potem zasypia wewnątrz. i jest coraz zimniej. ilustracje Piotr Pasiewicz 24 Magdalena Cybulska Krótkie historie przedmiotów Na pierwszej wojnie światowej wyrosły podgrzybki. Pod warstwą suchych igieł drzemali żołnierze i tylko sosny pochylały się w ciszy nad pagórkami. Podobno pochowali ich tutaj po jakiejś bitwie, Polaków, Niemców, Rosjan. Stado kurek ukryło się w zagłębieniu między dwiema mogiłami. Musiałam oczyścić je z przeszłości i ciemnych grudek gliny. Zbieraliśmy grzyby na następną wigilię, zawsze coś się znalazło pod warstwą gałęzi i liści. Wszyscy tu zbierali grzyby, może było im tutaj dobrze w cieniu dębów. Na mchu błyszczały brązowe kapelusze. I tylko drewniany krzyż z datą 1914 przypominał, że to cmentarz. Krzyż przechylił się niebezpiecznie, pewnie korniki zrobiły w jego ciele wiele dziur. Zaraz sam spocznie między jednym a drugim rzędem mogił, postrzelony przez czas. Młodzi żołnierze dojrzewali pod ziemią. Na drugiej wojnie światowej wyrosły śliwy tarniny. Dzikie jabłonie i grusze tworzyły pachnący sad, do którego przylatywały pszczoły i motyle. W okopach rósł perz, biały podagrycznik, krwawnik pospolity i cykoria podróżnik, która zadomowiła się tutaj na dobre. Czasem można było wpaść w norę królika i wylądować w innym świecie, po drugiej stronie. Czarne ściany bunkrów trzymały się jednak dzielnie pod ostrzałem deszczu. Wyrastały z ziemi, z zielonej trawy, wejść do ich gardeł strzegły pokrzywy. Podobno kiedyś kręcili tutaj film i po zakończeniu zdjęć nie posprzątali po sobie. Widocznie nie czuli takiej potrzeby. Po każdej wojnie zostaje bałagan, mnóstwo ciał i gruzu. Oni na szczęście zostawili tylko gruz i kubki jednorazowe po kawie. Nie musieli przynajmniej budować scenografii, tyle zaoszczędzonego czasu. Reżyser denerwował się, że ta jego wojna nie chciała się skończyć. Nic tu nie przebiegało według wcześniej ustalonego scenariusza. Statyści domagali się pieniędzy, a do tego wyglądali jak żywi, nie jak trupy po bitwie. Tylko bunkry były dobrze ucharakteryzowane. Nic nie trzeba było poprawiać. Potężne, czarne ściany wcale się nie postarzały. Dziś między jednym a drugim bunkrem krowy bardzo powoli przeżuwają historię. Na łące kwitnie żółty dziurawiec, dobry na choroby wątroby i układu pokarmowego. Nikt go już nie zbiera. Na wsi, niedaleko od bunkrów, mieszkał staruszek, który przeżył dwie wojny światowe. Jego matka miała szczęście, syna nie postrzelono, nie wywieziono, nie ubito. Urodził się, kiedy świat był inny, lepszy, jeszcze nieskażony. Wszystko w nim było na swoim miejscu, gniazda jaskółek, dachy pokryte strzechą, studnie, pola. Ludzie rodzili się i umierali we właściwym momencie. Przynajmniej tak mi się wydawało. Codziennie rano wnuczka sadzała dziadka na krzesełku przed oknem i odsuwała firankę. Jego nogi już odmówiły posłuszeństwa i teraz podpierał się z dwóch stron kulami. Poorana twarz zastygała w bezruchu, gdy wpatrywał się w przestrzeń. Na widnokręgu majaczyły drzewa, żółte fale uderzały o brzeg polnej drogi. Czasem ktoś tędy szedł do lasu lub jakaś kobieta jechała na rowerze. Obserwował świat, jego każdy 25 najmniejszy ruch. Czasem na niebie przez kilka chwil wisiał skowronek, innym razem zauważył, jak maleńki obłok uciekł z błękitnej zagrody. Często bezdomny pies pojawiał się na drodze, pewnie wabił go tutaj zapach głodu. Wnuczka czasem próbowała dowiedzieć się od dziadka czegoś o tamtych czasach, wojny przychodziły pod jej dom tylko w opowieściach. Nie narzucały swojej obecności, to ona zapraszała je pod drewniane drzwi, do kuchni, w której podskakiwał na gazie czajnik i grzała się dla męża zupa pomidorowa. Teraz miała chwilę czasu, aby posłuchać o wojnie. Psy nie szczekały na podwórku. Siadała na brzegu kanapy i patrzyła, jak martwe oczy dziadka błądzą po jakichś drogach, może przed pierwszą albo przed drugą wojną. W głowie szukał miejsca i czasu. Jakichś resztek. Sięgał ręką po kolejną kanapkę. Dziadek na coś czekał od wielu lat. Ale nie wiedziała na co. Bała się pytać. Raz zabrali dziadka do muzeum, aby sobie coś wreszcie przypomniał. Zapach przeszłości miał mu pomóc wrócić do domu, którego już nie ma. Dziś na jego dachu rośnie glistnik jaskółcze ziele. W obszernych i ciemnych salach prezentowano przedmioty uratowane z pierwszej i drugiej wojny. Nie wywieziono ich za granicę, nie rozstrzelano, nie powieszono, nie spalono. Trwały pod szkłem dumne, że przetrwały. Idealnie czyste oficerki stały na pierwszym planie. Dalej w gablotach wisiały na baczność mundury, pachnące preparatem przeciwko molom. Dziadek oglądał maski przeciwgazowe i opatrunki, które ktoś wyniósł w całości z jakiejś bitwy. Na czarno-białych zdjęciach żołnierze uśmiechali się od ucha do ucha, pewnie była wtedy ładna pogoda, a kobiety miały czerwone usta. Nie wiedzieli, że nie będą mieli dokąd wrócić, że wszystkie przedmioty wyprowadzą się z kamienic, tylko ściany zostaną bez dachów, jakby jedynie one nie mogły uciec. W pudełeczkach błyszczały srebrne i złote kule wyjęte z ciał żołnierzy, ktoś je zbierał, aby pokazać potomności, jak maleńka jest śmierć. Jak niewiele wystarczy, aby uwolnić duszę z ciała. Człowiek składa się z delikatnej tkanki czasu, którą łatwo rozerwać, a potem nie zszyje rany nawet najlepszy chirurg. Dziadek oglądał eksponaty, dziwił się światu jak mały chłopczyk. Fascynowała go broń, karabiny, pistolety. Siwa głowa górowała nad jasnymi włosami dzieci. Pewnie niejeden chłopiec mu zazdrościł, że żył wtedy, gdy można było coś takiego trzymać w ręku. Jednak pamięć dziadka umarła. Tylko przedmioty nadal były żywe, nosiły na sobie warstwę wspomnień niczym kurz. Tylko przedmioty miały możliwość mówienia 26 o przeszłości jasno i wyraźnie. Szabla pamiętała jeszcze, jak pachnie pot na ludzkich dłoniach. Jesteśmy równie delikatni jak te okulary, srebrna łyżeczka czy zegarek kieszonkowy, zostawione po tych, którzy zginęli w obozach. Złota obrączka w chwili ślubu wierzyła, że jej życie będzie długie i szczęśliwe. Teraz rozmyślała, dlaczego wcześniej nie powiedzieli jej prawdy. Nikt jej nie ostrzegł. Bezpańskie przedmioty nie mogły znaleźć sobie miejsca. Teraz dopiero mogą żyć, w cieple lamp i grzejnika. Nie marzną, nie czują głodu, nie tracą nadziei. Nikt ich nie pozostawi po drodze. Rano nie obudzą się w rowie, w mokrej od rosy trawie. Cichutko leży na zielonym muślinie książeczka do nabożeństwa. A było o co się modlić. Różaniec zgubił gdzieś srebrny krzyżyk. W kącie czeka lalka na jakieś małe dłonie, które wyczeszą wszy z jej włosów. Ale kto się w wojnę bawi lalkami? Wtedy do zabawy służyły czołgi i samoloty. Może jej właścicielka żyje i teraz sama na kolanach trzyma wnuki. Zapomniała o lalce w poszarzałej sukience. Dziś może znów jest dzieckiem i biega po ogrodzie dziadków, szuka lalki, która została tutaj na ziemi. Listy pachną jeszcze kobiecymi perfumami. Pewnie do niego nie dotarły. A tak się starała, kreśląc precyzyjnie każdą literę. Listy są samotne. Podczas wojny myślały o różowych, kiczowatych zachodach słońca, gdy inni myśleli, jak przeżyć do następnego wschodu. Przedmioty z powstania kusiły zwiedzających. Powstanie ostatnio było modne. W gablocie drzemała apteczka z przeterminowanymi lekami. Chyba nie zdążyli ich użyć. Może to i lepiej, nie myśleli długo, jak nie przedawkować środków przeciwbólowych. Jeszcze uderzało miarowo serce blaszanego orzełka. Karykatura jakiejś dziewczyny w krótkiej spódniczce i na szpilkach przyciągała wzrok. Trzeba się trochę pośmiać. Śmiech przedłuża życie. Na ścianie w ostatnim pomieszczeniu wisiało zdjęcie całej rodziny. Na pierwszym planie siedziały śmiertelnie poważne dzieci, krzesełka zajmowali dziadkowie, nad nimi stali rodzice. Kto z nich przeżył? Dzbanek został wdowcem, filiżanka wdową. W muzeum mieszkał kot, pracownicy karmili go ciepłym mlekiem, które codziennie rano spijał ze spodka. Kot był jedynym tutaj żywym mordercą. Najbardziej interesowały go niewinne wróble. Zapytała kiedyś dziadka, co pamięta z pierwszej wojny. Z tamtych czasów były w nim jeszcze przerażone oczy matki, która gładziła go po głowie i mówiła, że wszystko 27 będzie dobrze, kiedy ojciec zniknął na kilka dni. Widział też po raz pierwszy na polu porzucone przez duszę ludzkie ciało w mundurze. Z drugiej wojny pamięta, jak mówił dzieciom, że wszystko będzie dobrze i gładził je po głowach, gdy słyszał strzały pod lasem. Wolał tam się nie zbliżać, by nie zobaczyć stygnących ciał i nie zmącić ciszy nocy. Miał nadzieję, że jutro nie będą leżeć na mokrej trawie zupełnie bezbronni. Jego wnuczka nie ma wprawy w mówieniu dzieciom, że wszystko będzie dobrze. Dziadek czekał. Na co? Aż jego najlepszy przyjaciel, który miał mniej szczęścia od niego i zginął podczas drugiej wojny światowej, kiedyś wróci i uszczypnie go w ucho. Przecież się umówili, że jeśli któryś z nich umrze, to da drugiemu znak, że tam na górze istnieje i ma się dobrze. Dlaczego przyjaciel go zawiódł, przecież obiecał. Dziadek czekał na uszczypnięcie w ucho, wciąż miał jeszcze nadzieję. Czuł się jak porzucony przez innych przedmiot. A może przyjaciel jeszcze żyje, wyrzucony na jakiś obcy brzeg. Przecież nigdy nie widział jego ciała. Pewnie dlatego nie uszczypnął go dotąd w ucho. Jesienią zbierała na pierwszej wojnie światowej podgrzybki. Będzie dobra zupa na wigilię. Może dziadkowi coś się przypomni z dzieciństwa. Pewnie opowie, jak pachniała wówczas choinka, jak czekali na ojca, gdy wojna przechodziła tuż pod ich oknami. Z dziadka pamięć ulatywała, coraz mniej go łączyło z tym światem. Przedmioty ani pierogi z kapustą i grzybami nie potrafiły go zatrzymać. Wspomnienia dogasały. Dym unosił się ku niebu. 28 ilustracje Remigiusz Wojaczek Robert Miniak Buty Nie, nie jestem żadnym popieprzonym trupem. Mieszkają we mnie tylko kawałki ziemi, jakieś śmieci. Słowa układają się jak chrust, pachną torfem. Nie jestem też widmem, mam sny. Dzisiaj byłem zwykłą pomarańczarką, sprzedawałem duże, przejrzałe pomarańcze. Patrzyłem, jak kupujący biorą w dłonie, dotykają. Cieszą oczy. Wiedziałem, że pod spodem są te gorsze, na wpół zgniłe, które trzeba wcisnąć sprytnie na dno torebki, żeby nikt nie zauważył, nie zwrócił. Uśmiechałem się, a w środku myślałem tylko o tym, by dorzucić jeszcze jedną z tych za pół ceny, najgorszą. W tym śnie ważny był nóż. Kroiłem pomarańcze, a sok przeciekał mi przez palce (trzeba kroić w poprzek, wtedy ładnie wyglądają). Zupełnie jakby były z galaretek ułożonych w kółku, zasypanych cukrem. Pamiętam te galaretki. Obgryzałem je najpierw z brzegów, odrywałem pasek kolorowej skórki, a dopiero potem trzymałem na języku jak opłatek. Tak więc we śnie kroiłem pomarańcze i sok przeciekał mi przez palce. Powtarzam się, ale już kolejny raz, kiedy byłem tą pomarszczoną pomarańczarką, zachęcałem: „Pani kupi, kupi”. I płynął sok. Lepił się do rękawiczki z obciętymi palcami (miałem tylko prawą, lewa już dawno zgubiła się w poprzednich snach). Paskudny sen. Ale i tak lepszy od tego z rybą. Bo trudno być rybą tak zupełnie bez okazji. Pływać, modląc się, żebym przypadkiem nie był karpiem. Nie trafił na kobietę z tłuczkiem. Taką po rozwodzie, bezmężną. Ona zawsze stoi nieporadnie na środku kuchni i boi się uderzyć. Czuję jej myśli. Tę odrazę do mojego śluzu, krwi rozbryzgującej się po kafelkach. Czuję, z jaką niechęcią wkłada mi palce we wnętrzności, wygrzebuje z nich pęcherz (podobny do złączonych pingpongówek). A przecież to nie jej wina, że już nie ma męża, zwykłego sukinsyna, który odszedł do innej, z pewnością młodszej, nie o pupie jak wyschnięta pomarańcza z początkami celulitu. Widzę, jak ta kobieta stoi nade mną i marzy, żeby dzień wysechł, żeby stał się cud i żebym umarł – zwyczajnie zdechł jak karp albo „zasnął”, jak mówi się w lepszych domach. Zawsze mnie to śmieszyło. Ale co mi tam, właściwie to mogę być zwykłym karpiem, z garstką podwodnych, bąbelkowych marzeń. A może nie tylko podwodnych? Może choć raz w życiu chciałbym powiedzieć do tej samotnej kobiety: „Popatrz, to ja, karp, dla ciebie pozwolę się zabić. Będziesz mogła wziąć mnie w dłonie, usmażyć na oleju równo po obu stronach. Zanieść do matki na wigilię. Niech zje. Może to jej ostatni kawałek w życiu, może nie doczeka kolejnej, bo przecież jest stara, ma Alzheimera, na sąsiada z parteru mówi Zygmunt i mruży przy tym oczy.” Z dwojga złego wolę ten sen o pamarańczarce. 29 Mówili, że jak się w coś bardzo wierzy, to trudniej umierać. Nieprawda. Nieprawdą jest też, że całe życie przelatuje przed oczami. Ja wtedy widziałem tylko las. Zupełnie tak, jakby ktoś namalował go pędzlem. Na takim papierze do malowania plakatówkami. Rozmazany, rozlany. Las taki, który śmierdzi rozmaślonym błotem. Wtedy szła odwilż, a ja miałem na nogach porządne, wysokie buty. Widziałem, jak tamci wpatrywali się w nie i przełykali ślinę. Z ichniejszych wyłaziły onuce bure jak breja. Zresztą nie różniliśmy się od siebie. Byliśmy tak samo brudni i zarośnięci i śmierdzieliśmy mężczyznami. Tylko oni mieli to kurewskie, wojenne szczęście. Nic więcej. Sebastian był blady jak trup, a Kurt płakał. Ten wielki, odważny Kurt beczał jak zwykły gnojek. Szlochał i rozcierał policzki grubymi paluchami. Powtarzał co chwilę „nicht schissen”, „nicht schissen”, „Hitler kaputt” i idiotycznie przykładał rękę do serca, jakby chciał pokazać, że mówi najświętszą prawdę. Mnie było wszystko jedno. Przedzieraliśmy się do swoich piąty dzień i tylko ja z naszej trójki wiedziałem. „Naszych” już nie ma. Wiedziałem w pierwszym dniu, kiedy usłyszałem z daleka ciężki grzechot rosyjskich siedemdziesiątek szóstek. Te nasze bzyczały przy nich jak komary. Zupełnie nieszkodliwe, małe i śmieszne. Pamiętam, jak uczyli mnie, że siedemdziesiątek szóstek nie wystawia się na pierwszej linii. A to znaczyło, że tam, gdzie teoretycznie stacjonowali nasi, teraz przelewali się tamci w rosyjskich szynelach. Sebastian chyba coś wyczuwał, bo całą drogę mamrotał te swoje modlitwy. Przedzieraliśmy się nocami i pamiętam tylko, że najbardziej na świecie chciałem się położyć i normalnie zasnąć. I zjeść kotlet z szynki. Nie, zupełnie nie chodziło mi o cokolwiek, czym można by było zwyczajnie napełnić żołądek. Podświadomie oszukiwałem go, że nie ma wojny, że idziemy do restaurantu Frau Heilzl, a ona kładzie nam na talerze grube, tłuste kotlety z szynki. A potem wylizuję wszystkie palce, powoli, cmokając tak głośno, że odwracają się ci wszyscy geszeftsmensze w kraciastych, wełnianych marynarkach. Uśmiechałem się do tej myśli, a oni wszyscy myśleli, że oszalałem, że zwyczajnie mi odbiło, tak samo, jak w listopadzie Staremu Uwe, kiedy ostatnimi sucharami nakarmił wróble. Myśleliśmy, że on chce złapać te wróble, obedrzeć z piór, wrzucić do garnka z kaszą. A on je tylko karmił. Nic więcej, tylko karmił i patrzył, jak dziobią się między sobą o okruchy. Potem poszedł za latrynę i powiesił się na pasku. A przecież wtedy jeszcze nie było tak źle, mieliśmy naboje, siedzieliśmy w okopach. Z tej naszej ucieczki pamiętam też tę Polkę, która wyszła przed dom. Robiła sobie daszek z dłoni, bo słońce odbijało się od śniegu i musiało ją razić w oczy. Zobaczyła nas, odwróciła się na pięcie i spokojnie weszła do domu. Bardzo spokojnie. Była młoda, a my dawno nie mieliśmy kobiety. Ale ona już wiedziała, że przegraliśmy i nie ma w nas odwagi, żeby pobiec do niej, popchnąć na łóżko i zerwać z niej ubranie. Chociaż śmierdzieliśmy mężczyznami, to pod spodem popuszczaliśmy ze strachu. Ot, takie skulone, posikane szaraki, skaczące przed psami od bruzdy do bruzdy. Patrol, który nas złapał, liczył siedmiu ludzi. Sześciu zaprawionych w bojach krasnoarmiejców i jednego małolata. Właściwie to było mi i tak wszystko jedno, bo 30 ilustracja Remigiusz Wojaczek kiedy wyszli z parowu naprzeciw nas, odetchnąłem. I tak to kiedyś musiało nastąpić. Kurt natychmiast zaczął to swoje „kaputt” i „nicht schissen”, a ja i Sebastian staliśmy z wzrokiem wbitym w ziemię. Pierwszy doskoczył do mnie ten niższy, krępy, z lekko skośnymi oczami. Uderzył kolbą w twarz i poczułem, jak pęka mi warga, a ziemia robi nagły zwrot w moim kierunku. Zasłaniałem głowę i brzuch, kiedy kopali i myślałem o ich butach z wystającymi onucami szarymi jak śnieg. Myślałem też o śmierci. Nie, nie zakatowali mnie jeszcze wtedy. Zmęczyli się szybciej. Było ich tylko siedmiu, a nas do kopania trzech. Pierwszy zaczął charczeć najstarszy z nich. – Riebiat’a, sapagow żal’ka! Widocznie i inni już się zmęczyli, bo odstąpili od nas, otoczyli kołem i tylko patrzyli, jak leżymy na zakrwawionym śniegu. Kurt zanosił się szlochem, a Sebastian pluł krwią i wypluwał zęby. Miałem złamany kciuk lewej ręki i przez mgłę widziałem, że puchnie i robi się jak serdelek z jatki Grubego Otto przy Königstrasse. A potem zostawili przy nas małolata z odbezpieczoną pepeszą i stanęli jakieś dziesięć kroków dalej. Naradzali się. Przez moment nawet przemknęła mi myśl, że może zabiorą nas ze sobą, pozwolą położyć się spać, a potem wyślą gdzieś na wschód, do kopania rowów albo na inne równie ciężkie roboty i że to wcale nieprawda, co mówił na odprawie Stary Uwe, że Rosjanie nigdy mniej niż stu jeńców nie biorą, bo pilnujących szkoda. Ale jak kazali nam zdejmować paski i buty, to wszystko stało się jasne i proste jak wieża kościoła na rynku w Landsbergu. Pomyślałem, że nigdy już nie zjem ogromnego sznycla z szynki, nie zobaczę cię, Mario, nie pójdziemy razem nad naszą rzekę i nigdy nie będę spierał się z tobą o wiatr. Po raz pierwszy pojąłem, że wszystko, co mówiłaś, było gdzieś we mnie od początku, kuliło się, żeby teraz wypłynąć, rozpalić się jak świeczki na urodzinowym torcie od Frau Heilzl. Przez moment to ja byłem tym urodzinowym tortem, a potem pozwoliłem, byś wierciła we mnie dziurę na cały palec, wyjadała wiśnie. Krępy zabrał mi buty i skarpety. Patrzyłem na moje gołe stopy, zupełnie różowe od zimna, widziałem, jak przylepia się do nich grudka błota ze śniegiem, a potem powoli spływa, topnieje. Wraca do ziemi. Do lasu. Kurt przestał szlochać, dygotał tylko cały, trząsł się, obejmując samego siebie, jakby się przytulał, chował to swoje głupie serce 31 między ramionami. Sebastian miał szeroko rozwarte źrenice. Dopiero teraz zobaczyłem, że na spodniach ma mokrą plamę. Wyglądała jak wielka wyspa. Poczułem, jak krępy popycha mnie w kierunku lasu. – Nu, ubieżaj. Mechanicznie zrobiłem krok, potem drugi. Wyciągałem nogi z błota, a ono zasysało mnie, jakby chciało zatrzymać tu, w tym lesie, w tym parowie, z daleka od naszej rzeki i ciebie. Ale miałaś rację – zmartwychwstanę, tylko muszę złapać powietrze, zatrzymać, zupełnie jakbym się zanurzał. O, właśnie tak. Kiedy ten dzieciak przyszedł do mnie pierwszy raz, pomyślałem, że pomylił drogę. Wpatrywał się we mnie jak kura, przekrzywiając głowę na boki. Najpierw jednym okiem, potem drugim. Od razu zwróciłem uwagę, że wszystko w nim było większe, rozepchane, a ubranie sprawiało wrażenie, że ktoś je kupił dawno temu. Wyraźnie za długie ręce wystawały znacznie poza rękawy flanelowej koszuli, zapiętej pod samą szyję. Miała nieokreślony kolor mocno wymoczonych buraków. Pomyślałem, że przecież jest lato, a on nosi koszulę zapiętą pod samą szyję. Musi być mu cholernie gorąco i niewygodnie. Nie przejmował się chyba tym zbytnio, bo co chwila drapał się po gołych nogach. Musiały go gryźć komary, a on machinalnie wkładał brudny palec do ust, ślinił go i smarował bolące miejsce. Kiwał się przy tym w przód i w tył, sprawiając wrażenie wielkiego ptaka na długich nogach. W tej chwili patrzył na mnie tymi wielkimi oczami jak kura, przekrzywiając głowę na boki. – Ja wiem, ty jesteś Jezus Chrystus. – Nie, jestem Johann. – Nie, ty nie jesteś żaden Johann. Ty jesteś Jezus Chrystus. Nein, nein, scheisse! To przecież nie tak miało być! Gdzie w tym jest jakiś sens, jakaś myśl, układ, plan! Nie wierzę, że obudziłem się tylko po to, żeby trafić na tego niedorozwiniętego wiejskiego głupka, z głową wielką jak pingpongowa piłka! Cholerny, przewrotny świat! Przez tyle czasu śniłem o tej paskudnej starej handlarce pomarańczami, babrałem się w karpiowych bebechach, i po co? Tylko po to, żeby na tę jedną chwilę obudzić się przed tym wiejskim dzieciakiem?! Pewnie to tylko jakiś kolejny idiotyczny sen, koszmar, ostatni haust powietrza, zanim pierwsza kula z pepeszy nie rozwali mi lewego barku, nie przeleci na wylot aż do tego drzewa po lewej stronie, nie wbije się w nie do miazgi. Musiał pomyśleć przez chwilę o tym samym, bo pokazał paluchem na mój bark. – O, tu dziurę masz, dziurę, wiesz? – Wiem. – A skąd masz? – To dziura po kuli. Kiedyś mnie zastrzelili. – Aaa. Nie zdziwił się, nie przestraszył. Nie wydawał żadnego dźwięku poza cmokaniem palca, którym ślinił kolejny strupek. Usiadł na trawie, a rękawy jego koszuli skurczyły 32 się, jakby dał im możliwość odpoczynku od tego ciągłego wyciągania się wraz z rosnącymi rękami. Zajmowała go teraz włochata zielona gąsienica, wyginająca się jak miniaturowe wagony dziecinnej kolejki. Dotykał jej palcem, a ona odchylała się, nieudolnie uciekając od jego dotyku. Po chwili zastygł na moment, coś sobie przypominając. Odwrócił się do mnie z wyraźnym zainteresowaniem. – Butów nie masz? – Nie, nie mam, zabrali mi przed tym, jak umarłem. – Aaa, a mnie mama kupiła. Takie od Ruskich, pod szafą są. W tej swojej głupocie miał coś delikatnego. Już wiem. Dotykał wszystkiego samymi opuszkami palców. Brał w palce patyki i liście, które leżały obok niego, układał je w stosik, jeden na drugim, potem kolejny. Zupełnie jakby budował z nich tunel do wnętrza ziemi albo ołtarzyk, na którym najważniejszym stworzeniem była zielona włochata liszka, przesuwająca się leniwie z jednego końca liścia na drugi. Mamrotał przy tym pod nosem coś w rodzaju powtarzającej się mantry złożonej z kilku słów: „mama, dziurę w butach, w butach, w butach, Chrystus, mama, dziurę”. Powtarzał to w różnej, zupełnie przypadkowej kolejności, a z boku brzmiało to jak rodzaj modlitwy do takiego jak on, ułomnie-koślawego Boga, który doskonale rozumie jej sens. Siedziałem, myśląc, że to chyba musiała być owa tajemnica, o której mówił stary Uwe, zanim się powiesił. Tak, z całą pewnością ten wiejski głupek z uważnymi oczyma znał tę tajemnicę. Patrząc na niego, coraz bardziej zdawałem sobie sprawę, że obudził mnie właśnie po to, żeby mi o niej opowiedzieć i że koniecznie muszę zapamiętać kolejność, w jakiej wypowiadał swoje magiczne zaklęcie o mamie, dziurze i butach, bo wbrew pozorom jest to cholernie ważne, może nawet ważniejsze niż pacierz. Wiedziałem też, że od tej pory będzie do mnie przychodził kilka razy w tygodniu, będzie rozmawiał ze mną tym swoim mamrotanym językiem, dopóki ktoś nie pójdzie za nim, może nawet powie we wsi, że tu, w parowie ukazuje mu się Chrystus, który ma na imię Johann i któremu Ruscy zabrali buty. A oni będą się śmiali albo wręcz przeciwnie, pójdą za nim, postawią w tym miejscu krzyżyk i sklepiki z medalikami, jak w Lourdes. Wytną drzewa. Może kiedyś odnajdą, w tym po lewej, wrośniętą kulę od pepeszy i będę mógł odejść, poszukać ciebie, Mario, w całej plątaninie innych słów, gałęzi i liści zupełnie obcego lasu. rysunek Piotr Pasiewicz 33 Dariusz Eckert Decyzja Wątpliwości. Czy na pewno o to idzie gra. O to, o czym wszyscy mówili na początku. Oczywiście, zdawałem sobie sprawę, że to nie będzie piękne, czyste, rycerskie. Podejrzewałem też, że rzeczywistość przekroczy moje oczekiwania. W tym jednym się nie pomyliłem. Im dłużej widziałem sprawę od środka, tym więcej wątpliwości. Kto tu jest ofiarą, kto agresorem, kto zbrodniarzem... Łańcuch przyczynowo-skutkowy. Kotwica gdzieś w odmętach historii. Wywlekają sobie winy sprzed dwustu, trzystu lat... jakby to było wczoraj... Wydawało się, że nikomu nie zależy na zdobyciu czy odbiciu danego terytorium, tylko na wymordowaniu się nawzajem. „Złoty” nie był już ten sam. Ze starej załogi zostałem ja, Jura i Zufi. Ten ostatni, lekko ranny, uciekł ze szpitala i kurował się z nami. Ciężkiego trafiła kula znikąd. Snajper przerwał mu śniadanie. W pół kęsa, w pół słowa, w pół żartu... Vojko wpadł w pułapkę zastawioną na Pana Boga, Zdravko wszedł na minę... Było jeszcze paru chłopaków, zbyt krótko, byśmy się poznali, byśmy się docenili, zapamiętali... Zapamiętałem Roberta, ale też tylko dlatego, że przebyliśmy ze sobą długą drogę. Ale to zupełnie inna historia. Na wojnie czas nie biegnie liniowo; kręci ósemki, pełznie. Galopuje z wydarzeniami, a ty siedząc w środku, obserwujesz uważnie każdą sekundę... Obserwujesz uważnie każdą chwilę, każdy gest, przewijasz w myślach do początku, choć pozornie nie ma na to czasu – szukasz przyczyn następujących wydarzeń. Szukasz sensu i uzasadnienia twojego uczestnictwa... i coraz go mniej... Na decyzję, zresztą, jak się okazało, nie tylko moją, miały wpływ dwa pozornie błahe (naprzeciw innych straszliwych rzeczy) i nie związane ze sobą epizody. * Parę wiosek przechodzących z rąk do rąk w przeciągu jednej doby. Mało któremu z mieszkańców udało się uciec. Mało któremu z tych, co zostali – przeżyć... Zresztą, kto miał przed kim uciekać? Mieszkali razem od niepamiętnych czasów, a tu przychodzą niby swoi, a obcy i strzelają do twoich sąsiadów, do rodziny twojej żony; więc biegniesz zaświadczać, że to dobrzy ludzie, ale to być może twój ostatni błąd... Za godzinę wyzwalają cię drudzy, a za tobą nikt już nie poświadczy… Ale gdybyś przeżył, za dwie godziny znów przyjdą „twoi” i dowódca zapyta zjadliwie: 34 – Jak to się stało, że zostawili cię przy życiu?... – Śledztwo, obrona, proces i wyrok zajmują tyle czasu, co wyciągnięcie pistoletu z kabury... A trafi się artysta wojenny, co zrobi taki spektakl, że kulkę przyjmiesz jak wybawienie... Ostatecznie nasze oddziały wyparły wroga z okolicy. Oddziały liniowe obsadzały pozycję, a „Złoty” dostał zadanie – wyłapać rozproszonych wrogów, dywersantów, aresztować zbrodniarzy... To ostatnie przyprawiło nas o pusty śmiech. Status Zufiego był taki sam jak mój. A Jury podobny. On był tu parę lat wcześniej. Mieliśmy podobne pobudki, idee i podobny dystans do spraw. Jakich zbrodniarzy?! Dokładnie to samo robiły obydwie strony, tylko zawsze przykładało się do tego inną miarkę. Jeśli to my – lokalni gebelsi różnych rang prześcigali się w uzasadnieniach, jeśli oni – płynęła rzeka inwektyw i świętego oburzenia. Rozdzierano szaty i spoglądano, czy Zachód patrzy. Z lubością sprowadzano wtedy ekipy TV. Tu muszę przyznać uczciwie – nie słyszałem o masowych mordach w wykonaniu naszych wojsk. Zastanawiam się tylko, czy aby nie dlatego, że jak raz braliśmy w dupę, nie było kogo eksterminować... A później Zachód już bardzo uważnie patrzył na ręce i końce luf. „Złoty” miał zadanie.„Złoty”, jak zwykle, zadanie wypełnił. Prowadziliśmy chłopa wielkiego jak góra, trochę podobnego do naszego Ciężkiego (Ciężkiego już nie było). Brak mu było tylko dobroci olbrzyma. Tego niezgrabnego wdzięku słonia, który uważa na wszystkie mniejsze istoty i automatycznie otacza je opieką. To, co prowadziliśmy, to była bestia. Komandos z elitarnej jednostki. Mieliśmy wiele szczęścia, że przeżyliśmy to spotkanie. Zauważyłem go pierwszy. Jako skulonego dziadka w baranicy. Intuicyjnie wyczułem coś dziwnego – zapytałem, skąd jest czy coś takiego – w odpowiedzi dostałem w zęby tak, że nie poczułem, kiedy spadłem i wyłączyło mi fonię. Widziałem tylko jak Zufi, dobry karateka, cudem uskakuje przed bagnetem, a „dziadek” wyciąga spod baranicy pistolet, ale opuszcza rękę bezwładnie i krzywi się, a z ramienia sterczy mu wielka kosa – to Jura przybił mu rękę do tułowia. Zufi poprawił kopniakiem w głowę, otwierając mu łuk brwiowy... Rakus i Mija chcieli go wykończyć na miejscu; byli stąd. Ale rozkaz był wyraźny – żywych. Chcieli pokazać, jacy są cywilizowani, i że zbrodniarzy sądzi trybunał. Najchętniej międzynarodowy. Propagandowo strzał w dziesiątkę. Żeby naszego komandosa doprowadzić żywego albo żeby go nie trzeba było nieść – trzeba go było opatrzyć. Opodal był szpital polowy. Doktor skończył szychtę; pozszywał i poskładał prowizorycznie ciężej rannych, przygotowując do transportu na tyły, nie licząc lżejszych przypadków. Widać po nim było, że nie spał już od dość dawna. Właśnie opatrywał naszego jeńca, gdy wszedł ten chłopiec. Lat około siedmiu. Zwykły wiejski wyrostek. Niósł na rękach dużego łaciatego kundla. Położył go przed doktorem. Pies leżał na boku i drżał. Miał połamaną przednią łapę, rozciętą głowę, urwane ucho... Zufi przeglądał dokumenty jeńca, a chłopiec tłumaczył coś doktorowi, który machał 35 ilustracja Remigiusz Wojaczek rękami, jakby się oganiał od muchy. Z opowieści chłopca wynikało, że gdy wybuchły walki, ojciec i matka poszli po dwie starsze siostry do sąsiedniej wioski... Wszyscy wiedzieliśmy aż nadto (a zwłaszcza nasz jeniec), że w tej wiosce nie było już nikogo żywego... Komandos przypatrywał się chłopakowi z dziwnym wyrazem twarzy, rzekłbym – jakby porażony, chłopiec prosił doktora o pomoc dla psa, a Zufi pokazywał mi zdjęcia z portfela wroga: uśmiechnięty kapitan (!) trzyma dumnie na ramieniu blond chłopaczka – prawie jak ten z psem. Doktor już właściwie wychodził. Chłopiec gładził psa i uspakajał, że przyjdzie ojciec i mu pomoże, przecież tato wszystko potrafi, gdy nagle patrząc w ziemię, odezwał się ranny kapitan, a było w jego głosie coś, co zawróciło w miejscu doktora, a nas przyprawiło o odbezpieczenie broni... – Napraw mu, kurwa, tego psa, musi się przecież kimś zajmować, żeby nie oszaleć, jak się dowie... Zawsze dziwiłem się, skąd taki pęd do autodestrukcji, taka zawziętość, nienawiść bez cienia refleksji, bez odrobiny szansy na zrozumienie drugiej strony. Ludzie, którzy są absolutnym zaprzeczeniem cudnej, łagodnej krainy. Pofalowane zielone wzgórza, winnice, lasy, zabytki... Ci ludzie, którzy gościli cię całym sercem i nieba gotowi przychylić, ale gdyby dowiedzieli się, że jesteś stamtąd... Wystarczyło, by rozmowa zeszła na Ludzi Stamtąd, uśmiechy znikały, słychać było tylko, jak nienawiść syczała przekleństwa przez zęby, a ręce zaciskały się w pięści i szpony. Twarze kamieniały. 36 Szliśmy skądś, gdzieś, po coś. Szliśmy już dość długo, zbliżała się noc. Zakwaterowaliśmy się w dużym jednorodzinnym domu. Rodzina wielopokoleniowa – babcia, jej siostra, córka, synowa, wnuczka, wnuczek. Wnuczek – lat pięć. Jedyny mężczyzna w domu. Otaczany miłością, rozpieszczany, omalże na rękach noszony. Podano jeść i pić. Wszystkie kobiety biegały koło nas jak szalone, zgadując nasze pragnienia. Uśmiechaliśmy się do siebie zażenowani i speszeni, bo choć znaliśmy tutejszą gościnność i stosunek do żołnierzy, to jednak nigdy nie doświadczyliśmy tego w tak skondensowanej postaci. Kiedy już wszyscy pojedli, delikatnie wypili i ustaliwszy warty, posnęli w czystej bieliźnie – usiadłem z Jurą i gospodyniami przy szklance tutejszego wina. Słuchałem opowieści, które w różnych konfiguracjach i wersjach znałem i słyszałem już setki razy. Jak to przyszli, wzięli, zabili, uciekli, gonili. I o swoich mężczyznach, mężach, braciach, ojcach, narzeczonych, z dumą, że poszli, że walczą, albo że nie wrócą... Mieszały się wydarzenia sprzed stu lat, z drugiej wojny, ostatnie walki... sąsiedzkie zatargi, zasłyszane teorie, plotki... A to wszystko miało na celu udowodnienie tezy o parszywości wroga, jego świńskości, diabelstwie i skurwysyństwie. Amen. W międzyczasie przyszło parę sąsiadek. Patrzyłem na twarze tych kobiet. Wszystkie były co najmniej ładne. Niektóre piękne – jak synowa, matka chłopca. Patrzyłem na nie i nagle wydały mi się dziwnie do siebie podobne. Fakt, że niektóre łączyły więzy krwi, nic tu nie zmieniał, bo przypominałem sobie inne twarze i odkrywałem nieustające podobieństwo. Kobiety, znalazłszy słuchaczy, zapalały się w opowieściach, które nieodmiennie kończyły się czyjąś śmiercią, łzami, uspakajającymi gestami sąsiadek i toastem... Zastanawiałem się, co je łączy, może podobny ubiór, gestykulacja... na pewno, ale to jeszcze nie to. Kolejna kobieta podjęła swoją opowieść. Poprzednia kończy łkać, jeszcze wyciera nos, jeszcze ją pogłaszczą i już słucha, potakując głową, opowieści, która niewiele się różni od jej historii i którą pewnie też zna na pamięć. Opowiadająca tymczasem kreśli tło – jak to im było dobrze, co mieli, jakie snuli marzenia... Tymczasem chłopczyk ośmielony trochę przez nas i to, że siedzieliśmy bez ruchu (jeśli nie liczyć podnoszonych szklanek), podszedł bliżej i zaczął nam się uważnie przyglądać. Może nie tyle nam, co broni. Wodził po niej oczami młodego wilka z tęsknotą i pragnieniem. Nie musiałem słuchać uważnie. Wystarczyło, że patrzyłem na twarze kobiet. Jak w pewnych momentach zaciskają szczęki, mrużą oczy, jak zwijają dłonie w pięści. A w kulminacyjnym momencie chłopczyk chwycił za zmiotkę i z tak zaimprowizowanego automatu strzelał do wrogów. I wtedy zaczęło mi świtać. Zaczęło powoli być jasne... Zrozumiałem, że mój odruch, moja pomoc, moja obecność tu i uczestnictwo jest absolutnie irracjonalne. Że żadnej rzeczywistości (a tutejszej zwłaszcza) nie da się naprawić kałachem. Zrozumiałem też, co łączy tutejsze kobiety. Co sprawia, że są podobne, bez względu na wiek i urodę. Ten chłopczyk może nawet nie wiedzieć, że to nie zabawa, ale te kobiety wiedzą. Uśmiechają się wyrozumiale, a piękna matka (wdowa) tuli go 37 z miłością („Mój ty malutki obrońco...”). Ten mały jeszcze nie wie, że kimkolwiek by nie był, będzie nim tylko czasowo. Profesorem, lekarzem, mechanikiem, pszczelarzem czy urzędnikiem... to tylko na określony czas. Na czas pomiędzy. Aż się dopełni. Aż się stanie. A wtedy i on, przez pamięć wszystkich swoich przodków, przez pamięć krzywd i pretensji stanie się żołnierzem-mścicielem. Chłopiec grzechotał w kieszeni jakimiś łuskami czy nabojami i patrzył na nas znad ramienia matki. Poważnymi, dużymi oczami. Jeszcze nie wiedział, co to miłość, jeszcze nie znał tabliczki mnożenia, ale śmierć? Zabić? Umrzeć? Tak, wiem, znam... I nieważne, kim chciałbyś zostać, jak dorośniesz. I tak będziesz mścicielem. Kobiety nie dadzą ci zapomnieć... Decyzję podjąłem. Czekałem tylko odpowiedniej chwili. Tomasz Bohajedyn, Nokaut, grafika 38 Jest rok 1992, w Londynie umiera wdowa po ostatnim królu Jugosławii – Piotrze II Karadziordziewiczu. W tym samym roku znika z mapy geograficzno-ideologicznej federacyjne państwo jugosłowiańskie. W rzeczywistości postjugosłowiańskiej uwagę zwraca figura eks-jugosłowiańskiego pisarza, przed którym stoją trzy scenariusze. Żaden nie jest dobry Przyczyn rozpadu „wyśnionej wielkiej Ilirii” należy szukać przede wszystkim w nasilającym się na Bałkanach na przełomie wieków i tysiącleci procesie narastania różnic kulturowo-religijnych. Eseista Mirjana Miocinović pisze, że chorobą tych stron jest paranoja, na którą cierpieli wszyscy, od Słoweńców do Macedończyków. Jego zdaniem największy paradoks wojny bałkańskiej zawiera się w przyjęciu obsesji historycznej za imperatyw postępowania. Najdziwniejszym obłędem jest dokonywanie „czystek etnicznych” tam, gdzie mało jest „czystych ludzi”, ponieważ grupy etniczne mieszały się przez wieki. Po upadku Jugosławii bośniacki reżyser Emir Kusturica kręci film Underground, będący próbą opowiedzenia baśni o Jugosławii. Moja Ziemia, reżyser uzasadnia ideę filmowej opowieści, przez całe życie będę czuł jej zapach, będę słyszał opadające liście, będę pamiętał znajome ulubione przedmioty. To było coś, co świat bezpowrotnie traci, a ja chciałbym zatrzymać przynajmniej cząstkę tego odchodzącego świata, chciałbym to uchronić przed zapomnieniem1.Film Kusturicy staje się więc alegoryczną bajką o kraju, którego już nie ma, w którym – jak mówi reżyser – nadzieja, radość życia i śmiech były silniejsze niż gdziekolwiek indziej. Ale i zło także. Ojczyzna Owo zło stron bałkańskich mieszkało już w dziewiętnastowiecznych wyobrażeniach ludowych, obsadzających Bałkany w roli złego ducha Europy. Dziewiętnastowieczne zachodnie mapy Bałkanów przypominają raczej zmyśloną kartografię, niż prawdziwy geograficzny rys regionu. Pewien niemiecki autor „wzbił” skrzydła swojej wyobraźni na tyle wysoko, że w jego interpretacji Bałkany stały się szopą ogrodową stojącą obok szlachetnej zachodnioeuropejskiej, zamieszkałą przez ludzi prowadzących ze sobą nieustanne spory. Božidar Jezernik, słoweński etnolog i antropolog kulturowy, wyjaśnia, że gdy słowa Bałkany zaczyna się używać w znaczeniu szerszym niż nazwa masywu górskiego w Bułgarii, natychmiast zyskuje ono negatywne, nacechowane ideologicznie konotacje: brudu, pasywności, niewiarygodności, nieposzanowania praw kobiet, spisków, braku skrupułów, oportunizmu, gnuśności, przesądów, ospałości, 1 M. Jankowska, Świat według Emira Kusturicy, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 2004, str. 84. 39 Joanna Wygnańska Przybywam z kraju, którego nie ma pozbawionej zasad, nadgorliwej biurokracji itp2. Z tego powodu nawet w rodzimych, bałkańskich językach, słowo Balkan stało się synonimem braku cywilizacji i zacofania. Ciekawostką jest tu pewien paradoks, mianowicie – gdy uznane za barbarzyńskie i zacofane ludy bałkańskie z dumą przystąpiły do procesu europeizacji w połowie XIX wieku, europejscy podróżnicy uznali nowe Bałkany za zbyt europejskie, pozbawione dawnego etosu historii, a przepełnione duchem naśladownictwa francuskich i angielskich światów. . Na szczęście bądź na (przyszłe) nieszczęście – Bałkany zmieniły się jedynie od zewnątrz. Sfera ideologiczna (powszechne wierzenia, zwyczaje, stosunki, system wartości) pozostawała wciąż niezmienna. Owo zło w czasie wojny domowej Gdy uznane za barbarzyńskie i zacofane na początku lat dziewięćdziesiątych naludy bałkańskie z dumą przystąpiły do kreśliło nową mapę poznawczą granic procesu europeizacji w połowie XIX wiegeograficznych i symbolicznych „myku, europejscy podróżnicy uznali nowe ślącemu wciąż po staremu” narodowi. Bałkany za zbyt europejskie, pozbawioKrwawe pożegnanie z ojczystym krane dawnego etosu historii jem tłumaczy się często wyborem lepszej, autonomicznej przyszłości w obawie przed wielkoserbską państwowością. Są to jednak jedynie próby usprawiedliwienia słoweńskich i chorwackich aspiracji niepodległościowych. Czarodzieje nowego porządku zapomnieli, że odchodząca do lamusa, niby znikająca w kapeluszu magika nacjonalisty Jugosławia była jednak przestrzenią społecznego konstruowania rzeczywistości w wieloetnicznej wspólnocie. Stworzony w ten sposób świat wspólnych znaczeń i symboli, kreowany w procesie bezustannej interpretacji, pozwolił idei jugosłowiańskiej zaistnieć naturalnie w wielkim państwie południowych Słowian. Stąd też nie ma się co dziwić, że wspomniane zło nie potrafiło zniszczyć za jednym zamachem ponad pięćdziesięciu lat kształtowania się wspólnej pamięci zbiorowej i mało prawdopodobne, aby znalazło antidotum na poszerzającą się nową chorobę tych stron – jugonostalgię. Pisarz z Atlantydy W 1995 roku wydano książka pt. Dzieci Atlantydy, zbiór esejów młodych eks-Jugosłowian, którzy uciekli przed wojną. Na początku odnajdujemy krótki tekst: Skąd jesteś? Z Jugosławii. Czy istnieje taki kraj? Nie, ja jednak przybyłem stamtąd23. 2 B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, Universitas, Kraków 2004, str. 13 3 Children of Atlantis. Voices from former Jugoslavia, opr. Z. Lešić, Cetral European Universtity Press, 1995, przekład polski, [w:] D. Ugrešić, Kultura kłamstwa, Wyd. Czarne, Wołowiec 2006, str. 363. 40 ilustracja Krzysztof Szwarc Słowo Atlantyda w momencie wybuchu wojny na Bałkanach staje się metaforą Jugosławii. Przywołany w ten sposób mit o zniknięciu kraju ukaranego przez Bogów wieszczy rychłe zatonięcie wielonarodowej republiki. Rzeczywistość, na którą ocaleni eks-Jugosłowianie wypływają, dąży do przemianowania narodowej tożsamości mieszkańców spoczywającej już na dnie Jugosławii. Wmawia im, że wyśnili sobie nowy świat, w którym odrodzą się na nowo. W tej nowej rzeczywistości na uwagę zasługuje postać eks-jugosłowiańskiego pisarza, przed którym postjugosłowiański świat stawia trzy wyjścia. Po pierwsze, jest to transformacja i adaptacja, czyli przyjęcie nowych rozwiązań systemowych i wprowadzenie ich do własnego systemu wartości. Drugie oznacza wewnętrzną emigrację z nadzieją, że krótko potrwa. Trzecie zaś emigrację rzeczywistą z nadzieją, że jest tymczasowa. Wszystkie trzy wyjścia kończą się „śmiercią” pisarza, potrzebną, aby mógł on zapracować na nowe życie. Najbardziej bolesnym doświadczeniem eks-jugosłowiańskiego pisarza nie jest transformacja i adaptacja, emigracja wewnętrzna bądź rzeczywista, nie jest nim także dialog ze swoim lub obcym środowiskiem kulturowym. Jego raną otwartą jest wojna. Pisanie o niej doprowadza eksjugosłowiańskiego pisarza do aktu twórczej niemocy. Natomiast milczenie wydaje się być jeszcze gorsze. Dodatkowym problemem staje się język, w którym eks-jugosłowiański pisarz ma snuć wojenną i powojenną opowieść. Rozpad Republiki Jugosławii przynosi bowiem rozbicie języka serbsko-chorwackiego, istniejącego sto pięćdziesiąt lat, na cztery języki. W efekcie separacji język serbski unika wariantów zachodnich, chorwacki zaś serbizmów, w bośniackim dodaje się elementy arabskie i tureckie, w czarnogórskim szuka odrębności. W praktyce z półek bibliotek w Chorwacji znikają książki pisane cyrylicą, z programów szkolnych usuwa się pisarzy serbskich. W Serbii zaś z bibliotek znikają książki pisane alfabetem łacińskim, a ze szkolnych programów wyrzuca się pisarzy chorwackich. Po rozpadzie Jugosławii i proklamowaniu niepodległości nowych republik słowo Jugosławia jest zakazane. Ponadto, określenia takie jak Jugosłowianin czy jugonostalgik stały się synonimami zdrajcy narodu. Dawne symbole: sztandary, godła, nazwy ulic, placów oraz szkół, zastąpiono nowymi. Terminy takie jak antyfaszysta, były partyzant, komunista, lewicowiec, antynacjonalista, posiadające w państwie jugosłowiańskim zabarwienie pozytywne, zyskały nagle negatywne znaczenie. Eksjugosłowiański pisarz musi się zdecydować, którą fonetyczną i semiotyczną drogę pragnie obrać. Decyzja ta od razu ustawi go po jednej bądź drugiej stronie ideologicznej barykady. Dla pisarzy poszukujących prawdy brutalnym objawieniem stanie się prosta myśl, że literatura przynależy do kultury pokoju, a nie wojny. 41 Ci, którzy pozostają w domovinie, czyli ojczyźnie, muszą się nauczyć nowych Eks-jugosłowiański pisarz, zasad pisania, bo każda wpadka kończy jeśli chce być pisarzem, się wygnaniem. Ci, którzy wyemigrowamusi ubrać w ramy inter- li, muszą pogodzić się z rolą wygnańca pretacyjne ową granicz- we własnym kraju i tego zawsze obcego nie obciążoną przestrzeń, w nowym miejscu zamieszkania. Można w której zła pamięć jest zatem stwierdzić, że eks-jugosłowiański żywa i pełni rolę narzę- pisarz na emigracji tworzy swoje dzieła w dzia nienawiści. duchu Gombrowiczowskiej strategii obcości, zgodnie z którą bycie pośród innych oznacza dialektykę przyciągania i odpychania, zaufania i obcości oraz krytycznej akceptacji34. Wyobcowany pisarz zyskuje przywilej bezinteresownego, „obiektywnego” oglądu, wyswobodzenia się ze zniewalających więzów narzuconych przez wspólnotę. Strategia obcości opisuje jednostkę, która winna być zawsze choć trochę gdzieś poza tym, co robi. Wygnany pisarz może być eksJugosłowianinem, może jawnie cierpieć w swoich tekstach na jugonostalgię. I choć trudno mu będzie – jeśli naprawdę jest pisarzem – przezwyciężyć twórczą niemoc w pisaniu o postjugosłowiańskim wojennym świecie, ma on chociaż szansę napisać o nim po swojemu. Ten drugi, który pozostał w domu, ma być obrońcą i reprezentantem narodowej kultury, strażnikiem ducha narodu. Jak zauważa tworząca na emigracji chorwacka pisarka Dubravka Ugrešić, jugosłowiański jeszcze pisarz tworzył w warunkach wolności od narzuconych norm estetycznych i ideologicznych. Posiadał tę cechę, którą ostatnia bałkańska wojna odebrała pisarzom bezpowrotnie – egzystował w środowisku literackim otwartym na wszystkie światy z obszaru Jugosławii – w praktyce oznaczało to, że mógł żyć swobodnie w wielokulturowej przestrzeni pozbawionej symbolicznych linii demarkacyjnych. I choć znani jugosłowiańscy pisarze, np. Ivo Andrić, Miroslav Krleža czy Danilo Kiš, byli mało znani w świecie zachodnim, zafascynowanym wtedy literaturą rosyjską i czeską, to jednak w ojczyźnie pełnili funkcję klasyków. Wspólne vs Nasze Saša Broz – najmłodsza wnuczka przywódcy Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii – w jednym z udzielonych wywiadów przyznaje, że minęły bezpowrotnie czasy charyzmatycznych przywódców. Nadeszła epoka fachowców specjalistów. Dziadek był kreatorem jugosłowiańskiej, bałkańskiej, a nawet światowej polityki – ale był zarazem wytworem czasów, w których żył. Nie wiem, czy dzisiaj by się odnalazł…45 4 M. Dąbrowski, Między inter- a transkulturowością: przypadek Bobkowskiego, [w:] red. W. Kalaga, Dylematy wielokulturowości, Universitas, Kraków 2004, str. 221. 5 Wywiad Ryszarda Bilskiego z Sašą Broz, [w:] R. Bilski, Nie strzelajcie do nocnego ptaka. Bałkany 1991–1998, Presspublica, Warszawa 1998, str. 160. 42 Eks-jugosłowiański pisarz, jeśli chce być pisarzem, musi odnaleźć się w zastanej postjugosłowiańskiej kulturze symbolicznej. Musi ubrać w ramy interpretacyjne ową granicznie obciążoną przestrzeń, w której zła pamięć jest żywa i pełni rolę narzędzia nienawiści. Niech opowie o wojnie, w której pamięć strzela do pamięci, o codzienności wypełnionej jugonostalgią i kłamstwem, o moście pomiędzy sąsiadującymi narodami, który padł ofiarą wielu wojen, a z tej zakończonej prawie wiek temu wyłoniło się wspólne państwo, goszczące na swojej ziemi wiecznie zwaśnione nacje. Jeśli zostanie w kraju, nie powinien pisać o tym, co wspólne – niech zostawi reszcie świata snucie dalej bałkańskiej baśni. Jeśli wyjedzie, niech uprawia jugonostalgię choćby w każdym zdaniu, w końcu za chwalenie narodowych wartości wyklętych pisarzy nikt w ojczyźnie nie doceni. Jeśli zostanie, niech pamięta, żeby zapomnieć o tym, co było, przecież nikt już nie potrzebuje jugosłowiańskich pisarzy. Jeśli jest na obczyźnie, może pamiętać wszystko, ale za cenę wyobcowania i braku ideologicznej ojczyzny. Chociażby Dubravkę Ugrešić już dawno temu zaklasyfikowano do grona kobiet-czarownic, próbujących słowami odczarować wyśnioną przez naród chorwacki rzeczywistość. Eks-jugosłowiański pisarz wie, że w średniowieczu na ziemiach bałkańskich Słowian zaczęły powstawać pomniki dobrej pamięci, wyrastające z nadziei na wdzięczność następnych pokoleń. Były to najczęściej świątynie, ołtarze, studnie, mosty, schronienia dla podróżnych, szkoły i klasztory. Każde z takich miejsc określano mianem Zadužbina, co oznacza pobożny dar składany za duszę fundatora, na chwałę Bogu i przestrogę ludziom. W rzeczywistości społecznej eks-jugosłowiańskiego pisarza bałkańskie zadužbiny zamiast symbolem dobrej, wielopokoleniowej pamięci, stają się coraz częściej ofiarą pamięci złej, są postrzegane przez potomnych jako znak obecności Obcego, wspomnienie dotkliwych upokorzeń. Pisanie o wojennych krzywdach na kartach eks-jugosłowiańskiej literatury narodowej powinno przywoływać tylko pozytywne aspekty działania owej złej pamięci, podkreślać potrzebę dyferencjacji i egzemplifikacji własnej tożsamości. Jak stwierdza Ivan Čolović – belgradzki intelektualista, przejawiający w swojej twórczości strategię obcości – konflikt wywołuje się w nadziei, że owa nasza „gramatyka” w końcu nie pozwoli nieznośnie bliskiemu Innemu usiąść za naszym stołem, położyć się w naszym łóżku, mówić naszym językiem, pić nasze wino i w naszym języku opowiadać nasze święte opowieści.6 Przecież jeśli w wojnie o naszą separację zginęli nasi, to była śmierć w imię ideałów. Jeśli zginęli ci inni, źli, barbarzyńscy – nie żałujmy ich, mogli przecież zanieczyścić naszą czystą tkankę narodową. I tak, jeśli eks-jugosłowiański pisarz pragnie opisywać podobieństwa między niegdyś jugosłowiańskimi braćmi, zabija tak bardzo pożądany w jego twórczości patriotyzm (a dokładniej narzucony bądź przyjęty nacjonalizm). Gwałtowna powojenna transformacja wartości powoduje przecież, że pisarska amnezja, świadome bądź nieświadome kłamstwo, nie budzi wątpliwości i sprzeciwów ze strony władzy. Gdy eks-jugosłowiański pisarz zostaje w domu, tworzy teksty polityczne. Ten zaś, który pisze na emigracji, z bólem przełyka gorzką prawdę, że refleksję nad jego wojennym i powojennym świadectwem podejmie jedynie świat poza-bałkański. 6 I. Čolović, Polityka symboli, Universitas, Kraków 2001, str. 73. 43 Karol Franczak Czy kochają państwo „kalających własne gniazdo”? Bella gerant alii, tu felix Austria, nube (Niech inni wojują, ty, szczęśliwa Austrio, żeń się) Już na początku XX wieku Hermann Broch w Lunatykach nazywał Austrię krajem dekoracyjnych kulis i braku wartości. Waga i zasięg oddziaływania artystów na kształt austriackiej tożsamości i pamięci zbiorowej do dziś pozostaje europejskim fenomenem Autorefleksja społeczeństw europejskich w sporach o kształt pamięci zbiorowej łączy się w ostatnich latach z rozpoznaniem niejednoznaczności ról, które przypadało pełnić ich pobratymcom: katów, oprawców, kolaborantów, konfidentów, biernych świadków, „szmalcowników” i innych. Refleksja nad własnymi niechlubnymi czynami jest niekiedy efektem długotrwałego namysłu i pracy specjalnie do tego powołanych instytucji, częściej jednak bywa skutkiem gwałtownego „wtargnięcia” problematycznej przeszłości do dyskursu publicznego, np. za sprawą eseju historyczno-filozoficznego (Die Schuldfrage Karla Jaspersa), prasowego artykułu lub telewizyjnego reportażu (irlandzkie Państwo strachu z 1999 roku), publikacji książki historycznej (casus Sąsiadów Jana T. Grossa) czy skandalizującego działania artystycznego. W Austrii „trudna przeszłość” to głównie obrachunek z narodowym socjalizmem. Od zakończenia II wojny światowej debaty 44 wokół udziału Austriaków w zbrodniach nazistowskich i odpowiedzialności za narodowy socjalizm toczyły się w dużej mierze za sprawą niepokornych członków elity kulturalnej – pisarzy, dramaturgów, reżyserów etc. Krytycy wielokrotnie zwracali uwagę na wyjątkową (neurotyczną, jak dodawali niektórzy) wrażliwość artystów austriackich na otaczającą rzeczywistość oraz ostrość ich spojrzenia, które docierało w rejony pomijane przez polityków, dziennikarzy lub historyków. Wielu austriackich artystów do dzisiaj pozostaje więc europejskim fenomenem wiedzy „nieujarzmionej”, takiej, która rezygnuje ze społecznego nakazu grupowej lojalności i poddaje krytyce dominujące wyobrażenia oraz powszechnie obowiązujący porządek znaczeń. Gniazdo os W ciągu ponad dziewięćdziesięciu lat, które minęły od 1918 roku i początku Pierwszej Republiki, Austria przebyła długą drogę – przeżyła upadek wielokulturowej monarchii, w latach 1938-45 związek z III Rzeszą, następnie „wyzwolenie” (lub jak chcą niektórzy, „okupację”) przez siły alianckie. W 1955 roku podpisano Traktat Państwowy, dzięki któremu Austria zyskiwała status państwa neutralnego oraz wyraźnie prozachodnią orientację. Przez następnych kilkadziesiąt lat kształtował się i umacniał wewnętrzny wizerunek Republiki jako „pierwszej ofiary Hitlera”. Poważne próby zakwestionowania tego mitu rozpoczęły się dopiero w latach ilustracja Krzysztof Szwarc osiemdziesiątych XX wieku – w trakcie prepokolenie pisarzy, którzy krytycznie próbozydenckiej kampanii wyborczej w 1986 roku wali rozprawić się z niechlubną przeszłością i tzw. „afery Kurta Waldheima” oraz obchowłasnego kraju, doszło do głosu w latach dów pięćdziesiątej rocznicy Anschlussu dwa sześćdziesiątych. Zarzucano im wszystkim lata później. „kalanie gniazda” i potępiano za nielojalność Te i kolejne wydarzenia oraz debaty obwobec własnej kultury. Odtąd kategoria rachunkowe częściowo zrewidowały obraz Nestbeschmutzer stała się poręczną inwekAustrii z okresu II wojny światowej. Wysiłki tywą, którą określani byli wszyscy „niepozakwestionowania mitu i przełamania milkorni” artyści, zwłaszcza Thomas Bernhard, czenia na temat „kwestii żydowskiej” łączyły Elfriede Jelinek, Robert Menasse, Peter się jednak z eksplozją języka wrogości, jawTurrini i Martin Pollack. Oprócz najbardziej nymi wystąpieniami przeznanych nazwisk, Kategoria Nestbeschmutzer staciw Żydom i ponownym wielu twórców (takła się poręczną inwektywą, któ„uruchamianiem” wizerunże spoza obszaru lirą określani byli wszyscy „niepoku Austrii jako ofiary obteratury) angażowakorni” artyści, zwłaszcza Thomas cych mocarstw. ło się w austriackie Bernhard, Elfriede Jelinek, Robert Długo zanim w latach spory o przeszłość, Menasse, Peter Turrini i Martin osiemdziesiątych Austrię a wydarzenia artyPollack. ogarnęły ogólnospołeczne styczne stawały się debaty, jedną z nielicznych intelektualnych niejednokrotnie wydarzeniami politycznymi. opozycji wobec dominującej narracji byli Oddziaływanie austriackich Nestbeaustriaccy artyści. To oni zwalczali histoschmutzer ujawniło, że w nagłaśnianiu i deryczne i społeczne tabu, krytykowali obrońfiniowaniu ważnych problemów społeczców status quo, domagali się demokratyzacji nych (w tym np. kwestii mniejszości nasfery publicznej oraz mówili o kłamstwach rodowych czy prawicowego ekstremizmu) i mitach Drugiej Republiki. Najważniejsze trudno pominąć głos przedstawicieli sztuki. 45 W swojej twórczości obnażają oni zarówno fakt niedostatecznego rozliczenia zbrodni hitlerowskich, jak i współczesne przejawy ideologii faszystowskiej oraz języka antysemityzmu. Wielu z nich wykorzystuje autentyczne wydarzenia społeczne (np. ataki na mniejszość romską) jako tło dla artystycznego komentarza. Najszerszym echem odbiła się premiera sztuki Plac Bohaterów (Heldenplatz) w 1988 roku w wiedeńskim Burgtheater. Wywołała ogromny skandal, falę protestów, ale i entuzjazmu. Figura Nestbeschmutzer służy nie tylko nazwaniu postawy zakładającej dystans wobec własnej zbiorowości, ale jest także etykietą w życiu publicznym. W zależności od interpretacji, „kalający własne gniazdo” jest bądź dyskredytującym określeniem stosowanym przez tych, którzy określają siebie jako „prawdziwych Austriaków” i chcą wska- zać „wyrodnych” członków społeczeństwa, bądź rodzajem autostereotypizacji. Artysta przyjmuje szyderczą etykietę i wykorzystuje ją jako narzędzie walki o prawomocność własnego stanowiska. W tej sytuacji łatka „kalającego gniazdo” jest czymś pożądanym. Nobilituje. Czyż jest piękniejszy kraj? Początki literatury „rozliczeniowej” były trudne. W latach sześćdziesiątych ukazała się doniosła dla problemu, lecz niezauważona książka Hansa Liberta (pisarza nie-żydowskiego pochodzenia) Wilcza skóra, o zbrodniczej przeszłości austriackiej prowincji i zbiorowym milczeniu. Podobny schemat miała powieść Gerharda Firtscha Fasching 46 (1967). Rozrachunkowych dyskusji nie spowodował też wydany w 1967 roku dramat Friza Hochwäldera Der Himbeerpfücker (Zbieracz malin) ani opublikowane w tym czasie wiersze Ernsta Jandla. Lepiej przyjęta została poezja Ingeborgi Bachmann, problematyzująca chorobę narodowego socjalizmu. W wielu wierszach wyczuwa się niepokój spowodowany wszechobecnym po wojnie duchem faszyzmu. Paradoksalnie, pierwsze książki zaliczane do literatury Holocaustu wydała literatura austriacka: m.in. autobiograficzną powieść Ilsy Aichinger Die grössere Hoffnung (Większa nadzieja), wiersze Paula Celana (Fuga śmierci) i Rosy Ausländer oraz eseje Jeana Améry’ego. Z biegiem czasu krytyczny stosunek literatury do historii Austrii stawał się coraz widoczniejszy. Najbardziej spektakularnym atakiem na wciąż żywe tradycje nazistowskie były utwory Thomasa Bernharda. Elementy rozliczeniowe można znaleźć w większości jego powieści i dramatów, choć nie można też twórczości Bernharda redukować do tej tematyki. Najszerszym echem odbiła się premiera sztuki Plac Bohaterów (Heldenplatz) w 1988 roku w wiedeńskim Burgtheater. Wywołała ogromny skandal, falę protestów, ale i entuzjazmu. Sztuka w bolesny sposób odkrywała nazistowskie ciągoty współczesnej Austrii, jej antysemityzm i zaściankowość. Z kolei dramat Przed odejściem w stan spoczynku (Vor dem Ruhestand) nawiązywał do „afery Filbingera”, premiera Badenii-Wirtembergii, w czasie wojny nazistowskiego sędziego, a w demokratycznych Niemczech zręcznego polityka. W dramacie Na szczytach panuje cisza (Über allen Gipfeln ist Ruh) Bernhard ostrzegał m.in. przed podskórnym nacjonalizmem intelektualnym, który ukrywa się pod fasadą fałszywego humanizmu. Wątek rozliczeniowy jest również w dużej mierze treścią ostatniej powieści Bernharda Wymazywanie. Rozpad (Auslöschung. Ein Zerfall), gdzie tytułowa metafora odnosi się zarówno do ciemnej przeszłości rodziny głównego bohatera, jak i przeszłości Austrii. Wiele lat po wojnie problem „obrachunku”, winy i kary podejmuje kontrowersyjna Elfriede Jelinek (w sztukach Burgtheater, Macht nichts. Eine kleine Trilogie des Todes; Stecken, Stab und Stangl; Das Werk; Rechnitz czy w powieści Wykluczeni), Peter Turrini (Bitwa o Wiedeń, Świniobicie), Felix Miterrer (Kein schöner Land, In der Löwengrube). Tematyką, jak sam go nazywał, „kraju bez właściwości” zajmował się w swoich esejach Robert Menasse (Überbau und Underground. Die sozialpartnerschaftliche Ästhetik. Essays zum österreichischen Geist z 1990 roku oraz Das Land ohne Eigenschaften. Essay zur österreichischen Identität z 1992 roku). Także w jego powieści Die Vertreibung aus der Hölle (Wygnanie z piekła) odnaleźć można motywy rozliczeniowe. Szokowa pedagogika, którą przez lata fundowali własnemu społeczeństwu niepokorni artyści, okazała się w dużej mierze przeciwskuteczna. Wyraźna zmiana sposobu pisania o przeszłości zaznacza się w austriackiej literaturze w latach dziewięćdziesiątych, kiedy zaczyna pojawiać się ton swobodniejszy, wolny od obciążeń osobistych. O ile w literaturze niemieckiej wciąż dominuje polityczna poprawność, wykluczająca z dyskusji literackich jakąkolwiek „niestosowność” (choć i ta pojawia się znienacka w wystąpieniach poważnych intelektualistów), w Austrii głosy w dyskusji są nierzadko autoironiczne lub sarkastyczne. Do literatury rozliczeniowej tego okresu można zaliczyć powieść Norberta Gstreina Angielskie lata (Die englischen Jahre, wyd. polskie 2003) oraz utwory pisarzy uważanych za postmodernistów, przede wszystkim Norberta Ransmayra (Morbus Kitahara), który jako jeden z pierwszych autorów w latach dziewięćdziesiątych XX wieku podjął w Austrii temat zbrodni narodowego socjalizmu. Bestsellerem stała się wówczas także książka austriackiej Żydówki Ruth Klüger Weiter leben – Eine Jugend, w której prawda o Żydach jest niezgodna z martyrologiczną political correctness i szokująca. Najnowsze przykłady literatury „rozliczeniowej” to dobrze znane w Polsce książki Martina Pollacka Ojcobójca (Anklage Vatermord. Der Fall Philipp Halsmann), wydany w Austrii w 2002 roku i Śmierć w bunkrze (Der Tote im Bunker) z roku 2004. Kochają państwo Scholtena, Jelinek, Peymanna, Pasterk, Häupla czy sztukę i kulturę? Thomasa Bernharda przeklinali przedstawiciele większości ugrupowań politycznych. Front ataku przy okazji wszystkich jego kontrowersyjnych utworów i wypowiedzi (choćby wywiadów prasowych) był bardzo szeroki. Jedni próbowali unieszkodliwić Bernharda przez zniesławienie, inni nazywali go mistrzem przesady i odmawiali jego dramatom prawa do komentowania współczesnej rzeczywistości. W przypadku Elfriede Jelinek nie poprzestawano na atakach medialnych. Podczas kampanii do 47 wyborów lokalnych w Wiedniu w 1995 roku Austriacka Partia Wolności (FPÖ) wykupiła bilbordy, na których można było przeczytać: Kochają państwo Scholtena [ówczesnego ministra kultury], Jelinek, Peymanna, Pasterk, Häupla [w tym czasie burmistrz Wiednia] czy sztukę i kulturę?. Publiczne wypowiedzi artystów na tematy polityczne zyskiwały więc w Austrii ponadprzeciętne znaczenie, a w role komentatorów ich działań i twórczości wcielali się politycy ze szczytów władzy. Ciekawy wydaje się efekt spójności pomiędzy artystyczną działalnością niektórych austriackich twórców (oraz jednocześnie ich medialną obecnością), a ocenami dokonywanymi przez ich krytyków. Stempel „kalającego własne gniazdo” przykładany był przy dużym współudziale samych zainteresowanych. Stereotypowa figura Nestbeschmutzer powstawała przy znaczącym wsparciu kontrowersyjnych wypowiedzi, wystąpień i demonstracji (np. podczas wręczania literackich nagród). Tego rodzaju działania odbywały się często w pozaartystycznym kontekście, a krytycznie nastawionym do Austrii postaciom życia publicznego przyświecała chęć wywarcia określonego wrażenia. Skandalizujące treści okazywały się być składnikiem pożądanego wizerunku. Wzajemne odziaływanie między 48 wybranymi przedstawicielami środowiska austriackich artystów a ich przeciwnikami zadecydowało o uzyskaniu tego charakterystycznego efektu spójności. „Efekt śpiocha”? Czy publiczną obecność Nestbeschmutzer można traktować w kategorii „pośrednika”, tłumaczącego i pomagającego zrozumieć deficyty płynące z „zablokowanej pamięci” tak politykom (podtrzymującym wizję Austrii jako „pierwszej ofiary”), jak i społeczeństwu (któremu w zdecydowanej większości bardzo długo nie zależało na ujawnianiu niechlubnych opowieści z przeszłości swojego kraju)? Wydaje się, że nie. Paradoksalnie – to perspektywa „kalających własne gniazdo” wymagałaby translacji. Szokowa pedagogika, którą przez lata fundowali własnemu społeczeństwu niepokorni artyści, okazała się w dużej mierze przeciwskuteczna. W strategii „kalających własne gniazdo” brakowało świadomości tego, że w funkcjonowanie języka „insurekcyjnego” wpisana jest polaryzacja, która może przyczyniać się do pogłębiania konfliktów społecznych. Szlachetna idea może prowokować „utwardzanie” rywalizujących ze sobą stanowisk oraz konsolidację przeciwnego obozu, broniącego mitu Austrii – „pierwszej ofiary”. Do tego dochodzi problem „artystypośrednika”, kogoś, kto zamierza przekazywać wiedzę niechcianą i przemilczaną. Rywalizujące o „rząd dusz” obie strony sporu widzą tylko siebie w obozie „cywilizowanych elit”. Z jednej strony, za „oświecone” uchodzą te poglądy, które są w stanie zerwać nakaz grupowej lojalności i forsować niepopularne narracje (np. pamięć o własnej hańbie). Z drugiej, jako „oświecone elity” przedstawiają się przeciwnicy „kalających własne gniazdo” (w tym wielu polityków), którzy dokonują na artystach rytualnych zabiegów dyskredytacji, oskarżając ich m.in. o chęć poniżenia i ośmieszenia własnego społeczeństwa na arenie międzynarodowej. Jak zatem inicjować debaty o przeszłości w kraju takim jak Austria? Czy wprowadzać je z wykorzystaniem działań „skandalizujących” i liczyć się z możliwością podziału społeczeństwa, czy może lepiej robić to innymi środkami? Otwarta konfrontacja między rywalizującymi obozami w okresie kampanii wyborczej 1986 roku, a także skandalizujące działania artystów pod koniec lat osiemdziesiątych i w latach dziewięćdziesiątych nie przeszkodziły, po pierwsze, w sukcesie wyborczym Kurta Waldheima, po drugie, nie powstrzymały wzrostu nastrojów narodowych i radykalnych, które w 2000 roku przełożyły się na poparcie dla Jörga Haidera i Partii Wolnościowej. Zgodne potępienie populistów z FPÖ przez „kalających własne gniazdo” i społeczność międzynarodową także okazały się przeciwskuteczne. Tej pesymistycznej diagnozie zaprzecza jednak długofalowy efekt intensywnej i toczącej się niejako podskórnie recepcji działalności „kalających własne gniazdo”, m.in. przełamanie milczenia na temat własnych niechlubnych czynów z przeszłości oraz podjęcie trudów obrachunku, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i grupowym. Nadzieja na zmianę zawsze jest. Tak mówił o niej w jednym z wywiadów Peter Turrini: Ta nadzieja, a jednocześnie mania wielkości, jest całym moim życiem. Z czterdziestu sztuk, które napisałem, co najmniej dwadzieścia było wielkimi skandalami wywołującymi debaty w parlamencie. Osiągnąłem więcej niż wielu polityków. Wielokrotnie próbowałem wyjechać z kraju. Równie dobrze mógłbym uciec na Kilimandżaro. Austria i tak by mnie dopadła. Dlatego zawsze wracałem. 49 Miłosz Biedrzycki Wojna Wojna! Szturm na eurodolarze. Czarna i niespokojna noc obrońców eurozłotego. Zawierucha unosi chmarę punktów bazowych, płatków popiołu. Dziesięć procent komórek mojego ciała to moje ciało. Reszta to ciało bakterii. Na milimetrze kwadratowym skóry sto milionów bakterii. Kiedy podaję ci rękę, moje i twoje bakterie dotykają się. Kiedy głaszczę bakterie na twoich piersiach, czy cieszą się tak samo, jak my? Liczne państwo na każdym milimetrze kwadratowym skóry. Mojej? Czyjej. Podobno na Romanie Ingardenie wychowały się pokolenia literaturoznawców polskich. Aż boję się myśleć o pokoleniach zajmujących pozycję krótką na kontynencie mojego policzka. Dobrze, że nie kupowałem miedzi! W śpiewającej tankietce W śpiewającej tankietce walczy polski żołnierz, inteligentnej, za pół miliona dolarów, przeciwko minom z prochu i starego garnka po dwadzieścia siedem centów. Czy hasło punks not dead wciąż jest żywe. Czy kapral „Śruba”, dawniej załogant załogi alterglobalistów z Nakła nad Notecią, wciąż jest żywy. Czy nastąpił na garnek z prochem jak na węża pięta Adama-Achillesa. Jak to się ma do reanimacji kultowego rockowego ewentu, gdzie tradycyjnie dominowała ludność z irokezem. „Kiedy odrzucimy wszystko, co niemożliwe, zostaje prawda, choćby była najbardziej nieprawdziwa” – naprawdę, panie Sherlock. „Nie ma pewności, że jutro słońce też wzejdzie” – naprawdę, panie Hume. 50 Wiadomości z września Pijany obrońca sikający na portret marszałka. Polscy żołnierze obleśnie oblizujący pornograficzne karty. Nic takiego nie mogło mieć miejsca w rzeczywistości. Rzeczywistość nie ma na to w sobie miejsca ani pojemności. Wiadomości z października Benzyna po osiem złotych jeszcze przed końcem roku. Mejl od Homera, zwiększ długość swojego eposu. Grad wielkości grejpfruta uszkodził mózg posła. Nagranie pijanej w sztok pijącej własny rosół. 51 Aleksandra Zbierska A zdychać wcale nie trzeba Gwoździe zdarzają się małe. A bywają i duże, jak palec. Droga pisarza usiana gwoździami, przeważnie dużych rozmiarów. Chodzić po nich trzeba boso, krwi ubędzie dosyć i z każdym rokiem będzie ciec obficiej. Jeśli jesteś słaby, to kupią cię i sprzedadzą, zahukają, uśpią, i uwiędniesz, udając, że jesteś kwitnącym drzewem. Błogosławię cię za to, że dasz sobie połamać żebra, by dostać się w sam środek rikszy. Ugnieciesz swą twórczość jak ciasto, po to tylko, by spotykając człowieka z wyrwanym strzępem serducha stworzyć w nagrodę – dla równowagi - na miarę uszyte kłamstwo, pocieszający fałsz, np.: że pierwszy szczebiot ptaka o świcie jest piękny. (Jedna z panienek zdejmuje pończochy i boso spaceruje po śniegu, żeby nabawić się zapalenia płuc i wyzionąć ducha.) Cześć wam, szaleńcy, co zapalacie złoty sen dla ludzkości, nieszczęsnej. Cześć waszym zębom dygoczącym z zimna. o świcie. Ma w sobie coś pięknego ta chwila, gdy spojrzenie przestaje być spojrzeniem. Gdy rozpada się powłoka cywilizacji, przymusu & dyscypliny odsłaniając dziką, spragnioną mordu bestię. Może to zabrzmi dziwnie, ale uświadomienie sobie tej prawdy dało mi pierwsze odczucie wolności 52 Kuba Bogu Dedykowany niewątpliwie Teu bę Laska mówi - twarz twoja nikła w oddali, czekałam, chciałam cię jakoś ocalić. - To z German - mówię. - Ja tu przychodzę nie po to, by reperować twarz, ani otrząsać z kurzu duperele. Cha zresztą wie, po co się tak wywnętrzać. Laska mówi - paralele czekania. Ja mowie - liść czekania - rozłąka, jak liść pożółkły leżała pomiędzy nami. Zostań, gdzie jesteś - słyszę - prochów z siebie nie otrząsaj, trupa z buta nie odwracaj. Och, to już innego rodzaju gra. Sadzie jabłkowy z niedopieszczoną ja - błonką, owocu do gnicia mówię ci, pamiętam. Mam w ręku kamień, podrzucam kamień, kamień do mnie wraca. Laska mówi - bumerang. Ja mówię - dobrze. 53 Robert Rybicki Magnes ciągnie oczy, włosy lśnią jak prześwietlone rabarbary, konnica rastafarian między mrówkowcami zjeżdża spod nasypu. Spotkałem Magnes. Przez widzialne jak parawan w japońskim teatrze cieni Magnes. Rozdżwiękowiło się niebo. Spłonęły paragrafy i ustępy. Oczyściły się rejestry. Odcharknęło się ciału i głos stał się klarowny. Gdyby wszystkie ludzkie krtanie wbudować jako stroiki w klarnety, trąbki, saksofony, flety poprzeczne, puzony, waltornie i rogi – - jak brzmiałby Twój głos i do czego by pasował? - czy zyskałaby na tym muzyka awangardowa? Chyba nie. Powstałoby nowe okrucieństwo ze zbyt wielkiego przechyłu sztuki w stronę ideału. 54 Straszyl (co się zatem odrywa?) miasto się rozkręca, wszędzie pełno śrubek, a on się wspina do pracy, gdzie ekranizacja świadomości przybiera realne formy, a on sam staje się dodatkiem do swojej mimiki, twarzy; co to miał być ten drewnotok?, pyta napalony wij-wiła, jakby chciał przetrzepać słoje boazerii starej gazdówki DAWAJ NO STARA ZIŁA I KAMAZA SZYKUJEMY DLA WAS K O M P U T E R R O R: zamiast programu do montażu niebo wyświetla trailera burzy, sesja fotograficzna z udziałem chmur, które tym razem są gwiazdami, podchmurne, rozczapierzone eksplozje, o błękitna poświato błysku!, eksperymentalna perkusja deszczu jako tło do kotłowaniny dźwięków kotła nieba, tak brzmią porady zabitych pająków, które grały w TEATRZE B Ł Y S K A W I C A, gdzie żywioły mają swoją matematykę. 55 (Czy myślisz, że Słowo Boże ma ludzki wymiar?) czas przepływa przez świadomość jak przez tunel oświetlony ze wszystkich ścian jak jarzeniówka, dzieło sztuki wycieka ze ściany, ale nie przybiera żadnej ze znanych nam barw; im mniej mnie jest, tym lepiej jest – - duppyzm - FREE fraza: Skandal to skan dali, czyli zeskanowana dal. To jest skandal! - nanofraza: adam [email protected] Wzdłuż deszczu. Od urodzenia istnieję do granic wytrzymałości. Grażecka. Dostrunienie gitary. Rozkład perki. Jestem profesorem głupoty. Lira-świra. Mierzenie oporności mózgu przy napięciu stałym i zmiennym, mierzenie mocy mózgu przy napięciu stałym i zmiennym: czarna wołga z pięcioma zakonnicami wewnątrz. Stare kurwy karmią nas mitami? ilustracje Piotr Pasiewicz 56 Kończyła się wojna. Ludzie wprowadzali się do mieszkań na chybił trafił. Wlokła się ta fala ludzi wzdłuż drogi i co rusz ktoś się odłączał od szeregu, żeby znaleźć sobie dom. Niektórzy traktowali te domy jak znalezione noclegi i tak też robili. Siadali lub kładli się na krzesłach, podłodze, odwracali drzwi i układali się na nich na grubych płaszczach. Po czym natychmiast zapadali w kamienny, dziwnie odległy sen. Nie śniło im się życie, które znali, wręcz przeciwnie, śnili im się ludzie nowi, pierwszy raz widziani na oczy, obcy, którzy spędzili w tych domach swoje najpiękniejsze lata, a teraz są nie wiadomo gdzie. Głęboki sen, mimo że przykry, nie chciał się skończyć przed końcem, więc ludzie spadali z drzwi, obracając się gniewnie na boki albo opadali na piece, w których tkwiły ukryte książki, dokumenty lub pamiątki zamiast drzewa. Dom, który znalazłam, należał do rodziny murarza i krawcowej. Murarz postawił ten dom dla swoich dzieci, ale niespotykany niepokój lat trzydziestych zmiótł dzieci na krańce Rzeszy i murarz nigdy już ich nie spotkał. Próbował po wojnie zrekonstruować losy swoich dzieci, ale nikt właściwie nie umiał mu pomóc. Nie umiał lub nie chciał. Upór murarza nie wystarczył i pewnego dnia zmarł, nie spotykając ani jednego z dzieci. Tymczasem krawcowa głównie milcząc, przetrwała kilka nowych epok. Zaraz po wojnie piekła murarzowi jedzenie w starym garnku, który znaleźli z jego lub jej przedwojennych zapasów. W garnku była zaschnięta kupa radzieckich żołnierzy, ale krawcowa przemyła go, przetarła piaskiem znad rzeki i przygotowała zwyczajny posiłek. Dopiero w kilka lat później, po jej śmierci garnek wylądował w ogrodzie i służył za poidełko dla kotów. Zresztą kasza tego dnia nie była zła, myślał murarz i jadł tak szybko, żeby w razie pojawienia się dzieci w ogrodzie nie przyłapały go na czymś tak normalnym, pozbawionym niepokoju, lęku, tęsknoty. W moim pokoju nie było jednej całej ściany, dlatego słyszałam, co dzieje się po drugiej stronie domu, niby w obcym mieszkaniu. Nie było ono jednak obce, bo wprowadziły się do niego trzy dziewczyny. Nie widziałam żadnej z nich poza najniższą, która przedstawiła mi pozostałe pewnego dnia, po prostu, po zmierzchu w ogrodzie. Miała gruby brązowy sweter, który po praniu zrobił się miodowy, wytarte spodnie z grubego materiału i dziecięce buty z prawdziwej skóry. Nie wiem, jak ona mieściła w nich swoje stopy. Nazajutrz pojawił się Adam. I wszystko się zmieniło. Adam był dziki, wielki i chodził półnagi. Włosy odrosły mu do ramion, nie zamierzał ich ścinać ani golić do skóry. Właściwie jego pojawienie się w okolicy wywołało popłoch wśród kobiet, niepotrzebnie, bo Adam polował na młode 57 Agnieszka Kłos Wojna Adama dziewczynki. Był zwinny jak kuna, cierpliwy, piękny i wielki w tym swoim pożądaniu małych dziewczynek, o które wcale nie było tak łatwo. Można je było zobaczyć przed wojną, jak zapatrzone w ziemię odkrywają jakieś elementy zabawy. W każdym razie miały swój rytuał, nie teraz. Teraz można było zobaczyć, jak przywiązane do matek maszerują, ale właściwie były kolejnym workiem brudnych rzeczy na plecach, torbą wypełnioną przedmiotami, które mogą się przydać po drodze, czy dziećmi? Nigdy nie widziałam tego dokładnie, choć pochód nieszczęśliwych i zamyślonych kobiet szedł nieprzerwanie pod moimi oknami. Nie byłam jedną z nich. Miałam drzwi obite starym żołnierskim płaszczem i Adama w okolicy. Ale ani razu nie zaprosiłam go do domu. Podobała mi się dziewczyna najniższa z sąsiedztwa i bałam się, że Adam ją zniszczy. Do niczego nie doszło, ale się bałam, choć właściwie nie rozmawiałam nawet z tą dziewczyną za wiele. Patrzyłam, kiedy nie patrzyła w moją stronę i przyglądałam się spokojnie rzeczom, które układały się na jej ciele. Widziałam ciemne zagięcia zniszczonej skóry na jej dziecięcych butach, wytarte ślady na pośladkach, jakby kiedyś była grubsza. Raz widziałam jej zmarznięte ręce, jak się schylała po coś w ogrodzie. Kucnęła nawet później nad ziemią, ale ręce schowała do kieszeni. Leżąc na starych drzwiach, przypomniałam sobie jej włosy i wargi. Miała bardzo czerwone, niezdrowe wargi. Adam przyszedł niespodziewanie. Pojawił się w kuchni i zasłonił mi światło. Najpierw zrobiło się ciemniej, a potem wszedł Adam do środka. Podrzucał coś w ręku, spytałam, co robi, ale mi nie powiedział. Miał włosy, które przypominały coś brudnego i nie do rozczesania. Nie chciałabym ich nigdy rozplątywać. Najlepiej je ściąć. Adam się tym nie przejmował. Chyba polubił wojnę, zadomowił się w niej i pozostał. Grzebał po śmietnikach i zakradał się do domów w okolicy, kiedy ich właściciele wychodzili na zewnątrz. Zakładali obręcze od wiader na furtki domów, zawiązywali je sznurkiem, ale to nie pomagało. Jedzenie ginęło. Adam się uśmiechał. W końcu powiedział mi, co robi z małymi dziewczynkami i że mu dobrze, że to mu się podoba. Nie mogłam spać. Nie wiedziałam, że w środku wojny można zrobić drugą wojnę i mieć swoje ofiary. Najtrudniej mi było znieść to, że nikt nie protestował. Adam powiedział, że to jest normalne i wszyscy mu ze strachu przytaknęli. ilustracja Remigiusz Wojaczek 58 Agnieszka Kłos Licmansztad Napisałam opowiadanie o babci i zasnęłam. W niedzielę obudziłam się i musiałam natychmiast iść na cmentarz. Wiedziałam, że spotkam tam Alę, dentystkę, do której idę w poniedziałek. W przedpokoju, jak moja babcia, miałam silną intuicję. Retrospekcja: jakiś miesiąc, dwa temu na niedzielnym spacerze na cmentarzu widzę Alę, ale ucieka przede mną. Ja bezradna, w rozpaczy, że Ala się wstydzi, kim jest. Nie biegnę za nią, ze smutkiem kiwam głową. Wracam do świeżych grobów, ale przecież nie wiem, jak Ala nazywa się naprawdę. Wyjaśnienie: Ala to przyjaciółka naszego domu. Moja matka piastowała jej córkę. Jest dentystką i mieszkała kiedyś w Rawiczu, krótko. Zatem niedziela. Idę na cmentarz, przechodzę przez bramę główną i wchodzę naprzeciw Ali. Zastawiam jej drogę ucieczki. Nie dziwię się, że ją znajduję. Ona zaszokowana, zmieszana, widzę, że truchleje. Witamy się wylewnie. Mówimy oczywiście o wizycie, choć stoimy nad grobem jej ojca. Nie mogę jeszcze w tej chwili spojrzeć na tablicę. Patrzę tylko na Alę. Czekam. Ala w końcu; a tu mój ojciec leży. Ja, udając lekkie zdziwienie; tak? I mówię, siadamy, pani Alu, gadamy, bo myślę, że tu się coś urodzi i trzeba robić miejsce. Ala siada posłusznie na ławce, brudnej, od lat tu nikt nie siedział. Odkurzamy. Ścieramy. Siadamy w niedzielnych ubraniach i Ala zaczyna swoją opowieść. Ja pożarta przez głębię, opowieść rozległą od wschodu do Wenezueli. Wojenny paszport dla ciotki, paczki w komunie z kolorowymi sukienkami i czekoladą, 1968 próba wyjazdu do Szwecji, panika matki, zostanie. Wcześniej obozy zagłady na wschodzie. Ucieczka ojca przed deportacją. Getto w Łodzi dla wszystkich ze strony matki. Nie patrzę na Alę. Czekam. Jestem tak silnie wzruszona, że mogłabym stracić przytomność. Cała drżę. Podchodzi do nas cmentarny Marek – Jakub, wita się z Alą czule, serdecznie, z szacunkiem. Zabiera coś, co położył ilustracja Remigiusz Wojaczek 59 na naszej ławce. Odchodzi. Opowiadam Ali, dlaczego tu przychodzę. Mówię o ojcu, o sobie. Oglądam Alę nowymi oczami, mimo że ją znam. Nie patrzę jednak na nią. Przypominam sobie jej głębokie oczy, niemal aksamitne i to, że kochaliśmy się w niej wszyscy po kolei; mój ojciec, mój brat i ja. Odprowadzam Alę do wyjścia. Żegnam ją w pełnym słońcu. Wracam i idę odszukać ohel rabinowej. Jestem pod tak silnymi emocjami, że trudno mi ustać, uspokoić się. Proszę rabinową o błogosławieństwo na tydzień dla mojej głowy, ale nie mogę przestać myśleć o Ali. I wtedy przypominam sobie, jaka jest piękna. Mimo wieku. I jakie ma piękne oczy. Głębokie, namiętne, intensywne. I przypominam sobie zazdrość Polek o Żydówki. I to pogłębia jeszcze smutek tej całej historii. W nocy nie śpię. Myślę o Ali i jej przeprowadzkach. Do Rawicza, z Rawicza. O ucieczkach po Wrocławiu. O przełamanym życiu. Kręcę się po łóżku. Wstaję. Wciąż dochodzą nowe fakty. Przypominam sobie komunię jej dzieci. Jestem wstrząśnięta. Chcę komuś zrobić ilustracja Remigiusz Wojaczek 60 awanturę. Pytam – czy Adaś, jej syn, jest obrzezany – samą siebie. W jednej chwili nad grobem wywlokłam z ziemi potężne korzenie, jak na mapie świata pełne spektrum losów. Jestem teraz nosicielem tej historii. Właśnie wracam od Ali. Mam już zaplombowane dwa zęby. Jej zręczne ręce. Ala powiedziała, mam ręce po dziadkach. Oni szyli w getcie w Łodzi. Ala była dziś dla mnie czuła, taka czuła. Wszystko jej leciało z rąk. Przedmioty, waciki, wiertła. Ja siedziałam z zaciśniętymi pięściami w lęku. Potem oprzytomniałam. Jak przy porodzie rozluźniałam się i ręce puściły. Podaję Ali pieniądze i chcę ją znieważyć. W tym samym momencie czuję niezwykłą słodycz idącą od serca do gardła. Tajemnica jak słodki sznur spowija mnie w środku. Jestem pod wpływem jej oczu długo po wizycie. Dokładnie słyszę, jak Ala mówi, każdy człowiek miał wtedy cenę. Moja rodzina kosztowała tyle a tyle i trzeba było uzbierać pieniądze. Każdego kupili z maszyną, a potem Niemcy zlikwidowali getto. Herst Gettler WSZY (fragment) Akt I, scena I Na scenie dwa krzesła i biurko. Cicha muzyka. Słychać szycie maszyny. Szuranie. Odgłos jadącego pociągu. Na scenę wchodzi kobieta w białym fartuchu. Naciska przycisk radia. Piosenka Dietrich. Lekarka siada za biurkiem. Spogląda na pantofelek na swojej stopie. Rozluźnia kołnierzyk. Za drzwiami odgłos szamotaniny. JESZUA Puść mnie, ty szwabie! PIELĘGNIARZ I Spokojnie. Spokojnie. JESZUA Ty szwabie! Esesmanie jeden. Jak ja ci zaraz... Drzwi otwierają się. Krótka szamotanina. Jeszua ląduje na ziemi. AGNIESZKA Panie Andrzeju, co się dzieje?! Jak pan traktuje pacjenta?! To izba przyjęć! Jeszua ma na ramieniu gwiazdę Dawida. Pod nosem mruczy melodię ze skrzypka na dachu: „If I were a rich man”. AGNIESZKA Proszę wstać. JESZUA Dziękuję. AGNIESZKA Proszę usiąść. JESZUA Zna pani niemiecki? AGNIESZKA Nie. JESZUA A słucha pani Dietrich. AGNIESZKA Nie. To Goja. Ale też śpiewa o miłości. SANITARIUSZ I Mamy zostać? AGNIESZKA Nie. Słychać piosenkę Goi. AGNIESZKA Niech pan usiądzie. Jeszua siada. Agnieszka także. Jeszua wstaje i przesuwa biurko, które dzieli go od Agnieszki. AGNIESZKA Co pan robi? 61 JESZUA Nie chcę tego. Agnieszka uśmiecha się. AGNIESZKA Jak się pan nazywa? JESZUA Jeszua Gertler. AGNIESZKA Jest pan pewien? JESZUA Tak. AGNIESZKA W karcie pacjenta jest napisane – Adam Sommer. Wie pan, który mamy rok? JESZUA 1943. AGNIESZKA Nie. 2008. Wie pan, gdzie pan jest? JESZUA Dwa dni temu byłem w łódzkim getcie. Mój brat skoczył z tego mostu, co wszyscy skaczą. Zabił się, oni się zabijają. AGNIESZKA Chodzi panu o ten most przy kościele? JESZUA Tak. AGNIESZKA Tego mostu już nie ma. Jeszua wstaje. Zaczyna śpiewać w języku jidisz. JESZUA Pani ma bardzo ładne czerwone usta. AGNIESZKA Dziękuję. JESZUA To wiersz Tuwima. AGNIESZKA Wie pan, gdzie pan jest? JESZUA W niemieckim szpitalu w Oświęcimiu. AGNIESZKA Nie. Na scenę wchodzi Miriam, matka Jeszuy. MIRIAM Jeszua. Tata się o ciebie martwi. Mamy trochę słoniny. Tata ją zdobył. Od Anioła. Jeszua odwraca się. JESZUA Anioł! Tyle razy wam mówiłem, żeby się nie zadawać z tym szmalcownikiem. AGNIESZKA Z kim pan rozmawia? JESZUA Z matką. Jeszua odwraca się do Agnieszki, klęka przed nią. JESZUA Zdrowaś Mario, łaski pełna, Pan z Tobą. MIRIAM Lo! JESZUA Błogosławiona ty jesteś między niewiastami. MIRIAM Nie wolno ci tego mówić! 62 kolaż Remigiusz Wojaczek Jeszua wstaje. Bierze krzesło. Stawia je na środku sceny. Agnieszka też wstaje. Podchodzi do siedzącego na środku sceny Jeszuy. AGNIESZKA Sprawdzimy głowę. Słychać krzykliwy głos Hitlera i skandujące tłumy. JESZUA W getcie panuje wszawica. AGNIESZKA Jest pan w szpitalu. Lekarka delikatnie pieści skórę głowy Jeszuy. JESZUA W getcie panuje wszawica. Chcę zapomnieć. AGNIESZKA Muszę sprawdzić, czy ma pan czystą głowę. JESZUA Jestem Żydem. AGNIESZKA Wiem. Odgłosy bombardowania. Gwizd bomb. Na scenę wmaszerowuje czterech żołnierzy Wehrmachtu. Łapią Jeszuę pod ramiona. Ten wyrywa się. Ucieka ze sceny. MIRIAM To mój syn! Zostawcie go! AGNIESZKA (podnosi słuchawkę telefonu) Pacjent uciekł z izby przyjęć. Prawdopodobnie znajduje się jeszcze na terenie szpitala. Metr osiemdziesiąt wzrostu. Na rękawie ma gwiazdę Dawida. Ciemność. Stłumione odgłosy bombardowania. DUCH I Niemcy wybudowali ten szpital. DUCH II Jaka gładź. 63 DUCH III Gładkie ściany. DUCH I Cóż się stanie? DUCH II To będzie historia o miłości. DUCH III Z getta rodem. DUCH I Niemcy zbudowali ten szpital DUCH II Jaka gładź. DUCH I Nas zagazowali spalinami tu obok... DUCH III W parku. DUCH II W parku jest cmentarz. DUCH III Żydowski. DUCH I Dla pacjentów. DUCH III Jaka gładź. Niemcy zbudowali... DUCH I Historia miłosna. Hagada. fotografia Remigiusz Wojaczek Duchy zaczynają śpiewać pieśń. MIRIAM Boję się gwizdu bomb. Zrywam się ze snu i martwię się o syna. Przed tym, jak dostaliśmy się do getta, mieszkaliśmy na Piotrkowskiej, ale teraz nie ma odpoczynku. Nawet w Święta Bożego Narodzenia. Taka chodziła pogłoska, że nie będziemy wtedy pracować. Ale musieliśmy iść do pracy. Wszyscy do pracy. Czesać przędzę. Tak jak włosy. Czesać przędzę. Przędza wygląda jak włosy. DUCH I Niemcy mawiają, że wszyscy Żydzi mają wszy. DUCH II I roznoszą choroby. MIRIAM Jeden z moich synów zachorował na tyfus. Światło. Duchy uciekają ze sceny. Na scenie seksownie ubrana Agnieszka. Wystukuje numer w komórce. Zmysłowo rozciąga się na łóżku. AGNIESZKA Cześć Tomek. Twój kociak na ciebie czeka. Tak, słoneczko. Miałam dzisiaj ciężki dzień.dzień. Przyjdź. Muszę się zrelaksować. DoDo teatru? Dzisiaj? Nie. Przyjdź. Muszę się zrelaksować. teatru? Dzisiaj? Nie.Myślę, Myślę,żeżelampka lampka wina wina będzie lepszalepsza i mojei moje towarzystwo. Chyba nie zrezygnujesz? towarzystwo. Chyba nie zrezygnujesz? Gaśnie światło. MIRIAM Małżonka twoja jak płodny szczep winny we wnętrzu twego domu, synowie twoi jak sadzonki oliwki dookoła stołu. Oto błogosławieństwo dla męża, który boi się Boga. Niech ci Haszem błogosławi z Syjonu. Pokój nad Izraelem. AGNIESZKA Tomek. Słyszysz mnie? Światło zgasło. Muszę znaleźć świeczkę. Gdzie ona jest? ta świeczka? jest. Zrobiło się ciemno. Jestwieczór, piątek ale wieczór, alenie Tomek, nie mam GdzieGdzie jest tajest świeczka? O, jest.O, Zrobiło się ciemno. Jest piątek Tomek, mam ochoty iść ochoty iść do teatru. Przyjedź mnie. Zapalę świeczkę. Już wieczór. Jedną. do teatru. Przyjedź do mnie. Zapalędoświeczkę. Już wieczór. Jedną. DUCH I Zapal siedem. DUCH II Postaw obok siebie. DUCH III Postaw i zapal. Słychać przemówienie Hitlera. Głośno krzyczy. Agnieszka zapala świeczkę. 64 MIRIAM Szabas Shalom. Rumkowski kazał wydać nam naszego syna chorego na tyfus. Nie ma siły pracować. Tylko tak przetrwamy. Czesząc przędzę. Tyfus. Kocham mojego syna. Jednego i drugiego. Jeszua jest jeszcze taki młody. AGNIESZKA No, nareszcie. Trochę jaśniej. Tomek. Jesteś tam? Nie, nie mówię, że nie lubię teatru. Przyjedź do mnie. Potrzebuję cię, misiaczku. Ciemność. Powoli scenę rozświetla siedem świeczek. Na łóżku siedzi Jeszua z gwiazdą na ramieniu. Obok Anna. JESZUA Musi się jutro udać. ANIA Wiesz, że nie możemy tego zrobić. JESZUA Musimy. ANIA Nic nie musimy, tylko pracować. Słychać głos syreny wołający robotników do pracy. Pracują maszyny. JESZUA Chodź do fabryki. ANIA Chodź do fabryki. JESZUA Praca ma sens. Tylko praca. ANIA Jak tryb maszyny. JESZUA A potem do kina. ANIA Śpiewa Marlena Dietrich. JESZUA W kinie. ANIA Dawno nie byłam w kinie. JESZUA Musimy stąd uciec, jutro. ANIA Ale dokąd? JESZUA Do kina. ANIA Zapraszasz mnie do kina? JESZUA A potem na lody. Na Piotrkowską. ANIA Oni przecież wiedzą, że chcemy uciec z getta. Oni wszystko wiedzą. Biebow wie, Rumkowski wie. Na scenę wchodzi duch. Zdmuchuje świeczki. Jedną po drugiej. Ciemność. Po kilku sekundach światło. Na scenie na łóżku siedzi Jeszua. Obok stoi Agnieszka. AGNIESZKA Jak się pan dzisiaj czuje? JESZUA Marlena, to ty? Przyszłaś do mnie? AGNIESZKA Nie. Na imię mam Agnieszka. Jestem pańską lekarką. JESZUA Biebow wiedział. AGNIESZKA Kto to Biebow? JESZUA Niemiec. AGNIESZKA A co wiedział? JESZUA To było tak. Biebow. Hans Biebow przyszedł do Rumkowskiego i mu powiedział. AGNIESZKA Co powiedział? 65 Na scenę wchodzi Rumkowski i Biebow ubrany w mundur esesmana. BIEBOW I co, Rumkowski? Ty wiesz, co jest dla was najlepsze. RUMKOWSKI Tak. BIEBOW Fabryki przynoszą straty. RUMKOWSKI Poprawimy się w produkcji. BIEBOW I pamiętaj, dwadzieścia tysięcy. RUMKOWSKI Dwadzieścia tysięcy. BIEBOW A teraz odmaszerować, Rumkowski. Eins, zwei, drei! Schnela! Rumkowski w towarzystwie Biebowa maszeruje wokół sceny. Biebow schodzi ze sceny. Rumkowski podchodzi do łóżka, na którym siedzi Jeszua i namiętnie całuje Agnieszkę. RUMKOWSKI Wyciągam do was swoje ręce. Oddajcie mi ich. . Pojawia się duch. DUCH Są nieużyteczni. JESZUA Pani doktor. Tam stoi Rumkowski. AGNIESZKA Przewodniczący Judenratu? JESZUA Widzę też ducha. Agnieszka wstaje z łóżka. Wybiega ze sceny. AGNIESZKA Siostro. Zlecenie! Musimy dać większą dawkę trankseny. Na scenę wchodzi Ania. ANIA Rozmawialiśmy z jednym szmalcownikiem, takim, co pomaga uciec z getta. Daliśmy mu wszystkie pieniądze. Jutro uciekamy, ale nie wiemy dokąd. Wywożą gdzieś dzieci, które nie mogą pracować i starców. W getcie zostają tylko ci, co pracują. Opowiadają, że wywożą ich na Madagaskar. Tam jest bardzo gorąco. Ma wyjechać na początku dwadzieścia tysięcy. Do łóżka, na którym siedzi Jeszua, podchodzi Starzec w szpitalnej pidżamie. STARZEC Shalom! JESZUA Shalom. Jesteś Żydem? STARZEC Nie, majorem lotnictwa polskiego. JESZUA Jesteś w Oświęcimiu. STARZEC (trzyma w ręku kawałek chleba i kubek) Nie. Ty masz schizę. JESZUA Nie mam schizy. 66 STARZEC U majora wszystko jest. Chleb, kawa, herbata. Napij się. JESZUA Daj. (Pije z brudnego kubka, z którego pił starzec) STARZEC Jedz. (Daje chleb). Jeszua łapczywie zjada kawałek chleba. JESZUA Nazywam się Jeszua Gertler. STARZEC Bzdury pleciesz. JESZUA A jak ty się nazywasz? STARZEC Zdzisław Papieski, major lotnictwa polskiego! JESZUA Można stąd uciec? STARZEC Na tamtą stronę. Lądując na czterech kołach. JESZUA Jak na czterech? STARZEC Czytałeś Cenę życia Harta? JESZUA Nie. STARZEC Pij! Kochliwy jesteś. JESZUA Jak to? STARZEC Kochasz się w doktor Agnieszce? JESZUA Skąd wiesz? STARZEC Mosad wie wszystko. Starzec odwraca się plecami do sceny i oddaje mocz na podłogę. MIRIAM Jeszua mi został, on jeszcze ma siłę pracować. Od Anioła dostaliśmy trochę słoniny. Kiełbasy nie chciał dać. Zabrał zegarek i powiedział, że nie koszerna. Dał trochę słoniny. Nie wiem, co z tym zrobić. Jeszua chce, abyśmy uciekli z getta razem z Anną. Mamy uciec. Na scenę wchodzi Hitler i żołnierze Wehrmachtu. HITLER Dokładnym przeciwieństwem Aryjczyka jest Żyd! ŻOŁNIERZE WERMACHTU Dokładnym przeciwieństwem Aryjczyka jest Żyd! Na scenę wchodzi Agnieszka. Rozmawia przez telefon. Żołnierze stoją na baczność. Miriam, skulona, boi się. Na łóżku siedzi Jeszua i je chleb. AGNIESZKA Dobrze mi wczoraj z tobą było. Nie, nie żałuję, że nie poszliśmy do teatru. Nie lubię teatru. Wolę kino. ŻOŁNIERZE WERMACHTU Dokładnym przeciwieństwem Aryjczyka jest Żyd. [...] Łódź, 2008-08-17 67 Alim Vielitov Komiks Łódź podwodna Alima Vielitova (rysunek, scenariusz) ukazał się w antologii City Stories Rafał Bojdys, Czołg Rommla, 1998, akryl,150 x 120 cm Rafał Bojdys, Major kocha wojsko, 2000, akryl,155 x 142 cm Rafał Bojdys, Pompowanie ziemi, 1996, akryl, 149 x 110 cm Rafał Bojdys, Wściekły Jensen, 1999, akryl, 120 x 160 cm z ja to jestem skurwiel... Jackiem Bieleńskim rozmawia Piotr Gajda Jacek Bieleński to swoisty artystyczny koloryt miasta Łodzi. Poeta, tekściarz, kompozytor, prozaik, scenarzysta filmowy, aktor. Lider grup Plastic Bag i Paffvulon. Autor tekstów do piosenek Antoniego Gralaka, Włodka Kiniorskiego, Maryli Rodowicz, Justyny Steczkowskiej, Fiolki Najdenowicz oraz Wojciecha Waglewskiego. Jego twórczość to wybuchowa mieszanka szorstkiej, sowizdrzalskiej i momentami nieco nieobyczajnej poezji i wyrafinowanej, często jazzującej kompozycji. To żywa, łódzka legenda, postać niezwykle wyrazista, wielobarwna i anegdotyczna. Wśród jego autorskich dokonań znajdują się tak urozmaicone płyty jak Czeska laleczka, nagrana z zespołem Plastic Bag i solowa pt. Bielas. Z Jackiem Bieleńskim rozmawiałem w „Łodzi Kaliskiej”, przebijając się przez dobywającą się z głośników „popową tapetę”, jakże nieprzystającą „ideologicznie” do naszej rozmowy… Piotr Gajda: Jacku, nie obawiasz się, że zostaniesz odlany w brązie i ustawiony gdzieś niedaleko ławeczki Tuwima jako alternatywne podejście do uchwał podejmowanych przez radnych, komu stawiać pomniki? W Łodzi w pewnych środowiskach jesteś postacią legendarną, wręcz „pomnikową”. Ale tak naprawdę bycie częścią małej architektury chyba cię nie interesuje? Jacek Bieleński: No wiesz… Brąz jest w cenie. Mam dużo długów i przydałby się ten brąz teraz, a nie później. Zawsze wszystko przychodzi za późno… P.G.: Jest przecież szansa, że na końcu drogi artystycznej, która przecież trwa, będzie jakieś generalne uznanie… J.B.: To jest cały ten „showbiz”, chociaż stronię od „showbizu”, ale nie jestem naiwny, że cały „off ” też jest jego częścią. Jest to jakaś ryzykowna gra, bo nie każdy musi na koniec trafić ze swoim komunikatem „pod strzechy”, a to w końcu daje wymiar kasowy. Ale nie to jest ważne, tylko w zasadzie ważny jest akt twórczy czyli to, co się dzieje, kiedy piszesz albo wykonujesz piosenki. Jeżeli człowiek zaczyna marzyć o profitach, to nie o to chodzi. No, ale też nie ukrywajmy, że jak wychodzisz na scenę, to jest ta miłość własna. Dobrze jest siebie kochać, bo to pomaga kochać innych. Jednocześnie, żeby się rozwijać, musisz z tym walczyć, musisz się tego pozbywać. P.G.: Którego określenia najbardziej nie lubisz, a do którego byłbyś skłonny się przyznać: „łódzki Grzesiuk”, „bard Piotrkowskiej”, „buddysta”, „artysta alternatywny”, „punk”, „książę nocy”… A może masz własną definicję siebie? J.B.: Najbardziej zawsze mnie wkurzało, kiedy ktoś nazywał mnie „bardem”. Akurat tak się zdarzyło, że gram na gitarze. Natomiast głównie jestem tekściarzem i zajmuje się komunikatami i robieniem pewnych obrazków. „Bard”! To jest coś, co mnie wnerwiało! Grzesiuka bardzo cenię. Był olbrzymim poetą, jest uznawany za 77 Jacek Bieleński, Piotr Gajda Bo folkowego gościa. „Książę nocy”? Lektura książki Nowakowskiego kiedyś mnie powaliła. Teraz nie chciałoby mi się jej czytać. Nudzi mnie, bo dziś już nie piję. Jest taki okres w życiu, kiedy te rzeczy kręcą… Człowieku, to buddyzm uratował mi resztki „kumacji”. P.G.: A najbardziej zwarta definicja samego siebie? J.B.: Jak ja cały czas uciekam od definicji, która się formuje i próbuje się zdefiniować na nowo, a ty mi zadajesz takie pytanie… P.G.: Czytałem z tobą wywiad, w którym tłumaczyłeś, dlaczego wszyscy mówią do ciebie „Jacku”, chociaż w dowodzie osobistym widnieje „Jerzy”. I powiedziałeś wtedy, że wedle rodzinnej legendy pierwszymi słowami, które zacząłeś używać, w ogóle artykułować, był zwrot ja chcę, co fonetycznie brzmiało jak „Jacek”. A czego dzisiaj chcesz? J.B.: Chcę, żeby się ludzie więcej do siebie uśmiechali na ulicy. Chcę czegoś, co już się w Łodzi zaczynało. W ogóle już mieliśmy takiego „farta” w Polsce, że już zaczynało być… „normalnie”. Że ludzie nagle zaczynali być życzliwi dla siebie, mieli jakieś wspólne 78 interesy. I wiadomo było, że jak zaczną coś robić wspólnie, to coś z tego wyjdzie. Teraz znowu nastąpił taki jakiś okres zawieszenia. Ja bardzo bym chciał, żeby to wróciło. Wtedy, kiedy jest „normalnie”, to jest przeciwko czemu się buntować, siać ferment… Ale a propos tego „Jacka”, to mi mama opowiadała, jak moja babcia była zdecydowanie przeciwna temu imieniu: Wyobrażasz sobie czterdziestoletniego faceta z brzuszkiem, na którego wołają „Jacek”? I tak zostałem „Jerzym”. Ale ja tylko reaguję na „Jacka”. P.G.: Z twoim tekstem zetknąłem się jeszcze w latach osiemdziesiątych. Wtedy po raz pierwszy i ostatni zainteresowałem się twórczością Maryli Rodowicz. Mówię o „Dentyście sadyście”… Te twoje frazy: zmęczony, zbroczony dentysta szalony; z trzyletniej dziewczynki wyrywa jedynki, one dla mnie wtedy były genialne. No i ten cały entourage tego teledysku… J.B.: Nie mogę go dorwać… P.G.: Wiem już, że słowa były twojego autorstwa, ale gdzieś wyczytałem, że kompozycja też? J.B.: Nie, muzyka nie jest moja. Nauczyli mnie, gdzie przyciskać struny w czterech miejscach, żebym miał ten „time”. To mnie w zasadzie zdeprawowało absolutnie, ponieważ zobaczyłem, że sprawa finansów życiowych nie jest aż taka ciężka. Przez trzy godziny zarobiłem na długi trzyletnie. Parę razy w życiu udało mi się trafić, ale jakoś specjalnie za tym nie „ganiałem”. Zawsze te rzeczy wypływały jakoś spontanicznie. P.G.: A jak dzisiaj postrzegasz współpracę z Marylą Rodowicz? J.B.: Bardzo dobrze. To był taki okres, dzięki Maryli i z Marylą udało mi się zrobić to, o co mi chodziło. Siedząc w pokoju, mogłem rzucić wyzwanie i rękawicę, co prawda z list przebojów później nas wycięto… P.G.: To było „zarąbiste”! Byłem w szoku, bo znałem ją wyłącznie od strony tych słynnych „Jarmarków”…A potem jak to wyszło, cała kompozycja, tekst, teledysk, „różowe czuby”… Domyślam się, że nie jesteś wyznawcą żadnej ideologii, a raczej jesteś wierny tej, która się nazywa „Jacek Bieleński”. Czy w tobie jako w artyście toczy się wewnętrzna wojna między „undergroundem” a „mainstreamem”? Z jednej strony współpraca z Rodowicz i Grażyną Auguścik, a z drugiej – Fiolka Najdenowicz, Plastic Bag, Paffulon? J.B.: Artysta „undergroundowy”, „mainstreamowy”? Znam te pojęcia, ale to jest dla mnie nieważne… Po prostu… Musi to być na moich warunkach, tak jak ja to chcę powiedzieć. Czy to jest „podziemne”, czy to jest „nadziemne”, ja mam to w zasadzie w dupie. Przecież jak Graża T. (Grażyna Trela, aktorka, scenarzystka i pisarka, piosenkarka rockowa występująca pod takim pseudonimem w latach osiemdziesiątych – przyp. P.G.) zaśpiewała moje piosenki… tam się nic nie zmieniło w tekście, tylko Graża mnie prosiła, czy go może zaśpiewać… I nagle sprzedałeś się! Co to znaczy „się skomercjalizować”? Mogłem zapłacić parę długów. Takie bycie przeciwko komercji, to jest idiotyczna postawa. Pisanie do szuflady i te wszystkie rzeczy. P.G.: Czy to prawda, że nazwa grupy Plastic Bag pochodzi od torebki foliowej, której użył Jerzy Kosiński, żeby popełnić samobójstwo? J.B.: Słuchaj, to była taka sytuacja: moja matka studiowała prawo, a Kosiński studiował socjologię, w tym okresie się znali, bo on był przyjacielem moich rodziców… A nad ranem zadzwonił do mnie „koleżka” z Australii i powiedział mi o tej śmierci. Opowiedział mi o tej torebce, a właśnie zakładałem zespół. Bo się z „Kiniorem” (Włodzimierz Kiniorski – muzyk i kompozytor, twórca stylu flap, promującego eklektyzm muzyczny – przyp. P.G.) rozszedłem wtedy na chwilę. Nie wiedziałem, jak zespół nazwać. I człowieku, nie masz pojęcia, jak ci się później śni, jak trzy godziny ci się śni, jak ta torba plastikowa ci przywiera do twarzy. Ja nie wiedziałem… Ja nie czytałem jeszcze wtedy tej „instrukcji”…. P.G.: Jak popełnić samobójstwo za pomocą reklamówki? J.B.: Tak. Później czytałem tę książkę o samobójstwach, przetłumaczoną na polski. To jest majstersztyk, to jest poezja. Piszą, że niezależnie, czy lubisz oglądać życie, czy nie, możesz wziąć przezroczystą torebkę, albo matową… no i żebyś przypadkiem nie wziął za wąskiego sznurka, ale szeroką taśmę do jej owinięcia wokół szyi. To mnie powaliło. Bo wstałem zdołowany, bo dopiero co się obudziłem… I tak gadamy o tym Kosińskim i o tym, że chcę nazwać zespół z Adkiem Drabińskim (reżyserem m.in. serialu Tajemnica twierdzy szyfrów – przyp. P.G.), a on na to: czego jeszcze szukasz, przecież masz nazwę: „Plastic Bag”. Gadamy o tym Kosińskim i o tym, że chcę nazwać zespół z Adkiem Drabińskim, a on na to: czego jeszcze szukasz, przecież masz nazwę: „Plastic Bag”. Adziu to wymyślił… P.G.: Jacku, popraw mnie, jeśli się mylę… Pierwszy koncert Plastic Bag odbył się w nocy z 15 na 16 lipca 1991 roku, w Kielcach, w Pałacu Zielińskich. Jak ten debiut zapamiętałeś? J.B.: Pałacyk Zielińskich to było w ogóle „super” miejsce. „Kinior” tam „mącił” bardzo mocno. Jest to wielce prawdopodobne, że to był nasz pierwszy koncert. Pamiętam, że byłem z takim młodym „perkmenem” z Łodzi, „Muszką”. On bardzo czekał na to granie, a ponieważ myśmy grali koło pierwszej, przespał koncert. Poszedł gdzieś i zasnął 79 w jakimś zakamarku. Musiałem szukać innego perkusisty. W tym zawodzie nie chodzi się wcześnie spać… P.G.: W „Marynarzach Łodzi” śpiewasz: żeby to wytrzymać, trzeba dużo dymać, i w gruzy rozjebało całą bawełnianą Łódź. A co z łódzkim magistratem? Zwracają się czasem do ciebie z propozycjami grania koncertów na miejskich imprezach? J.B.: Zagrałem na paru miejskich imprezach, może nie za tego prezydenta. Ale jakikolwiek by to nie był prezydent, to i tak to się kończy zakazem gry na dwa, trzy lata. W „hip hopie” są przecież teksty dużo ostrzejsze. A może, jak to ktoś powiedział: ze mną jest gorzej, bo najpierw jest grzecznie, a potem zaczyna się „jazda”?. Co do magistratu… Może się zdarzy sytuacja, że będę musiał zabrać głos w odpowiedzi na jakieś zdarzenie polityczne, ale prezydenci przecież się zmieniają, a my wciąż trwamy… P.G.: Jaką rolę w twoich tekstach pełnią wulgaryzmy? Na przykład w tekście „Gołe Były” piszesz: Chuj wie, skąd się wzięły, chyba z nieba spłynęły. Nad ranem przyszły, siadły i nie wyszły… J.B.: Wulgaryzmy… Staram się ich unikać, jak mogę. Ale to jest jakaś hipokryzja… To my nadajemy tym słowom znaczenia. Dlaczego „kwiatek” ma być słowem bardziej uprzywilejowanym niż jakieś inne słowo? Jestem za demokracją słów. Bo co, bo żeśmy się tak umówili? Słowa są w jakiś sposób sprawcze. Staram się nie operować wulgaryzmami. Może jedną piosenkę napisałem, w której starałem się nimi szokować – „Halina”. To było wcześniej, jak jeszcze nie było hip hopu w „Polandzie”. To wtedy mogło szokować. Albo w „Pedale z Chechła”. To były tematy, które podejmowałem w końcu lat siedemdziesiątych i początkach osiemdziesiątych. Jechaliśmy kiedyś z „Kiniorem” na koncert w Słupsku. To był 80 jakiś koncert poetycki bardziej, więcej było poetów niż nas. I „Kinior” mówi: Jacek, no kurcze, wiesz, może tam to wszystko powycinać. Nie możesz tu tego zastąpić? I jeszcze coś. Na Sali dużo starszych pań. Zacząłem delikatnie, „Tango sztango”, a potem „Jeb!”. Zależy, jak to wszystko podejdzie. Nie chodzi o to, żeby ludzi obrażać. Graliśmy raz w Łęku, w studio telewizyjnym, taki duży koncert. Ze Stańko, Sojką, więc wypas jak cholera. To był koncert rejestrowany. Patrzę, w pierwszym rzędzie siedzi dwoje staruszków, którzy się wspaniale bawią, kiedy śpiewam „Wysokie niebo”. Przechodzę do „Po co ci”, grzeczna piosenka, niemalże buddyjska, ale w pewnym momencie pada przysłowie: chuj i po uszy w katiuszy. Widzę, że im tak dobrze, że im tym popsuję atmosferę. Ocenzurowałem się i byłem na siebie zły jak cholera… Ostatni koncert Plastic Bagu, tu, w Łodzi na Targowej, w Filmówce… Lato, godzina osiemnasta, jest widno i są dzieci. Dla mnie jatka. Ja nie piszę piosenek dla dzieci. One nie są uniwersalne, dla wszystkich. To są raczej piosenki dla ludzi, którzy coś przeżyli. A jeśli ktoś bierze tylko zewnętrzną warstwę, dotrze do niego tylko coś takiego, no to nie o to mi chodzi. Lubię grać w nocy, kiedy dzieci już śpią… P.G.: Pytam o te wulgaryzmy, bo natrafiłem w necie na recenzję twojej płyty Bielas, której autor zarzuca ci brak umiejętności we wplataniu ich w tekst. A pod recenzją jest komentarz podpisany Jacek Podsiadło, i takie zdanie skierowane do jej autora: Jacek Bieleński nie wplata przekleństw, tylko równo jebie, kuma Pan różnicę? Jak myślisz, to może być komentarz TEGO Jacka Podsiadły? J.B.: Ja nie wiem, kto to jest Jacek Podsiadło, ale raczej bym się z tym zgodził. Ja go mogę znać, ale nie pamiętam, gdzie go spotkałem. Kurczę, z poetami to ja mam na pieńku. Pojechałem na jakieś spotkania poetyckie do Wrocławia i zanim zdążyłem do nich wyjść, pogadać po koncercie, to oni o drugiej już byli nieprzytomni. Upijać się koło drugiej? Upija się koło piątej… P.G.: Zabieram cię na „pole minowe”…Czy powstanie piosenka dla Widzewa, bo wiemy już, że to ŁKS-em bije serce Łodzi. Czy tylko kibic ŁKS, to prawdziwy łodzianin? J.B.: Temat jest wojenny, człowieku! Ja geograficznie mieszkam po stronie ŁKSu. Jak sięgam pamięcią, w czasach „szczawiarskich”, to byłem parę razy na stadionie „ełksy”. Jakoś wtedy Widzew nie istniał. Wiesz, że w Łodzi jest najdłuższa i jedyna na świecie granica izraelsko-izraelska? Biegnie wzdłuż ulicy Kilińskiego. Po jednej stronie Widzew „żydy”, po drugiej ŁKS „jude”! I tak wyszło. Pokorne cielę dwie matki ssie, ale ja nie jestem pokorne cielę. Co innego w tej sprawie jest ważne, Klub Kibica w osobie Jacka Bogusiaka zwrócił się do łódzkich artystów, między innymi i do mnie, żeby pomogli uratować sekcję piłki nożnej. I udało się ŁKS uratować. W bardzo śmieszny sposób. Jakaś konferencja prasowa była i wylądowałem tam ze Sławkiem Kowalewskim (basistą Trubadurów) i Andrzejem Makowieckim… nie wiem, czy znasz takiego pisarza? P.G.: Tak, to autor Rapiera Napoleona, o Polańskim… z Łodzi jest. J.B.: Przed laty, kiedy włóczyliśmy się po „biglu” (tak się w latach sześćdziesiątych nazywał kawałek Piotrkowskiej), to on dla nas był kozak, bo był pisarzem, dziennikarzem, scenarzystą filmowym, trębaczem jazzowym i jeszcze potrafił się potężnie nałoić alkoholem. To nam wtedy bardzo imponowało. Nagle patrzę, a ląduję z nim na konferencji prasowej… P.G.: On napisał jeszcze taką świetną powieść, Powrót wabiszczura… J.B.: Był strasznie antyhippisowski, ale dla nas wtedy, kiedy my mieliśmy po siedemnaście lat, to był ktoś… A teraz, tak siedzimy na tej konferencji, wyjątkowo dużo przyszło dziennikarzy. Ci z ŁKS-u jakoś wierzą, że my artyści wytworzymy taką siłę, że my ich uratujemy. Więc próbuję, nawijam o stuletniej tradycji, mówię, co to znaczy zbudowanie marki. I miasto dopuszcza do tego, że teraz rozwala się coś, co jest bezspornie częścią jego kultury. A Kowalewski mówi krótko: Napisałem piosenkę dla ŁKS- u, a teraz ŁKS-u ma nie być, no to po co? My musimy iść do prezydenta. Wszyscy kibice. Na co „starszy” Makowiecki z boku dopowiada: Co to za demonstracje bez palonych opon? No i zaczęło się! Urzędnicy wyobrazili sobie parę tysięcy kibiców na Piotrkowskiej 81 przed Urzędem Miasta, te płonące opony…Człowieku, jak się rozdzwoniły telefony, żeby to zablokować…Wysyłają kogoś, a nie chcieli wcześniej rozmawiać z tym ŁKSem. Najpierw ileś tam tysięcy, potem drugie ileś tam tysięcy… I uratowaliśmy ŁKS. Co prawda na chwilę, bo cały czas myślę, że tu problem jest… Ja nie byłem nigdy kibicem, teraz zacząłem chodzić na te mecze. Żeby był taki klub, gdzie na mecze ludzie mogą iść z dziećmi. Uważam, że ten ŁKS niestety padnie, jeżeli nie zmieni swojego wizerunku. Nie trzeba się z Widzewem ścigać, tylko trzeba znaleźć inną osobowość klubu. Coś się jednak otwiera… Nikt w dredach do tej pory nie napisał piosenki kibicom, he, he! Upraszczając – teraz w tym ŁKS-ie „umoczył się” profesor Andrzej Chętko, bardzo konceptualny artysta z łódzkiej ASP. Zrobił pocztówkę z bramą klubu, którą sprzedawano jako cegiełkę. Kiedyś w przerwie meczu wsadzili nas na taki podest i obwieźli dookoła. Mówię: Andrzej, przez całe życie nie zrobiłeś żadnej takiej wystawy, żeby dostać taką owację. Szale w górę, wszystkie pały łyse! To było podziękowanie kibiców. Kiedyś w przerwie meczu wsadzili nas na taki podest i obwieźli dookoła. Mówię: Andrzej, przez całe życie nie zrobiłeś żadnej takiej wystawy, żeby dostać taką owację. Szale w górę, wszystkie pały łyse! To było podziękowanie kibiców. Ale to jest siła sztuki. P.G.: W kontekście tego wątku naszej rozmowy i twojego tria Paffulon, nie mogę nie zapytać, jak ci się układają stosunki ze strażą miejską i służbą zdrowia? J.B.: Z łódzką strażą miejską mam okoliczność przede wszystkim przez mandaty za złe parkowanie… O żesz ty, to jest już na dwa i pół tysiąca! Natomiast z łódzką służbą zdrowia się nie kontaktuję, nie chodzę do lekarza, nie byłem tam tyle lat… Nie mam 82 ubezpieczenia. Na razie nie chcę się tym zajmować. Patrzę, jak koledzy umierają… P.G.: Paffulon to miał być taki zespół, którego zadaniem było „zwiotczyć” nasze mięśnie? J.B.: Tak, i cały czas marzę o tym, żeby to pozostało akustyczne, luźne. Chociaż „Kinior” cały czas lansuje teorię, że nic, co nie ma elektroniki, nie ma dynamiki. I tak sobie przeciągamy linę. Teraz graliśmy w Towarzystwie Teatralnym „Badów”, w miejscu należącym do jednego z udziałowców „Gazety Wyborczej”. Występowaliśmy z „Kiniorem” w ramach takiej akcji „Biedni bogatym”. To znaczy gościu odrestaurował pałacyk za półtora miliona dolarów. I to mu się spaliło w półtorej godziny. Czyli milion dolarów paliło się na godzinę. No i zagraliśmy na ten cel w warszawskim „CDQ-u”. Przyjechała Donna Regina, artystka niemiecka, grał Hajdasz z nowym zespołem, Krzysztof Knitel – kompozytor muzyki współczesnej i prezes Związku Kompozytorów Polskich. Ale jak nas zabrali tam później do tego „Badowa”, to się okazało, że to, co zostało po pożarze, i tak powala na kolana… taki był pomysł, że właściciel będzie mieszkał w tym pałacu, a wszystkie rzeczy będą się odbywać w zabudowaniach gospodarczych. Zabudowania gospodarcze z salą teatralną, fortepianem, salą bilardową, apartamentami, kuchnią, w której można jeszcze w te czterdzieści osób posiedzieć, porozmawiać przy stole o spektaklu, koncercie, przy potrawach, które serwuje Bikont i on je tam dobiera… Bardzo ciekawe, ale trochę snobistyczne miejsce na mapie. Ale jest kolejna scena. Nie mam nic przeciwko popowi, ale nie może być tak, że jest tylko pop. „Off ” jest częścią tego wszystkiego. Przeczytałem taką rzecz, że gro kasy w całym tym obiegu, że osiemdziesiąt procent to są produkcje niszowe, a ten „mainstream” to jest dwadzieścia procent. Biznesmeni są od rozmawiania daje taki jakiś paradoks, który masz dalej do o sztuce, artyści są od liczenia kasy. Natomiast rozwiązania. Co on ze sobą niesie i po co? na świecie zagospodarowuje się różne nisze. P.G.: Czujesz artystyczne pokrewieństwo Najpierw baza, a później nadbudowa. Tak z tym, co robią Tymon Tyrański, Kazik myślę… Staszewski, Maciej Maleńczuk, Marcin P. G.: W jaki sposób piszesz swoje teksty. Świetlicki ze Świetlikami? Gdzie i kiedy? J.B.: Na pewno, na pewno… Najważniejszą J.B.: Największa ilość tekstów, które nirzeczą jest jednak znaleźć swój indywidugdy nie zostały napisane, powstała w Łodzi alny rys, opowiadanie i swój język. To jest Kaliskiej. Zawsze sobie obiecywałem, że najważniejsze. jak tylko wrócę do domu, to już siadam, bo P.G.: Jak by tak sięgnąć głębiej w te twoje mam frazę. Po czym coś trzeinspiracje… Na pewno jest ta inspiracja, ba było zjeść, czymś się zająć J.B.: Bardzo lubiże siłą artysty jest jego indyi zapominałem, jak ta fraza łem Dylana... Ja się widualność. Nie chodzi o to, brzmiała... Nie ma żadnej na muzyce specjalnie żebyś się nauczył grać solówki reguły na tekst. Są ludzie, nie znałem, bo byłem jak Jimi Hendrix czy zaśpiewał co piszą stroniczkę dzienw liceum plastycztak jak Dylan. Oni dlatego są nie. Znam gościa, który miał tak znani, ponieważ odnaleźli nym. Na początku dwie wersalki maszynopisów. w sobie to „coś”, co dostrzegli myślałem, że będę Umarł na tętniaka, nawet później wszyscy… malował. Potem mynie stary chłop był. Są różne ślałem, że będę pisał metody… Kończyłem wydział scenarzystów, opowiadania, scenariusze… I nagle ktoś ale nigdy nie byłem zawodowcem. Jak coś za mi uświadomił, że można tak fałszować dobrze już umiesz, to się niczego więcej nie i jeszcze płyty wydawać. Było to dla mnie nauczysz i zaczyna cię to nudzić. Czasem jakieś duże światełko, i później ono zaczęjak mam jakieś zlecenie scenariuszowe, tekst ło pulsować. Słuchałem Zappy… Na pewna zamówienie, to mnie to kręci. I to są wyno jest ta inspiracja, że siłą artysty jest jego zwania, jak z piosenką o ŁKS-ie, gdzie jest indywidualność. Nie chodzi o to, żebyś się taki zbiorowy bohater i musisz poczuć jakąś nauczył grać solówki jak Jimi Hendrix czy jedność, znaleźć wspólną płaszczyznę z tyzaśpiewał tak jak Dylan. Oni dlatego są tak mi wszystkimi ludźmi, dla których piszesz znani, ponieważ odnaleźli w sobie to „coś”, tekst. Na tym tekście bym „poległ”, gdybym co dostrzegli później wszyscy… nie spotkał Bartka Pintery, dawnego „dyryP.G.: Jaką muzyczną drogę musiałeś genta” galery na ŁKS-ie… Razem jakoś to przejść, począwszy od materiału nagranepokonaliśmy. A jak piszesz dla siebie, to mugo na kasetę w 1993 roku, rozdawanego sisz mieć kontakt ze sobą. później na koncertach, przez Czeską laleczP.G.: Jacku, a skąd bierzesz pomysły na kę, aż do Bielasa. Co dla ciebie ważnego arswoje teksty? „Padł lew” to historia pewnetystycznie zdarzyło się na tej drodze? go ZOO, w którym zdechł lew, a „Miasto J.B.: Parę salt już w życiu wykonałem, bywarczy” to ponury, abstrakcyjny opis nocłem hippisem, alkoholikiem, biznesmenem, nego życia miasta z punktu widzenia psa… projektantem ciuchów, dyrektorem domu J.B.: Z życia. Co tu dużo mówić? Życie ci kultury, różne rzeczy robiłem w życiu, jako 83 ktoś już dosyć określony, ale niezdefiniowany. Później ta Rodowicz się ukazała, jakiś film. Potem w Krakowie jeszcze grałem na ulicy Floriańskiej, tam gdzie i Maleńczuk grał. Grałem, bo nie miałem kasy. Niby fajnie, montowałem nasz program: „Miejska rzeka – Plastic Bag”, telewizja płaciła za hotel i śniadanie, ale w kieszeniach „zero”. No to rano „śmigałem” na Floriańską, żeby trochę „miedzi” zarobić na kawę i godność człowieczą. Teraz nie potrafiłbym, bo już mi się nie chce kumulować na sobie takiej energii. To mnie potem nauczyło na scenie, że można wytrzymać obojętność. Że musisz się skoncentrować na opanowaniu emocji, byś mógł przekazać to, co masz do powiedzenia i nie reagować na to, że cię mają w dupie. Jak robisz swoje, to zawsze są „święta”. Grasz dla tych, którzy chcą cię słuchać. P.G.: Cały czas w naszej rozmowie przewija się nazwisko Włodzimierza Kiniorskiego („Kiniora”). To chyba ważna postać twojego muzycznego świata. Słuchasz jazzu? J.B.: Jazzu słucham od dawna, od liceum w zasadzie. To kwestia pozytywnej roli snobizmu. Kiedyś przez to pojechałem do Warszawy, na Jazz Jamboree. Ogólnie mało byłem na sali, gdzie odbywały się koncerty, ale później zacząłem słuchać. To jest bardzo rozwijająca 84 muzyka. Raz spotkałem takiego tradycyjnego punkowca, „Szmalca”, który grał jeszcze w Moskwie, teraz mieszka w Londynie i gra w kapeli, o której marzył, jak był punkiem. Zawsze był ortodoksyjnym punkowcem, ale ostatnio mi powiedział, że go znudziły te rytmy i ze wstydem się przyznał, że zaczyna słuchać jazzu. A z „Kiniorem” poznaliśmy się jeszcze jako „szczawie”. Komuna robiła wtedy jakiś spęd, Demarczyk, cała Polska awangardowa się zjechała i to było pod Augustowem w Borkach. I tam się poznaliśmy, mieliśmy po siedemnaście lat z „Kiniorem”. Dostał jakąś nagrodę ZMS-u, za coś tam muzycznego, kurwa! I w ogóle żeśmy się nie zorientowali, że ta impreza już się skończyła i trwa plener artystów okręgu białostockiego, którzy się bali do nas przychodzić, bo byliśmy tak narąbani i dość agresywni. Później pamiętam z nim jakąś podróż, niemalże jak stacje męki z kontrabasem. Z Borek, z kontrabasem, to jest straszny instrument dla skacowanych ludzi po paru dniach picia… I od tej pory mieliśmy różne spotkania, aż w końcu jak się wziąłem za muzykę, pierwszy był „Kinior”. On pojechał do Świnoujścia, i wtedy pojawił się punk… I co jest? Trzy „funty”, a to kręci. I zaprosił mnie do pewnego działania. Najpierw pisałem tylko teksty, a później zaczęliśmy robić kapelę. I jakoś się to potoczyło. Muzycznie to jest olbrzymi eksperyment. Często nie rozumiałem tego, co on robi. Kłóciłem się z nim, że „przepierdolił” piosenkę, i nie mijały trzy lata, a okazywało się, że miał rację. Bardzo Włodka cenię. P.G.: Które swoje osiągnięcie uważasz za to na najważniejsze? J.B.: Że nie dałem się zabić. Jakoś człowiek tyle przeżył i nie odpadł. A artystycznie… W ogóle to jest jakiś ciąg, co jest ważniejsze, co jest mniej ważne… To, że przez przypadek gdzieś tam dostaniesz nagrodę, gdzieś ci fot. Przemek Owczarek, opr. graf. Agnieszka Kowalska-Owczarek się poszczęści, jesteś na topie… Mógłbyś ją mam ich za faryzeuszy. A tak niespodziedostać albo nie dostać. Ważniejsze jest to, że wanie się pozawijali. Jeszcze tydzień temu jesteś na drodze. Ważna jest każda następna „koleżka” żył. Zawsze były takie imprezy piosenka, która się pojawi. i festiwale, na których Paweł się pojawiał. P.G.: A miejsce, w którym żyjesz jest jaPonieważ ja nie piję i on nie pił, to sobie koś tam dla ciebie ważne? Mógłbyś się siadaliśmy gdzieś nad ranem i gadaliśmy. obyć bez miasta, zamieszkać na przykład Okazuje się, że rak w dwa tygodnie go zabił. w Bieszczadach? Nie spodziewałem się tego, ale miałem moJ.B.: Bieszczady to jest miejsce, gdzie ja wykre oczy… Człowiek się starzeje… palałem węgiel drzewny i pracowałem przy P.G.: E tam! Chciałbym w twoim wieku budowie domów. Jak byłem młodszy, sprawtak wyglądać. Nie zamierzasz chyba oddzałem też takie „działki”, czy przypadkiem puszczać w wojnie o własne, artystyczne ta cała zabawa w sztukę nie jest próbą „wypryncypia? migania” się od życia. Stąd moje włóczęgi po J.B.: Ja bym z chęcią odpoczął, ale trzeba się Piotrkowskiej, pakowanie się w awantury, „barować”. Ciężko teraz się przebranżowić. żeby się sprawdzić. Ja się nie muszę zasłaIm bardziej żyjesz z biegiem czasu, tym barniać sztuką, że jestem artystą, ale nie wiem, dziej czujesz jego ciężar, że jeszcze trzeba coś jak zrobić pieniądze, nie umiem bić się, kiezrobić. Ale nie nerwowo. Nadgorliwość gordy trzeba. Bycie artystą to jest sza od faszyzmu. Czasami rodzaj choróbska. Po prostu Bycie artystą to jest rodzaj żałuję, że nie napisałem więnajbardziej cię „kręci”, kiedy choróbska. Po prostu naj- cej tekstów. Czasami myślę, pojawia się następny obraz, bardziej cię „kręci”, kie- ile tekstów zaniechałem. dy pojawia się następny piosenka czy jakiś inny „dzieMoże dobrze. A po drugie, obraz, piosenka czy jakiś łotwór”. Trzeba jakoś z tym wiesz, to, co piszę, raczej jest inny „dziełotwór”. żyć, ale nie można się tym zaprzeżyte. Musiałem przez słaniać. to przejść, przetrawić… P.G.: Powiedziałeś kiedyś, że prowadzisz P.G.: A jakie masz plany na najbliższą działalność usługową pod nazwą „proprzyszłość? dukcja wzruszeń”. Dodam od siebie, że ze J.B.: Teraz z „Kiniorem” robimy płytę względu na swoje produkty powinieneś Paffulonu i koncertujemy. Człowiek trochę być bardzo majętnym człowiekiem. A ososię obawia, jak się karty rozłożą. Koncert to biście, co cię wzrusza? jest jakiś dialog, musisz słuchać tego druJ.B.: Muszę przyznać, że zaczynam się wzrugiego zdania i musisz umieć błyskawicznie szać na pogrzebach. Nigdy nie płakałem, ale w nie wejść. Jestem inwalidą, bo ja nie znam wczoraj na pogrzebie w Radomiu takiego angielskiego… Ale zobaczyłem to u Ginprzyjaciela i malarza, Pawła Biernackiego, sberga, jak go w Warszawie spotkałem, bo po raz pierwszy poleciały mi łzy. A jeszcze ktoś mnie na niego wyciągnął, że człowieinny odszedł: Jurek Czuraj, zajebisty maku, to jest melodia liter między sobą, oddelarz. Boży ludzie, naprawdę tacy boży ludzie chów między sobą. Ja nie znałem tej poezji, z taką absolutną dobrocią. Bo ja to jestem ale jak usłyszałem, jak on czyta swoje wierskurwiel, powiem tak, i wcale tego nie kryję. sze… Człowieku, ciary mnie przechodziły… A oni byli głęboko wierzącymi ludźmi i nie Muzyka słów! 85 Marynarze Łodzi Żyła pulsuje Dziób falę pruje Na pokładzie już od dawna zalegała mgła Dobrze się marynarz w marynarce czuje Kiedy marynarka zaciągnąć się da Maszyny drżące Kominy wyjące W gruzy rozjebało całą bawełnianą Łódź W barach są już tylko miejsca dla stojących Zobaczyłeś marynarkę – tu kotwicę rzuć! Jak się marynarzom marynarki jarzą? Każdy przecież jakiś port na oku chyba ma Dookoła burza, świt już się wynurza Ma się na to, marynarzu, nie zostaniesz sam! Marynarze Łodzi! Przecież o to chodzi! Żeby to wytrzymać, dymy trzeba dymać! Dużo trzeba walić, ale się nie chwalić, zabaniaki1! Zacumowały barki na Pietrynie Kanionem płynie łódzki tłum Jakiś chłopak opowiada coś dziewczynie Ona słucha jak muzyki, choć on nie zna nut Marynarze Łodzi! Przecież o to chodzi! Żeby to wytrzymać, dymy trzeba dymać! Dużo trzeba walić, ale się nie chwalić, zabaniaki! 1 zabaniaki – w grypserze więziennej „zabaniak” oznacza łodzianina (przyp. red.). 86 Dobrze jest i ma być dobrze dalej Tak szczerze mówiąc – to mnie to wali Mieszkasz tu, ja też i się nie chwalę Może miałem być gdzie indziej ale Znów wypływa weekendowa łódź Pod stopami pokład drży Tu marynarka jest gotowa By w niej konkretny marynarz tkwił Marynarze Łodzi! Przecież o to chodzi! Żeby to wytrzymać, dymy trzeba dymać! Dużo trzeba walić, ale się nie chwalić, zabaniaki! Różne miejsca są na ziemi Banał, każdy o tym wie I nie po to człowiek płynie By się znaleźć sam na dnie Znów wypływa weekendowa łódź Pod stopami pokład drży Tu marynarka jest gotowa By w niej konkretny marynarz tkwił Marynarze Łodzi! Przecież o to chodzi! Żeby to wytrzymać, dymy trzeba dymać! Dużo trzeba walić, ale się nie chwalić, zabaniaki! O ściano, podziwiam cię, że nie rozleciałaś się dotąd. Jesteś skazana na to, by znosić tyle czczej paplaniny! Chociaż pasowałyby do dzisiejszych czasów, słowa te mają prawie dwa tysiące lat, a napisał je mieszkaniec Pompei na krótko przed katastrofą. I nie byłoby w utyskiwaniu anonimowego pompejczyka zapewne nic dziwnego, gdyby nie fakt, że swoją refleksję uwiecznił… na ścianie. Nie dość więc, że przyznał się do uważnego czytania podobnych napisów, lecz na dodatek sam nie mógł się oprzeć pokusie oznajmienia światu, co myśli, właśnie na tej ogólnodostępnej, publicznej tablicy, jaką jest mur Przechodzień w wielkim mieście jest przyzwyczajony do bazgrołów na każdym niemal budynku. Zazwyczaj bez wnikliwej lektury wie, co jest tam napisane: wulgaryzmy, oznaczenia stref wpływów przez bandy kibicowskie, antysemickie obelgi pod adresem nielubianej drużyny piłkarskiej i plątaniny mało estetycznych tagów, które rozumieją tylko wtajemniczeni. Czytać te napisy? Ale po co? zdjęć przedstawiających łódzkie (i nie tylko) hasła z murów. - Nie ma w tym zbiorze żadnego, które by zwróciło moją uwagę na dłużej. Denerwuje mnie tylko, że ktoś zniszczył ścianę. Co prawda zdarzają się czasem napisy mające sens, ale to są zaplanowane akcje, mamy wtedy do czynienia z szablonami, ze street artem. Bardzo cenię sztukę uliczną, prawdziwe graffiti czy happeningi. Niestety, tego rodzaju zjawiska są u nas rzadsze niż pospolity wandalizm. W istocie, spontaniczne, często absurdalne wynurzenia wandali, jakie przedstawiają zdjęcia, trudno nazwać street artem. Większość z nich powstaje pod wpływem chwili i jest aktem całkowicie jednostkowym. Emila Kasperczak twierdzi, że także beznadziejnie banalnym. Warto byłoby zapytać, czy autorzy tych „ambitnych” wynurzeń zgodziliby się wytatuować je sobie na ramieniu. Jeśli nie, czemu wypisują je na ścianach? Pewnie, że chciałabym przeczytać jakiś intrygujący napis, ale takich po prostu brakuje. Czy zatem żadne z haseł nie zasługuje na dłuższą refleksję? Ten napis, „Czemu nie” CZEMU NIE? Nie należy doszukiwać się głębszego dna w bazgrołach na ścianie, które tworzą smarkacze-wandale – stwierdza moja pierwsza rozmówczyni, Emilia Kasperczak, dziennikarka, studentka psychologii. Z wyraźnym niesmakiem przegląda próbkę około stu Fot. 1 87 Katarzyna Knapik-Gawin Miasto moje murem podzielone Fot. 2 Fot. 3 – wskazuje Kasperczak – ale tylko dlatego, że takie pojawiają się w całym mieście i jest to część happeningu. To ma sens. A dopisek, cóż, nie ma już żadnego. Ktoś sobie zażartował z tej akcji, nie tak całkiem bez sensu, bo odniósł się do kontekstu historycznego – komentuje napis Szymon Pietkiewicz, socjolog, copywriter. – Bawi mnie, kiedy ktoś obnaża pustą hasłowość, tak jak w napisie „Peace, love, empathy”, do którego ktoś dorzucił „i chuj”. Wulgarne, owszem, ale wyśmiewa tę pretensjonalność, jaka towarzyszy sloganom o głębi tekstów z kapsli od Tymbarka. Kto może czuć tak gwałtowną potrzebę podzielenia się ze światem swoimi, mniej lub bardziej zrozumiałymi, refleksjami? Bardzo wielu ludzi: od kibiców, przez entuzjastów różnej maści opcji politycznych, narkomanów, domorosłych filozofów, młodzież licealną i dzieci z podstawówki, po subkultury w stylu punków i emo. Co mają do przekazania? Wszystko: dowcipy i przestrogi, swoje emocje, zainteresowania 88 (gdyby pójść tropem samych tylko napisów fanowskich, powstałby osobny reportaż), przemyślenia, ulubione cytaty, czasem krytykę polityczną. Alkohol wiśniówka – zagłada Polaków, głosi napis pod Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie. Zamknąć brudne elektrownie węglowe, budować czyste atomowe – wielkie litery, teraz już poważnie zniszczone przez czas i raczej mało czytelne, wyzierają spod przęseł wiaduktu przy Dworcu Łódź Kaliska (hasło Unii Polityki Realnej). Czasem napotyka się prostą, rozbrajającą w swej szczerości afirmację upojenia narkotykowego: Jak zajebiście jest palić liście! Przy alei Mickiewicza widnieje natomiast wyznanie cierpiącej duszy: Mam dziewczynę żyjącą w innym świecie, przyjaciół mówiących innym językiem i przedmioty, które nic do mnie nie mówią. Trzy linijki tekstu, a tyle w tym depresji i samotności. BŻYDOTA POLSKICH MURÓW Istnieją swoiste gwiazdy ulicznej krytyki polityczno-społecznej, które nie wysilają się na formę plastyczną, a wyłącznie na maksymalnie skondensowany, mniej lub bardziej czytelny przekaz. Należał do nich niejaki Kleksiarz-Kulkarz, wypisujący na łódzkich ścianach Osądzić psychologów behawioralnych – zbrodniarzy. Został w końcu ujęty przez policję, ale ktoś (być może w ramach parodii lub nawiązania) zamieścił na budynku sądu napis Sąd sądom. Hasło o psychologach okazało się na tyle intrygujące, że zawitało do Internetu, gdzie można nawet zamówić T-shirt z nadrukiem. Obecnie po mieście szaleje Wiesław W., znany policji i mediom jako Haikupsychol, wypisujący całkiem długie teksty, często wewnętrznie zorganizowane, obracające się wokół tematów teologii chrześcijańskiej (inspiruje go zwłaszcza starotestamentowy Bóg i zagadnienie diabła), Fot. 4 bżydota. I tylko tyle. Resztę pozostawił twojej interpretacji, drogi przechodniu, twoim antysemickim (lub nie) skojarzeniom. Pomijając ideologiczną, rasistowską otoczkę, sam pomysł na kalambur jest mistrzowski – stwierdza Pietkiewicz. To jedno jedyne słowo, a zawiera w sobie całą krytykę polityczną – dodaje Horowska – a na dodatek ma w sobie coś z psychomanipulacji przekazu podprogowego, bo przecież najpierw zauważasz tylko błąd. A potem dopiero Żyda. Autor napisu być może chce, byś dostrzegał go wszędzie. ale także moralności (w przejściu podziemnym przy szpitalu klinicznym WAM ginekologów nazywa alfonsami), osobistych zapewne doświadczeń z organami ścigania (Pacierz u glin to sąd) i obsesyjnego lęku przed obcym: Murzynem, Żydem. Nie głosuj, to Żydy są. Zobaczta jak zniszczyli Polskę, Wałęsa to Żyd. Murzyn skąd na Ziemi. Stosuje swoisty kod, ideogram przedstawiający głowę z różkami prawdopodobnie oznacza diabła, a numery – odwołania do przykazań. Na tle tej paranoicznej, choć w istocie dość prymitywnej wizji świata uderza napis o charakterze refleksyjno-teologicznym: Świnte to na wieki żyją jak Bóg, nie umierają. Zawsze, kiedy widzę te napisy, kojarzą mi się z Philipem K. Dickiem – mówi Anna-Maria Horowska, tłumaczka, poetka, zajmująca się zagadnieniami popkultury. – W tym szaleństwie jest metoda. Haikupsychol widzi co najmniej dwie emanacje Boga: Demiurga i tego, którego określa hasłem „Bóg to diabeł”. Bardzo intrygujące. Na początku zauważasz tylko błąd ortograficzny. Tak, ktoś naprawdę napisał Fot. 6 SOSIUS PODPISAŁ SIĘ. ONESIUS ZAMALOWAŁ GO BIAŁYM TYNKIEM Horowska przytacza anegdotę z własnej okolicy: Na Dąbrowie, na jednym z pawilonów handlowych regularnie od co najmniej ośmiu lat pojawia się nazistowski napis „BIAŁA SIŁA”. Właściciel uparcie z tym walczy, ale zanim zdąży zamazać, z taką samą regularnością pojawia się korekta „BIAŁEJ SIŁY” na napis „BIAŁA KIŁA”. Szablony NOP-u przy placu Dąbrowskiego są również z podziwu godną konsekwencją przerabiane. Adwersarze dorysowują symbolowi ruchu – rombowi zawierającemu w środku ramię trzymające miecz – znaną z kibicowskich „wojen sprejowych” szubienicę. Być może nie bez znaczenia jest fakt, że plac i jego okolice to prawdziwe zagłębie studenckie, bo wokół znajduje Fot. 5 89 Fot. 7 się kilka wielkich wydziałów Uniwersytetu Łódzkiego, w tym prawa i ekonomii. I chociaż Kolorowa Tolerancja solidarnie zamalowuje wszystko, szablony i przeróbki, przez jakiś czas rozśmieszają przechodniów dyskusje polityczne w rodzaju: NOP walczy. Dopisek: O kromkę chleba. Nieprzypadkowe wydaje się także zderzenie dwóch z pozoru nie mających ze sobą nic wspólnego szablonów: jeden krzyczy czerwonymi literami Wczoraj Moskwa, dziś Bruksela. Drugi, znany nam już: Czemu nie? Fot. 8 90 ZAGRASZ ZE MNĄ? Jakiś czas temu wszędzie w mieście można było zobaczyć plakat przedstawiający twarz Japończyka, w różny sposób zamalowaną napisem Can you catch me? Napisy pojawiały się także bez zdjęcia, a ich charakterystyczną cechą był pytajnik postawiony w poziomie. Nikt nie wiedział, o co chodzi, ale szablon intrygował. Podobał mi się – przyznaje Kasperczak. – Przechodziłam obok i zastanawiałam się nad nim jeszcze przez jakiś czas. Horowska zgadza się: Takie napisy mnie budzą. Can you catch me? znika pomału ze ścian, pokryte kolejnymi warstwami farby i innych napisów, ale interaktywność nie jest tylko cechą zaplanowanych happeningów. Czarek to… napiszcie sami! – anonimowy autor tego „dzieła” widocznie nie chciał wyjawić, co myśli o Czarku. Ktoś mnie prowokuje, żebym sam wymyślił coś obraźliwego, zamiast po prostu to napisać – zauważa Pietkiewicz. Ściana bywa też kartką pocztową, walentynką, listem. Anka zależy mi na tobie – wyznaje swoje uczucia mieszkaniec Górnej. Kochanie – wielki napis przy biurowcach niestety nie zdradza, do jakiego obiektu uczuć został skierowany, a może ma wyrażać samą abstrakcyjną ideę miłości? W innym miejscu widnieje rysunek tortu ze świeczkami, data i podpis Sto lat! Przy al. Piłsudskiego na Widzewie wzrusza wielki mural z okazji osiemnastych urodzin koleżanki. Swego czasu na al. Kościuszki widniały wyniki maturalne, a pod spodem inni wypisywali gratulacje. Na klatce schodowej jednej z kamienic ktoś podzielił się refleksją Życie jest szare i do dupy. Interlokutor pocieszył Owszem, ale niekoniecznie. Trzeci uczestnik dyskusji zastanawia się zaś Dlaczego? Skąd taki wniosek? Piszący przekazują sobie także pozdrowienia: Pozdro dla Ozimka, najbardziej rozpoznawalnego żula w Pabianicach. Szacunek dla żuli! Swoistą ciekawostkę stanowi ściana Teatru Wielkiego: z pozoru przedstawia przypadkowy ciąg liter i cyfr, które z daleka mogą nawet wyglądać jak kod lub numery telefonów. Jeśli jednak będzie przechodzić tamtędy osoba obeznana ze zjawiskiem hack mowy, czyli sposobu pisania za pomocą cyfr i znaków graficznych umieszczonych na klawiaturze komputera, przy odrobinie wysiłku odczyta treść. To kolejny wpis dla wtajemniczonych, skierowany tylko do osób, które posługują się tym samym kodem – wyjaśnia Pietkiewicz. Najbardziej bawi mnie w tym napisie to, że ktoś zaszyfrował przekaz do bólu banalny, a zarazem można wszystko potraktować jako cyniczny dowcip pod adresem czytelnika – śmieje się Horowska. – Łamiesz kod tylko po to, żeby przeczytać pod swoim adresem „Ssij kij”! Studenci Wydziału Filologicznego, a właściwie studentki, bo to w damskiej toalecie można oddać się lekturze, prowadzą całe dialogi na drzwiach od kabin. Wypisują lingwistycznie dowcipne, choć niepoprawne politycznie hasełka w rodzaju Nie będzie Giertych pluł nam w twarz ni dzieci nam romanił, ale dzielą się też utyskiwaniami na życie i uwagami o wykładowcach. Bo mur może być także rodzajem bloga. Fot. 10 TAK PŁYNIE BAUCKI THRILLER Nie, to nie! Ja się nie będę prosić! Kochasz? To już mnie nie obchodzi, mam swój własny świat, to mi wystarczy – krzyczy poręcz schodów przy al. Piłsudskiego. Podobnych wpisów w stylu emo-młodzieży jest tam więcej: Odwrotnością miłości jest obojętność! Albo: Takiego świata ja nie chcę, więc go sobie ulepszę… czy przestroga: 91 Fot. 9 nek uśmiechniętej, choć nieco otępiałej twarzy i dopisek Global Cannabis Culture. Fot. 11 Fot. 12 Życie jest w twoich rękach. Nie zmarnuj go. To ostatnie hasło zostało nawet opatrzone ksywą autora: by Piasiu. Kolejny myśliciel dzieli się ze światem swoimi równie odkrywczymi uwagami na temat mijającego czasu – Młodości nie kupisz ani nie sprzedasz!!! W tych napisach uderza to, że nie są wulgarne, nie mają na celu zaskoczenia ani sprowokowania czytelnika, lecz skłonienia go do refleksji, nawet jeśli jest to refleksja do bólu banalna. Na drugim biegunie wpisów o tematyce życiowej znajdują się śmieszno-gorzkie wyznania w rodzaju Jestem inny, mamo, tato, mogę wpierdol dostać za to. Wyznanie geja albo emo? Młodzież dzieli się także swoimi doświadczeniami z używkami i związaną z nimi domorosłą filozofią – Dzieci zamiast w szkole, na haju być wolą, szkoda, że nie mieszkamy w raju! Gdzie indziej rysu- 92 Uwagę Pietkiewicza przykuł rysunek postaci z telewizorem zamiast głowy, opatrzony tylko jednym komentarzem: Kwasowo. Ekran telewizora przedstawia chaos. Oczywiście, to może być tylko efekt przypływu fantazji u narkomana, ale nie musi. Telewizor zamiast głowy sugeruje, że wszyscy świrujemy od nadmiaru TV. W języku młodzieżowym „kwas” oznacza nie tylko LSD, lecz również sytuację ogólnie nieprzyjemną, niefortunny bieg wypadków, agresję, negatywne emocje między ludźmi. Na innej ścianie ktoś postanowił podzielić się swoim Delirium. Alkohol także znajduje uznanie w oczach osób bazgrzących po ścianach, o czym świadczy tajemniczy napis na liceum Nowa esencja spirytusu. Świat narkotyków jawi się jako idealny, jest odtrutką na szarą rzeczywistość i beznadzieję, o czym świadczą tęskne wpisy Którędy do Baku-Bakowa? Dla niewtajemniczonych: Baku-Bakowo to mityczna kraina rodem z piosenki Kalibr 44, przypuszczalnie tonąca w oparach ogólnodostępnej i legalnej marihuany. To kolejne hasło, które zrobiło karierę w Internecie: wystarczy wpisać je w wyszukiwarkę, a wyskoczy mnóstwo profili na forach, grach sieciowych i blogach, w których jako miejsce zamieszkania podane jest właśnie Bakubakowo (pisownia różni się zależnie od widzimisię piszącego). Cytowane są również bon moty autorstwa Pei: Pozytywny jak HIV, mam na ciebie zły wpływ, a także – być może w ramach lokalnego patriotyzmu – piosenka O.S.T.R. Bałuty. Młodzież dzieli się z przechodniem tym, czego słucha, co do niej przemawia najbardziej. Tylko czy do kogoś to trafia? Kiedy widzę napis w stylu „Smutek jest drzewem, a jego owocami łzy”, to aż mnie skręca od Fot. 13 tej taniej pseudofilozofii rodem ze łzawych filmów i seriali. Te hasła może i coś w sobie mają, ale zostały do cna zużyte przez kulturę popularną, wyprane z wszelkiej treści – narzeka Pietkiewicz. – O wiele bardziej podobają mi się te zaczepno-prowokacyjne, one mnie zmuszają do myślenia, nawet jeśli są wulgarne. OJ! Marian, lato 07’, punx ‘n’ skins, unite ‘n’ win, a zaraz obok napis Oi! O co może chodzić? Żeby zrozumieć kontekst tych napisów, trzeba zapytać anglistę. Pewnego dnia wyszłam z domu i zobaczyłam napis Cockney Rejects. Nie wierzyłam własnym oczom. Poczułam się prawie jak w jakiejś robotniczej dzielnicy Londynu – wspomina Horowska. – „Oi! Oi! Oi!” to tytuł piosenki zespołu Cockney Rejects, od której wziął nazwę cały ruch tzw. street punka, potem nazywanego właśnie oi! Samo słowo w robotniczym slangu oznacza po prostu coś zadziwiającego, a może być także pozdrowieniem. Cockney Rejects był właśnie jednym z zespołów związanych z tą subkulturą, tzw. „ojowych”. Sam ruch miał w założeniu sięgać prostych, robotniczych korzeni punka, odżegnywać się od polityki i artystycznych eksperymentów, a ponadto promować jedność ze skinheadami, tak jak w początkach, gdy stanowili jeden ruch. To właśnie stąd hasło „punx ‘n’ skins – unite ‘n’ win”. CZY WŁUCZYKIJ PODRÓŻOWAŁ BO LUBIAŁ… CZY TEŻ NIEUSTANNIE UCIEKAŁ PRZED WŁASNYM PRZEZNACZENIEM? Do Brzegu na Śląsku najwidoczniej zawitał jakiś moderator, bo podkreślił błędy: Włuczykij i lubiał, a nawet na marginesie dopisał, nauczycielskim zwyczajem „ort”. A może te błędy są celowe, tak jak w„Bżydocie”, mają przykuć nasz wzrok – zastanawia się Pietkiewicz. – To chyba najbardziej intrygujący ze wszystkich napisów. Po pierwsze, ma formę bardzo konkretnego pytania, po drugie, odwołuje się do kontekstu znanego praktycznie każdemu odbiorcy: popularnej dobranocki Muminki. Jeśli ktoś chciał zwrócić naszą uwagę, to udało mu się w stu procentach. Takie hasła są mocno pretensjonalne w takim miejscu. Po prostu nie pasują jako napis na murze. – uważa Horowska. Może jednak spełniają jakąś rolę, jeśli budzą czyjś metafizyczny niepokój? Znany internetowy dowcip głosi: Jak poznać na ulicy moderatora (dyskusji w sieci – przyp. aut.)? To człowiek, który chodzi ze sprejem i poprawia napisy na murach. Fot. 14 93 ZASTANÓW SIĘ, JUDASZU Te mury to wizytówka Łodzi – anonimowy obywatel, najwidoczniej równie jak jego poprzednik z Pompei był zmartwiony stanem ścian w swoim mieście. I podobnie jak tamten, swoje oburzenie wypisał właśnie na jednej z nich, na dodatek przy ulicy Piotrkowskiej, najbardziej uczęszczanym deptaku. Pod pewnym względami nic na świecie się nie zmienia. Fot. 15 Zdjęcia (poza 15 i 17): Katarzyna KnapikGawin Zdjęcia nr 15 i 17 dzięki uprzejmości Anny-Marii Horowskiej Podpisy do zdjęć: Fot. 16 94 Fot. 17 1. Marian, lato 07 ‘. Punx ‘n’ skins unite ‘n’ win. walka na poglądy przy placu Dąbrowskiego Pocztówka czy deklaracja subkulturowa? 10. Dla 3. komisariatu Komendy Miejskiej Policji 2. Całe życie z wariatami. Ściany w wielkich w Łodzi. Dedykacja na liceum miastach nigdy nie miały lekko. (Nazwa jedne- 11. Hack mowa na ścianie Teatru Wielkiego go z łódzkich zespołów) 12. Kwasowo na Widzewie 3. Czemu nie?/3 x Tak, La la 13. E, masz chwile? Zawód jubiler, hobby diler, 4. Sąd sądom. Budynek łódzkiego Sądu tak płynie baucki thriller! Cytat z piosenki Okręgowego, pl. Dąbrowskiego O.S.T.R. „Bałuty” 5. Świnte to na wieki żyją jak Bóg nie 14. Oi! czyli symbole brytyjskich subkultur na umierają - element wewnętrznego świata polskich murach Haikupsychola 15. Oi!Oi!Oi! Cockney Rejects. Wbrew pozorom 6. Bżydota, czyli cała krytyka w jednym słowie to Dąbrowa, a nie East End 7. Społeczeństwo szczepu winy? Uwaga! Atak na 16. Czy Włuczykij podróżował bo lubiał... czy też gatunek! – być może autor przeliczył się, stawia- nieustannie uciekał przed własnym przeznacze- jąc na domyślność odbiorców niem? kamienica w Brzegu, Śląsk 8. Liga Polskich Rodzin – (bez)nadzieja dla 17. Modlij się. Jakkolwiek paradoksalnie by to Polski. Kamienica przy ul. Gdańskiej, łódzki nie brzmiało, na mury trafia czasem refleksja ośrodek partii o religijnym charakterze 9. UE Nie(Tak) NOP ( Jełop) bezpardonowa 95 Vedrana Rudan, Katarzyna Knapik-Gawin Kiedy kobieta jest kurwą Pewnego razu jeden z moich mężów powiedział wszystkie kobiety to kurwy, ty się po prostu ostatnio dobrze kontrolujesz. Z czysto medycznego punktu widzenia, kiedy kobieta jest kurwą? Kobieta jest kurwą, kiedy dostaje pierwszy okres, a dopóki nie dostanie, jest tylko przyszłą kurwą? Nie, to nieprawda, kobieta jest kurwą także wtedy, gdy krzyczy nie!, nie!, nie!, podczas gdy tata wpycha wielkiego siusiora w pięcioletnią cipuszkę. Kurwą jest także mając lat czternaście, gdy wychodzi z domu w mini, getrach i wydekoltowanej bluzce… Sama jest sobie winna, jeśli ją ktoś napadnie w parku o siedemnastej i zgwałci. Kobieta jest kurwą, kiedy czternastoletniej córce nie powie, że wszystkie dziewczyny w mini, getrach i wydekoltowanych bluzkach to kurwy. Kobieta jest kurwą, kiedy wieczorem sama wchodzi do baru, kiedy o drugiej po południu sama wchodzi do restauracji, kiedy rano sama wchodzi do kawiarni. Gdyby nie była kurwą, nie wchodziłaby w męską przestrzeń bez towarzystwa, jej samotne ciało to jasny przekaz, trzeba mi kutasa. Kobieta jest napaloną kurwą, kiedy odtrąca mężczyznę, który siada obok niej i mówi mam to, czego ci potrzeba. Kobieta jest kurwą, kiedy nie daje dupy ojcu swojej najlepszej przyjaciółki. Kobieta jest kurwą, kiedy ją łapie za cycki dziadek jej najlepszej przyjaciółki. Kobieta jest kurwą, kiedy nie chce pracować po godzinach z szefem w jego biurze, ona na stole, on między jej nogami. Kobieta jest kurwą, kiedy zostawia męża z powodu innego mężczyzny. Kobieta jest kurwą, kiedy zostawia męża z powodu siebie samej. Kobieta jest kurwą, kiedy chodzi do fryzjera raz w tygodniu, kiedy posiwieje, kiedy odmówi codziennego gotowania, kiedy nie wozi dzieci do przedszkola, kiedy nie weźmie zwolnienia z powodu ospy wietrznej u dzieci, kiedy nie chce sama prasować, tylko wynajmuje do tego kurwę. Kiedy choruje, kobieta jest chorą kurwą, kiedy on choruje, ona jest kurwą, która robi za gorącą herbatę, za słabą kawę, obrzydliwą zupę, przynosi letnie piwo, wsadza termometr, wymaga od niego, żeby się wykąpał, chociaż jest chory. Kobieta jest kurwą, kiedy jej z powodu raka odetną pierś. Kurwiszczem jest każda kobieta bez piersi, która szuka pieniędzy na silikony. Kobieta jest kurwą, gdy nie chce się rozstać bez awantury, jest kurwą, gdy chce się rozstać, jest kurwą, gdy część swojej pensji wydaje na torebkę, kozaki i płaszcz, chociaż już ma torebkę, kozaki i płaszcz. 96 Kobieta jest kurwą, gdy nie wynosi śmieci, gdy odmawia troszczenia się o jego rodziców, gdy przeczyta w jego komórce esemesa wysłanego przez kurwę. Tylko kurwy grzebią w cudzym telefonie. Kobieta jest kurwą, gdy dostanie szału, bo on zaciąga kredyty, żeby obstawiać zakłady, a ona to odkrywa ostatnia. Kobieta jest kurwą, gdy rozmawia przez telefon ze swoją matką kurwą. Kobieta jest kurwą, gdy rozmawia przez telefon. Kobieta jest kurwą, gdy mu nie staje. Kobieta jest kurwą, gdy chce być sama, a ma jego i dzieci. Jest kurwą, gdy głośno płacze na jego pogrzebie, a także gdy płacze cicho, jest kurwą, gdy na jego pogrzebie nie płacze; on umarł dlatego, że jego żona jest kurwą. Kobieta jest kurwą, kiedy ma niską pensję, tylko kurwiszcza dobrze zarabiają. Wszystkie piosenkarki to kurwy, i aktorki, i prezenterki TV, i dziennikarki, i kobiety-politycy, i pisarki. Gdyby nie były kurwami, nikt by o nich nie usłyszał. Jeśli kobieta uprawia sport, jest kurwą, kiedy nie pobije rekordu świata. Kiedy kobieta pobije rekord świata, jest kurwą żądną sławy i pozowania do zdjęć. Kobieta jest kurwą, kiedy on ją zostawia dla młodszej kurwy, kiedy porzucona znajduje sobie kogoś młodszego, kiedy znajduje kogoś starszego, kogoś w swoim wieku, kiedy nie znajduje nikogo. Kobieta jest kurwą, kiedy jest lekarką, a chciałaby zostać szefową oddziału. Kobieta jest kurwą, kiedy jest dziennikarką, a chciałaby zostać redaktorem naczelnym. Kobieta jest kurwą, kiedy urodzi niemowlę płci żeńskiej, które jest więc urodzoną kurwą. Kobieta jest kurwą, kiedy jest mamą, a nie chce już być mamą. Jest kurwą, kiedy nie jest mamą i nie chce być mamą. Jest kurwą, kiedy jest mamą, a znowu chce być mamą. Kobieta jest kurwą, gdy jest mamą, a chciałaby iść do kina, do teatru, na kawę. Największe kurwy nie mogą nawet kurwy urodzić. Kobieta jest kurwą, kiedy w telewizji woli oglądać film zamiast meczu, jest kurwą, kiedy gada, podczas gdy Chorwacja przegrywa na boisku, jest kurwą, gdy się nie cieszy, a nasi strzelili gola, jest kurwą, gdy się śmieje, a nasi nie strzelili. Kobieta jest kurwą, kiedy mu nie mówi, żeby zażył antybiotyk, jest kurwą, gdy mu mówi, że za dużo pije; gdyby ona nie była kurwą, to on by nie pił. 97 Kobieta jest kurwą, kiedy dzieci w szkole mają jedynki i nieusprawiedliwione godziny, kiedy nie idzie na zebranie rodziców, na które ich wzywa kurwa. Kobieta jest kurwą, jeśli się dla niego nie stroi; kobieta, która się stroi, jest wypizdrzoną kurwą. Kobiety robią sobie nagie zdjęcia, ponieważ są kurwami; te, które ich nie robią, są brzydkimi kurwami. Kobieta jest kurwą, jeśli pije likier z cytryną i lodem, jest kurwą, jeśli pije wino, piwo, whisky, wódkę. Kobieta, która nigdy nie pije alkoholu, jest kurwą, która przegina pałę. Te wszystkie na kasach w marketach to leniwe kurwy, przedszkolanki to leniwe kurwy, te w bankach to leniwe kurwy, pielęgniarki leniwie pobierają krew z żyły, stara matka już miesiącami umiera, a umrzeć nie może; żyjemy na świecie, którym rządzą leniwe kurwy. Kobieta jest kurwą, kiedy nie czuje, że on jest zmęczony po pracy, jest kurwą, kiedy ona jest zmęczona po pracy, kobieta jest kurwą, kiedy nie da dupy i prawdziwy z niej kurwiszon, kiedy ją oferuje. Kobieta jest kurwą, kiedy mężczyzna ją złapie za tyłek w autobusie, w pociągu, w pracy, w tramwaju, w tańcu. Tylko kurwy chodzą po świecie nosząc tyłki. Kobieta jest kurwą, gdy jest stara. Każda kobieta jest stara, kiedy skończy trzydziestkę. Zawsze trzeba to podkreślać, wszystkie kobiety to kurwy. Autorka tego tekstu to kurwa nad kurwami, tylko takiej kurwie może przyjść do głowy, żeby pisać o tym, że kobieta to kurwa. W Chorwacji przynajmniej jedna kurwa miesięcznie płaci życiem za to, że jest kurwą. Kiedy kobieta przestaje być kurwą? Kiedy umiera? Kiedy kobieta umiera, nie przestaje być kurwą. Ona się staje martwą kurwą. Kiedy mężczyzna jest pedałem Pedałem jest każdy mężczyzna, który nie myśli, że każda kobieta to kurwa. Zaraz na wstępie trzeba powiedzieć, że pedałów jest bardzo mało. Pedałem jest taki mężczyzna, który odprowadza dzieci do przedszkola, a ona została w domu, maluje paznokcie, popija kawę. Pedał czasem w niedzielę gotuje obiad dla niej i dzieci. Pedał umie włączyć pralkę, zmywarkę, korzystać z żelazka i zmienić pieluchy. Kiedy pedał raz na sto lat ogląda mecz i tamci wbiją gola, on nie chwyta w garść swoich jąder i kutasa i nie wystawia ich sędziemu krzycząc obciągnij mi, pedalska cioto! Pedał składa życzenia urodzinowe starej matce i zawozi ją na grób zmarłego męża, 98 który nie umarł dlatego, że jego syn to pedał, starszy pan też był pedałem, tata umarł na atak serca. Pedały to wszyscy mężczyźni, którzy nie wrzeszczą głosujcie na nas, nie na pedały z SDP.1 Pedały to także ci, którzy się nie drą, HDZ2 nie ma pojęcia. Prawdziwy pedał po wysraniu się zawsze spuszcza wodę i otwiera okno w łazience. Jeśli łazienka nie ma okna, włącza wentylator. Każdy pedał przed seksem myje kutasa i jaja. Największe pedały między pedałami spryskują wodą całe ciało. Kiedy pedał jest sam w podróży służbowej, nigdy nie bierze prysznica w pokoju hotelowym, ale zawsze, z szacunku dla sprzątających, ochlapuje podłogę w łazience. Pedał płaci alimenty i nie myśli, że za te pieniądze kurwa kupuje seksowne szmatki. Pedał nie kocha auta bardziej od swoich dzieci. Pedał cieszy się z weekendu, a nie z pracy. Pedał nie chce wyruchać ani przyjaciółki swojej żony, ani młodszej siostry. Pedał nie myśli, że równolatki jego córki pragną jego kutasa. Pedał nigdy nie pije taniego piwa, a kiedy na ekranie widzi mężczyzn, którzy je ciągną z butelki, zawsze pyta dlaczego oglądamy tych kretynów? Pedał myje zęby codziennie rano, a także wieczorem, jeśli planuje seks. Kiedy pedałowi na ulicy żona powie widziałeś tę cytatą laskę?, on zawsze odpowie wybacz, nie widziałem. Pedały idą na zakupy bez kobiet i bez listy w ręce, a wychodzą pchając pełne wózki. Znam pedała, który w każdą sobotę idzie na rynek i kupuje żonie kwiaty, żółte róże. Znam pedała, który wziął kredyt, żeby kupić żonie koralową torebkę. Kocham pedała, który mi w każdą sobotę rano i w każdą niedzielę rano przynosi kawę do łóżka. Swojemu domowemu pedałowi nie ugotowałam w życiu nawet pięciu obiadów, ale kiedy raz w ciągu dekady przygotuję knedle, kupuje mi pierścień z brylantem. Pedały odrabiają dzieciom zadania domowe. Istnieje jeden pedał, który ma syna w siódmej klasie, dla niego nauczył się różnicy między masą i ciężarem. Inny pedał stracił noc na Szekspira, napisał o tym wypracowanie, córka dostała jedynkę, pedałowi łzy płyną z oczu, słoneczko, powiedział, daj tacie jeszcze jedną szansę, poprawi się. Pedały idą do szpitala do chorej żony z zupą, którą sami ugotowali. Pedał nie wychodzi z domu, kiedy do domu wchodzi dziecko. Pedały wstają w nocy i szukają zabawki pod dziecięcym łóżeczkiem, chociaż rano wstają do pracy, a ona zostaje w łóżku. Pedały nie nazywają swoich kobiet i przyjaciółek oślicami, krowami, pizdami i idiotkami. Pedały nie pieprzą cudzych żon i nie mówią im między nią a mną wszystko skończone, jestem z nią tylko z powodu dzieci. 1 SDP – Partia socjaldemokratyczna. [przyp.tłum.] HDZ – Hrvatska Demokratska Zajednica (Chorwacka Wspólnota Demokratyczna), obecnie panująca partia, która doszła do władzy w trakcie pierwszych wolnych wyborów w 1990 r. pod przywództwem Franjo Tuđmana. [przyp. tłum.] 2 99 Pedały nie uważają, że mają niską pensję, bo cały świat się na nich uwziął, a jeśli nie zrobili magistra, nie opowiadają, jak to na uniwersytetach egzaminy zdaje się za pomocą dupy. Pedały kochają kota swojej żony, chociaż najbardziej ze zwierząt lubią psy. Pedały zanoszą kota do weterynarza, trzymają go za kark, gdy weterynarz robi mu zastrzyk w ciało, bez dalszego debatowania płacą sto pięćdziesiąt kun3 i nie żalą się, że musieli czekać dwie godziny na konsultację, otoczeni wielkimi psami, małymi psami, kotami i papugami. Pedały nie martwią się o drwa na zimę, znajdują kogoś, kto im tych drew narąbie i poukłada. Prawdziwy pedał, zanim wyjdzie do pracy, dokłada do kominka. Prawdziwy pedał nigdy nie powie kobiecie, że jej cycki wiszą, że ma dwadzieścia kilo za dużo, z miasta przynosi jej puree kasztanowe z bitą śmietaną na dodatek4. Kiedy na komórce pojawi się numer jej matki, on – podczas gdy ona histerycznie macha rękami – bierze słuchawkę i mówi miło mi panią słyszeć, pani córka jest w ogrodzie, a co u pani słychać, jak tam ciśnienie? Pedałowi podczas seksu się nie spieszy, staje mu kiedy ona ma ochotę, nie naciska i nigdy nie mówi dawaj cipę, sama podpisałaś, kurwo! Pedały myją głowę, codziennie mają na sobie czyste ubranie, brudne wrzucają do kosza, skarpety też. Pedały sami prasują swoje koszule i kładą je do swojej szafy. Kobieta, która mieszka z pedałem, nie ma pojęcia, w której szufladzie on trzyma majtki i podkoszulki. Pedały czyszczą swoje buty i jej buty, i dziecka buty. Pedał wie, jaki numer ubrania nosi jego żona, jaka torebka by się podobała jego córce, jakiej kurtki potrzebuje jego syn. Pedał nie myśli, że jego syn urodził się, by został Eduardo albo Srną5, albo prezydentem Europy, pedał chce, żeby jego syn był szczęśliwy. Pedał na ulicy całuje swojego syna, kiedy go przypadkiem spotka. Pedał nie postrzega innych mężczyzn jako konkurencji i wrogów, którym trzeba dojebać i zniszczyć. Pedał nie ogląda Dziennika, nie ogląda telewizji, nie wie nic o piłce nożnej, nie chodzi na wybory, nie widzi różnicy między HDZ a SDP, nie kocha ojczyzny, tylko swoją żonę. Pedał nie wyzywa sąsiadów i nie truje im psów. Pedał lubi innych ludzi. Pedał nie uważa, że pięściami wszystko można rozwiązać i że ci, którzy tego nie rozumieją, to pedały. Wszystkie kobiety szaleją za pedałami. Szczęśliwe te, które ich mają, pozostałe szukają ich całe życie. 3 4 5 1 kuna chorwacka to ok. 0,59 zł. [przyp.tłum.] Puree kasztanowe to deser uważany za wielki przysmak na Bałkanach. [przyp. tłum.] Darijo Srna – piłkarz chorwacki, reprezentant kraju. [przyp.tłum.] 100 Pedał nigdy, przenigdy nie poszedłby do łóżka z mężczyzną. A skoro pedał to każdy mężczyzna, który kocha kobiety, to kim są mężczyźni, którzy kochają mężczyzn? Mężczyźni, którzy kochają mężczyzn, to prawdziwi mężczyźni. Vedrana Rudan (ur. 1949 w Opatii) – chorwacka pisarka, dziennikarka i publicystka. Od 1991 jest wolnym strzelcem, przed wojną pracowała w radiu. Za rządów Franjo Tuđmana została zwolniona z pracy za poglądy. Napisała łącznie pięć książek: Uho grlo nož (polski tytuł Ucho gardło nóż, 2002), Ljubav na poslednji pogled (polski tytuł Miłość od ostatniego wejrzenia, 2004), Ja nevjernica (2005), Crnci u Firenci (2006) i Kad je žena kurva/Kad je muškarac peder (2009). W Polsce dwie pierwsze powieści zdobyły ogromną popularność, przy czym Ucho gardło nóż zostało zaadaptowane przez Krystynę Jandę w monodramie pod tym samym tytułem. Vedrana Rudan jest przez wielu w Chorwacji uznawana za wroga publicznego numer jeden, jej nazwisko nie figuruje ani w chorwackiej, ani w serbskiej Wikipedii. Tłumaczone eseje pochodzą z jej najnowszej książki o dwóch tytułach i dwóch stronach tytułowych Kad je žena kurva/Kad je muškarac peder. Tomasz Bohajedyn, Medea, grafika 101 Jorie Graham SĄŻNIE W GŁĄB i burzy się morze, szum niepojętej płaszczyzny: dal: niebieski długopalcy ocean i jego nic więcej: nie widać w powyższym niczego prócz wody: woda i bez przerwy białe samoniszczące kwiaty przyboju, i wiry w zbliżeniu, i tutaj, na tym, co zostało z lądu obijanie się bloczków o pusty maszt flagowy, odpływ, wolny dzień, niczego dziś się tu nie upamiętnia – wspomnienia unoszą się, tak, nad tym miejscem, lecz nie wspomnienia kogokolwiek spośród nas żywych – otwórz dłonie – ze śmiechem upuść kawałek złomu – zapomnij o sąsiedzie z góry, którego nie uchroniłeś – zabrali go – zapomnij o tym, jak się bał, o czym wiedziałeś, kiedy dalej żyłeś swoim dniem – dniem przepełnionym miejscem i czasem – przyszli i zabrali go – istnieją dobre maniery na każdą okoliczność – przerwał czytanie i podniósł wzrok, kiedy przyszli – czy nikt ci nie powiedział, że nigdy nie będziesz czuć się u siebie – że pewien rodzaj niewolnictwa jest obecny we wszystkim – i kiedyż to w twoim, faktycznie, dosyć krótkim życiu wolno było ci wierzyć, że to jest na zawsze – wyjmij ręce z kieszeni – wyjmij listę rzeczy do prania, pokwitowanie na wszytko, co zastawiłeś zeszłej nocy – zdecyduj się, kogo winić – trzymaj się swojej wersji – wyłącz oczekiwanie nagrody w niebie – wyłącz mleko ludzkiej dobroci – zatrute od samego początku – tak – kto by się spodziewał, że to była pomyłka – ci wszyscy mordercy i cudotwórcy – zawieszone w pajęczynach baśnie – latawce, anioły, pociski, żółte gwiazdy – chmury – to były domy, które są jego oczami – to było życie, które jest jego oczami – to są rodziny, to jest intymność, to są szczegóły – to są umowy odszkodowań, podsumowania, to jest mnożenie się na powierzchni ziemi, która jest – to są lasy, pokłady węgla, wiążące dwutlenek węgla, są jego – kiedy zmieniają się w źródła dwutlenku węgla – jego – i ropiejące rany, które są – i spichlerz, który się spalił – i nagły cios wymierzony, tak, żeby było bezboleśnie, jak to mówią – jego oczy jego tak jego ciosy, pierwsze zasianie jego nasion w tej naszej jedynej glebie – i kwiat, ucięty kwiat w moim bukiecie, ułożonym tu dzisiaj rano podczas naszego spaceru, bez celu, niczym na wolności, 102 ilustracja Maciej Bugajski gdy poprosiłeś mnie o rękę, i bochenek z jęczmienia, prosa i pszenicy, który udało mi się położyć na stół tak po prostu, ze świeżego wypieku, w życiu. PRZY EKSHUMOWANYM CIELE ŚWIĘTEJ KLARY W ASYŻU Tu więc jesteś, królowo światłocienia, czarna dziewczyno, wyszywasz na nas. Co poprawiłabyś, gdybyś wróciła na wierzch nienaruszona? Czy to, co chciałaś nam pokazać, jest takie krzywe? Tu jesteśmy, tymczasowi u twojej śmiertelnej ławy. Niebo nad naszym nieodwracalnym postępem, nieczystym i czasem radosnym, jest błękitne. Niebo nad czy mam się z nim rozstać czy nie, nad mitem, obozami zagłady, nad dłońmi Bruny, wyrabiającymi koronki tak szybko, że nie nadążam patrzeć, jest błękitne. Błękitne nad twoim ciałem pozagrobowym na wznak w czarnej sukni ze złotą lamówką, kiedy patrzy na nas, niezużytych. Jak gdyby ciało było, mimo wszystko, na wieczność, oto ona, twoja bezceremonialna skromność, czysta, nawet spod zwałów ziemi, po sześciuset latach, po tym, jak w ludzkich umysłach zmieniłaś się w symbol. Jak gdyby ciało nieodmiennie było taką deklinacją: więcej ciała. Pod ruchem więcej ciała, pod światłem dnia i gniciem i prawem... Czy to jest prawda? nocny wiatr coraz bardziej zmiękcza drzewa oliwne, aż zaczynam je widzieć tam, gdzie były właśnie wtedy i nazywam to: drzewa oliwne. Dotykam tej miłości. Głębokiego opóźnienia. Tego i tego kochałaś, z tym i tym się rozstałaś przed ukończeniem dwudziestu jeden lat, nazywając to wiarą, ustanawiając zakon podobnych sióstr, całych na czarno, z czarnym zasłonami na twarzach. Nie po to, żeby się ukryć przed nami. Po to, żebyśmy cię zobaczyli. Opieram się teraz o twoje nigdzie. 103 ilustracja Maciej Bugajski OBCY Ręka, którą na tobie położyłam – co, jeśli nie istnieje tam, gdzie rozpoczęła drżącą deklinację twojej rozpinanej koszuli, zmierzch opóźnia się z każdym szklistym, arktycznym guzikiem, wyblakła czerwonawa koszula – co, jeśli nie istnieje – te palce przeszukujące bawełnianą powierzchnię, pływające w nieugiętej powierzchni – co, jeśli nie ma miejsca, w którym może istnieć to szukanie miejsca, żeby się położyć, stworzyć maleńką cywilizację – tu pomiędzy mchem i długimi korytarzami popołudniowego światła – pomiędzy przesadą ozdobnych cisów ułożonych w powolnej pieszczocie dnia wzdłuż ceglanej kamienicy, bez zachłanności, bez planowania po omacku szukania miejsca, jedno z nas oparte teraz o drzewo, jedno z nas jak cień nad wodą, jedno z nas błaga, jedno z nas bierzę miarę, myśli, przemyśliwuje, pomiędzy środą i czwartkiem, co, jeśli nie istnieje miejsce, gdzie po raz pierwszy ręka spoczęła na twoim sercu, bawełniane dżinsy i ciało w środku, mieć je na zawsze, pierwszy owoc z gąłęzi, zaniemówienie, trzaśnięcie drzwi, silniki samochodów gasną na skrzyżowaniach – czy to miejsce jest umięśnione? czy to są akordy, których pragnie otwarta dłoń? narzeczona chwili, ślubująca wierność, trochę rozmowy nami jak ślady stóp, czy przetrnie się z trzepotem skrzydeł przez powłokę ciała, po które sięga, ta ręka teraz na tobie, plakietka, prześwietlenie, namierzające cel, hipoteza, z półsłówek, ponad giętkim, plotkarskim, blaszanym sercem – bezwzględnym – 104 ilustracja Maciej Bugajski żeby powołać cię do istnienia – Czyje imiona kartkuje wiatr, żeby nas dojrzeć? A za nami: tulipany wyrastające nie wiadomo skąd – ziemia otwierająca tysiące wiek. Tak łatwo. Kciuk za kciukiem. Całe ręce. Przepychające się w górę. Są kwiatami, bo zatrzymują się tam, gdzie trzeba. KOCHANKOWIE Wpatrują się w siebie nawzajem już od dłuższego czasu. Wokół nich – przedmioty (w przybliżeniu 1980 r.) Dalej korytarze, okna, łąka, _____________. Wpatrują się nawzajem w swój koniec już od dłuższego czasu. Ona próbuje sobie przypomnieć, nadaremnie. Próbuje tego drugiego – Nadziei – zarzuca haczyk odrobinę w przód, Ach, ale to kosztuje zbyt wiele. Albo po nas przyjdą teraz, albo wcale, mówi Kochanie. Wokół nich – przedmioty, minuty, Nie wypowiedziane w przelocie. Oto jest, tutaj, koniec piękna, teraźniejszość. To, do czego wlał się pejzaż. Z czego chce wyrosnąć, płożący się, nabrzmiały... Nie Nie mówi głos i przyszpila samo serce tych cieśnin. Opuść opuść kurtynę. Ty tam w fotelu, ty tam. Oto spojrzenie, pomiędzy nimi, szybkie, żar. Oto spojrzenie unoszące się – na grzbiecie czego, droga pustko? Oto jest, tutaj – Zdecydowali, że dadzą temu wszystko, a potem się zobaczy. Zdecydowali, że chcą, by reszta otaczała ich ciasno, o tak. Chcą być posiadani, jedynie to jest w stanie ich posiąść. Spojrzenie, spojrzenie wreszcie uwolnione od wypatrywania, pośpiech wreszcie odczepiony od spieszenia się. Wszędzie wokół coś palącego, jak pył albo ława przysięgłych. Ty tam. Skończyli mówić. Skończyli oczekiwanie. Albo teraz, albo wcale, myśli ona, nie ruszaj się. Wszędzie wokół coś palącego – niech ono zadecyduje. Będziemy musieli nadać mu kształt (prawda?) nie ruszaj się. I krzyki coraz bardziej nie ruszaj się. Jak __________ to spojrzenie między nami nie ruszaj się. Jeżeli w środku zaczyna się małe przerażone szczęście jak idea koloru jak idea koloru opadająca, żeby zabarwić emanację, rzecz, jak ręka, trzymająca zapaloną świecę w drzwiach, które się rozwierają, jeżeli, ach, jeżeli – zostaw to. Posłuchaj, to jest to, co może je teraz złowić – spojrzenie – wyjącą i gryzącą wyrwę – i nasze dwie twarze wzniesione 105 ilustracja Maciej Bugajski żeby nic się nie zaczęło (nie odwracaj wzroku), żeby nie było gdzie indziej, żeby nie było gdzie indziej, w które można się zasiać, tylko to tutaj pomiędzy nami, to spojrzenie (widzisz mnie?) to spojrzenie unoszące się na pragnieniu, na braku, ten długi chudy anioł, którego ciało jest łodygą, bez korzenia, bez kwiatu, którego ciało stwarzamy, którego ciało jest ___________, (tylko szybszym, znacznie szybszym, pożogą) anioł, ostatni, jedyny, który jeszcze jest w stanie tu przeżyć (podczas gdy w korytarzu zapisują nazwiska) (podczas gdy w korytarzu buty mruczą o pastę) ostatni, już ostatni, przy życiu, tak – tak – ale bezskrzydłe to pomiędzy, bezskrzydłe – UCIELEŚNIA Jesień w pełni i wystąpił błąd, zakwitła śliwa, dwanaście kwiatów na trzech różnych gałęziach, co dla nas osobiście oznacza brak kwiatów na wiosnę, a może brak kwiatów na tych gałęziach, na których właśnie przysiada, znienacka, szaro-złoty wędrowny ptak – jest tu jeszcze? – szeleści, pomnaża niewłaściwe powietrze, porusza gałęzie drobnymi skokami, potem nieruchomieje – bardzo nieruchomo – wydycha w ten tlen, który przywłaszcza sobie też mój wytężony wzrok, właśnie tak, wchłania go, także moje myślenie, które próbuję odciąć, moje człowieczeństwo, nie jestem błędem, myśli moje człowieczeństwo, nie mogę udać się gdziekolwiek indziej niż do tego ciała, po każdej z chwil następuje wyłącznie inna chwila, oddychaj, oddychaj, moje komórki sięgają na zewnątrz, mnożę się na powierzchni tej ziemi, na błocie – widzę swoje ślady w słodkim niebieskawym błocie – gdzie właśnie stawałam na palcach, żeby zobaczyć, czy to naprawdę były kwiaty; czy przypadkiem, myślałam, nie papiery na wietrze, i smutek jest we mnie jak po przymusowym rozstaniu, jak wtedy, kiedy kochałam osobiste kochanie, co teraz wydaje się nie do pomyślenia, i patrzę na bramę, jaka jest otwarta, wygląda, jakby sam fakt Boga jako wynalazku w niej tkwił, pewnie, jak w siodle, wygodnie – i dokąd z niej droga prowadzi – i czy urwane druty wiszą z konarów, i głos, który usłyszałam kiedyś, mijając, jak mi się zdawało, śpiącego 106 mężczyznę, wymamrotane przekleństwo, i klatka po tym, jak wypuszczono zwierzęta, są gdzie indziej, na innym wybiegu, wybieg z pustą klatką lśni, klatka jest na pokaz, żałobna, na nic, twoja pielgrzymka kończy się tutaj, jestśmy wyspami, nie zrodzimy niczego i co mam zrobić ze swoją wyobraźnią? – i osoba we mnie drży – i jest jeszcze niewinność, która zaczyna się gdzieś nawet w tej chwili, i dziwne puchnięcie tak zwanej Drogi Mlecznej, i odgłos skrzydeł ptaka, kiedy podrywa się nagle, i jak zmierza w określone miejsce, i ta precyzja, i jak nie mogę już dłużej być pewna, że niczego nie wie, płomienny, jak brzytwa, pierzasty wąż, którego widziałam jako dziecko, z kamienia, i jak wpatruje się we mnie ze szczytu piramidy, i krew spływająca z ofiary, i wróżbici rozrywający serca hakami, żeby oznajmić, co się zdarzy, co jest prawdą, i cała krew, przez tysiąclecia, płynąca, żeby odwlec przyszłość, odwlec, i armie na dalekich równinach, połysk ich zbroi w oku tego ptaka w tej chwili, kiedy leci w moją stronę, potem nade mną, i odgłos tysięcy mężczyzn, zebranych już za wszelką cenę, odgłos podrywającego się ptaka, ciężki, szeleszczący tam, gdzie przelatuje – z tym, że to jednak jest jastrząb, nie przyjrzałam się dokładnie, odleciał polować na sąsiednie pole, i chlorofil krąży, i słońce się zassało, i arcykapłan odchodzi w tej chwili od resztek ciała zostawionych, jak każe obyczaj, dla miejscowego ptactwa. Tłum. Ewa Chruściel i Miłosz Biedrzycki Jorie Graham – jedna z najbardziej znanych i nagradzanych poetek amerykańskich. Obecnie wykłada na Universytecie Harvarda jako Boylston Professor of Rhetoric (jej poprzednikiem na tym stanowisku był Seamus Heaney). W latach 1997–2003 pełniła funkcję rektora Akademii Poetów Amerykańskich. W 1996 r. otrzymała nagrodę Pulitzera. Obok innych nagród i wyróżnień otrzymała stypendium MacArthur Fellowship, tzw. „grant dla geniuszy”. Opublikowała do tej pory dwanaście tomów poezji, z których najnowszym jest Sea Change z 2008 r. Jej wiersze zostały przetlumaczone na hiszpański, włoski, francuski i niemiecki oraz wydane w tych językach w formie książkowej. O poezji Graham pisali tacy czołowi krytycy amerykańscy jak Helen Vendler, Calvin Bedient czy Forrest Garnder. Ukazał się również zbiór esejów na temat jej tworczości. Jest, obok Johna Ashbery’ego, najchętniej wymieniana i tłumaczona za granicą spośród poetów i poetek amerykańskich. W Polsce ukazały się jej poszczególne wiersze w antologii poetek amerykańskich pod redakcją Julii Hartwig oraz w tłumaczeniach Jacka Gutorowa. Informacja bibliograficzna: „Sążnie w głąb”, oryg. „Full Fathom” z tomu Sea Change (2008 r.) „Przy ekshumowanym ciele świętej Klary w Asyżu”, oryg. „At the Exhumed Body of Santa Chiara, Assisi” z tomu Erosion (1983 r.) Obcy”, oryg. „The Strangers” z tomu The Errancy (1997 r.) „Kochankowie”, oryg. „The Lovers” z tomu The End of Beauty (1987 r.) „Ucieleśnia”, oryg. „Embodies” z tomu Sea Change (2008 r.) 107 WOJNA I POKÓJ 1. Wojna i pokój, pokój IIIi wojna, FESTIWAL PULS LITERATURY kula utula nas, bogobojna, WOJNA I POKÓJ chłopie, w okopie męska przygoda, Łódź, 9–13 XII 2009 w żyłach krew młoda, błoto i woda, groby, mikroby, ścieki, zasieki, śmierci uroda, wojna i moda. 9 XII 2009 (środa) BRZEZINY, MUZEM REGIONALNE (Brzeziny, ul. Piłsudskiego 47) g. 17.00 – Kłopoty z wiedzą, kłopoty z wiarą – prezentacja miesięcznika „Tygiel Kultury”: Wojna i pokój, pokój i Joanna wojna, Rozwandowicz, Krystyna Stołecka, Zbigniew W. Nowak. g. 17.30 – Świat niedopowiedziany – I Ogólnopolski Konkurs Poezji Lirycznej zdrada się skrada, noc niespokojna, żona zmęczona, blada im. jakAndrzeja flaga, Babaryki – uroczystość wręczenia nagród. g. 18.30 – List do M – koncert zespołu AGNES’BAND. 2. ale nim skona puder nakłada, barwy wojenne, miłość i blaga, 10 XII 2009 (czwartek) dąsa się, kąsa, gadaPOLESKI i bada. OŚRODEK SZTUKI (Łódź, ul. Krzemieniecka 2a) g. 18.00 – Errata do biografii: Władysław Broniewski – projekcja filmu Macieja Gawlikowskiego – wprowadzenie: Sergiusz Sterna Wachowiak. literackie a przełomy historyczne – rozmowa z okazji 20-lecia Stowarzyszenia Wojna i pokój,g. 18.30 pokój–iŻycie wojna, Pisarzy Polskich: Sergiusz Sterna Wachowiak, Wacław Holewiński, Zdzisław nuda, ułuda, więc noc Jaskuła, upojna, Andrzej Strąk. trawa, zabawa,g. 19.30 chwała i sława, – Poezja na co dzień – Lucyna Skompska. g. 20.30 – Krytyk i jego pisarz: Tomasz Bocheński – Zbigniew Kruszyński. biada ci, biada, bo śmierć jest hojna, g. 21.30 – I poszedł – recital Agnieszki Greinert. 3. 4. ślepa zwierzyna, w popłochu pada, noc ją zarzyna, krwawa obława. 11 XII 2009 (piątek) POLESKI OŚRODEK SZTUKI (ul. Krzemieniecka 2a) g. 17.00 – Fabryka kurzu – prezentacja książki Jana Czarnego. kim jesteś. Wokół książki Witolda Wirpszy – Maciej Melecki, Wojna i pokój,g. 17.30 pokój–iPolaku, wojna, Dariusz Pawelec i Zdzisław Jaskuła. noc raz jest słodka, g. 18.30cnotka, – Krytyk raz i jegozbrojna, pisarz: Roman Kurkiewicz – Marek Bieńczyk. panie i panki, g. 19.30 bary i banki, – Barwy wojenne literatury. Nowe tematy – nowe konteksty – nowe estetyki. Panel z udziałem: Kingi Dunin, Krystyny Pietrych, Przemysława Czaplińskiego skiny i geje, kurwy, złodzieje; Piotra Śliwińskiego. książki kto pali z minąi tak chytrą, g. 20.30 – Flesz poetycki – Życie świetnych ludzi, Makijaż, Przester – Kacper Bartczak, diabeł z portali czy bóg in Jarniewicz, vitro? Maciej Melecki. Jerzy g. 21.00 – Proza poetycka – IV Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Witolda Sułkowskiego – rozstrzygnięcie. g. 21.30 – Głośniej od bomb! – I Slam Poetycki Pulsu Literatury. Odmienne stany świadomości – koncert. zespołu PURGA. W sercug. 22.30 jak w–piecu Ref. wojna się toczy, 12 XII 2009 (sobota) chłodna nienawiść POLESKI OŚRODEK SZTUKI (ul. Krzemieniecka 2a) wypala g.oczy. 17.00 – Wojna i Pokój – nowy zeszyt kwartalnika „Arterie”: Magdalena Nowicka, Przemysław Owczarek. Kolumbowie dziś – panel z udziałem: Tomasza Cieślaka, Jacka Gutorowa, W sercug. 17.30 jak w –piecu Radosława Kobierskiego i Krzysztofa Siwczyka. grzeje się żmija, g. 18.30 – Krytyk i jego pisarz: Piotr Śliwiński – Paweł Marcinkiewicz. syczy i g. 19.30 kąsa, – XV Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Jacka Bierezina czasem zabija.– Jubileuszowe wystąpienie Karola Maliszewskiego – Dzikie dzieci – mityng poetycki z udziałem laureatów poprzednich edycji – Zapaść i Fabryka tanich butów – Joanna Lech i Magdalena Gałkowska W sercu jak w –piecu Prezentacja nominowanych XV OKP im. Jacka Bierezina. g. 21.30 – Gość człowiek się spala, specjalny festiwalu: Andrij Ljubka (Ukraina). g. 22.00 – V Turniej Jednego Wiersza o Czekan Jacka Bierezina. i tylko miłość g. 22.30 – Jestem tutaj – koncert zespołu NOT. czasem g. 23.30 ocala. – Zamknięcie festiwalu: uroczyste wręczenie nagród III Festiwalu Puls Literatury. 108 Imprezy towarzyszące: TRANSLATORSKI PULS LITERATURY 11–12 XII 2009 (piątek–sobota) POLESKI OŚRODEK SZTUKI (ul. Krzemieniecka 2a) Warsztat dla tłumaczy z literatur niemieckojęzycznych: austriackiej i szwajcarskiej (dla osób wcześniej zakwalifikowanych). Prowadzenie: Sława Lisiecka, g. 12.00–17.00 PULS LITERATURY DLA DZIECI 9–13 XII 2009 BRZEZINY, MUZEM REGIONALNE (Brzeziny, ul. Piłsudskiego 47) 9 XII 2009 (środa) W moim ogrodzie mieszka czarodziej – spotkanie z Kaliną Jerzykowską. MUZEUM KINEMATOGRAFII (pl. Zwycięstwa 1) 13 XII (niedziela), g. 12.00 Przez mapę na gapę – filmowy poranek z Andrzejem Strąkiem. PULS LITERATURY W FILMIE 11–17 XII 2009 MUZEUM KINEMATOGRAFII (Łódź, pl. Zwycięstwa 1) 11 XII (piątek), g. 17.00 Obywatel Poeta (2000) – reż. Jerzy Zalewski (75’) Testament Jerzego Giedroycia (2007) – reż. Jerzy Zalewski (45’) Errata do biografii: Władysław Broniewski – reż. Maciej Gawlikowski (26’) 12 XII (sobota), g. 18.00 Filmy z cyklu 14 bajek z królestwa Lailonii Leszka Kołakowskiego: Czołówka (1996) – reż. Piotr Dumała (1’) O największej kłótni (1999) – reż. Zbigniew Kotecki (15’) O wielkim wstydzie (1998) – reż. Jacek Adamczak (16’) O zabawkach dla dzieci (1999) – reż. Hieronim Neumann (15’) Jak Bóg Maior utracił tron (1999) – reż. Piotr Muszalski, Paweł Walicki (17’) O sławnym człowieku (1998) – reż. Krzysztof Kiwerski (15’) Przed projekcją: spotkanie ze Zbigniewem Koteckim 13 XII (niedziela) g. 17.00 – Mniejsze zło (2009) – reż. Janusz Morgenstern (109’) g. 19.00 – Spotkanie z Januszem Andermanem g. 20.00 – Parę osób, mały czas (2005) – reż. Andrzej Barański (105’) 16 XII (środa), g. 18.00 Wojna polsko-ruska (2009) – reż. Xawery Żuławski (108’) 17 XII (czwartek), g.18.00 Tatarak (2008) – reż. Andrzej Wajda (85’) 109 Hymn Festiwalu Andrzej Strąk WOJNA I POKÓJ 1. Wojna i pokój, pokój i wojna, kula utula nas, bogobojna, chłopie, w okopie męska przygoda, w żyłach krew młoda, błoto i woda, groby, mikroby, ścieki, zasieki, śmierci uroda, wojna i moda. 2. Wojna i pokój, pokój i wojna, zdrada się skrada, noc niespokojna, żona zmęczona, blada jak flaga, ale nim skona puder nakłada, barwy wojenne, miłość i blaga, dąsa się, kąsa, gada i bada. 3. Wojna i pokój, pokój i wojna, nuda, ułuda, więc noc upojna, trawa, zabawa, chwała i sława, biada ci, biada, bo śmierć jest hojna, ślepa zwierzyna, w popłochu pada, noc ją zarzyna, krwawa obława. 4. Wojna i pokój, pokój i wojna, noc raz jest słodka, cnotka, raz zbrojna, panie i panki, bary i banki, skiny i geje, kurwy, złodzieje; książki kto pali z miną tak chytrą, diabeł z portali czy bóg in vitro? Ref. W sercu jak w piecu wojna się toczy, chłodna nienawiść wypala oczy. W sercu jak w piecu grzeje się żmija, syczy i kąsa, czasem zabija. W sercu jak w piecu człowiek się spala, i tylko miłość czasem ocala. 110 XV EDYCJA KONKURSU IM. JACKA BIEREZINA NA POETYCKI DEBIUT KSIĄŻKOWY NOMINOWANI DO NAGRODY Piotr Nita (godło: Bougart) Paweł Łęczuk (godło: plewap) *** tous les matins du monde pisanie pisaniem ale nic się nie dzieje nic się nie niesie widzę się jak na dłoni pisze się tu nic ponad to co dziać się ma i mam to napisane i wyraźnie i czytelnie podpisane oj agnieszce stara kurwa przy barze śpiewała ciągle „hey joe”, chociaż sto razy mówiłem, że na imię mam paweł. kiedy już wyszła, włączyliśmy „wszystkie poranki świata”. a jaki był twój poranek, agnieszko? czy rzeczywiście piękniej drozdy leśne śpiewają, niż śpiewak płatny na chórach? samba przed rozstaniem: nie nie możesz teraz odejść. że to co ode mnie do mnie tylko trafia nie wołane samo się zjada gryzie w język żuje i łyka to co napisane i tego co pisze też podpisano oj pisane pisaniem i nic się dalej nie niesie jeno podpis - jo Radosław Sączek (godło: SZABOLSC) wyjątkowo Myślisz o tym, że napiszę i ja pewnie myślę, ze to ty napiszesz. Mam ponad trzydzieści lat, a testowałem podobny kontakt dwa razy. Jednak nigdy z wielką chmurą nad Żoli. Nigdy tym telefonem, nigdy z tematem wiersza i prawdopodobnie nigdy obok robót drogowych. Ciężarówka wrzyna się w blok i zastawia przejście. Zyskuję i tracę siłę na przemian z postępującą utratą wzroku. Wracam, patrząc w ocean przez sieć, schwytany jak klucz przez drzwi klatki schodowej. 111 Tomasz Bąk (godło: PAN PLANETA) Blitzkrieg Pierwsze kroki w przypadkowych butach, za rękę z nową Lili Marlene. W kieszeni kości i aspiryna, w Lili Marlene – jungen Mensch, Franzozisch. To nowy rok – regularna wojna, my kontra kompania miejska i batalion przyjezdnych. W centrum miasta wyrosły szklane tulipany, niesie się potłuczone echo – Czerwone maki na Monte Cassino, nucę jakbym oberwał po łbie narodem. Przed kościołem przyklękam, modlę się za niewypały, niewybuchy i niedopałki. Ksiądz zrzuca z ambony papierową katiuszę, posypuje głowy prochem, popiołem. Asfalt zdobią plamy oleju i koleiny po pochodach pierwszostyczniowych. Dopada mnie czerwone światło, choć Tomaszów to nie Amsterdam. Muszę zwolnić – zgubiłem język, gdzieś w starym roku, przy lewym bucie. Jakub Sajkowski (godło: Kochanemu Wojtusiowi w dniu pierwszej komunii) Jałta Magdzie To ma wyglądać w ten sposób: będziesz czytać Czechowa i nagle staniesz się tą damą z pieskiem – miało być za późno, lecz spotkałaś mężczyznę, który w danym momencie był znudzonym Onieginem i musiał się tutaj przenieść (taki żarcik Wolanda). I wszystko, wszystko, wszystko zaczyna się łączyć – coś popchnęło Annuszkę, ten cypelek oleju (tak, to był cypelek) sprawił, straciłaś grunt, tramwaj nagle przyspieszył i rzuciło na Krym, ulicę, gdzie wreszcie jest dialog, melodia, że krok dalej inny stan skupienia. To daje, zdaje się, szansę. Napiszesz jedyną w życiu powieść, z mnóstwem odniesień, i tylko on ma powiedzieć, że wszystkie rozumie. 112 Przemysław Witkowski (godło: Wożiszek) WYCHOWANIE OBYWATELSKIE znów trzystu zabitych w iraku, transmisja z planety małp, remisja raka u sąsiadów, listopad, sen martwych gołębi. (w co to wsiąka, że nigdy nie trafisz na gniazdo, nawet na szkielecik?) jest znaleziony na ulicy liść koki, łuska z browninga, otwarty palnik i cisza na stadionach, allen ginsberg drący jednodoloarówki i henry kissinger negocjuje w dialekcie z chińskim poselstwem. w telewizji puszczają śnięte karpie, złe autobusy jeżdżące bez puenty i dzwonią nowi przyjaciele z tele 2, oferują wymianę filtrów do wody, matki, prezydenta. pęka kra i jest krew z nosa, znak, że coś się rozszczelnia; ciężkie kroki na schodach, źdźbło trawy w bucie, siekiera wbita w uschniętą wierzbę. to jest antyświat, mróz wraca od granicznej rzeźni. Rafał Baron (godło: Kaustyka Jaźni) Azazel Wieczorem pokazałaś mi podziemne państwo w stanie wojny. Upiory walczące o opisanie za wszelką cenę. Nie bierzesz jeńców. Bierzesz na siebie pamięć. Jej podskórne rzeki wciąż żłobią w tobie zbyt wiele koryt. Pamiętaj, by się okopać i zamknij mnie na sen, zalej neonową wylewką. Zatopię twoje demony w zimnym, pustym morzu, które wypluje mnie rano zziębniętego i otumanionego. Podpełznę do ciebie cały w piasku, nosząc w sobie wszystkie odmiany twoich chorób. Będę miał truciznę i antidotum. Jestem Azazel, noszę w sobie wszystko. 113 Joanna Borzęcka (godło: Cool Color) A może oddajmy bazę Kubańczykom Przeklęta chłodnia znowu nawala, przez ten wściekły upał wysiadają wszyscy. Żeby tak jeszcze nie trzeba było utrzymywać ciepła po tej stronie, kiedy glina zalewa mi dom a ja noszę praktycznie bez końca ciężar ściętego drzewa i nie wiem jaki w tym sens. A może to synchronia i stąd starta skórka i zapach pomarańczy, kiedy przylegasz do mnie a oni mówią, że mają nakaz i muszą nas zrewidować, bo zbrodnie w afekcie zwykle dokonuje się z bliska a człowiek z psem nie wzbudza niczyich podejrzeń. Bo tylko drapieżniki chcą widzieć wszystko z ukrycia, a dwa zabójstwa, to już na serio seria i dlatego nadłamane konary, no i jak to się ma do sporej odległość jak na tak przypadkowy cel. I dokąd właściwie idziesz, robaczku, po moim płonącym policzku, przyniesiony z drewnem. Łukasz Witkowski (godło: ecreen) Każdy ma takiego kierowcę na jakiego zasłużył. Już zapomniałem co przywiało w te strony, jakie znudzenie sobą. Nigdy tak bardzo nie myślałem o powracaniu jak teraz przy nim, nieobecnym, za kierownicą, połykaczu drogi i znaków stop. Ocieram się o drzewa niczym o zimną skórę nieruchomych rekinów zakotwiczonych na dnie, zdając sobie sprawę z prowizorycznego bezpieczeństwa metalowej klatki. Teraz jak nigdy przedtem rozumiem, że nie był to dobry pomysł, że z opcji: dotrzeć do celu za wcześnie albo nie dotrzeć wcale, obie są równie prawdopodobne. Jedyny możliwy do przeprowadzenia rachunek dokonuje się w stanie najwyższego skupienia. Gdzie kończy się szczęście tam rozpoczynasz pokutę, powolne wyciąganie odłamków szkła, czarnych grudek żwiru z wychłodzonego ciała. Chodzę w kółko tak by jeszcze nie wracać, stracić głowę, poddać się zawrotom. Ocknąć się przed zapadnięciem zmroku, wyjściem strzyg na żer. 114 Kajetan Herdyński (godło: Artur Niemann) Pisząc, nie zapisując Powiedzmy, że na powierzchni wszystkiego jest improwizacja. Powiedzmy, że sięgamy tylko po najtańsze inspiracje. Powiedzmy, że te wszystkie podróże to tylko wypełnienie treścią dwóch wyrazów, tam i z powrotem, i tego, co pomiędzy, choćby toastem za powodzenie, lub nietracenie przynajmniej tego, co się nie powiodło. Powiedzmy, że pielęgnujemy własne niepowodzenia, jak to, co wyrosło na naszym pierwszym oknie z pierwszej ocalonej pestki. I widok z okna, który też zależy od nas. I to, co się gubi między okiem, soczewką lornetki, a linią domów, za którymi pasie się niebo, które nie chce zbyt łatwo dopuścić nas do gwiazd, komet i tego wszystkiego, co nazywamy wszechświatem. Tam, jak astronauci moglibyśmy dryfować nie wiedząc, gdzie jest dół, a gdzie góra. I co to znaczy, że wkrótce ma nadejść nasz czas? Dla nas trudno znaleźć definicję, trudno się nawet pozbierać, kiedy wszystkie kierunki zdają się wołać zamieniając co chwila pozycjami. Historie opowiadają się same, a każde zakończenie jest bardzo pozorne. Natalia Malek (godło: denat czy pasażer) Ciastka lody śmietana Czy nie myślałaś o dziecku, pyta, pochylając się lekko do przodu, czy nie myślałaś, jak pięknym dzieckiem jesteś. I gdy, rozumując ściśle, szukasz predykatu, lub zwykłej dynamiki wewnątrz swojego tekstu, czy wtedy nie przychodzi obraz jaśniejącej kuli, którą rzucono do stóp, w oczekiwaniu na jeszcze jaśniejszą odpowiedź. Jestem tutaj. Pachnie mi z ust słodko, czy nie myślałam o sobie, uchylając się od odpowiedzi, czy nie myślałam, jak dobrze było od niej uciec. I gdy, pozwalając sobie na odejście, szukamy oparcia w czymś tak prostym jak świeckość, czy ona wtedy ma szansę zabłysnąć? Jestem daleko, daleko, daleko. Plotę własny warkocz. 115 Magdalena Dąbrowska (godło: Satargotte) tryb nocny na dobranoc ciało ukryte w poszwie barwy bezsennego nieba przeciągam się przez ucho igły rozwijając ze szpuli jak opasła mulina zdejmuję naparstek by rozpiętą niczym kanwa skórę oznaczyć dokładnie krzyżykowym ściegiem taka mała krucjata potem lnem i konopią zakrywam ci usta wszystko na czasie rozumiesz ekologicznie aż przybierzesz barwy wojenne drżąc jak źdźbło w kolankach z pióropuszem na głowie zdobyczny! mogę spokojnie osiągnąć temperaturę pokojową Beniamin Maria Bukowski (godło: Herostrates) Szkice o władzy. Szkic pierwszy: O rewolucji na Tuoni Na wyspie Tuoni panowała demokracja, Lecz wyspa Tuoni drogą matematyczną Dążyła do optymalizacji. Rachunek prawdopodobieństwa wykazał, że przy współczynniku niekompetencji rzędu dziewięćdziesięciu procent, zgodnie z prawidłami statystyki, każdy rząd z natury swej musi być niekompetentny. Tymczasem monarcha, a w każdym razie jeden na dziesięciu, będzie władcą o przynajmniej miernych zdolnościach. Pozostałych dziewięciu nie robi różnicy. Statystyka się nie myli. rysunki Piotr Pasiewicz 116 Czterej pancerni śmiałym manewrem wdarli się do kultury popularnej i na długo w niej pozostaną. Pancernym nie raz zarzucano, że propagują kłamliwą propagandę komunistyczną, fałszując historię, ale pokolenia Polaków nie przyjmują tego do wiadomości. Do dziś jest to dla wielu film o przyjaźni i przygodach, o których kiedyś marzyli. Mit stworzony przez Janusza Przymanowskiego przetrwał czas Polski Ludowej. Do kontekstu filmowego świata serialu odwołują się reklamy, napisano książkę o kulisach jego powstania, ilustrowane czasopisma publikują sesje zdjęciowe znanych aktorów przebranych za serialowe postacie, a do gazet dodawane są płyty z filmem. Nie przeszkodzą temu protesty ani żądania zdjęcia z anteny filmu zakłamującego historię, obrażającego patriotyczne uczucia Polaków. Książka Janusza Przymanowskiego, na której oparto serial, osiągnęła nakłady rzędu siedmiuset tysięcy i więcej egzemplarzy dopiero w latach siedemdziesiątych, po emisji serialu telewizyjnego. Czterech pancernych i psa drukowano za granicą, we wszystkich krajach dawnego „obozu socjalistycznego”: ZSRR, Bułgarii, Mołdawii, Kubie, Rumunii, NRD. Olbrzymią popularność w Polsce książka zawdzięcza nie tylko serialowi, ale także „Klubowi Pancernych”, który funkcjonował w latach 1966-1970, jako program telewizyjny, ale przede wszystkim społeczny ruch młodzieżowy. Magiczne oddziaływanie „serialu wszechczasów” Od końca lat sześćdziesiątych Janek Kos był bohaterem „żywym”, towarzyszącym codziennemu życiu Polaków. Dzisiaj, po czterdziestu latach, nadal jest w nim obecny. Zastanawiającym wydaje się fakt, iż serial, skrojony na miarę PRL-u, funkcjonuje w świecie popkultury. Co więc spowodowało długowieczność Czterech pancernych? Nie bez znaczenia były wartości, jakie film propagował: przyjaźń, poświęcenie, miłość, praca na rzecz wspólnoty, prawość, sprawiedliwość. Serial zawierał także uniwersalne kulturowo elementy, jak topos walki dobra ze złem, w wyniku której w końcu tryumfuje dobro, a zło przegrywa, choć początkowo przeważa, czy topos wędrówki bohatera, pokonującego przeróżne, groźne przygody, zdobywającego wiedzę o świecie, miłość i prawdziwą przyjaźń, dokonującego właściwych wyborów. 117 Marcin Kępiński Pancerni zawsze wierni, czyli socrealistyczna bajka magiczna Czterej pancerni i pies nie Przeszłość ma tu status są wymysłem propagan- Wano Keczakmadze. mityczny, jest niezmienną dy, zakłamującym historię. Czterej pancerni i pies wartością, która przecho- Są przykładem na mityza- nie są wymysłem propawuje się mimo wciąż pul- cję przeszłości historycznej, gandy, zakłamującym hisdokonującą się w ramach sującego rytmu życia1. Wytorię. Są przykładem na pamięci zbiorowej. pełniająca ją nostalgia to mityzację przeszłości hisnasycony emocjami rodzaj pamięci, nawiątorycznej, dokonującą się w ramach pamięzujący do greckich nostos (powrót) i logos ci zbiorowej. Polega ona na przekształcaniu (cierpienie), pamięci tego, co było i jest w postaci oraz wydarzeń przeszłości we wzory nas samych, ale czego nie możemy w danej i personifikacje wartości, które sankcjonują chwili doświadczyć. Nostalgia to pamięć zachowania i postawy ważne dla życia zbioutraconej rzeczywistości o cechach orbis inrowości3. W serialowym micie nie ma miejterior, a więc uważanego za najważniejszy sca na racjonalność, związany jest z uczuciafragmentu świata. Konfrontacja teraźniejmi, przemawia nie do rozumu, a do serca. szości z przeszłością wypada na korzyść tej Czas, do którego odwołuje się serial – wojna ostatniej. – jest czasem sakralnym, diametralnie różTrudno się dziwić, że serial wywierał tak nym od rzeczywistości dnia codziennego. mocne społeczne oddziaływanie. Był doPodobieństwa między pancernymi a miskonale nakręcony, miał świetny scenariusz, tem na tym się nie kończą, bowiem mit zawyraziste postaci bohaterów, znakomitą kłada wartościowanie. Świat mitu to świat fabułę. Pracowali przy nim wybitni polscy istot krańcowo złych albo krańcowo dobrych scenarzyści, reżyserzy, operatorzy, aktorzy. i nie ma w nim miejsca na odcienie szarości. Serial odwoływał się do rozbudowanej wyobraźni dzieci i młodzieży, która w sponCzterej pancerni, bajka magiczna i epika taniczny sposób zareagowała na stworzony bohaterska przez Przymanowskiego „Klub Pancernych”, Władimir Propp zaproponował wydziele2 będący kontynuacją serialowego świata . nie z szerokiego, różnorodnego tematycznie obszaru bajek bajki magicznej, charakteDo skonstruowania postaci czołgiryzującej się szczególnym zestawem cech. stów i ich przygód autor wykorzystał Rozpoczynają się one od poniesienia jakiejś biografie żołnierzy Brygady Pancernej straty (porwanie, wygnanie) albo od pragim. Bohaterów Westerplatte. Wzorem nienia posiadania czegoś.4 Bajka magiczna dla filmowego Olgierda Jarosza był radziecki kapitan Wiktor Tiufiakow, Gustlika – Ślązak Ernest Jeleń, Janka Kosa – równie młody Stanisław Rzeszutek, a Gruzina Saakaszwilego – dowódca Przymanowskiego z Armii Czerwonej, 1 Na temat nostalgii por. Burszta W.J., Czytanie Kultury. Pięć szkiców, IEiAK UAM w Poznaniu, Łódź 1996. 2 Twórcy serialu to między innymi: Henryk Kluba, Konrad Nałęcki, Agnieszka Osiecka, Wojciech Kilar, Roman Kolski i cała plejada wybitnych aktorów, obsadzanych nawet w rolach drugoplanowych. 118 jest całością o powiązanych ze sobą fabułach, którymi rządzą funkcje/działania – niezmienne stałe. Atrybuty bohaterów bajki magicznej mogą się zmieniać, ale nie zmieniają się podejmowane przez nich działania. Wyodrębnienie stałych elementów bajki 3 Por. B. Szacka Czas przeszły, pamięć, mit, Scholar, Warszawa 2006. 4 Por. Wł. Propp, Historyczne korzenie bajki magicznej, tłum. J. Chmielewski, Wyd. KR, Warszawa 2003. pozwala badać ją i porównywać w kontekście mitów, literatury, religii, społeczność i kultur. Janusz Przymanowski z pewnością znał folklor rosyjski i fascynował się kulturą naszych „słowiańskich braci”. Widać to w większości jego książek, w których „ludzie radzieccy” pełnią zawsze ważne role postaci pozytywnych. Fabuła powieści Czterej pancerni i pies zawiera szereg elementów charakterystycznych nie tylko dla konstrukcji ludowej epiki bohaterskiej, ale i opisu bajek magicznych. Ważnym jej elementem jest rodzina, która na początku żyje spokojnie, szczęśliwie i nic nie zakłóca jej szczęścia. W szczęśliwym życiu rodziny Janka Kosa nagle pojawiają się dramatyczne okoliczności, zmieniające zwyczajny, uporządkowany bieg zdarzeń. Wtargnięcie chaosu w dziecięcy świat poprzedza wyjazd Ojca, nauczyciela i oficera rezerwy, na wojskową placówkę Westerplatte. Z tego nieszczęścia i przeciwdziałania rodzi się zasadnicza fabuła. Zazwyczaj na końcu bajki nieszczęście zmienia się w szczęście. Bohater przeżywa dramatyczne przygody, zdobywa wiedzę o świecie i sobie samym, pokonuje zło, a wreszcie wszystko dobrze się kończy. Kiedy poznajemy Janka, wędruje po syberyjskiej tajdze w poszukiwaniu zwierzyny, jest towarzyszem i uczniem starego myśliwego. Nie od razu dowiadujemy się o tragicznej przeszłości chłopca. Wypadek podczas polowania podsuwa wspomnienia o innym nieszczęściu, śmierci matki i wygnaniu z domu. Motyw wędrówki jest wpisany w dzieje Janka Kosa, który jest typowym bohaterem-sierotą. Matkę zabili Niemcy, a on, ukrywając się przez wrogiem, wydostał się z Gdańska i wyruszył na poszukiwania ojca. Poszukiwania się nie powiodły, a bohater dotarł bardzo daleko, nad Ocean Spokojny, na kraj świata. Zauważmy, że Janek Kos jest postacią nadrzędną w Czterech pancernych, wokół niego osnuta jest akcja, to on stanowi centralne odniesienie dla wszystkich wątków. Taki sposób narracji – cyklizacji wątków wokół jednej postaci – przypomina konstrukcję eposu rycerskiego. Przypomnijmy przykłady Percewala, Tristana i Rolanda. Bohatersierota jest główną postacią mitu, bajki bohaterskiej i tradycyjnego eposu. Zanim Janek podejmie na nowo pełną nadzwyczajnych przygód wyprawę, musi dokonać bohaterskiego czynu. Nie szuka narzeczonej, bo to wyprawa syna w poszukiwaniu ojca, wiążąca się z motywem zemsty rodowej. Chłopiec nienawidzi wrogów, sprawców cierpień jego rodziny, kraju i wszystkich dobrych ludzi. Ma do tego prawo. Nie jest to jednak zacięta, zimna nienawiść. Janek jest, podobnie jak jego towarzysze walki, szlachetny, potrafi okazać wielkoduszność, a nawet litość. To postawa zasługująca na uznanie, tym bardziej że wróg nie posiada podobnej cnoty. Już jako dowódca czołgu, Kos przygarnia zabłąkane niemieckie dziecko, ratując je przed głodową śmiercią. Początkowo załoga sądzi, że mały jest Polakiem, przynoszą mu chleb i mleko, bawią się z nim. Wypowiedziane w obcym, wrogim języku słowa momentalnie zmieniają sytuację, przywołując nieludzki, obcy świat i metonimię śmierci: „Gib mir! Oh, gib mir diesen Frosch!” Po tych słowach roześmiane wokół twarze zastygły. (…) Wrócił Tomasz z grubą kromką chleba w jednej i menażką pełną mleka w drugiej. Stanął zdziwiony bezruchem i nagłą ciszą. (…) – Milch. Brot. – Szkop? – Spytał Tomasz. – Szwabski syn – wycedził przez zęby Wichura. Znowu milczeli długą chwilę. (…) Wreszcie Janek głęboko westchnąwszy, wyrzucił z siebie 119 jedno słowo: – Dziecko. (…) Wziął z rąk Czereśniaka chleb i podał chłopcu5. Las, nauczyciel i magiczny pomocnik Idąc, „gdzie oczy poniosą”, bohater albo bohaterka bajki magicznej trafia do ciemnego, gęstego lasu. Las to rekwizyt obrzędów przejścia, metonimia śmierci, odwróconego porządku orbis exterior. W bajce odgrywa rolę powstrzymującej przeszkody. Zanim bohater znów rozpocznie swą epicką przygodę, musi spełnić warunek bohaterskiego czynu. Przygotowuje go do tego starzec, uczy języka zwierząt, sztuki rozumienia lasu, poruszania się w nim, obcowania z przyrodą, zasad walki. Nauczyciel Janka to surowy i wymagający, mądry i sprawiedliwy Starzec, Jefim Semionycz. Przygarnia bohatera do swego domu, uczy celnie strzelać, chodzić po tropie jak wilk, czytać wiatr, rozróżniać zapachy lasu i zwierząt, rozumieć szelesty i ślady, poruszać się cicho, sprawnie i szybko. Przekazuje wiedzę o świecie6. Zarówno serial, jak i książka Janusza Przymanowskiego poruszają motyw przyjaźni człowieka i zwierzęcia, która wyraża się we wzajemnej pomocy, zwierzę ostrzega człowieka przed niebezpieczeństwem, ocala przed wrogami, wskazuje zagubioną drogę. Magiczny pomocnik towarzyszący bohaterowi to wyraz jego siły i zdolności. Może należeć do kategorii zwierząt (orzeł, koń, wilk) bądź przedmiotów (latający dywan, różdżka), które przenoszą go do następnego etapu wędrówki, do drugiego królestwa bądź innej krainy, wypełniając dla bohatera liczne zadania. Możemy się zastanowić, ile 5 J. Przymanowski, Czterej pancerni i pies, Wyd. MON, Warszawa 1973, str. 301. 6 Pomijam tu topos inicjacji, strukturalny model medialności i separacji. Por. E. Leach, A.J. Greimas Komunikacja międzykulturowa, [w:] E. Leach, Rytuał i narracja, Warszawa 1989. 120 z cech pomocnika posiada czołg, nazwany przez pancernych „Rudy”. Niewątpliwie rolę magicznych narzędzi w przygodach Janka pełni broń, której z mistrzostwem i doskonale używa – zdobyczny karabin snajperski i pistolet. Oba narzędzia są darami od przyjaciół, z którymi Janek zawarł pobratymstwo poprzez wspólny udział w walce. Opis nauk młodego bohatera pozwala dostrzec wspólne motywy bajki ludowej i powieści Przymanowskiego. Jefim Semionycz, czyli starzec-opiekun, zastępujący Jankowi ojca, udziela mu lekcji przetrwania w groźnym świecie, przygotowując go do wyprawy na wojnę. Janek Kos mając szesnaście lat, zabija ussuryjskiego tygrysa, ratując przy tym od śmierci swego opiekuna. Zostaje nagrodzony pierwszym trofeum – uszami tygrysa, otrzymuje w darze „czarodziejskiego pomocnika” – psa Szarika. Trofeum przyda się nie raz, okazane niedowierzającym bohaterowi ludziom, a roli psa nie da się przecenić. Szarik będzie wiernym druhem chłopca, wielokrotnie ratując swego pana i całą załogę od śmierci z rąk wroga. To on, jako szczeniak, wyczuł zbliżającego się tygrysa i ostrzegł przed nim myśliwych. Pomógł Jankowi dostać się do pancernej kompanii, to dzięki niemu załoga „Rudego” wydostała się z okrążenia, radziecki saper rozminował fort, Janek zabił niemieckiego snajpera, a Tomek Czereśniak nie został zastrzelony przez swoich jako szpieg. Nie sposób wyliczyć wszystkich zasług „cudownego pomocnika”. Serialowa załoga, dowódca brygady i żołnierze radzieccy porozumiewają się z psem jak z człowiekiem. Dowódca czołgu ma coś z wróżbity, decydującego o rozpoczęciu wyprawy. Gustlik jest najbardziej typową dla epiki bohaterskiej postacią ludowego siłacza. Grigorij Saakaszwili to nie tylko kierowca czołgu, ale i świetny jeździec, doskonale władający szablą. „Pancerna drużyna” Motywem epiki bohaterskiej w Czterech pancernych jest zbratanie w pojedynku pomiędzy Grzegorzem a Jankiem. Tego rodzaju więź pomiędzy mężczyznami jest charakterystyczna nie tylko dla ludowej wyobraźni i literatury. Wojna to czas zawierania przyjaźni na śmierć i życie, budowania opartych na altruizmie zespołów młodych mężczyzn, poddanych wspólnemu warunkowaniu klasycznemu i narażonych na te same niebezpieczeństwa. Innym motywem jest drużyna towarzysząca bohaterowi we dnie i w nocy, pomagająca w niezwykłych czynach, składająca się z dzielnych rycerzy. Do pancernej drużyny należą: Olgierd, meteorolog wróżący z chmur, siłacz Gustlik, wreszcie pełen zapału, doskonały kierowca i mechanik czołgu Grigorij. Dołącza do nich Janek, przyjęty po dokonaniu niezwykłego czynu – trafia trzy razy pod rząd w środek tarczy. Tworzą oni załogę, spojoną więzią braterstwa walki, silniejszą niż więź rodzinna. Dowódca czołgu ma coś z wróżbity, decydującego o rozpoczęciu wyprawy. Gustlik jest najbardziej typową dla epiki bohaterskiej postacią ludowego siłacza. Grigorij Saakaszwili to nie tylko kierowca czołgu, ale i świetny jeździec, doskonale władający szablą. Rycerską broń przekazuje mu umierający polski ułan, a gru- ziński dżigit udowadnia, że jest odpowiednim kandydatem do stanu rycerskiego. Szabla towarzyszy mu w momentach klęski, śmiertelnie groźnych, jak na przykład wtedy, gdy pancerni zostają złapani przez Niemców. Załoga, zamknięta w ogołoconym z amunicji czołgu, zostaje zmuszona do jazdy na wprost ustawionych dział przeciwpancernych. Grześ odczuwa strach, przypadkiem dotyka jelca szabli i nagle słyszy cichą melodię. Saakaszwili rozumie, że to dedamitca – matka ziemia powtarza kroki idących do boju Gruzinów. Wtedy, nieoczekiwanie dla wszystkich śpiewa pełnym głosem starą, gruzińską pieśń. Grigorij, podobnie jak Janek, Gustlik i Tomasz, czuje łączność z ziemią, jest dzieckiem natury, dobrze znającym jej tajemnice. Przeciwnie Niemcy – ci niepewnie czują się w lesie, boją się ciemności, nie znają języka leśnych stworzeń. Zatracając swoje człowieczeństwo i uczucia, stali się podobni maszynom, swoim ulubionym wojennym zabawkom niosącym śmierć. Porucznik Olgierd Jarosz przejmuje od Starca, Jefima Semionycza rolę opiekuna głównego bohatera. Dowódca „pancernej drużyny” uczy Janka żołnierskiego rzemiosła, zna odpowiedź na każde pytanie. Zarazem opiekuje się nim, czuwa, by nie stała mu się krzywda. Jest dla Janka wzorem do naśladowania i starszym bratem. Gdy ginie śmiercią bohatera, ratując czołg przed ogniem, Kos przejmuje po nim dowództwo i robi wszystko, by godnie go zastąpić. Sam dowódca jest duchem opiekuńczym załogi, a Janek w trudnych chwilach patrzy na jego zdjęcie, dotyka Krzyża Virtuti Militari i zastanawia się, jak powinien postąpić. Przedmioty pozostawione przez Olgierda stają się, podobnie jak tygrysie uszy, amuletami Janka Kosa. Nosi je przy sobie, chroniąc przed zniszczeniem bądź zagubieniem, wierzy, że przynoszą żołnierskie powodzenie. Amuletami 121 mogły być przeróżne przedmioty: pierścień, kamień, podkowa, część zwierzęcia. Taki przedmiot trafiał do człowieka w szczególnych okolicznościach i miejscu, znaleziony bądź podarowany7. Fotografie i odznaczenia, „zgodnie ze zwyczajem”, po śmierci Olgierda przekazał Jankowi dowódca pancernej brygady, a uszy syberyjskiego tygrysa podarował mu Jefim Semionycz. Artefakty należące do Janka i jego drużyny możemy rozpatrywać w kategorii niezwykłych, spełniających funkcje amuletu, chroniącego i przynoszącego szczęście. Braterstwo „pancernej drużyny” Przyjaźnie zawierane przez załogi czołgów Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego były równie mocne jak ta spajająca w jedną, płynnie działającą całość, „pancerną drużynę” z „Rudego”. Od kolektywnego wypełniania powierzonych im zadań bojowych, zależał los własny i całej załogi. Każda zła decyzja dowódcy, pomyłka pozostałych, chwila nieuwagi, wahania, mogła być ostatnim, kosztownym błędem w życiu. Ciągłe napięcie, spędzony razem czas w śmiertelnym zagrożeniu pola walki, wspólne zabijanie wrogów i motywacja ideologiczna, czyniły z załóg czołgów, jeśli przeżyły razem wystarczająco długo, wspaniale zgrane zespoły. Spędzali razem czas w ograniczonej przestrzeni metalowego pudła, dzielili odpowiedzialność za czołg. Załogi łączyła przede wszystkim groźba wspólnej śmierci. Z około czterystu tysięcy czołgistów, których Armia Czerwona wyszkoliła podczas wojny, zginęło trzysta dziesięć tysięcy8. Służba w czołgu, zaraz po piechocie, była przez żołnierzy uważana za najbardziej niebezpieczną i prowadzącą w większości przypadków szybką drogą do 7 Por. P. Kowalski, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, PWN, Warszawa 1989. 8 Por. C. Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939 – 1945, tłum. Bażyńska- Chojnicka K., Chojnicki P., Rebis, Poznań 2007. 122 śmierci lub w najlepszym razie do kalectwa. „Czołgowa śmierć” była jedną z najstraszniejszych, jakie do zaoferowania miała żołnierzom wojna – ci, którzy nie zostali rozerwani na kawałki przez eksplodującą amunicję, płonęli żywcem. Może właśnie z tego powodu czołgiści obu walczących stron ubierali czarne kombinezony. Niemieccy pancerniacy dodatkowo nosili na wyłogach mundurów srebrne trupie czaszki, symbolizujące ich przynależność do śmierci. Z tego powodu Rosjanie brali ich za esesmanów i w razie wzięcia do niewoli, natychmiast rozstrzeliwali. Żołnierze służący w czołgach obu stron konfliktu mogli liczyć tylko na szczęście lub szybką śmierć. Zazwyczaj ich ciała były już tak spalone, że szczątków nie dawało się oddzielić9. Złączonych za życia więzami przyjaźni, śmierć łączyła w jedną garść popiołów. Ciągła troska o czołg i niezawodne funkcjonowanie jego mechanizmów zapewniały załodze większą szansę na przeżycie pancernej bitwy. Zdjęcia czołgów z okresu II wojny światowej pozwalają dostrzec namalowane na ich pancerzach kobiece imiona, rysunki niedźwiedzi, tygrysów, podków i wiele innych wzorów. Wydaje się, że załogi chciały w ten sposób „oswoić” swój pojazd, nadać mu indywidualny, wyróżniający rys, jak też zażegnać potencjalne niebezpieczeństwa. W podobny sposób postępują pancerni. Choć zagrażają im podstępni wrogowie i przeróżne pułapki, śmierć ich nie dosięgnie, bowiem prócz niezwykłych umiejętności, mają jeszcze jednego towarzysza – „Rudego”10. Motyw konia-przyjaciela widzimy przy okazji poszukiwań odpowiedniej nazwy dla czołgu. Nadanie imienia „Rudy” ma na celu odwrócenie uwagi sił nadprzyrodzonych zarówno od pojazdu, jak i Marusi, noszącej przezwisko „Ogoniok”. Wszak w języku 9 Tamże. Por. R. Sulima, Folklor i literatura. Szkice o kulturze i literaturze współczesnej, LSW, Warszawa 1985. 10 rosyjskim to słowo oznacza „ogieniek”, przed którym ma chronić pancernych gruba skóra ich konia. Nadanie imienia jest jednocześnie ochronnym zaklęciem. Czołg otrzymuje imię w związku ze szczególnymi wydarzeniami – pancerni uszli z życiem z wyjątkowo niebezpiecznej misji, a Marusię, postrzeloną przez niemieckiego snajpera, uratowali Janek z psem. Imię „Rudy” zostaje nadane na cześć rannej dziewczyny – sanitariuszki, która zaimponowała pancernym odwagą, jak też jako magiczna ochrona przed ogniem – najgorszym wrogiem wszystkich czołgistów. W ciekawym opracowaniu służącym szkoleniu załóg czołgowych z lat pięćdziesiątych, w rozdziale zatytułowanym „Czołgiści kochają swój sprzęt” czytamy: Czołg – w pojęciu czołgisty – to nie tylko opancerzony i uzbrojony pojazd mechaniczny, który jeśli został uszkodzony w walce, może być opuszczony, a jego załoga (…) będzie walczyła pieszo. Czołg jako całość stanowi dla czołgisty narzędzie walki, potężny środek zwyciężania, potężną broń. Umiłowanie i przywiązanie czołgistów do swoich wozów bojowych zespala ich w jedną nierozerwalną potężną całość; jest to również jednym ze źródeł ich siły bojowej11. „Rudy” to sowiecko-polski, także z powodu składu załogi, niezwyciężony wojownik pola walki. „Rudy” Czołg T-3412: dom, narzędzie walki i przyjaciel pancernych, jest przez wielu historyków woj11 Cz .Lipka, Ogień czołgu, Wyd. MON, Warszawa 1954, s. 82. 12 Na temat czołgu T-34 i innych patrz: II Wojna Światowa, red. Nauk. Matusak P., Bellona, Warszawa 2005; II Wojna Światowa: encyklopedia uzbrojenia, red. A. Zasieczny, Muza S.A., Warszawa 2000; St. Żerko, Ilustrowany leksykon II Wojny Światowej, Wyd. Kurpisz S.A., Poznań 2004; A .Zasieczny, Czołgi II Wojny Światowej, Alma-Press, Warszawa 2005; J. Magnuski, Wozy bojowe LWP 1943-1983, Wyd. MON, Warszawa 1985; jak też liczne monografie Wydawnictwa Militaria, opracowane przez rosyjskich autorów. skowości nazywany czołgiem, który wygrał II Wojnę Światową. To wyjątkowe narzędzie zadawania śmierci stanowi swój własny pomnik, nie tylko w krajach dawnego ZSRR, a więc w swej ojczyźnie, ale i w Polsce. Zdobi miejsca zwycięstw oręża polskiego, muzea, place przed szkołami i jednostkami pancernymi, a nawet jest ozdobą kilku prywatnych kolekcji. W powieści i filmie czołg pełni bardzo ważną rolę, prawie nigdy się nie psuje, szczęśliwie i wiernie służy załodze, nie zawodzi jej w najtrudniejszych momentach. Dzięki niemu pancerni pokonują liczniejszego wroga, jego pancerz osłania ich przed ogniem, pociskami i śmiercią. Choć w czasie bitwy na Pradze załoga zostaje ranna, a trafiony czołg się pali, to jednak bohaterowie nie giną, tylko trafiają do szpitala, gdzie wkrótce lekarze przywrócą im zdrowie. „Rudy”, prowadzony wprawną ręką Grzesia, obsadzony przez wzorową załogę, nie daje szans niemieckim czołgom. Jest bowiem skonstruowany i wyprodukowany w Związku Radzieckim, a z kraju, gdzie panuje najdoskonalszy ustrój na świecie – komunizm, pochodzić mogą tylko najlepsze wytwory ludzkiej myśli technicznej. Również załoga jest motywowana ideologią sowiecką, Olgierd i Grigorij są oddanymi komunistami, chcącymi uwolnić ludzkość od faszystowskiego zła i przynieść zniewolonej Europie wolność. Janek i Gustlik, jako ich towarzysze pancerni, są związani z ZSRR, który dał im doskonałą broń do 123 uwagi. Do tego sowieccy czołgiści, z powodu braku czasu i potrzeb frontu, byli fatalnie wyszkoleni, przed wyruszeniem do bitwy spędzając w maszynach zaledwie kilkadziesiąt godzin. To jedna z przyczyn ogromnych strat wśród załóg czołgów na polu walki. Ci, którzy przeżyli wystarczająco długo, stawali się jednak zgranymi zespołami, spajanymi przez wspólne uczestnictwo w walce i stawianie czoła niebezpieczeństwu. ręki, przysięgą na sojuszniczą wierność. Samych czołgów T-34 ZSRR wyprodukował w czasie II Wojny Światowej olbrzymią ilość; łącznie około pięćdziesiąt pięć tysięcy, czyli więcej niż Niemcy wszystkich typów swoich maszyn. Gdy do tego dodamy inne typy wozów bojowych, w tym słynne ciężkie – „JS” – nazwane tak na cześć Józefa Stalina, łatwo możemy wyobrazić sobie potęgę sowieckiego pancernego walca, zgniatającego wszystko na swej drodze. W rzeczywistości T-34, szczególnie wytwarzany w początkach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, dawał załogom małą szansę na przeżycie walk, między innymi ze względu na: niską jakość produkcji (zwłaszcza pancerza, silnika, urządzeń celowniczych), zawodność układu przeniesienia napędu, ciasnotę wnętrza, brak radiostacji czy nikłą możliwość obserwacji terenu. Na mankamenty takie jak brak jakiegokolwiek komfortu „pracy” załogi czy konieczność używania brutalnej siły do kierowania pojazdem, a co za tym idzie szybkie zmęczenie, nikt z ludzi radzieckich w ogóle nie zwracał 124 Kultura robotnicza, a socrealistyczne motywy Czterech pancernych Czterej pancerni propagują pewien typ bohatera i wartości, charakterystyczny zarówno dla kultury robotniczej w rozumieniu Stefana Czarnowskiego13, jak i jej socrealistycznej wizji. Wedle Czarnowskiego, do nadrzędnych wartości zjawiska określanego przez niego mianem „nowej kultury” należą: sprawiedliwość, solidarność klasowa, praca (rozumiana jako twórcze przekształcanie rzeczywistości), braterstwo, godność ludzka, honor. Kulturę robotniczą cechuje przy tym wyjątkowa spójność i zgodność, jakiej ludzkość nie znała od czasów średniowiecza oraz poczucie misji dziejowej tej klasy. Oczywiście, rozważania Czarnowskiego dotyczą okresu międzywojennego, jednak po 1945 roku władza ludowa chętnie odwoływała się do treści kultury robotniczej, służących rytualizacji życia publicznego. Widać to wyraźnie zwłaszcza w okresie socrealizmu, kiedy komunistyczni „rzemieślnicy” kultury usiłowali przydać jej nowych znaczeń. W Polsce powojennej aż do upadku komunizmu wszystkie ważniejsze wydarzenia społeczne, strajki i protesty wiązały się z robotnikami, traktowanymi przez władzę jako ważne ogniwo jej legitymizacji. W tym 13 Por. Powstawanie nowej kultury, [w:] M. LegiędźGałuszka, Czarnowski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989. sensie dziewiętnastowieczny mit klasy ropancerni, jest wolna od wszelkich wątpliwości botniczej, walczącej o dobro powszechne, czy metafizycznych dywagacji. Jest absolutsytuujący ją w centrum wypadków, istniał nie materialna, stworzona przez człowieka, nadal. Do tego mitu odwoływała się zarówa świat rzeczy materialnych (technika wojenno „Solidarność”, jak i władza PRL-u, choć na) ma służyć sprawnemu prowadzeniu walz innych powodów i w odmienny sposób. ki i jak najszybszemu wygraniu wojny. Czy Kulturę robotniczą charakteryzowawykonywaną czynnością będzie zakładanie ła silna potrzeba przynależności do zbiozerwanej gąsienicy, zabijanie esesmanów, nocrowości proletariuszy, których celem jest ne podchodzenie wrogów, naprawa uszkoprzekształcanie materialnej rzeczywistości. dzonego czołgu, czy ponowne uruchomienie Wizja, którą proponowano, była klarowna fabryki, działanie to musi być wykonane naji jasna: materia, którą zbiorowa praca przesumienniej i najlepiej, jak tu tylko możliwe. twarza – to świat. Praca i czyn rewolucyjny W wyzwolonym przez Ludowe Wojsko Polskie – to źródła wszelkich wartości. Obok praLublinie pancerni spotkają robotników, któcy, dwoma nadrzędnymi wartościami były rzy ukryli przed wycofującymi się Niemcasprawiedliwość i braterstwo. Wszystko inne mi maszyny fabryczne, a teraz pomaga– to złudna nadbudowa. Czarnowski podaje ją odbudowywać zniszczone zakłady pracy. przykład bezrobotnych proletariuszy, z któGdy tylko następuje przerwa w boju, takrymi dzielą się jedzeniem inni, mający praże załoga „Rudego” staje do pracy – pomaga cę robotnicy. Za swą postawę nie oczekują w odbudowie lubelskiej fabryki. Każdy akt nagrody ani nawet podziękowania. Nikt nie pracy i budowy stawał się aktem kreacji nowezastanawia się nad moralnym znaczeniem go, lepszego jutra, dowodem mocy twórczej soczynu. Po prostu jest on cjalistycznego państwa i dla nich czymś „natural- Rzeczywistość, w jakiej funkcjo- jego awangardy – klasy nują pancerni, jest wolna od nym”, tak właśnie należy robotniczej (słynne hawszelkich wątpliwości czy metapostępować. Podobnie fizycznych dywagacji. Jest ab- sło: „Polska wielkim plarzecz ma się w przypadku solutnie materialna, stworzona cem budowy”). pancernych. Zawsze dzie- przez człowieka, a świat rzeczy Czołg, który jest materialnych (technika wojenlą się z potrzebującymi, ich wojennym dona) ma służyć sprawnemu pronie odmawiają nikomu mem, pancerni trakwadzeniu walki i jak najszybszejedzenia ani pomocy, na- mu wygraniu wojny. tują z wielką trowet jeśli będzie to niemieską. Kiedy wyrywają ckie dziecko. Zawsze starają się postępować się z okrążenia, wykonawszy niebezsprawiedliwie – okradający żołnierzy kucharz zostaje przez Janka i Gustlika zdemaskowany i ukarany. Za wzorową postawę żołnierską i odwagę w boju pancerni nie oczekują nagród, nie upominają się o medale i awanse. Wiedzą, że ich przełożony, „ojciec” brygady, wie o wszystkich zasługach swoich podwładnych i stosownie je wynagrodzi. Rzeczywistość, w jakiej funkcjonują pieczne zadanie uratowania sojuszniczego batalionu kapitana Baranowa, bardziej dbają o „Rudego” niż o siebie. Po śmierci Olgierda, który kosztem własnego życia ratuje „Rudego” przed spaleniem, załoga nie chce porzucić zniszczonego czołgu. Właśnie na nim pragnie osiągnąć morski brzeg, czując, że jest do tego zobowiązana przez ofiarę bohaterskiego dowódcy. 125 Przyczyny takiego stosunku do wojennego narzędzia zostają dokładnie wyjaśnione, gdy czołg jest uszkodzony w walce i technik „brygady pancernej” musi przyciąć armatnią lufę „Rudego”. Załoga tłumaczy chorążemu, starszemu, poważnemu mężczyźnie o spokojnych ruchach fabrycznego majstra, dlaczego nie chce „okaleczać” swego towarzysza walki: My na „Rudym” od samego początku. Nie rzuciliśmy go, choć pułkownik chciał dać nowy, z działem osiemdziesiąt pięć. (…) – Każda zadra na pancerzu, to jakby mnie samego skaleczył – dodał Jeleń.14 Technik wypowiada znamienne słowa: Wiem, co was boli, bo od szczeniaka w fabryce robię. Kiedy zaczynałem, musiałem skrzynkę podstawić, żeby do tokarki sięgnąć. Jeśli maszynę lubić, jeśli koło niej chodzić i nie dać krzywdy zrobić, to ona odpłaci.15 Wspólnota i braterstwo w powieści Janusza Przymanowskiego są niezmiernie ważne. „Słowiańskimi braćmi” w walce i odbudowie zniszczonego wojną świata są Polacy i Rosjanie, a przyjaźń między wyzwolonymi przez Armię Radziecką i Ludowe Wojsko Polskie narodami rozkwita dzięki najlepszemu z możliwych ustrojowi, socjalizmowi i jego humanistycznym wartościom. Komunizm upodabniał się do religii przez 14 J. Przymanowski, Czterej pancerni…, str. 367. 15 Tamże, str. 367. 126 swój nacisk na tezę o tworzeniu przez ludzi wspólnoty poprzez rytualne działanie.16 Działaniem spajającym grupę, a zarazem społeczną funkcją religii jest wspólna wiara i podporządkowanie się autorytetom. Cały światowy proletariat miał wyznawać tę samą, komunistyczną doktrynę uciskanych mas. Wiemy, że szczególne więzy łączą „Rudego” z jego załogą. Podobnie jest w przypadku kultury robotniczej. Narzędzia walki o lepsze, sprawiedliwe jutro czynią z człowieka demiurga, stwórcę rzeczywistości, nowego, pięknego świata radości i lepszego życia. Antropomorfizowane narzędzie, jakim jest „Rudy”, ma służyć podobnym celom: chcemy przynieść na nim ludziom wolność, chcemy jak najszybciej skończyć wojnę. Potem będzie pokój, zgoda między narodami, rozbrojenie. Olgierd chce po zakończeniu walki wrócić do pracy meteorologa, Grzegorz będzie traktorzystą, Gustlik kowalem, a Janek pójdzie do szkoły. Każdy z pancernych po wygranej wojnie będzie dalej pracował ku wspólnemu dobru ludzkości. Praca była bardzo ważną częścią przedwojennej egzystencji postępowej części społeczeństwa polskiego – chłopów, robotników i inteligencji pracującej – nadawała głęboki, choć nie zawsze uświadamiany sens ich życiu. Świadomość tę pomoże obudzić nowy, budowany także dzięki wojennemu wysiłkowi, ustrój społeczny – socjalizm. W budowie socjalizmu, jak i w pracy przodują oczywiście ludzie radzieccy, traktujący wojnę równie poważnie, jak przedwojenny twórczy wysiłek, przekształcający przyrodę, podporządkowujący człowiekowi otaczający go, materialny świat. Wiadomo już, dlaczego Niemcy wojnę przegrywają, a wygrywają Rosjanie. Nie tylko dlatego, że ci pierwsi są źli, a ci ostatni stoją po stronie dobra. Wojna niczego nie tworzy, a jedynie niszczy, zaś przynależna ludzkiej 16 Por. M. Kula, Religiopodobny komunizm, Nomos, Kraków 2003. naturze jest właśnie nieustanna, doskonaląca świat i ludzkiego ducha twórcza praca. Janka Kosa uczył takiego poważnego podejścia do wykonywanych obowiązków ojciec – nauczyciel i oficer rezerwy. Gustlika Jelenia i Tomka Czereśniaka ludowej filozofii życia nauczono w rodzinnych domach. Grigorij Saakaszwili, Olgierd Jarosz, sierżant Czernousow oraz Iwan Pawłow to przedstawiciele zahartowanego w bojach kolejnych planów pięcioletnich narodu radzieckiego. Dołączający do załogi pod koniec wojny radziecki saper reprezentuje nowe pokolenie ludzi sowieckich, wychowane całkowicie wedle wzorów komunizmu. Motywy walki, pracy i postępu dziejowego zbliżają zaproponowaną przez autora Czterech pancernych wizję świata do tej kreowanej w ramach socrealizmu, jak i do kultury robotniczej. Jest to dualistyczne spojrzenie porządkujące rzeczywistość w sposób charakterystyczny zarówno dla komunizmu, bajki magicznej, jak i mityzowanej pamięci. Komunistyczna wizja historii zbudowana została wokół manichejskiej walki dobra za złem. Ta „teologiczna”, posługująca się skrajnym wartościowaniem wizja dziejów przedstawiała walkę dobra/komunizmu ze złem/kapitalizmem jako nieuchronny proces prowadzący do zwycięstwa „postępowych sił ludzkości”. Świat, oglądany przez pryzmat utworów socrealistycznych, był uporządkowany i operował tylko barwami biało-czarnymi. Nie było miejsca na kolory pośrednie, co pozwalało każdemu odbiorcy sztuki na łatwą, jednoznaczną interpretację znaczeniowej „przezroczystości”17. Zauważmy, że podział oparty na binarności opozycji jest obecny w micie, nadającym rzeczywistości czytelny, dwudzielny charakter. Potrzeba mitu Centralnym, najważniejszym motywem Czterech pancernych pozostaje wspólne działanie w imię dobra, jak i szerszej wspólnoty ideowej. Zbieżności pomiędzy ludową epiką bohaterską, bajką magiczną i książką Janusza Przymanowskiego, na które możemy się powołać, są aluzją do rozległej tradycji epickiej, wywołaną przez czas walki z niemieckim najeźdźcą, powiada Roch Sulima. Dodajmy, że bohaterowie powieści i filmu na jej kanwie powstałego, są syntezą typów ludowego bohaterstwa, wręcz archetypem rodem z żołnierskich opowieści, gawęd i pamiętników. Mit Czterech pancernych będzie istniał dalej, bowiem jedną z podstawowych funkcji mitów jest wyjaśnianie rzeczywistości, sankcjonowanie podejmowanych działań i nadawanie im sensu. Inną funkcją mitycznych opowieści jest przekazywanie wzorów odpowiedniego postępowania, zasad etycznych, norm i wartości ważnych dla wspólnoty, a uosabianych przez bohatera. Mity pomagają ludziom rozumieć swą przeszłość i projektować przyszłość. Być może właśnie z tego powodu mit Czterech pancernych stał się częścią dyskursu pamięci zbiorowej Polaków, dotyczącej zarówno wojny, jak i czasów dzieciństwa spędzonego w Polsce Ludowej. 17 Por. A. Paluch, Nierealny świat realnego socjalizmu, [w:] Nim będzie zapomniana. Szkice o kulturze PRLu, Wrocław 1997. rysunki Krzysztof Szwarc 127 Piotr Gajda NÓŻ W PŁYCIE Hymny ołowianych żołnierzyków to mieszank a wy- łącznie dla kolesi zbierających w le- sie zardze wia łe bagnety za miast grzybów. w Iraku, istanie, Gruzji czy an fg A w e ni ę si yć iany będą tocz Już niebawem woj sję) i zrobi ogólnośw er w ą ck ra pi ej (j i uci wojnę do siec wojny, aby a w necie. Ktoś wrz w czasach zimnej et rn te in i lil yś ym erykanie w znutowe bum! To Am rnym, aby mogli do ea kl nu u ak at m po ewentualny nkra: Is zachować łączność z prezydenckiego bu at ik un m ko m sa n wysyłać te dzenia i bez skutku There? h z kapustą There Anybody Out informacyjny groc ę si je da po ej ór kt ka, w częśDzisiaj net to stołów parcie, bo o wiele za as w ie dn pa do ochówkę. Zanim ton „40:1”, albo żołnierską gr iego zespołu Saba zk ed w sz sk dy le te Youtube awaciej oglądaliście na na których sprzed o, gr lle A i m ja kc au o albo strony z n dzwon? niż szwedzkie porn cie się, komu bił te ów an st za o, lv vo ki hody mar wym? no używane samoc ym aparatem słucho nn zy ec ni z om nt om? Kombata ie lub fePatriotom? Harcerz z wiadrem na głow ii or st hi om el ci zy allu, nauc zruszeMiłośnikom paintb ja ocierałem łzy w i , ch O ? la ul tb pi aku adidasa i bohaterstwo tyszystom spod zn Szwedów opiewa u ci eś sz h ac ow sł pięknych Wojny nia, słysząc, jak w źdźcą podczas II je na im ck ie em ni walczących z urat czytał polskich żołnierzy sk synowi, który ak dy le te y an ni om sp wałem w emieŚwiatowej. Pokazy omocji z języka ni pr ał ym rz ot e ni k haTrylogię, ale i ta Potopie – pełna re sienkiewiczowską o em ał ni m po za i i chemii. Za to ja trochę ckiego, matematyk miętamy!) jest już pa te et ox (R ą zn a, bo z muzyc ierzy kapitana bilitacja historyczn i bohaterstwo żołn ny iz W ny ro ob storia a, ale na gorzej. Owszem, hi o za metalowe serc lk ty e ni ać yt w ch i oniu 1939 mus metal, czyli skrzyż Raginisa we wrześ er w po a gr n to ba zyznę, szwedzki Sa tów! Boga, Honor i Ojc i w tempie 45 obro ym an cz sz pu n de ai ytami Iron M byisty zagrzewający wanie operetki z pł al ok w os gł i y ad szarży lekkiej bryg j płycie Syntezator, tempo ego dla siebie na te cz ni si pi ip (h i śc sie rawiania miło i” zbierających w le najmniej nie do up es ol „k a dl ie zn ąc , to mieszanka wył raczej nie odnajdą) y zamiast grzybów. zardzewiałe bagnet 128 p yc oz p ro e ni ja j t es na u n to ba Sa ż a k ja ta to e ki s ru p k - r po y bu r nk The Art Of War – już sam tytuł mówi sam za siebie, a w dodatku Szwedzi postanowili połączyć „filozofię Ikei” z chi ńską sztuką walki sprzed dwóch i pół tysiąca lat („Sun Tzu Says”), aby swojemu projektow i nadać głębię porównywalną do wy miarów frontowych okopów. Dzięki tym zabiegom na pewno udało im się jedno – ani od dzisiaj, ani od jutra nie będzie się mówić, że szwedzki power metal jest tak samo gówno wart jak niemiecki metal, ponieważ propozycja Sabato nu nie jest aż tak toporna jak pru skie bunkry na Wale Pomorskim. Niemniej „The Ghost Division” zaczyna się podobnie jak 1000 podobnych mu produkcji; szaleńczy atak gita r, chóralne klawisze i podniosły klim at. Utwór tytułowy to kawałek solidnej, metalowe j sztuki, ale kto by chciał stawiać pomnik pilnikowi do metalu? Tym bardziej, że wszystkie kompozycje są dość prosto skonst ruowane i posiadają wyraźnie wybijające się, nieskomp likowane refreny. To takie typowe heavy/powermetalowe hymny, łatwo wpadające w uch o. Mocno rytmiczne z wyrazistymi wokalizami i pracą gitar, obojętnie, co akurat weźmiem y na „warsztat” – wojnę radziecko -fińską w „Talvisota”, pancerną bitwę pod Kurskiem w „Pa nzerkampf ”, Monte Cassino w „Un ion (Slopes Of St. Benedict)” albo czasy pierwszej wo jny światowej w „Cliffs Of Gallip oli”. Gdyby nie ten power metalowy sztafaż (nacisk kła dziony na wokal Joakima Brodéna, wyśpiewującego kolejne utwory wzmacniane przez chó rek w szczególnie podniosłych mo mentach, za którymi ciągną się dwie motorycznie grające gitary, które operują w szybkich i średnich tempach, przecinanych od czasu do czasu raźnymi solówkami), taki „Unbre akable” mógłby być po prostu rzetelnym hard rockiem. Szwedzi z Sabaton utworem „40:1” podbili serca Polaków – urodzonyc h bohaterów, patriotów, leni i pieczeniarzy. Podbili społeczeństwo, które jednoczy się wyłącznie przeciwko komuś albo czemuś (na co dzień Polacy z powodzeniem zwalczają się wzajemnie z intensywnością najszybszej solówki z The Art Of War). Podbili naród, którem u od dwóch wieków przyświeca narodowy mesjan izm (na imię mu „44”), o dziwo, nie przy pomocy armii Karola Gustawa ani reguł naucza nych przez Sun Tzu, a dzięki kul towemu już numerowi pt. „40:1”. Każdy Polak posłucha choćby z patriotycznego obowiązku , chociaż artystyczna siła tej kompozycji (jak i całej płyty) rozkłada się pomiędzy histor yczną rekonstrukcją w wykonaniu grubasów pod pięćdz iesiątkę udających żołnierzy wrześn ia a zestawem żołnierzyków ustawionych na baryka dzie zbudowanej w piaskownicy. A w dodatku (jestem tego pewny) ktoś po latach nakręc i film o obronie Wizny i będzie się upierał, że naprawdę to było jednak inaczej… Sabaton, The Art Of War, Black Lod ge Records, 2008. 129 NÓŻ W PŁYCIE Piotr Gajda Gajcy na barykadach Warszawy Powstanie Warszawskie to kol ejna ze „wspaniałych klęsk” nas zego narodu. Ale to także jego DNA, zw ierciadło historycznej choroby, ciążące na nim fatum, które musiało się wy pełnić i wypełniło się. Któż piękn iej ginie za naród, niż poeci, kto zazwy czaj ratuje własną skórę, jeśli nie dekownicy i tchórze? Któż nami rządzi , jeśli nie mogą ci, którzy oddal i za nas swoje życie? Tadeusz Gajcy zginął 16 sierpn ia 1944 roku pod gruzami kam ienicy wysadzonej przez Niemców . Był najbardziej apokaliptycznym z poetów-powstańców nawiązującyc h w swoich wierszach do katast rofizmu, rozliczających się z mistycznym sensem ofiary w imię miłości do ludzi i ojczyzny, przekonanych o nie uchronności losu własnego i cał ego swojego pokolenia. Apokaliptyczny rock znudzonych życiem „tuzów ” naszej rodzimej sceny w porównan iu z piekłem Baczyńskiego i Ga jcego to Disneyland. Z drugiej jednak strony, kto jeśli nie rock’n’rollow cy odda w swoich pieśniach nagranych do jego słów młodzieńczy bu nt, grozę i dramat życia skazanego na zag ładę? Gajcy to płyta balansująca na po graniczu ostrego rocka, punk roc ka, folku i reggae, ale i lekkich, nas trojowych brzmień. Paleta artyst ów, którzy się na niej pojawili, jest urozm aicona jak powstańcza broń i um undurowanie. Na krążku znaleźli się m.in. tacy wykonawcy jak Kazik , Armia, Made In Poland, Kawałek Ku lki, Maleo, Lech Janerka, Karol ina Cicha (czyżby wnuczka któregoś z cichociemnych?) i Żywiołak. Koncepcja zderzenia wojennej poezji Ga jcego z wojującym rockiem zro dziła się w Muzeum Powstania Warsz awskiego, które w ten sposób (alternatywny do nadętych, patriotyczny ch obchodów) postanowiło ucz cić 65. rocznicę warszawskiego zrywu . Tę płytę powinni nagrać sam i rdzenni warszawiacy, ale i tak się udało . I choć pierwsza na barykadzie była Ewa 130 To napisana do ich słów muzyka wydobywa z tych tekstów ukryte sensy, uzbraja je w nowe brzmienie - są głębokie jak leje po bombach muzym sojusz y jc a G a n Che, wie espół Lao naszej gło z j w ie y n d o ie p K ”, ieścia. k, a zaraz ztukasów ze Śródm s „ w Demarczy ie ó t c is lo z a a n rii i n wypchnął ześkiej artyle ż ię c le u uwspółc ki i tekstu a z z s r u t s h o c y o z a do nas ł i kurz p o napisan dobiegają T . w opada py o ó g z e u jc r a g ch rsze G raja łów tamty rtelne wie ie m ś sensy, uzb spod zwa ie e n t y e r a k g g u e r w tekstó ez rock i owej artyZ wa z tych . y nione prz b h c o a d b y m w a po bo w muzyk z esie jak leje k o b tego prze do ich słó łę g lę k ą y s w – i ie h n eklętyc brzmie tnych kom zasów prz ie c je w nowe w ś ji z ę e d o w p – a napra ymbiozy „Moja iło się kilk z d o stycznej s r wiołaka ( z y – Ż a i ll k o n ’r e s to pio nt rock’n prezentują iwe perły le z a tablishme d n o w k a s r o p ra”). D śród nich ść bez jut łka Kulki a o ił w a pozycji. W M „ K ( j iu e ich konan aroliny C ego w wy jc a G a z mała”) i K s ). u rajszemu” rsze Tade o ie z c w ie „W c ( ły czemu ii się na p wykonaw ie”) i Arm ć n a a t n y w P ó „ r ( się do Maleo , po („Bajka”), nie udało a druga”) jk m a y B r „ ó ( t k a arotk legli, e, – ginie K cie ukryt S ą te ż p o ły w p ó j g e t le o a k h sz cz e n ierć wu swoic Ale są je . ) ” a ne jak śm bohaterst n k im o z ą e S n r . a a Janerk oane („Cz tóre nie p stki, Lech k u legło Het , P d , n T la O o N e In P dw o d y – ochyięki Mad w ź d zbrojne o a w y p ad a p o ik n B . z y c c łą a r m i lub p letniego ed świste z c z a s n au k r d dziesięcio p o p k y ja t ły ed nią c h a ć te j p dzie lić się prz y h c u zwalają słu miejscu, g , ią w c ś ś r o t ie r p a a jej zaw ć się z ach, złapa lić się nad n io m a r ć głowę w kuli, ukry . ł odłamek y ękło? z s e z r p y to serce p z ciało c , u k n y s kula, 009. Czy to była wskiego, 2 rsza stania Wa w o P m u , Muze wcy, Gajcy a n o k y w i Różn P a l t et po ór a m ja zy ar t w w aic i si ys li ę u st on , j n tó m a a e a w u ńc j st n z a n , d a k u ie k 131 Maseczki * Maseczki * Maseczki * Maseczki * Maseczki * Maseczki Paulina Ilska Z szablą za kulisy Nie chciałabym przedstawiać obecnej sytuacji teatru jako pola bitwy. Kondycja wielu scen jest dobra, zarówno pod względem artystycznym, jak i finansowym czy organizacyjnym. Czasem jednak, gdy wetkniemy nos za kulisy bądź w zacisze gabinetów, z daleka czuć smród brzydkiej wojenki podjazdowej. I stęchliznę. Czeski film, nikt nic nie wie. Widzimy i słyszymy tylko skutki – przez niektóre sceny i foyer przemaszerowują wojska różnych frakcji. I jak we wspomnieniach staruszki z czasów wojny: jak przyszli z lewa, to zabrali krowę, jak z prawa, to zgwałcili, a jak przyszli nasi, to zjedli wszystkie ziarna pod uprawy i z przyzwyczajenia spalili domy w pień. Podobno czasy przełomów, wszelkiego rodzaju napięcia oraz złe warunki bytowe sprzyjają teatrowi. Kierują go ku egzystencjalnym poszukiwaniom i odkrywczości w wykorzystywaniu przestrzeni czy scenografii. Rzecz w tym, by nie przekraczać pewnych granic. Bo nie da się przez całą zimę pracować grzęznąc w śniegu po pas, w świńskiej grypie, w błocie po kostki1, o czym mówił w wywiadzie dla „Polityki” Włodzimierz Staniewski, twórca znanych na całym świecie Gardzienic. Ale do rzeczy. Wojenek teatralnych jest co najmniej kilka. Podziały przebiegają wzdłuż i wszerz, do tego dochodzą różne niuanse i niespodziewane sojusze jednych przeciwko drugim. Próbując to uporządkować, posłużyłam się pewnym uproszczeniem. Wyznaczyłam linie demarkacyjne wokół kilku najbardziej palących kwestii. WOJNA PIERWOTNA Toczy się o to, czy teatr w ogóle przetrwa. Czy ma rację bytu jako zjawisko kulturowe, dziedzina sztuki. Są tacy, którzy twierdzą, że za kilka lat podzieli los filharmonii, odwiedzanej przez garstkę nielicznych. Poza tym – twierdzą – w dobie filmu i wszelkich sztuk audiowizualnych teatr po prostu się przeżył. Nie warto więc go finansować. Sęk w tym, że zwolennicy tego poglądu nigdy nie odważą się wypowiedzieć go głośno. Choćby dlatego, że najzwyczajniej świecie, bardzo długo w tym teatrze nie byli. Mają jakieś mgliste wspomnienie traumatycznej wycieczki szkolnej na Romea i Julię. Kłania się fatalna edukacja teatralna. Klasy zabiera się głównie na lektury albo najgorsze ramoty, których nie da się wcisnąć indywidualnym widzom. A szkołom sprzeda się po zniżce. Potem ci widzowie dorastają i sądzą, że wszystkie spektakle wyglądają jak ten nieszczęsny Romeo i Julia. Trudno się dziwić, że na hasło „teatr” dostają wysypki. Gdyby poszli na młodszych zdolniejszych2 albo dobry teatr alternatywny, może myśleliby inaczej. Ale nie pójdą. 1 2 E. Winnicka, Udręka, rzadziej ekstaza, „Polityka”, nr 42/2009, s. 58. P. Gruszczyński, Ojcobójcy, młodsi zdolniejsi w teatrze polskim, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2003. 132 Zwolennicy teatru gorąco bronią jego istnienia i wielkiej wartości. Bo – po pierwsze – od zawsze w takiej czy innej formie był, po drugie – jest królową sztuk, łączącą wszystkie inne, niezwykle nośnym medium o niewyczerpanym bogactwie środków wyrazu. Pełni też ważne funkcje społeczne. Jest soczewką skupiającą wibracje danego czasu, miejscem integrującym społeczność (wspomina się słynne Dziady Dejmka z 1968 roku), konstruktywną formą spędzania wolnego czasu, wreszcie – świetnym narzędziem niestandardowej pracy z młodzieżą i osobami wykluczonymi (teatr amatorski i nurt terapii teatrem). Ale jeśli teatr ma istnieć dalej, trzeba odpowiedzieć na pytanie, jaki ten dobry teatr powinien być. I za co go utrzymać. Z tych dwu elementarnych pytań wynikają WOJNY WTÓRNE: 1. KLASYCZNA WOJNA „MŁODYCH” ZE „STARYMI” Czy może raczej nieklasyczna, bo młodzi nie tworzą grupy okraszonej wspólnym manifestem lub programem. Ale, każdy po swojemu, płyną pod prąd. W głównej roli starca ze szkiełkiem i okiem obsadził się dyrektor Teatru Narodowego Jan Englert. Na własne życzenie. Od czego się to zaczęło? Chyba od manifestacyjnego opuszczenia sali podczas Fanta$ego Jana Klaty. Niczym ksiądz Kordecki Częstochowy, Englert broni wierności tekstowi literackiemu (najwyżej ceni teksty klasyczne) i tradycyjnie pojmowanemu rzemiosłu. Krytykuje egocentryzm młodych twórców, uważa, że brak im podstaw warsztatowych i że mają ambicję wejść do historii teatru. A reżyser powinien pełnić funkcję służebną wobec tekstu dramatycznego i widzów, samemu pozostając niewidocznym3. Zupełnie inaczej do swojej pracy podchodzi grupa reżyserów, uznanych za następców młodszych zdolniejszych, czyli Lupy, Warlikowskiego, Jarzyny, Cieplaka, Augustynowicz. Jako najmłodszych„Siedmiu wspaniałych” wymienia się: Zadarę, Olsten, Pęcikiewicz, Borczucha, Korczakowską, Rubina, Strzępkę; Joanna Derkaczew dodaje jeszcze Passiniego. Zainteresowanych odsyłam do świetnego opracowania tego tematu w „Notatniku Teatralnym”. Poprzestanę na skrótowym i uproszczonym streszczeniu najważniejszych wyznaczników, podając je za Pawłem Sztarbowskim4: − teksty i formy klasyczne są traktowane nie w kategoriach świętości, ale jak partnerzy. Każdy z reżyserów proponuje autorskie odczytanie tekstów, nie boi się korzystać z pomocy dramaturgów; − twórcy próbują znaleźć nową formę, adekwatną do treści jako wyraz sprzeciwu wobec teatru mieszczańskiego; − indywidualnie, ale wnikliwie odrobili lekcję z teatru Kantora; − kluczowe dla zrozumienia ich spektakli są: sceptycyzm wobec medium teatru i poszukiwanie wsparcia wśród innych dziedzin humanistyki; − zrozumieli, że nie tyle teatr jest reprezentacją rzeczywistości, co rzeczywistość jest zorganizowana teatralnie; zadaniem teatru uczynili więc deformację (często agresywną) form teatralnych używanych w życiu codziennym, by pokazać ich zwyrodniałość i kłamliwość; 3 4 E. Hevelke, Geniusze i rzemieślnicy, „Notatnik Teatralny”, 49-51/2008, s. 587-593. „Notatnik Teatralny”, 49–51/2008. 133 ilustracja Krzysztof Szwarc − często pojawia się autotematyzm, forma teatralna jako czołowy temat; − założeniem tego teatru jest nierozdzielność zagadnień sztuki i zagadnień społecznych; − scena nie jest przestrzenią do naśladowania świata, ale do zagospodarowania i stworzenia w niej świata autonomicznego; − użycie multimediów, kamer i mikrofonów, technologia jako temat spektaklu, ukazywanie, jak bardzo przekaz jest zniekształcany przez środki techniczne; − widz jest po to w teatrze, żeby myśleć; − wszyscy ci reżyserzy to intelektualiści, którzy akurat teatr wybrali jako formę przekazu. 2. WOJNA TEATRU REPERTUAROWEGO (MIESZCZAŃSKIEGO) Z TEATREM POSZUKUJĄCYM Klasyczne spektakle sceny pudełkowej, z czwartą ścianą, intrygą i tradycyjnie skonstruowanymi postaciami, znajdują zwolenników zarówno wśród reżyserów, krytyków, jak i widzów. W Łodzi takie spektakle wystawia Teatr Powszechny, który prowadzi też Centrum Komedii z ambicją poszukiwania nowych sztuk teatralnych, a nawet inspirowania twórczości dramaturgicznej tego typu. I ma swoją stałą widownię. Jednocześnie, na Festiwal Sztuk Przyjemnych i Pożytecznych, Powszechny zaprasza najlepszych z młodszych zdolniejszych oraz pokolenia najmłodszego: Lupę, Klatę, Rubina, Zadarę. Paradoksalnie, z tymi dziełami zestawia wyprodukowaną przez siebie Plotkę, spektakl przyjemny, ale sztampowy i zwyczajny. W konfrontacji z Klatą czy Zadarą wygląda jak płaszczyk kupiony na rynku, wystawiony pośród kreacji haute couture. Tu zbliżamy sie do... 3. POTYCZEK TWÓRCY – WIDOWNIA Zbigniew Brzoza, pytany przez Joannę Derkaczew, jakiego teatru potrzebuje Łódź, odpowiedział: Wiem tylko, do jakiego była przyzwyczajona. Przed objęciem dyrekcji Teatru 134 Nowego spotkałem się z kolporterkami biletów. Opowiadałem im o swoich planach, profilu teatru. One słuchały, słuchały. W końcu w krótkich żołnierskich słowach wyjaśniły mi: „Panie dyrektorze, my tutaj, żeby sprzedać bilety, potrzebujemy czterech rzeczy”. Ja przygotowałem się do notowania, a one: „Bajki dla dzieci młodszych, bajki dla dzieci starszych, lektury i czegoś lekkiego na wieczór”5. Najostrzej teatr mieszczański zaatakował Maciej Nowak, dyrektor Instytutu Teatralnego, były dyrektor Teatru Wybrzeże: Mamy misję i obowiązki wobec świata, dlatego nie chcę, aby scena oraz widownia były jedynie azylem przed otaczającą rzeczywistością. Publiczność nienawidzi ryzyka i oczekuje, że za każdym razem będzie ubawiona po pachy. Teatr traktuje trochę jak sitcom na żywo. A scena powinna służyć do rzeczy istotniejszych6 – powiedział w wywiadzie dla „Odry”. 4. TEATR INSTYTUCJONALNY A TEATR ALTERNATYWNY Jak wygląda i jak funkcjonuje typowy teatr instytucjonalny, wiadomo. Najwięcej zamieszania wynika z powszechnego utożsamiania teatru alternatywnego z amatorskim. Amatorski ma być z założenia „gorszy”, pozbawiony fachowców z wykształceniem i aspiracjami, ulotny i krótkotrwały. Tymczasem dobre teatry alternatywne w Polsce często działają kilkadziesiąt lat, a poziomem wyrastają ponad mniej ambitne teatry instytucjonalne. Wystarczy wymienić Teatr Ósmego Dnia, Cinemę, Gardzienice, Biuro Podróży, Wierszalina, Teatr Pieśni Kozła, Choreę, Provisorium, Akademię Ruchu, Stajnię Pegaza, Porywaczy Ciał. Niestety, często mimo ciężkiej pracy i poświęceń, nie mogą liczyć na podobne do instytucjonalnych scen warunki techniczne, personel administracyjny czy stałą dotację od miasta. W najtrudniejszej sytuacji są bardzo młode teatry, które potrzebują warunków do rozwoju i wypracowania swojego języka teatralnego, ale nie są jeszcze znane. Większość grup ma status organizacji pozarządowych i próbuje sobie radzić za pomocą uzyskiwania dotacji na konkretne projekty. Ale ciężko funkcjonować w warunkach ciągłej niepewności i łączenia pracy twórczej z obowiązkami personelu administracyjnego i technicznego. Nowym rozwiązaniem, za przykładem szczecińskiej Kany, jest tworzenie instytucji będącej połączeniem placówki publicznej 5 J. Derkaczew, Sprawa Brzozy, czyli Łódź sztuce nierada, „Gazeta Wyborcza” nr 26.08.2009, www.e-teatr.pl 6 A. Majewski, „Ukradziono nam sztukę”, „Odra” nr 1, www. e-teatr.pl, 24.01.2006. Ale i t warunkac ak aktorzy p do niebah wołających nią rolę. Nie dość, bileterów, księgowych, techniczne sprzątaczek to w z j, to jeszcze i kilkudniowmnie. Pamięt podczas e warsztaty wet wod których odłą ę pracują . Ale i tak o pomst w warunkach że pełnię do nieba. ą kretarek rolę księg , bileter ów, spr ekipy te c bią to hnicznej, to kilkudnioww zimnie. Pa podczas e warsztaty k wodę. A tórych odłącz cują w le i tak ak o pomst warunkach w ę do ni eba. 135 i organizacji pozarządowej – taki status uzyskała łódzka Chorea, działająca w Fabryce Sztuki. Ale i tak aktorzy pracują w warunkach wołających o pomstę do nieba. Nie dość, że pełnią rolę księgowych, sekretarek, bileterów, sprzątaczek i ekipy technicznej, to jeszcze robią to w zimnie. Pamiętam też kilkudniowe warsztaty teatralne, podczas których odłączono nawet wodę. Słynna już jest anegdota, jak po gościnnym występie Chorei poza Łodzią, aktorzy rzucili się do odbierania dekoracji ludziom, którzy zaczęli ją wynosić. Po prostu przyzwyczaili się, że wszystko robią sami. Chorea nadal tworzy spektakle i wykonuje imponującą pracę edukacyjno-animacyjną w niewyremontowanym, nieogrzewanym budynku przy ul. Tymienieckiego. Przed ostatnią premierą Dominika Gorzkiewicz, zapraszając widzów na spektakl, poprosiła o założenie kurtek, obiecując, że w perspektywie kilku lat na pewno na premierach będzie ciepło. 5. TWÓRCY A KRYTYCY Najbardziej oczywiste wydaje się napięcie pomiędzy praktykami a teoretykami. Czyli artystami a oglądaczami, co to tylko siedzą i komentują, ale sami by na scenę nigdy nie wyszli. Recenzenci, chcąc nie chcąc, stają po różnych stronach wcześniej opisywanych wojen. Świetnie to widać, gdy czyta się teksty na portalu e-teatr.pl, który gromadzi recenzje tych samych spektakli, ale z różnych mediów. W Łodzi do ostrych, bezpośrednich dyskusji między twórcami i recenzentami dochodzi właściwie tylko podczas Łódzkich Spotkań Teatralnych. Zasłynął z nich m.in. Leszek Karczewski z „Gazety Wyborczej”. Zdenerwowany niskim poziomem spektaklu, oświadczył twórcy podczas wieczornych omówień, że za wystawienie czegoś takiego powinien dostać w mordę. Natomiast teatry instytucjonalne w Łodzi rzadko otwarcie dyskutują z recenzentami. Obchodzą się z nimi jak z jajkiem, proponują miejsca o najlepszej widoczności, dają program i płyty ze zdjęciami. Wyjątek stanowi Teatr Powszechny, któremu zdarza się nie wpuszczać recenzentów na spektakle. Albo proponować miejsca pod tytułem „coś tam słychać, nic nie widać”. Powszechny robi tak nawet w przypadku tych mediów, które objęły ich Festiwal patronatem medialnym. Bileterzy mawiają w takich sytuacjach, że nie ma co oczekiwać miejsc, skoro redakcje nie płacą za bilety. Taka opłata ma podobno być od tego roku wprowadzona. 136 6. TEATR A POLITYCY Prócz sporów estetycznych, ideowych i organizacyjnych teatrem wstrząsają spory polityczne. W Warszawie władzom nie przypadł do gustu repertuarowy Teatr Ochoty. W Gdańsku odwrotnie – nie podobały się eksperymenty, za jakie uznano wystawianie sztuk młodych dramaturgów. Maciej Nowak, dyrektor Teatru Wybrzeże, stracił stanowisko. Nie przekonał argument, że nowi twórcy gdzieś muszą debiutować, że warto czasem obejrzeć coś innego niż Molier i Szekspir. Źle przyjęto współpracę z Janem Klatą. Nie podobały się też odmienne od tradycyjnych metody pracy – czyli np. próba używania techniki verbatim. Prezydent Łodzi także chronicznie nie znosi teatru poszukującego. Do tego stopnia, że usunął Zbigniewa Brzozę ze stanowiska dyrektora Teatru Nowego im. Kazimierza Dejmka. Fakt, że Brzoza w rok postawił na nogi zdychający od lat, mierny teatr, okazał się kompletnie nieistotny. Nie miały znaczenia ani osiągnięcia – świetne spektakle, które ściągnęły do Łodzi widzów i krytyków z całej Polski – ani nagrody: Paszport Polityki za Brygadę szlifierza Karhana czy Złote Maski (dwie). Nie pomogły Spotkania Miast Partnerskich, zapraszanie ciekawych teatrów na występy gościnne, współpraca z bardzo dobrym teatrem alternatywnym Dada von Bzdulow. Nie liczyło się także powołanie do życia Kawiarni Literackiej czy Centrum Edukacji Teatralnej. Co ciekawe, w obronie Brzozy stanęli wszyscy, niezależnie od wojenek wewnętrznych: podpisane listy słały teatry instytucjonalne i alternatywne, twórcy teatrów repertuarowych i poszukujących, dramaturdzy, widzowie, a nawet recenzenci. Sprawa trafiła do sejmu, trwają w tej chwili prace nad zmianą przepisów, by prawnie uniemożliwić prezydentom podobne posunięcia. Ale Brzoza już nie wróci: ciężka praca całego zespołu została zaprzepaszczona. Wszystko dlatego, że prezydent Kropiwnicki chce mieć teatr dla ludzi. A dla ludzi, to znaczy wystawianie lektur szkolnych i fars, a nie powracanie do najlepszych propozycji z czasów Kazimierza Dejmka. Oburzony syn legendarnego dyrektora właśnie wystąpił do prezydenta o odebranie Teatrowi Nowemu imienia swego ojca. 137 Co do Joty Jerzy Jarniewicz, Zdzisław Jaskuła Jarniewicz do Jaskuły, Jaskuła do Jarniewicza O wojnie Jerzy Jarniewicz: Jak miałem dziesięć lat, to biegałem po podwórku z kijem, strzelałem do chłopaków i krzyczałem: Hände hoch, a ty? Zdzisław Jaskuła: Ja nie… Zbierałem dzieciaki i urządzałem festiwale piosenki. Na przykład Violetty Villas. Albo teatrzyki… J.J.: Ile lat miałeś wtedy? Z.J.: O Jezu, jedenaście chyba. J.J.: No wiesz, ja też zajmowałem się kulturą i sztuką, i dziedzictwem narodowym, u mnie też były piosenki, „Szli na zachód osadnicy” albo „Bo w moich oczach granatów pęk”, ale przy okazji toczyłem podwórkowe wojny. Od kiedy pamiętam, to była jedyna zabawa, która łączyła chłopaków ze wszystkich pięter bloku i wszystkich klas podstawówki. Strzelaliśmy się do późnych godzin wieczornych, dopóki matki nie wzywały nas do domów. I miałem wrażenie, że robią to wszyscy. Z.J.: U mnie też się w to bawiono. W opowieściach rodziców wojna była jeszcze świeża, ale mnie to jakoś nie pociągało. Nie byłem wielbicielem Czterech pancernych i psa. Nie byłem też wielbicielem wuefu. Mnie odrzucała każda forma militaryzacji, a wuef to było coś takiego. J.J.: Też nie byłem wielbicielem wuefu, a konkretnie wuefmena sadysty, nigdy nie wskoczyłem w mundur, nawet harcerski, ale wojna towarzyszyła mi, nie przesadzę, od małego. Dziadkowie czy rodzice czytali mi na dobranoc jakieś bajki, a potem opowiadali, co przeżyli w czasie wojny. Od sowietów i hitlerowców. Wyjątkowo okrutne historie, które zapadały głęboko w psychikę kilkuletniego chłopca. Przerażające obrazy: na przykład niemiecki żołnierz odkrawa bagnetem pierś młodej dziewczynie. To z opowieści powstańczych mojej ciotki. Tego typu historii było dużo. Wydawało mi się więc, że ta wojna jest jakby za moimi plecami. I rzeczywiście, była wydarzeniem niedawnym, mniej wówczas odległym niż powstanie „Solidarności” z dzisiejszego punktu widzenia. Bardzo świeża historia, wpisana w historie rodzinne. O tym, jak moją babkę pod czołgiem postawili i mieli ją z dziećmi rozstrzelać. Te emocjonujące historie wracały, zapadały w pamięć, a ja, jak to dziecko, prosiłem: opowiedz mi jeszcze raz, jak cię mieli rozstrzelać. Potem wychodziłem na podwórko do kolegów i rozstrzeliwaliśmy się wzajemnie. A jednocześnie miałem takie wrażenie, że cała ówczesna oficjalna kultura jest przesiąknięta atmosferą wojny. To była wojna w szkole, gdzie rok szkolny zawsze zaczynało się od opowieści wojennych, no bo wiadomo: pierwszy września. 138 Były czytanki o wojnie, były wojenne piosenki. Na rysunkach malowało się czołgi i myśliwce. Brało się udział w nieustających uroczystościach ku czci bohaterów wojennych. Spotykało się weteranów. Potem przychodziło się do domu, oglądało telewizję, a w telewizji apiat to samo: filmy o wojnie, rozmowy o wojnie, piosenki o wojnie. Wojna od rana, wojna do wieczora. Wojna w wydaniu polskim, radzieckim i jugosłowiańskim. Wszystkie filmy jugosłowiańskie były wtedy o partyzantach… Z.J.: Poza Winnetou. Ale to film enerdowsko-jugosłowiański. J.J.: No i pamiętajmy, że był to czas wojny – zimnej wojny. Propaganda robiła wszystko, żeby nas wychowywać w przekonaniu, że tak naprawdę już walczymy na froncie. Był to ważny wymiar świata, w którym dorastałem. A jak wychodziło się z chłopakami na podwórko, to człowiek wpierw pograł w piłkę, a potem brał patyk i strzelał. Pamiątki wojenne? Miałem całą kolekcję hełmów, bagnetów, łusek. Łatwo było je znaleźć na wiejskich strychach i w piwnicach. Z.J.: Pamiętam, że mnie z kolei bardzo męczyło, że te opowieści zawsze krążyły wokół wojny, okupacji. Łask jest obok Wielunia, a tam być może rozpoczęła się wojna, a nie na Westerplatte. Natomiast wiem, że front szedł szybko w stronę Łasku. Wszyscy uciekali w popłochu, chaotycznie. I to były przerażające opowieści. Matka wspominała, jak w ciąży i z najstarszym synem na ręku biegała po okolicznych lasach, szukając schronienia. J.J.: A nie śniło ci się to potem? Z.J.: Śniło. Otóż we śnie towarzyszyłem mamie, kiedy uciekała przez te lasy. Budziłem się z krzykiem. J.J.: Właśnie, takimi obrazami śniliśmy i myśleliśmy… Nie śniłem o wojnie dlatego, że to były historie rodziców, tylko dlatego, że wpisywały się w szereg dochodzących do mnie z bardzo różnych stron, innych wojennych historii. 139 Z.J.: To bardzo dziwne, ale te doświadczenia w domu uwiarygodniały w pewnym sensie propagandę. Człowiek nie myślał, że oni w tej sprawie kłamią. Że historia wojny jest załgana. A potem na studiach chodziło się w mundurze i to robiło wrażenie. Bo zwykły żołnierz musiał ci zasalutować jako podchorążemu. Mundury były okropnie niedopasowane. Studenci na ogół wyglądali żałośnie. Miałem takiego przyjaciela. Byłem strasznie chudy i wysoki, a on niższy i gruby. Pamiętam, jak kazali się nam pierwszy raz ubrać w mundury. Pobraliśmy mundury u pana magazyniera, który podpisywał się mgr. Znaleziono coś, co na mnie okropnie wisiało. Na moim przyjacielu mundur zaś się nie dopinał. I pamiętam wkurwionego pułkownika Subota, że my tu sobie jaja robimy z tego wojska… Kazał się nam zamienić mundurami. Ale jak się przebraliśmy i wróciliśmy, to cała kompania pokładała się ze śmiechu... I trzeba było ściąć włosy i pożegnać się na ten głupawy czas z aspiracjami kontrkulturowymi. Wszyscy szukali powodów, jak z tego uciec… J.J.: Ja miałem wojsko pod koniec lat siedemdziesiątych, kiedy ten system już się kładł. Nie było już mundurowego wojska, ale i tak człowiek wychodził z tych zajęć totalnie wypluty. Jeden cały dzień w tygodniu na wojsko. Od siódmej rano. Zajęcia, których idiotyzm po prostu bił w oczy. Jeśli człowiek nie uruchomił mechanizmów obronnych, które zamieniały te posiedzenia w kabaret, to nie wytrzymywał. Ludowe wojsko było obiektem powszechnych szyderstw, ale mogło w życiu człowieka sporo napsuć. Pamiętam, że kiedy miałem wyjechać na pierwsze stypendium zagraniczne, wojsko powiedziało „nie”. A raczej, po nazwisku, szef studium wojskowego, pułkownik Figurski oznajmił mi, że nie, bo „wojsko mnie potrzebuje”. Obok siedziała pani dziekan, szlachetna skądinąd postać, i nie powiedziała ani słowa. Z.J.: Parametry czołgu mogłeś przekazać. Albo kbka ak 47. Ale tu chodzi o to, że atmosfera zagrożenia, wojennego zagrożenia była stale obecna przez całe nasze tamte dorosłe życie. 140 J.J.: Był taki radziecki film partyzancki, którego tytułu nie pamiętam. Grała w nim Pola Raksa, śliczna kobieta, w której wszyscyśmy się kochali. I w końcowej scenie filmu ta piękność z moich chłopięcych snów zostaje zgwałcona przez Niemców, a potem naga przybita do ściany. Ten ostatni kadr z filmu pamiętam do dziś. No, właśnie. Że wojna to wcale nie przygoda, a śmierć, i to śmierć okrutna, sadystyczna, to ja wiedziałem z opowieści rodzinnych i właśnie z ówczesnych filmów. Z.J.: Miałem w Łasku pewnego zaprzyjaźnionego sierżanta, to było wojskowe miasto, lotnicze. I on robił kino objazdowe. Jeździł po wsiach i na wolnym powietrzu wyświetlał filmy. Niektóre przepiękne. Do dzisiaj pamiętam, jakie wrażenie zrobiła na mnie Ballada o żołnierzu, którą obejrzałem, mając lat jakieś naście. Czy niesłychany romans pod tytułem 41. To radzieckie kino wojenne było na wysokim poziomie artystycznym, pomijając oczywiście aspekty propagandowe. Ale pamiętam też, jak przyjechali żołnierze rosyjscy i rozdawali na rynku w Łasku cukierki. W 1956 roku stacjonowały tam czołgi, które kierowały się na Warszawę. To było niesłychane przeżycie. Nagle na rynku, gdzie zawsze były wozy warzywne, stragany, stały czołgi. W czołgach żołnierze rosyjscy. Ale rozdawali cukierki. I tym nas przekupywali. Ale ja dostałem lanie za pójście do tych żołnierzy. Matki zabraniały wtedy dzieciom wychodzić z domu. J.J.: Tak, wojna była nie tylko na podwórku, była powracającym nocnym koszmarem. Nawet taki dziwny, mocno zideologizowany film jak Ogniomistrz Kaleń się do tego przysłużył. Wiesław Gołas grał tytułowego bohatera, któremu upowcy odrąbują siekierą głowę. I to jest na filmie bardzo plastycznie pokazane. I to mnie, głupiemu dziecku, zapada głęboko w pamięć i noszę to jak jakąś traumę. Na wojnę patrzyłem przez pryzmat takich właśnie sadystycznych obrazów. Z.J.: Moim zdaniem druga wojna trwała w Polsce od wybuchu do 1989 roku. Bo albo nas straszono jej powrotem, albo że ona nie jest skończona, albo że wybuchnie trzecia. W propagandzie wielką rolę odgrywał język wojenny, militarystyczny, te wszystkie „fronty jedności narodu”, „kampanie buraczane”... Częściowo odkłamywała to literatura. Moje „wojenne” doświadczenia związane były przede wszystkim z poetami. Na przykład Różewicz, bardzo lubiłem Borowskiego, Gajcego, Stroińskiego. Człowiek się z nimi jakoś identyfikował. Ale z tego pokolenia Kolumbów to najbardziej były wstrząsające teksty Różewicza. „Ocalony”… J.J.: Dla mnie dużo ważniejszy był Różewicz niż Baczyński, który wydawał mi się za bardzo w swojej poetyce wyestetyzowany. Takiej wizji wojny nie kupowałem. Natomiast całkowicie pozbawiony złudzeń, cyniczny, prawie nihilistyczny, niezostawiający żadnych niedopowiedzeń Różewicz to autor, który mnie jakoś tam kształtował. Z.J.: Pod tym względem do dzisiaj kształtuje świadomość. Do piachu, którego premiera napotkała na takie opory, czy nagle to, co oburzyło kiedyś Kingę Dunin, w wywiadzie, gdzie mówił o gwałcie, że gwałcenie na wojnie to duża przyjemność. Więc u niego ten bezpruderyjny stosunek do wojny objawiał się… 141 J.J.: …bez żadnych idealizujących założeń. A też przychodzi mi na myśl zupełnie inna postać. Marek Edelman opowiadający o powstaniu w getcie i o Anielewiczu, który malował nieświeże ryby na czerwono, żeby je lepiej sprzedać. Z.J.: Co nie oznacza, że to odbiera Anielewiczowi bohaterstwo czy zasługi. Czyni go właśnie bardziej ludzkim, nie posągowym bohaterem. A w poezji to jeszcze Białoszewski, próby demitologizacji… ale Różewicz to początek… J.J.: A mogę wyjść poza literaturę polską? Taki absolutny początek, już nie tyle odheroizowanego, ile bezlitośnie groteskowego patrzenia na wojnę i wojsko to Paragraf 22, dostępny w polskim przekładzie dopiero w połowie lat siedemdziesiątych. Albo nieco późniejsza Rzeźnia numer 5 Vonneguta. Obraz wojny w tak przekrzywionym lustrze był dla mnie ważniejszy niż poczciwy pacyfizm Pożegnania z bronią. Z.J.: Ja byłem wtedy troszkę starszy, na mnie to robiło mniejsze wrażenie. No właśnie, ale to było bliskie temu łódzkiemu środowisku, w którym ja się obracałem.. Tu raczej przejawem walki z systemem była groteska... Dla mnie czymś wspaniałym była Mała apokalipsa… J.J.: Tak, to było zaskoczenie. Autor, wydawałoby się, do bólu mainstreamowy, uosabiający mocno okopane już wartości, pisze prześmiewczą, nieoczywistą powieść opozycyjną… Z.J.: Właśnie, jak określić tę naszą walkę? W Warszawie było bardziej frontalnie… Mnie się wydaje, że u nas to nie była wojna wydana systemowi, tylko olewanie systemu. „Puls” chciał być pismem, które nie wchodzi w żadną grę z cenzurą i władzą, tylko jest „poza”. J.J.: Opozycję, do pewnego stopnia, programowało to, przeciwko czemu się zwracała. To był jakiś dziwny klincz. A w działaniach łódzkiej opozycji związanej z „Pulsem” chodziło o to, żeby od systemu odwrócić się plecami, żeby się na system wypiąć… Z.J.: A dzisiaj mam wrażenie, że życie literackie w Polsce składa się trochę z takich wojenek, podbojów, podchodów. Bo są wyznaczane nowe fronty. Mógłbym powiedzieć, że tę ideologię paradoksalnie przyjmuje czy głosi „Krytyka Polityczna”. Oni ciągle o coś walczą, ale lewica zawsze była walcząca. J.J.: To są raczej okrzyki i pohukiwania niż działania wojenne. Czytałem niedawno książkę Justyny Ziarkowskiej o surrealizmie hiszpańskim. Jak tam się ze sobą ci faceci żarli! Pozwól mi zacytować list, jaki poeta Vicente Huidobro, nie znoszący surrealistów, napisał do Louisa Buńuela: Wiedz pan, że dzień, gdy dotknie pan jednego mojego włosa, będzie dniem bardzo smutnym dla pańskich zębów, a gdyby okazał się pan silniejszy ode mnie, znajdzie pan pięć wystrzałów w swoim brzuchu, choćbym miał szukać pana pod ziemią i choćbym miał potem zgnić w więzieniu. Pozostaje mi jeszcze dodać na koniec, że mam pana w dupie aż do piątego pokolenia. To nie było zwykłe rzucanie inwektywami, to były groźby pozbawienia życia. Groźby karalne. W historii nowej polskiej literatury nie było podobnej gorączki. Raczej mamy pacyfistycznie nastawione środowisko. 142 Z.J.: Ja się zastanawiam, czy to dobrze, z drugiej strony. Może jakieś „waleczne serca” ożywiłyby życie literackie... J.J.: Lepiej żeby ludzie przychodzili na spotkania z poetami i je zrywali? Z.J.: No tak, obrzucenie autora inwektywami lub jajkami to już jest coś atrakcyjnego. Takie akcje przed wojną to miały miejsce. Na przykład futuryści… J.J.: Politycy są bardziej drapieżni. Ich język to wyraźnie język agresji. W literaturze chęci do wojowania nie widzę. Daleki jestem od mitologizowania jakiejkolwiek wojny, ale rozumiem, że tęsknimy czasem za czymś, co byłoby wyrazistsze. Za jakimiś istotnymi wyborami, za które moglibyśmy przystąpić do walki. Kiedy człowiek gotów byłby pójść na te pięć dni do paki za spoliczkowanie poety, który nie umie rymować albo dedykuje jakiś podły wiersz Johnowi Ashbery’emu. Z.J.: Otóż to, jedyną stroną, która stara się projektować coś wyrazistego, jest właściwie ten krąg „Krytyki Politycznej”… J.J.: A z drugiej niby jest „Fronda”. Mówię „niby”, bo to żaden przeciwnik. W porównaniu z „Krytyką” są na szczęście mało skuteczni i niesłyszalni. Z.J.: A pośrodku jest dużo niczyjego pola. Ktoś to zagospodaruje, ale nie ma takich wyrazistych konfliktów, stron estetycznych… J.J.: Mamy rozmaite języki poezji. Przynajmniej niektóre z nich powinny być ze sobą w ostrym, śmiertelnym konflikcie, ale ten konflikt się nie ujawnia. Żyjemy w epoce małych kwantyfikatorów. Niczemu dziś nie można zaufać na tyle, żeby prowadzić w tej sprawie wojnę. Bo całkowite zaufanie do jakiejś idei świadczy najczęściej, żeśmy się dali w coś wmanewrować. Tymczasem żeby toczyć wojnę, muszę być tak jak Breton przekonany, że mam absolutną rację, i kosić wszystkich, którzy myślą inaczej. Groza. Takiego Bretona teraz się nie znajdzie, bo żyjemy – na szczęście – w kulturze nieufności i sądów kwalifikowanych. Nieufności, nawet albo przede wszystkim, do własnych przekonań. Z.J.: Mnie jednak brakuje w literaturze jakiś prawdziwych dyskusji. Co jakiś czas ktoś próbuje takie dyskusje wywoływać, ale te głosy się rozłażą. No i sama krytyka literacka jest w Polsce trochę mdła. Jakby jej o nic nie chodziło. Ale i zachowania pisarzy jakieś grzeczne. J.J.: Pamiętasz, że w Łodzi był kiedyś poeta, który po ogłoszeniu wyników konkursu poetyckiego potrafił wylać na głowę jurora „puchar wina” (nazwa konkursu poetyckiego i jednocześnie nagroda – przyp. red.)?. Z.J.: Ale to sytuacje sporadyczne. Jednak to, że brak mi w życiu literackim jakichś bitew i bijatyk o wartości, nie znaczy, że tęsknię za wojną w ogóle i się w barwy wojenne chciałbym malować. Skłaniam się raczej do myśli, że być może takie jednak dość abstrakcyjne byty jak ojczyzna niekoniecznie są warte tylu ofiar. Czasem bliski jest mi duch Tuwima: rżnij karabinem o bruk ulicy, twoja jest krew a ich jest nafta. Ten rodzaj pacyfizmu jest mi dzisiaj z biegiem lat bliższy. Narody i jednostki są uwikłane w pewne stereotypy zachowań. I to jest groźne. 143 fot. Przemek Owczarek, opr. graf. Agnieszka Kowalska-Owczarek J.J.: To, co mówisz, przywołuje mi na myśl brytyjskiego pisarza Forstera, który kiedyś powiedział: Gdyby mi przyszło wybierać między zdradą ojczyzny a zdradą przyjaciela, zdradziłbym ojczyznę. To brzmiało i nadal brzmi szokująco, zwłaszcza u nas. Ale chwila, pomyślmy: ta szokująca deklaracja oznacza, że przekładamy konkret, indywidualny i osobisty, nad jakiś abstrakcyjny porządek symboliczny. Bo co to znaczy, że pozostaję wierny ojczyźnie, ale zdradzam przyjaciela? Czy ojczyzna nie składa się także z przyjaciół? Z.J.: Warto walczyć z „porządkiem symbolicznym”, kiedy zabiera nam przyjaciela. Ja, jak mówiłem, oczekiwałbym w literaturze jakiejś walki, bo to oznacza, że coś ma sens. Ale w literaturze to jest element gry, a w życiu… J.J.: Nie wiem, czy takie kwestie są możliwe do rozważenia teraz i tutaj, gdy sobie wygodnie siedzimy w fotelach i popijamy napoje z lodem. W związku z rocznicą powstania warszawskiego pojawiły się plakaty z wizerunkami powstańców i zapytaniem: A ty? Poszedłbyś z nimi? No i jestem tak pewny siebie, że mówię: Tak, poszedłbym z nimi. Wybucha powstanie, a ja się chowam pod stół, bo jednak się przeceniłem, bo brak mi odwagi. Albo czuję, że powstanie nie ma w tej chwili sensu. Albo na jego czele stają ludzie, którym nigdy nie ufałem. Albo nie idę z nimi, bo mam przyjaciela, którego trzeba wywieźć z Warszawy, żeby mu uratować życie. Z.J.: Właśnie, nie można oceniać innych ludzi za to, że nie wzięli w czymś udziału, bo mogli robić coś równie ważnego, zamiast na przykład latać z karabinem. J.J.: Jakie walki w życiu stoczyliśmy? Musieliśmy walczyć o papier toaletowy i szampon, potem o paszport czy mieszkanie, a jak zostało trochę czasu, można było powalczyć o pokój. O dwa pokoje naraz. Walki uliczne z ZOMO, te przepychanki stanu wojennego, w których braliśmy udział, z perspektywy lat wydają się dziecinadą. Dziś, gdybym miał walczyć, to tylko z ludźmi bez wątpliwości. Z tymi, których przenika buta i pewność siebie. Jeśli spotykam kogoś, kto wierzy, że ma stuprocentową rację, zamieniam się w wojownika. Z.J.: Czyli są jednak rzeczy, które wymagają ostrej reakcji. J.J.: Albo, jak to nasze gadanie, ostrej redakcji. 144 Justyna Banaszczyk Solistki kontra chórki męskie – reportaż z pola walki Ostatnimi czasy, wbrew modom wcześniejszym, nastawionym raczej na gromkie wchodzenie, wstępowanie czy wręcz asymilację, w modzie jest wychodzenie. Niektórzy ostentacyjnie postanawiają wyjść z szafy, inni usilnie starają się wyjść, czy choćby wyściubić nos, z cienia. W cenie jest także wychodzenie z mroków historii, kartotek i archiwów. Wychodzenie ze związków także bywa intratne, wiedzieć należy jednak, z jakiego związku wyjść i kiedy to zrobić, byleby nie wyjść z siebie. Zupełnie passé zdaje się być obłapianie czy padanie w ramiona, toteż redaktorki Solistek – Maria Cyranowicz, Joanna Mueller i Justyna Radczyńska – postanowiły wyjść naprzeciw oczekiwaniom polskich poetek tworzących w ostatnim dwudziestoleciu i wyrwać je z męskich, jakże troskliwych, ramion. Wszystko w świetnym stylu. Premiera antologii odbyła się podczas stołecznego festiwalu o niemałej renomie – warszawskich Manifestacji Poetyckich, sama antologia zaś była intensywnie promowana na łamach internetowej Mekki (i Medyny zarazem) wszystkich polskich poetów (a przynajmniej tych wirtualnych) – portalu Nieszuflada.pl. Tak też zainteresowanych przybyło bez liku, a impreza zgodnie z panującymi trendami przybierała chwilami charakter nieokrzesanego performance, podczas gdy rozemocjonowani goście i gościnie wylegali na ulicę Nowy Świat, radośnie celebrując poetyckie objawienie, jakim dla wielu (śmiem twierdzić, że mimo wszystko gości) okazać musiały się Solistki. Premierze antologii towarzyszyły liczne, by tak rzec, wydarzenia i atrakcje poboczne, chociażby w postaci dyskusji dotyczących stanu polskiej poezji (z udziałem Macieja Maleckiego, Igora Stokfiszewskiego, Justyny Sobolewskiej czy Bartosza Sadulskiego) oraz recytacji, melorecytacji, wykrzy- i wyszeptywań poetyckich, dokonywanych przez poetów i poetki w osobach własnych (by wymienić Agnieszkę Wolny-Hamkało, Edwarda Pasewicza, Roberta Rybickiego i wielu, wielu innych). Momentami owe wykrzykiwania poetyckie przybierały (niestety) kształt przekrzykiwań, a w starciu poeta/poetka kontra podkład muzyczny zazwyczaj, haniebnie, przegrywał recytujący (przede wszystkim zaś poezja sama, niknąca najzwyczajniej w hałasie). Niewątpliwie wydarzeniem centralnym całego festiwalu była dyskusja z udziałem redaktorek antologii, prowadzona przez Kazimierę Szczukę i Zdzisława Jaskułę. Panie odpowiedzialne za kształt Solistek, wzięte w dwa ognie krytycznych pytań, roszczeń i sugestii, starały się przedstawić swój pomysł i koncepcję towarzyszącą tworzeniu tomu. Dyskusja wyjawiła jednak, że koncepcja owa nie była do końca spójna wewnętrznie, a same redaktorki niezupełnie zgadzały się co do jej ostatecznego kształtu. Z jednej strony więc, miał być on wolny od ideologii i stawiania twardych tez (jak sugerowała Justyna Radczyńska), umożliwiając po prostu dobrym poetkom zaistnienie w tak zwanym „literackim obiegu”, z którego do tej pory bywały wykluczane. Ta bezideowość jednakże szybko okazała się być fatamorganą, za którą to, czy może raczej – na której gruzach dało się dostrzec i dosłyszeć głośno łopoczący sztandar Krytyki Politycznej patronującej (!) całemu wydarzeniu. Tak też koncepcja, która za swój cel i centralny punkt odniesienia stawiałaby sobie poezję „samą w sobie”, ostatecznie została zakrzyczana, pozwalając tym samym zwyciężyć koncepcji rewolucyjnej. Na plan pierwszy wysunięte zostały kwestie „bardziej” istotne – takie jak dyskryminacja, męska dominacja czy walka płci. Ci z gości, którzy spodziewali się dyskusji o tekstach samych, mogli poczuć się zawiedzeni zwrotem rozmowy w stronę polityki, interesów tych czy tamtych, z lewej czy prawej strony. Sama Maria Cyranowicz wyraziła żal z powodu niewystarczająco radykalnego charakteru Solistek. Niewystarczająco radykalnego? Cóż właściwie ma to oznaczać? Dlaczego w takim 145 razie nie powstała antologia poezji radykalnie feministycznej, a jedynie świetna antologia tekstów autorstwa niezwykle utalentowanych kobiet? Zdecydowanie zabrakło dyskusji o różnorodności tych poezji, ich momentami całkowicie nieprzystawalnego charakteru, lecz nie względem twórczości poetów, a właśnie twórczości innych poetek. Wierzę, że czytelnicy pozostawieni samym sobie przez twórczynie antologii, z o wiele większą wrażliwością podejdą do tekstów czterdziestu jeden poetek, z o wiele większą starannością i zaangażowaniem zechcą prześledzić poetyckie drogi przemierzane przez autorki i miast uparcie kompromitować termin „kobieca” postarają się go zredefiniować, odpowiadając jednocześnie na pytanie – dlaczego przez dwadzieścia lat tak usilnie był kompromitowany w obowiązującym dyskursie krytycznym? Wszak to kawał niezwykle różnorodnej literatury, naprawdę niepotrzebującej ideologicznej podbudowy by istnieć, by pobudzać nie tylko emocjonalnie, lecz również, jeśli nie przede wszystkim, intelektualnie. Solistki znakomicie bronią się same, o czym, mam nadzieję, zechcecie się przekonać. Solistki. Antologia poezji kobiet 1989-2009, red. M. Cyranowicz, J. Mueller, J. Radczyńska, Staromiejski Dom Kultury, Warszawa 2009. Katarzyna Knapik-Gawin W Afganistanie wszyscy przegrali. Sapkowski niestety też Krytykowanie nowej powieści Andrzeja Sapkowskiego to, cytując jego samego, z lewa chujnia, z prawa chujnia, a w środku pizdiec. Nie jesteś fanem? No toś, bratku, nie w temacie, uroków tekstu pojąć niezdolnym. Jesteś fanem? 146 Uff, jeszcze gorzej, kolejny fanatyk, który zamiast pozwolić pisarzowi się rozwijać, chce kolejnego Wiedźmina. Tak, jestem fanem. I tak! Chcę kolejnego Wiedźmina! Bo Wiedźmin był dobrze napisany, bohaterowie mięsni i krwiści, wątki barwne, a archaiczny, stylizowany język pasował do świata przedstawionego. Cech tych Żmii zarzucić nie sposób. Obrońcy książki wysuwają argument, że tekst był w założeniu opowiadaniem i nie można go traktować jako powieść. Może i tak, z klasyfikacją gatunkową Żmii borykać się nie zamierzam. Ciśnie się jednak na usta pytanie: no to co to w końcu jest? Plot? What plot? Dobra wiadomość: kto nie wie, o co w Żmii chodzi, niech przeczyta blurba na tylnej okładce. Zła wiadomość: jak przeczytacie, to nie musicie już ruszać reszty. Serio-serio. Fani autora mogą dopisać dialogi i opisy z głowy, tak bardzo są wtórne wobec wcześniejszych powieści. Trochę patosu lub melodramatu zrównoważonego rubasznym grepsem, brzemienne w efekciarskie detale opisy, na koniec stosik nawiązań (tak subtelnych jak ignorancja to siła czy chorąży Rawik), bo w końcu żyjemy w postmodernie. W ramach tejże wprawny czytelnik może skompilować opis bitwy pod Brenną z Pani Jeziora, fragmenty bitew z trylogii husyckiej oraz słowniczek terminów wojskowych zamieszczony na końcu Żmii, a wyjdzie mu mniej więcej to samo, co Sapkowskiemu, tylko szybciej i taniej. A jak podmieni marionetkowych bohaterów na tych ze wcześniejszych powieści, to gwarantuję, że i lepiej. Opisy Afganistanu można przy tym od razu pominąć, poza strzelaniem nazwami geograficznymi nie widać bowiem zbyt wiele zza bedeerów i broniegrup, akcja zatem może się dziać gdziekolwiek. W ramach wisienki na torcie umieścić należy motyw Wielkiej Bogini – jako siurpryzę dla fanów. Sapkowski gruntownie przygotował się do pisania Żmii. To się czuje. Rosjanie czasem wtrącają rosyjskie słowa, tak w ramach odróżnienia, bo dialogi są w domyśle po rosyjsku. Na podobną chorobę cierpią Anglicy. Tylko woje Aleksandra Macedońskiego nie okraszają wypowiedzi greką, może jej nie znają. I nawet kilka dowcipnych replik nie jest w stanie ocalić ogólnej dialogowej nędzy. Żołnierze jadą raz żargonem koszarowym, raz prowadzą dyskusję w stylu akademickiej dysputy, gęsto-okraszanejwyszukanymi-słowy, żeby sparafrazować znowu samego Sapkowskiego. Tematy, jak to na wojnie: granice człowieczeństwa, filozofia ducha czasów, geopolityczne analizy, mitologia Bliskiego Wschodu i zwyczaje gadów łuskowatych. Istne kółko akademickie przy dworze królowej Elżbiety, a w tle latające flaki, ruchawka, zniszczenia i pożoga. Brzmi znajomo? W końcu Żmija, jak przystało na krewniaczkę sławetnego węża Urobosa, też zjada własny ogon. Andrzej Sapkowski, Żmija, Supernowa, Warszawa 2009. Michał Stępniak Nie jem, więc jestem Mówiono o niej „najgorętsze ciało młodej literatury”, nazywano „krakowską Masłowską”. Marta Syrwid zadebiutowała w wieku osiemnastu lat, wydając książeczkę Czkawka. W dniu, kiedy wkraczała w dorosłość, pojawiła się w programie Kazimiery Szczuki, a potem nagle słuch o niej zaginął. Piotr Marecki na łamach krakowskiego dodatku do „Gazety Wyborczej” w kwietniu ubiegłego roku zapowiadał, że ta cicha studentka drugiego roku filmoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego pisze powieść o anoreksji, czyli, jak sama powiedziała, o wewnętrznym samodoskonaleniu się i autodyscyplinie. Zabrzmiało groźnie i zapachniało literaturą młodzieżową dla czytelniczek „Bravo”. Marecki napisał: Zatem już niedługo Kraków będzie mógł przekonać się, czy rzeczywiście w naszym mieście mieszka następczyni [Masłowskiej].Trochę wody w Wiśle musiało upłynąć, abyśmy mogli to sprawdzić. Teraz Marta Syrwid ma już dwadzieścia trzy lata i czuje się sucharem polskiej literatury. Jej książka wreszcie ujrzała światło dzienne. Wszystkie określenia, które nadawano autorce, straciły rację bytu. Nie ma drugiej Masłowskiej, bo takowa jest nam niepotrzebna. Mamy za to Syrwid. Szalenie uzdolnioną pisarkę. Zaplecze to opowieść o dążeniu do perfekcji, o ucieczce przed przeszłością, o samotności. Bohaterką jest Klara Wiśniewska – wiecznie niezadowolona ze swojego wyglądu dziewczyna. Klara to anorektyczka, która konsekwentnie zmierza do realizacji swojego marzenia – idealnej wagi czterdziestu trzech kilogramów. Każdy dzień jest dla niej walką, a największym wrogiem bomba kaloryczna. Przepraszam, odbiło mi się powietrzem i polizanym żelazem. Trawię już samą siebie, czuję w ustach pot i metal. Ale dopiero za godzinę mogę zjeść dwa kilogramy kalafiora posypane pieprzem. Plus minus dwieście pięćdziesiąt kilokalorii. To wszystko stanowi jednak tylko tło dla opowieści o dorastaniu. Dostajemy coś w stylu Gnoju Kuczoka, ale w wersji żeńskiej. Zaplecze jest monologiem skrzywdzonej dziewczyny, która cierpi z powodu niemożliwości nawiązania kontaktu z najbliższymi osobami. Jej ojciec znęca się psychicznie, a także fizycznie nad nią i nad matką. Przed pierwszą komunią Klara mówi księdzu przy spowiedzi, że pragnie, aby jej tata zdechł. Boi się zostawać z nim samotnie w domu. Jakiego ja bym chciała Ojca? Żadnego ojca. Tatę. Chciałabym mieć takiego, żebym mogła być córeczką. Syrwid jednak nie przedstawia go jednowymiarowo. Rafał skrada się pewnej nocy i całuje dziecko w czoło, myśląc, że śpi. Bywa potworem, ale potworem wrażliwym. Być może dlatego, że sam nie zaznał ciepła w rodzinie. Klara dorasta, ale trauma jej nie opuszcza. Chcę Powtórnego Dzieciństwa – przyznaje. Z rówieśnikami również nie potrafi się dogadać. W podstawówce koleguje się z Ewką, ale ta także się nad nią znęca – niszczy trampki, wiąże sznurówki, powodując upadek dziewczyny na oczach całej klasy. Klara ją jednak kocha. Dzięki niej nie jestem sama na przerwach. Przynajmniej z wierzchu wygląda 147 to tak, jakbym miała koleżankę. Stopniowo choroba zaczyna całkowicie władać bohaterką. Wymyśla nowe diety, rozkład dnia buduje wokół potrzeby schudnięcia, rytm życia wyznaczają jej spalane kalorie. Głód staje się przyjemnością, a strach powoli zżera duszę. Ważę mało, wiem. Chcę mniej. Klarę poznajemy i zostawiamy w momencie, kiedy dostaje się na farmację w Gdańsku. Za dwa miesiące ma wyjechać z rodzinnego Olsztyna. Rozstanie się wreszcie z ojcem i matką. Może jednak wcześniej zmieni się w manekinkę, o czym tak długo marzyła? Marta Syrwid w wywiadzie dla „Dziennika” powiedziała, że jej celem było stworzenie nienaukowego języka dla opisu choroby, innego niż ten znany np. z blogów. Czym jest według autorki anoreksja? W Zapleczu pisze: Anoreksja to jedyny stworzyciel, ciebie i nieba. (…) Anoreksja to ciężka praca, uczciwa praca nad sobą. Zamierzenie Syrwid chyba się udało. Książka wciąga, urzeka i hipnotyzuje. W czasie lektury można odczuwać ból, uderza wszechobecna agresja. Jeśli autorce chodziło o „rekonstrukcję emocji”, to z pewnością osiągnęła sukces. Uwagę przykuwa zwłaszcza język stosowany przez Syrwid. Tekst znajduje się gdzieś na pograniczu prozy i poezji, czasami bardzo trudnej. Nie mamy tu więc do czynienia z literaturą młodzieżową i dodatkowo trochę szkoda, że wydawnictwo umieściło Zaplecze w „Serii z miotłą” skierowanej przecież generalnie tylko dla kobiet. We wspomnianym wywiadzie dla „Dziennika” Marta Syrwid wyznała: Jestem przerażona perspektywą tego, co będę robiła po studiach. Bo za mało robię, na przykład studiuję tylko jeden kierunek. Pewnie skończę jako kelnerka, a później to wszystko opiszę. Nie życzę autorce źle, ale może to całkiem dobry pomysł. Fajnie też by było nową powieść przeczytać szybciej niż za pięć lat. Marta Syrwid, Zaplecze, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009. 148 Małgorzata Niedziółka Rzecz o prowincji i jej urokach Chyba każdy zna to nieszczęsne uczucie, kiedy powieść źle się czyta, zdania się nie kleją, litery zmieniają szyk, a brnięcie przez fabułę kojarzy się z drogą krzyżową. Albo te chwile, kiedy tekst przypomina nieudolne próby prozatorskie nastolatek, koniecznie pachnące kurkumą, lawendą, czeremchą i całą gamą innych ziół. Główna bohaterka takich opowiadań jest wyalienowaną, małomówną intelektualistką, chętnie powracającą do miejsca swego beztroskiego dzieciństwa – do stojącej pod lasem drewnianej chatki z ogromnym kaflowym piecem. W takim nastoletnim świecie zawsze znajdzie się miejsce dla czarnego kota i magii, która poza przeciągiem, ciemnością i glinianymi garnkami nijak się nie przejawia. Podobne odczucia towarzyszą w trakcie lektury dwóch opowiadań otwierających debiutancki tomik Agnieszki Czachor – „Wrażenie” oraz „Szeptucha”. Zwłaszcza ta druga historia, osnuta wokół życia Luny, dziewczyny przeklętej po śmierci własnej babki i ginącej tragicznie w pożarze drewnianego domku z piecem kaflowym, zirytowała mnie najbardziej. Infantylność fabuły dopełnia jej tempo, które nagle staje się nienaturalne i nie do zniesienia. Na szczęście, w językach ognia i pod ciężarem solidnego dachu ginie twórcza niemoc autorki i każde kolejne opowiadanie okazuje się ciekawsze. Agnieszka Czachor we wszystkich rozdziałach swojej książki tworzy zgrabny i prawdopodobny obraz prowincji, zazwyczaj oddalonej od najbliższego miasta o dziesiątki kilometrów i hektary bezpańskich pól. W mieście jest szpital, uczelnia, praca, bar mleczny, dom starców. Na wsi jest spokój, cisza, samotność i wszystko to, za czym miejski człowiek tęskni i czego od wsi oczekuje. Prowincja w tomie Ciśnij piorunem nawet w śmierć jest swoistą Arkadią mieszczucha-inteligenta, gdzie hoduje się szlachetne konie, posiada owczarki niemieckie i mieszka we własnych, przestronnych domach, wybudowanych z dala od sąsiedztwa. Te malownicze budowle są dla bohaterów pustelniami i omfalosami, do których przeważnie się wraca, choćby daleko im było do ideału (opowiadania „Wypadek”, „Jednorożec”, „Różany całus”). Na kartach książki został uchwycony genius loci polskiej prowincji – bliskiej naturze i zaświatom, hermetycznej i tradycyjnej, w której przybysze z wielkich metropolii toczą swoje życie, nie integrując się nadmiernie z tubylcami. Wszystkie postacie przedstawiane przez Agnieszkę Czachor są pod względem psychologicznym zbudowane z wielką precyzją i wyczuciem. Autorka chętnie sięga po psychoanalizę, kreśląc trójwymiarowe portrety osobowości. Narrator wprowadza czytelnika nie tylko do środka opisywanych domostw, ale przede wszystkim do wnętrza głównych bohaterów, pozwala oglądać najbardziej intymne skrawki świadomości, często ukrywane nawet przed najbliższymi. Odbiorca może pozwolić sobie na wejście w skórę każdego z opisywanych charakterów, na posmakowanie towarzyszących im emocji, stanów i lęków. Dlatego też pisarka nie stara się stworzyć porywającej fabuły, która mogłaby czymś zaskoczyć lub stać się kanwą dla kolejnego przeboju filmowego. Czachor sięga po dobre literackie wzorce znane chociażby z Pani Dalloway, tworząc historie z przeciętnego życia zupełnie przeciętnych ludzi. Sytuacje, w jakich poznajemy protagonistów, oraz świat przedstawiony, nie są niezwykłe i niejeden czytelnik mógł się z podobnymi zetknąć. Ta zwyczajność fabularna oraz drobiazgowość w opisach ludzkich przeżyć pozwala bezkarnie zgłębiać portret psychologiczny bohaterów. Wszystkie dogłębne analizy psychologiczne oraz sposób opisywania literackiej rzeczywistości od pierwszych wersów wydają się jednak znajome, bo do złudzenia przypominają styl Olgi Tokarczuk. U obu pisarek zauważyć można skłonność do tworzenia dziwacznych imion i nazwisk, które mają ukryte znaczenia i mają przypisywać postaciom określone cechy (Isa, Iskra, Luna, Milena, Karmelowa). Nikt nie uświadczy tu Ryśków, Anek, Kowalskich, Nowaków czy Tadków. W opisy często wplatane są moralizatorskie, najczęściej banalne sekwencje, mające podnieść autorytet narratora i zapewne podkreślić jego wszechwiedzę. Olga Tokarczuk, z wykształcenia psycholog, równie chętnie rozbiera bohaterów swoich książek z zewnętrznych otoczek i podaje czytelnikowi ich nagie dusze na talerzu. Prowincja w książkach Ciśnij piorunem nawet w śmierć oraz Prawiek i inne czasy zdaje się być dość podobną, choć czas trwania akcji oraz położenie geograficzne z pewnością są różne. Zarówno Czachor, jak i Tokarczuk chętnie korzystają z realizmu magicznego, który w swej słowiańskiej wersji najlepiej czuje się na wsi, w drewnianych domkach z piecem kaflowym, w glinianych garnkach, na bagnistych polanach lub w pierzynach słodko drzemiących na lichych płotach. Mimo wszystko warto sięgnąć po debiut Agnieszki Czachor, nagrodzony w II edycji konkursu literackiego im. Macieja Słomczyńskiego, chociażby dla mozolnie skonstruowanych postaci, których struktura przypomina delikatną koronkę z Koniakowa. Agnieszka Czachor, Ciśnij piorunem nawet w śmierć, Seria Studium Literacko-Artystycznego UJ, Kraków 2009. rysunki żołnierzy Krzysztof Szwarc 149 Marcin Bies Jak napisać, żeby się czytelnik nie zorientował Pierwszym argumentem, który skłania czytelnika do lektury, jest chęć ucieczki gdzieś indziej niż akurat się jest. Chęć ta zawsze jest naznaczona ryzykiem, gdyż ani okładka, ani krytyczne recenzje, ani wydawnictwo, ani nawet autor nie gwarantują satysfakcji czytania. Czytelnik spragniony lektury często staje przed książką niczym amator halucynogenów przed nieznanym rodzajem grzyba; nie wie, co mu będzie. I zdarza się nieraz, że uciekając w książkę, trafiamy tam, skąd właśnie zamierzaliśmy uciec. Tak właśnie dzieje się w przypadku debiutu Kamila Majewskiego Panta Deus. Autor postanowił przedstawić nam rzeczywistość taką, jaka jest – żywiąc, zdaje się, nadzieję, że to Czytelnikowi wystarczy. Na dzień dobry zaczyna się żonglerka atrybutami teraźniejszości, które już dawno przestały symbolizować cokolwiek. Jaka bowiem radość wynika dla czytelnika z faktu, że bohater książki też jada w McDonald’sie i używa telefonu komórkowego z dzwonkami mp3? Żadna. Może więc chodzi o to, by się zmartwić. Zasępić nad metafizyką hamburgera, kondycją człowieczeństwa gadającego do komórki. To mógłby być jakiś punkt wyjścia do snucia filozoficznych tyrad, jednak w przypadku Majewskiego brak tu potencji w sensie formalnym. Dominuje język potoczny, naszpikowany odniesieniami do tego, co widzimy w telewizji, na billboardach i reklamowych ulotkach. Pocieszający jest fakt, że autor nie pozostawia nadziei, że coś się zmieni. Panta Deus jest od pierwszej strony zapowiedzią tego, co będzie dalej. Czytelnik w pierwszym rozdziale mógłby dopatrzyć się odautorskiej deklaracji, gdy Tomek, główny bohater, opisuje (w McDonald’sie, oczywiście), o czym chciałby zrobić film: – Jak to o czym? O życiu! O tym, jak imprezuję, 150 jak widzę świat, jaki jestem spłukany. Że miłość jest okay. Problem w tym, że posiłkując się (nomen omen) taką motywacją, trzeba usytuować czytelnika w miejscu bardzo dalekim od okay. Sprawy nie ratują nawarstwienia fabuły, przedstawiające postaci i wydarzenia błahe (choć zabawne), które nawet przy najlepszej woli czytelnika nie wzbudzają w nim odczuć estetycznych. Jak pisze recenzentka: Powieść ta nie ma ambicji diagnozowania świata, nie jest nasycona filozoficzną czy egzystencjalną refleksją, a jednak jest interesująca poprzez celne obserwacje i bezwzględne punktowanie słabych stron naszego (widzenia) świata. Diagnoza słuszna. Czy jednak punktowanie słabych stron, naszych i świata, to nie za mało, by zaspokoić czytelnicze chucie i rościć sobie prawa do bycia literaturą? Czyż słabych stron „wszystkiego” nie punktują do znudzenia seriale telewizyjne i inne autorytety? Doceniam dar opowiadania, jaki Kamil Majewski niewątpliwie posiada, jednak w tych trudnych czasach tanich rozmów telefonicznych należy zadać sobie pytanie, czy to wystarczy, by napisać dobrą powieść. Ale nie brak tu kilku smakołyków, które mogą być dla wnikliwego czytelnika łyżką dziegciu. Bohater, dostawca pizzy, zmierza z dostawą: Tego dnia mijał piąty miesiąc jego pracy w pizzerii. Wiedział więc, jak ugryźć, żeby klient się nie zorientował. Lektura książki Kamila Majewskiego przypomina próbę ugryzienia pizzy tak, żeby nikt nie widział, że jest ugryziona. Szalenie trudne zadanie. Kamil Majewski, Panta Deus, Seria Studium Literacko-Artystycznego UJ, Kraków 2009. Justyna Banaszczyk Kamień sunący po wodzie Znacie teksty, które rozłożyć można niczym papierowy okręt, wyprasować bez trudu wszystkie zagięcia i kanty znaczeń, po czym położyć przed czytelnikiem czystą kartkę? Znacie zapewne również takie, które rozkwitają, podobne japońskiemu origami. Niczym papierowe kwiaty w zetknięciu z wodą rozwijają płatki, zmieniają kształt, przechodzą subtelne metamorfozy umykające oku – formy przenikają się, a sensy rozmywają, by niespodziewanie się wyostrzyć. Tak właśnie Walter Benjamin pisał o literaturze w swoim eseju o Kafce, a model tekstu „rozkwitającego” zdaje się być świetnym punktem odniesienia dla pisania o poezji Andrzeja Sosnowskiego. Okazja, by o niej mówić, jest nie byle jaka – Biuro Literackie wydało zbiór mieszczący dorobek poetycki warszawskiego poety. To już druga tego typu publikacja, tym razem obejmująca całość twórczości, łącznie z prozą poetycką, która pominięta została w zbiorze poprzednim – Dożynkach (również wydanym przez wrocławskie wydawnictwo). Niech Pozytywki i marienbadki będą doskonałym pretekstem dla wszystkich tych, którzy do tej pory nie zetknęli się z twórczością Sosnowskiego, lecz nie byle gratką również dla tych, którym jest ona doskonale znana. Niech to opasłe tomiszcze stanie się ostateczną motywacją do tego, by zmienić zdanie na temat najnowszej polskiej poezji („nie czytam, bo jest kiepska”), której jednym z ważniejszych przedstawicieli jest właśnie Sosnowski. Drodzy przeciwnicy poezji – jak długo można ignorować to artystyczne indywiduum, które nie dość, że do poezji polskiej wprowadza zupełnie nowe wartości estetyczne, zdążyło jeszcze ukształtować pokolenie zarówno epigonów, jak i całkiem niezłych poetów? Nawet jeśli istnieją jeszcze osoby, które interesują się literaturą, a gdzieś się uchowały bądź ukrywały, bądź zajadle broniły („nie czytam, bo jest kiepska”) i nie znają Sosnowskiego, teraz właśnie nadarzyła się okazja, by odmienić zły los, sięgnąć po Pozytywki i marienbadki i dać sobie szansę. Sobie, a przede wszystkim swojemu intelektowi. Warto bowiem pojedynkować się z tą poezją, wchodzić w dyskusje i awantury, nieustające spory o kształt świata, a właściwie o świata kształtowanie się, w przyprawiającym niekiedy o zawrót głowy kalejdo -skopowym wirze percepcji. Chaos jest jej pokarmem, niesiona przez zmienne prądy rzeczywistości przyprawia niemal o obłęd. Jest to obłęd pożądany, lecz jedynie dla tych, którzy zechcą odrzucić skostniałe formy. Wiersz wychodzi z domu i nigdy nie wraca – jego przeznaczeniem z pewnością nie jest tłumaczenie mechanizmów rządzących światem. To jedynie chwilowa impresja, ale jednocześnie mająca fundamentalne znaczenie dla stale konstytuującej się tożsamości. Zapis szumu istnienia. Sosnowski czerpie całymi garściami z materii rzeczywistości. Obserwujące nieustannie „ja” zdaje się być zarazem wszędzie i nigdzie, myląc tropy, prowadząc w ślepe zaułki języka. Wszystkie rzeczy, daty, osoby i inicjały to zaledwie preteksty do mówienia o świecie, niekończącego się monologowania o nim. Podmiot mówiący w wierszu styka się z przedmiotami i osobami nieprzerwanie, tak jakby stworzone były na potrzeby jego komentarza, zaś więź piszącego i opisywanego była nierozerwalna i konieczna. Poezja to właśnie ten płaski kamyk sunący po wodzie oraz seria wierszy i odbić. Wiersz niechaj będzie więc pojedynczym zetknięciem powierzchni kamienia z powierzchnią wody, pisaniem świata, pisaniem siebie i własnej tożsamości – mikrodoświadczeniem odbijanym w tekście. Kto jest w stanie przewidzieć, ile razy kamień dotknie powierzchni wody? Nikt, lecz mimo wszystko odbicia te układają się w tajemniczy sposób, choćby były tylko kadłubkami znaczeń, hasłami szeptanymi w grze w głuchy telefon, choćby świat wymykał się obiektywnemu opisowi. Sosnowski zdaje się mówić – niechaj się wymyka! Przecież przy 151 każdej próbie rozsypuje się jak domek z kart. Czy w takim razie ta poezja jest poezją ruin? Raczej rozsypanych kart stanowiących niegdyś fundamenty olśniewającego gmachu rzeczywistości. By ruiną być, trza być wprzód całością, pisał Brzozowski – całością, pozornie stabilnym pomnikiem tożsamości. Andrzej Sosnowski, Pozytywki i marienbadki, Biuro Literackie, Wrocław 2009 Rafał Gawin, Michał Murowaniecki „Tarantino poezji”? Michał Murowaniecki: Można powiedzieć, że niektórzy poeci torują sobie drogę do tzw. kariery w sposób nachalny, awanturniczy, narzucając się czytelnikom prowokacyjnym zachowaniem lub kontrowersyjnymi utworami. Jest to niekiedy skuteczny sposób autopromocji, tak było np. z Wojaczkiem. Czasami jednak taka autopromocja wypada wątpliwie, żeby nie powiedzieć żenująco. Dwudziestopięcioletni Grzegorz Kwiatkowski zdaje się na to nie zważać. Na forach i stronach dotyczących poezji stale zakłada wątki dotyczące swoich nowych publikacji, pochlebnych recenzji, zamieszcza anonse o nominacjach typu „nadmorski talent poetycki”. Ostatnio zachęcał do wysłania smsa w jakimś plebiscycie na „poetyckie odkrycie roku”. Stopniowo zapoznawał użytkowników Nieszuflady z blurbami, które miały ukazać się na okładkach tomów. Niedługo przed premierą Eine kleine Todesmusik – czyli drugiej książki, o której będziemy rozmawiać – odbyło się wirtualne odliczanie dni do premiery. Chciałbym wierzyć, że poezja wywołuje obecnie takie emocje. Chciałbym móc powiedzieć, że nowy zbiór Kwiatkowskiego jest warty całej tej otoczki. W końcu jego obiecujący debiut został zauważony (m.in. w kutnowskim „Złotym Środku Poezji”), i nie natknąłem się 152 na jakąkolwiek negatywną ocenę tej poezji. Wszystkie były zatrważająco entuzjastyczne (cytując za Gazetą.pl: polski Tarantino poezji). Cóż, jeśli coś podoba się wszystkim, staje się w moich oczach podejrzane. Rafał Gawin: A jednak poezja ostatnio wywołuje emocje – mam tu na myśli Nagrodę Nike dla Tkaczyszyna-Dyckiego i kolejne dodruki jego Piosenki o zależnościach i uzależnieniach. Jeśli chodzi zaś o nową książkę Kwiatkowskiego, pamiętam głównie fragment blurba Józefa Barana, w którym krakowski poeta określił prowokację jako obosieczną broń. I tak niestety było również z próbami kreowania przez autora Przeprawy kontrowersyjnej otoczki i atmosfery „medialnego wydarzenia rynku poetyckiego” wokół Eine kleine Todesmusik. Nie miałbym nic przeciwko, gdyby takie działania towarzyszyły promocji rzeczywiście zjawiskowej książki, nawet gdyby nie włączył się w nie praktycznie nikt poza samym autorem. Tymczasem nowy tom gdańszczanina budzi wątpliwości i rozczarowuje na kilku płaszczyznach, od spójności kompozycji, poprzez zawartość od strony narracyjnej (neoklasycyzm Kwiatkowskiego nadal oscyluje wokół form okołoprozatorskich), metaforycznej i (anty)refleksyjnej, po sam dobór tematów i środków. Ale po kolei. Książka zaczyna się obiecująco – intrygującym mottem oraz spokojnym i wyważonym czterowersowym „chłopczykiem”… M.M.: ...po którym następuje lawina „widokówek”, zasypująca czytelnika specyficznymi „scenkami rodzajowymi”. To, co w tej książce uderza już na początku, to zanik poetyckich środków. Fraza charakterystyczna dla prozy, niekiedy pocięta na dwu-, trzywersowe strofki, zmusza czytelnika do odbioru tomu raczej poprzez obrazy, wyłączając niemal zupełnie kwestię języka. A jakie są to obrazy? Powiedzmy szczerze – momentami dla wytrwałych: w końcu kochalibyśmy się do rana / a ona zeszczałaby mi się do łóżka („Opór”); całuje się z własnym odbiciem / a potem onanizuje się czarnym butem („Bertche”); mężczyźni nie mogą się opanować / onanizują się / i źródło staje się jaśniejsze o jeden ton („Mandala”), posłuchaj jak mnie dobrze karmisz chłopcze – / posłuchaj pierdzącego szczęścia („gruba kobieta”). Można powiedzieć, że pojęcie tabu jest Kwiatkowskiemu obojętne. Dla poety pociągające okazuje się przekraczanie granic (dobrego smaku? tonu?). Najprawdopodobniej epatowanie drastycznymi, wulgarnymi lub niesmacznymi obrazami jest świadome – zgodnie z założeniem, iż poezja powinna wyzwalać jakieś emocje, chociażby negatywne: gniew, oburzenie, niesmak itd. Rozumiem takie podejście, bo poezja potrzebuje biegunów, takich jak np. Ratoń. Problem w tym, że Kwiatkowski używa tępych narzędzi. Gdy w książce dwudziestopięcioletniego chłopaka czytam o zbiorowym gwałcie na trzynastolatce, o paleniu własnego dziecka, o masturbacji przy pomocy obuwia, a także innych wymyślnych odchyłach, to naprawdę nie rusza mnie fragment: spójrz jaka jesteś brudna / jaka z ciebie jebana szmata / i nagle robi mi się ciepło / nie kiedy we mnie tryska / ale kiedy nazywa mnie szmatą („język”). Henryk Bereza pisze w blurbie: (...) każdemu ta poezja – aż niemożliwa i szaleńcza – może ujawnić swoją siłę i prawdę. Przyjmie się ją, gdy się ją dobrze usłyszy i odnajdzie w sobie. Powiem szczerze: ja tej poezji w sobie nie słyszę. Być może wcale nie chcę... a ty? R.G.: Słyszę pukanie od spodu, czuję się molestowany (żeby nie powiedzieć gwałcony) bezmyślną systematycznością budowania wierszy w oparciu o najtańsze chwyty, przy jednoczesnej ucieczce w historię, baśń czy nawet mit. Jakby w ten sposób autor próbował zbudować dystans, którego zabrakło mu przy tak tendencyjnym doborze środków. Ale nie możemy aż tak generalizować. Przecież w tomie znalazły się również spokojniejsze wiersze, albo raczej mniej kontrowersyjne. Są to na ogół, rozrzucone na przestrzeni tomu jakby losowo, fragmentaryczne impresyjki i histeryjki, najczęściej z okolic II wojny światowej i okupacji, na dłuższą metę kompletnie nieistotne. Od czasu do czasu pojawiają się i znikają wielkie pojęcia, zwłaszcza w kontekście odwiecznej pary, śmierci (tytuł zobowiązuje) i miłości (tym razem pozbawionej aspektu fizycznego). Niekiedy zastępują puenty – od najzgrabniejszego, choć ogranego skojarzeniowo dwie minuty później / w moim sercu / wybuchła bomba („Diter Litwann, ur. 1964 zm. 2003”), poprzez jeśli was kiedyś zamorduję / zrobię to z miłości / która jest większa niż śmierć („siły”) i towarzysze nihiliści: nasze serca biją na wieki w jeden trumienny akt („takt”), po discopiosenkowe chce dusić się górskim powietrzem / i chce mieć ranne od kuli serce. Czyżby zwyczajność tych wierszy okazała się na tyle nieatrakcyjna, że trzeba było ją podnieść do rangi uniwersalnej? W końcu ponadczasowość wpisana jest praktycznie w każdy rodzaj klasycyzowania. To łatwe, lekkie i przyjemne, gdy wykorzysta się dewiacyjne sposoby na „jebnięcie wierszem”. Takie pojęcia, zwłaszcza gdy wykorzystuje się je lekkomyślnie, są bronią obosieczną. Jak pisze autor w wierszu o znamiennym tytule „zastępcze światło”: miłość zamieniła się w tanie romanse. Czyli możemy już przejść do kiczu w drugiej książce Kwiatkowskiego? M.M.: Tak. Kwiatkowski zapewne chciałby być postrzegany jako autor dotykający problemów ważnych, trudnych i – rzecz jasna – kontrowersyjnych. A mimo wszystko nie mogę się przekonać, czytając fragmenty w stylu: rozbierz się July // czuję w sobie dużą moc // i chcę byś poczuła ją również („dentysta”). Kicz można wykorzystać w poezji na wiele sposobów, ale ten z Eine kleine Todesmusik trudno mi zaakceptować. Po pierwsze, jest go za dużo. Po drugie – kicz ten pojawia się za każdym razem w podobny sposób. Odnajduję go np. w postaci ckliwych wyznań: Diter Diter niemądry chłopcze / na swój latawiec upolowałeś / płaczącą jaskółkę i jej pisklę („Uve”) albo podszedłem do fasady i ukląkłem // i ją pocałowałem // i z moich oczu pociekły łzy („ulga”). Innym jego przejawem są tandetne obrazki w stylu: piją kawę palą papierosy // i są teraz jak dwa zakurzone lustra // jak dwa płaty zapomnianej tapety („popołudnie”). A zatem: wzniosłość i liryczność kontra prowokacja, nieustanne przechodzenie z ironii do patosu lub na odwrót – oto główne cechy 153 poezji Kwiatkowskiego, który uderza w wysokie C, żeby za moment puścić oczko. I nie byłoby w tym nic złego, gdyby nie fakt, że książka jest przeciążona tego typu „zagraniami”. Pewnie wiele wierszy dałoby się obronić, gdyby wieńczyła je błyskotliwa puenta lub zgrabnie wyprowadzony wniosek. Jak dla mnie, brak dojrzałości tym rozważaniom (wbrew temu, co pisze Baran). Aranżacja puenty odbywa się szablonowo, zwykle poprzez tworzenie refrenów ze zdań, które same w sobie nie brzmią wyjątkowo, ale powtórzone sprawiają wrażenie „ważniejszych”. Imitowanie Świetlickiego? Sam nie wiem: neoklasycyzm czy jednak barbarzyństwo? R.G.: Jeśli barbarzyństwo, to spod znaku Onana Barbarzyńcy, gawędziarstwo z pretensjami, nachalna terapia szokowa. I to wszędzie tam, gdzie można było zagrać na cichszych dźwiękach, zaintrygować, zaledwie dotknąć. Jeśli Świetlicki miałby być patronem takiego pisania, to tylko ze względu na częste jednowersowe, dwukrotnie powtarzane refreny, mające zapewne na celu wywołanie swego rodzaju transu, a w ostatecznym rozrachunku – pielęgnujące nudę i wywlekające ze „zwrotek” jednowymiarowość i bylejakość. Świetliki nie zaśpiewałyby takich tekstów nawet z Lindą. proponowany nam przez Kwiatkowskiego jest do niczego. Byłbym niesprawiedliwy. A jednak te lepsze wiersze (jak np. „Pan Cogito i litera Pisma” czy „dwie siostry (III)”) giną w natłoku tekstów średnich, czyli jak je nazwałeś – „impresyjek i histeryjek”. A szkoda, bo Przeprawa obiecywała znacznie więcej. Odnoszę wrażenie, że Kwiatkowski pospieszył się z drugą książką i nie dokonał obiektywnej selekcji tekstów, że zbytnio zaufał w swój geniusz... R.G.: …czy też w geniusz instytucji blurbownictwa i promocji za wszelką cenę. Bez nich mój odbiór tej książki może byłby mniej negatywny,w każdym razie,niezakrzyczany przez autora (i w konsekwencji podmiot liryczny); dałbym jej wtedy dłuższą lekturową szansę. Sprawność warsztatowa – jak najbardziej, tak samo konsekwencja formalna, kilka jaśniejszych punktów, pojedynczych lepszych wierszy (do wymienionych mogę dodać wspomnianego na wstępie „chłopczyka”). Ale co do wykorzystania języka… M.M.: …to nie mamy złudzęń. Jak pisze autor: mojemu językowi / pozostało tylko / obciąganie („język”). Grzegorz Kwiatkowski, Eine kleine Todesmusik, M.M.: Nie mogę powiedzieć, że w nowej książce nie ma dobrych wierszy, ani że sposób na poezję 154 Mamiko, Nowa Ruda 2009. Tomasz Bohajedyn, Co ty wiesz o zabijaniu, grafika (A)tak na marginesie Walka na ziemi i w niebie / przeciwko sobie samemu o siebie I walka o święte cele / O wieczne nadzieje (...) Bo jak powiedział Wieczny Prezydent W niezmiennej wojnie pomnażajcie treść1 Jest wszędzie. Przed chwilą widziałem egzekucję plastikową pepeszą. Na moich oczach osunęły się ciała. W plazmie full HD, która rozlała się na całą ścianę, ktoś ginie co minutę dwanaście sekund. Śmierci widać nawet kreseczkę nad ś. Wojna robi oglądalność, dzięki niej lepiej sprzedają się czipsy i piwo. Wobec niej jesteśmy już zobojętniali. Tuż po tym, jak widziałem atak na World Trade Center, targowałem się o cenę szafy trzydrzwiowej. Bomba trafiła w środek tłumu / Nawet nie ma już co zbierać/ Pokazuje to kamera / Całkiem spokojnie jem kolację / Wcale nie chce mi się rzygać2 Umiemy się uśmiechać jak Linda, ale nic nie wiemy o zabijaniu. Szewc zabija szewca bumtarara bumtara3 Wojna jak kolorowa atkrytka, piosenka o deszczach niespokojnych przerobiona na techno. Wciąż wojna trwa między biednym i bogatym / Wojna między mężczyzną i kobietą / Między lewicą i prawicą, czarnym i białym / Parzystym i nieparzystym4 Czy to sen, czy nie sen, w każdym razie ręka jest w nocniku. Rozpętała się bitwa o ropę, o słupki sondaży (pierdolnięta husaria5 walczy z olimpijską regularnością), o miejsce na parkingu, o pryncypia, o łóżko w szpitalu (niestety w czerwcu skończyły się limity, zdychaj), o dwanaście groszy... 1 Coma, Hipertrofia, 2009. Pidżama Porno, Styropian, 1998. 3 Siekiera, Nowa Aleksandria, 1986. 4 Maciej Zembaty, Alleluja. Ballady Leonarda Cohena, 1985. 5 Świetliki, Perły przed wieprze, 1999. 2 155 Krzysztof Kleszcz Wajchy Gregorija. Piosenki wojenne Tomasz Bohajedyn, Historia pistoletu maszynowego, grafika Albo wojna z samym sobą. Wróg mieszka pod skórą. I trzeba od rana bić się ze swoją bezradnością, sennością, nieostrożnością, albo wykopać topór wojenny przeciw swemu rozdętemu ego, przeciw chcieć-mieć, które siedzi we mnie tłuste i obleśne. Rzucam się do walki choć sił mi brak / rozmiarów siłacza za wąski mam kark / lecz duchem obuchem ciąłem jak nóż / rozpruję rozpłatam brzuch6 Świat schamiał i na klatce schodowej nie mówi nam już dzień dobry. Wszystko jest obce, nieludzkie, anonimowe, a wokół szlabany kolejowe; osiedla owijają druty kolczaste. Sprawiedliwość wypadła z kodeksów prawa, małym druczkiem dopisano „nie dotyczy”. Urzędnicy podwyższają akcyzy, VAT-y. Wojnę toczą sklepikarze, dyrektorzy, malarze, piosenkarze. Poeci walczą na dykcje. O to, kto bardziej przekonujący, kto przebieglejszy. Wojnę wywołujesz, przyznając komuś nagrodę jako juror, wygrywając konkurs, komentując wiersz na portalu. Nadwrażliwcy i tak wszystko wezmą do siebie, zinterpretują, jak chcą. Idź już spać. Ale wiedz, że w twojej skrzynce na listy jest ryba bez głowy. Świt rozpoczną strzały. Rzeczywistość to Grigorij Saakaszwili, który rusza wajchami. Czołg jedzie w twoją stronę. 6 156 Lipali, Trio, 2009. Autorzy numeru: Justyna Banaszczyk. Kulturoznawczyni w procesie, recenzentka portali internetowych, łowczyni młodych poetów. W literaturze poszukuje tego, co graniczne i marginalne (podobnie jak w życiu). Literaturoznawczyni z anarchistycznym pazurem, wojująca rowerzystka. Mieszka na Limance, w Łodzi. Jacek Bieleński, ur. 1951. Poeta, prozaik, kompozytor, scenarzysta filmowy (z wykształcenia) i aktor. Autor tekstów dla Ziuta Gralaka, Włodka Kiniorskiego, Maryli Rodowicz, Justyny Steczkowskiej, Fiolki, Wojciecha Waglewskiego. Współscenarzysta filmu fabularnego Tanie Pieniądze. Aktor, organizator oraz pomysłodawca wydarzeń kulturalnych. Od jedenastu lat prowadzi scenę klubu Łódź Kaliska. Autor muzycznego projektu Plastik Bag współtworzonego przez wielu muzyków: Włodka Kiniorskiego, Ziuta Gralaka, Gregera, Przemysława Rajskiego, Loco Richtera. Z Kiniorskim i Filipem Gałązką założył w 2007 r. trio Paffulon. W 2008 r. nagrał piosenkę „Ełkaesem bije serce Łodzi” z okazji stulecia Łódzkiego Klubu Sportowego. Z dziada pradziada łodzianin. Marcin Bies. Poeta, urodzony zimą 1982 r. w Mikołowie. Wydał arkusz Atrapizm (2009). Miłosz Biedrzycki (MLB), ur. 1967. Autor kilku tomików wierszy po polsku, ostatnio wydał Sofostrofę (2007). Często zmienia miejsce pobytu. Tomasz Bohajedyn, ur. 1974 w Bieczu. Grafik i rysownik. Swoje prace publikuje m.in. w „Le Monde diplomatique”, „Ricie Baum”, „Midriaszu”, „Gazecie Wyborczej” i „Europie. Tygodniku Idei”. W 2006 r. wydał książkę graficzną Kongo, a w 2007 Spaghetti western. Mieszka w Krakowie. Rafał Bojdys, ur. 1967. W latach 1988–93 studiował na Wydziale Grafiki ASP w Katowicach. Dyplom uzyskał w pracowni projektowej doc. Tomasza Jury (plakat) i w pracowni malarstwa i rysunku prof. A.S. Kowalskiego. Wystawiał w kraju i za granicą: w Czechach, Słowacji, Niemczech, Belgii, Jugosławii, Holandii, Turcji. Jego prace można było oglądać w kilku edycjach wystawy Salonu Karykatury Antywojennej organizowanej przez BWA w Bielsku-Białej. W ostatnich latach wystawiał się m.in. na Targach Sztuki w Żylinie na Słowacji, brał udział w wystawie „Herbst Austellung 2005” w Mainz w Niemczech, wystawie pokonkursowej XXIII Aydin Dogan International Cartoon Competition w Istambule. Jego prace można było oglądać na ekspzycji „Bielsko Obraz XXI” w BCK (2009) w Bielsku-Białej, gdzie mieszka. Maciej Bugajski, ur. 1985. Studiował wzornictwo na Politechnice w Łodzi (Wydział Inżynierii i Marketingu Tekstyliów 2003-2006). Od 2006 r. studiuje na Akademii Sztuk Pięknych im. Wł. Strzemińskiego w Łodzi. Mieszka w Łodzi. Agata Chmiel, ur. 1986. Studentka Collegium Medicum UJ. Publikowała w prasie literackiej (m.in. w „Akcencie, „Opcjach”, „Frazie” i „Portrecie”). Laureatka konkursów poetyckich. Ewa Chruściel, ur. 1972. Zadebiutowała tomikiem wierszy Furkot w 2003 r. Jej drugi tomik Sopiłki ukaże się w grudniu 2009 r. w Bibliotece „Frazy”. W 2010 r. ukaże się w USA jej tom Strata, który wygrał międzynarodowy konkurs poetycki. Jej wiersze po angielsku były też prezentowane na łamach m.in. „Boston Review” oraz w „Colorado Review”, „Lana Turner”, „Process”, „Squaw Valley Review”, „Poetry Wales”. Tłumaczyła wiersze Miłosza Biedrzyckiego, Agnieszki Kuciak i Anny Piwkowskiej oraz wybrane powieści Londona, Conrada i Singera na polski. Wykłada literaturę i pisanie twórcze w Colby-Sawyer w USA. Obecnie wraz z Miłoszem Biedrzyckim przygotowuje wybór wierszy Jorie Graham w tłumaczeniu na polski. Magdalena Cybulska. Studiowała biologię na Uniwersytecie Łódzkim, obecnie pisze doktorat na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Debiutowała w liceum w szkolnym tomiku poetyckim. Jej wiersze były dru -kowane w kilku almanachach pokonkursowych. Pisze także prozę. Mieszka w Łodzi. Dariusz Eckert, ur. 1964. Rozbitek edukacyjny. Absolwent przyzakładowej szkoły budowlanej. Murarz. Łatwy do sprowokowania jak wybuch w prochowni. Najemnik słusznych spraw. Rycerz. Błędny. Po paru nieudanych związkach. Ojciec czwórki cudownych dzieci. Znów szczęśliwy. Imacz wielu profesji – budowlaniec, drwal, żołnierz, ochroniarz, kaowiec, cieć, kucharz, dziadek do orzechów. Wokalista zespołu Inkwizycja. 157 Karol Franczak, ur. 1979. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Mieszka w Łodzi. Piotr Gajda, ur. 1966. Poeta, autor książki poetyckiej Hostel (2008). Wiersze publikował m.in. w„Tyglu Kultury”,„Cegle”, „Arteriach”, „Opcjach”, „Toposie”, „Frazie” oraz w antologii łódzkich debiutantów Na grani (2008). Nominowany do nagrody głównej Konkursu im. Jacka Bierezina (2007). Laureat kilkunastu konkursów poetyckich i turniejów jednego wiersza, m.in. OKP im. W. Sułkowskiego, TJW „Stachura pozostałym”, TJW „O Czekan Jacka Bierezina”, OKP im. W. Bąka „Struna Orficka”, ŁKL im. Wł. Reymonta, OKP „Prawy Brzeg”. Mieszka w Tomaszowie Mazowieckim. Zob. www.bialafabryka.blogspot.com. Rafał Gawin, ur. 1984. Współzałożyciel mŁodzi Literackiej przy łódzkim oddziale SPP, członek redakcji „Arterii”. Wydał arkusz Przymiarki (2009). Publikował m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Odrze”, „Tyglu Kultury”, „Opcjach”, „Kresach”, „Frazie”, „Red.”, „Portrecie”, „Wyspie”, „Wakacie”, „Cegle” oraz Na grani. Antologii wierszy łódzkich debiutantów (2008). Nagradzany w konkursach, m.in. im. J. Bierezina i T. Sułkowskiego. Mieszka w Justynowie i w Łodzi. Horst R. Gertler (Robert Dudek), ur. 1975. Wydał książkę prozatorską pt. Bóg i Dratewka (2009). Mieszka w Łodzi. Maciej Gierszewski, ur. 1975. Wiersze i prozę publikował m.in. w „Kresach”, „Studium”, „Kwartalniku Artystycznym”,„FA-arcie”,„Czasie Kultury”,„Twórczości”. Wydał książki podrabiane przepaście (2003) i Profile (2006). Zredagował (razem ze Szczepanem Kopytem) antologię poetycką Słynni i świetni. Antologia poetów Wielkopolski debiutujących w latach 1989-2007 (2008). Prowadzi bloga: http://hajfa://hajfa.wordpress.com. Mieszka w Poznaniu. Paulina Ilska. Kulturoznawca, nauczycielka, recenzentka teatralna. Mieszka w Łodzi. Jerzy Jarniewicz, ur. 1958. Poeta, tłumacz, krytyk, wykładowca uniwersytecki. W 1982 r. ukończył anglistykę na Uniwersytecie Łódzkim, w 1984 r. filozofię. W prasie debiutował w 1974 r. (w „Motywach”). Jest autorem tomów wierszy: debiut książkowy Korytarze (1984), Rzeczy oczywistość (1992), Rozmowa będzie możliwa (1993), Są rzeczy, których nie ma (1995), Niepoznaki (2000), Po śladach (2000), Dowód tożsamości (2003), Oranżada (2005), Skądinąd (2007). Autor książek krytycznych, ponad czterystu artykułów, szkiców, recenzji w pismach krajowych i zagranicznych. Ostatnio wydał Od pieśni do skowytu. Szkice o poetach 158 amerykańskich (2008) oraz tom poetycki Makijaż (2009). Od 1994 r. redaktor „Literatury na Świecie”. Współpracuje z „Gazetą Wyborczą”, „Tygodnikiem Powszechnym” i „Tyglem Kultury” oraz z brytyjskimi pismami literackimi „Poetry Review” i „Areté”. Wykłada współczesną literaturę angielską na uniwersytetach w Łodzi i Warszawie. Mieszka w Łodzi. Zdzisław Jaskuła, ur. 1951. Poeta, pisarz, autor adaptacji i piosenek teatralnych, reżyser. Od 1976 r. związany ze środowiskiem KOR. W latach 197781 współpracował z pismem społeczno-literackim „Puls” w Łodzi, które funkcjonowało poza cenzurą. Debiutował w 1969 r. na łamach „Poezji”. Autor czterech tomów poetyckich: Zbieg okoliczności, Dwa poematy, Wieczór autorski i Maszyna do pisania. Wraz z żoną Sławą Lisiecką opracował nowe tłumaczenie To rzekł Zaratustra F. Nietzschego. Autor artykułów prasowych i felietonista „Fabryki”. Wiceprezes Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Mieszka w Łodzi. Marcin Kępiński, ur. 1970. Absolwent socjologii, pracuje jako adiunkt w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego oraz jako wykładowca kierunku Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna AHE. Autor książki Mit, symbol, historia, tradycja. Gombrowicza gry z kulturą (2006), nagrodzonej przez Rektora UŁ. Publikuje w „Kulturze i Społeczeństwie”, „Kulturze i Historii”, „Zeszytach Wiejskich”. Jego zainteresowania naukowe to: ikonografia wojny, literatura pamiętnikarska okresu II Wojny Światowej, pamięć Stanu Wojennego, marketing polityczny i public relations. Krzysztof Kleszcz, ur. 1974. Poeta, autor książki poetyckiej Ę (2008). Wiersze publikował w: „Tyglu Kultury”, „Red.zie”, „Arteriach” oraz w antologii łódzkich debiutantów – Na grani (2008). Nominowany do nagrody głównej Konkursu im. Jacka Bierezina (2004, 2006, 2007). Laureat konkursów poetyckich i turniejów jednego wiersza: im. H. Poświatowskiej, im. J. Jarmołowskiego, im. C.K. Norwida. Wyróżniony w konkursie „Złoty Środek Poezji” na debiut poetycki (2009).Współprowadzi blog literacki www.bialafabryka. blogspot.com. Mieszka w Tomaszowie Maz. Agnieszka Kłos. Pisarka, fotografka, krytyk sztuki, publicystka i kuratorka. Autorka książki Całkowity koszt wszystkiego (2008). Pracowała w „Gazecie Wyborczej” i „Dużym Formacie”. Jest redaktorką pisma „Rita Baum”. Publikowała m.in. w „Ha!arcie”, „FA-arcie”, „Kresach”, „Przekroju”, „Kinie”. Była stałą felietonistką w „Pozytywie” i Świecie.Obrazu.pl. Miała wystawy fotograficzne i instalacje m.in. w Galerii Entropia we Wrocławiu, Ośrodku Praktyk Teatralnych Gardzienice w Lublinie, Galerii Zamek w Poznaniu, na Międzynarodowym Festiwalu Fotografii w Łodzi, Festiwalu Wrocław Non Stop. Autorka historycznego projektu multimedialnego związanego z mapą pamięci Wrocławia „Breslau cv”. Prowadzi warsztaty edukacyjne i historyczne na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Katarzyna Knapik-Gawin, ur. 1986. Doktorantka w Katedrze Slawistyki Południowej UŁ, tłumaczka, stały współpracownik „Arterii”. Mieszka w Łodzi. Maria Kornatowska. Krytyk filmowy, związana z miesięcznikiem „Kino”, wykłada w łódzkiej Szkole Filmowej. Felietonistka, eseistka, autorka kilku książek, m.in. Rozmyślań przy makijażu (2007), monografii Fellini (2003, wyd. IV, poszerzone), wywiadu-rzeki z Agnieszką Holland, Magia i pieniądze (2002), Wodzirejów i amatorów (1990), Erosa i filmu (1986). Mieszka w Łodzi. Agnieszka Kowalska-Owczarek, ur. 1977. Absolwentka Akademii Sztuk Pięknych im. Wł. Strzemińskiego w Łodzi, dyplom z wyróżnieniem (2004) oraz teatrologii Uniwersytetu Łódzkiego, redaktor graficzny kwartalnika artystyczno-literackiego „Arterie”. Współpracuje z Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi. Zajmuje się grafiką komputerową, książkową, projektami okładek, książką artystyczną, formami przestrzennymi, performance oraz projektami interdyscyplinarnymi. Materią jej prac bywają rośliny oraz ręcznie preparowany papier. Wielokrotnie nagradzana, wystawy i prezentacje w kraju i za granicą. Współtwórczyni muzyki oraz wokalistka zespołu Agnes’band, wykonującego piosenkę literacką. Mieszka w Łodzi. Zob. www.agnesband.art.pl. Robert Miniak, ur. 1969. Członek koła młodych przy łódzkim SPP. Laureat wielu konkursów poetyckich. Publikował w „Tyglu Kultury”, „Toposie”, „Fragile”, „Arteriach”. Autor tomiku poetyckiego pt. Czarne wesele (2008). Mieszka w Łodzi. Michał Murowaniecki, ur. 1982. Autor zbioru wierszy Punctum (2008), laureat Dżonki 2008. Mieszka w Łodzi. Małgorzata Niedziółka, ur. 1983. Doktorantka na Wydziale Polonistyki UJ. Bada przedstawienia Nowej Huty w utworach literackich z lat 1949–2009. Od niedawna zajmuje się również fotografią i pracą w miesięczniku fotograficznym. Marzy o wyjeździe na Kubę oraz o powrocie epoki grunge’u. Mieszka w Krakowie. Magdalena Nowicka, ur. 1984. Asystentka w Zakładzie Badań Komunikacji Społecznej na Uniwersytecie Łódzkim i sekretarz redakcji „Arterii”. Publikowała m.in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej”, „Wiedzy i Życiu”, „Odrze”, „Red.zie”, „Tyglu Kultury” oraz „Filmie”. W 2009 r. ukazał się jej debiutancki tom wierszy pt. Przewieszka. Pisze powieść o wspinaniu. Mieszka w Łodzi. Przemysław Owczarek, ur. 1975. Poeta, prozaik, z zawodu antropolog kultury. Redaktor naczelny „Arterii”. Mieszka w Łodzi. Piotr Pasiewicz, ur. 1979. Grafik, rysownik, performer, fotograf, ilustrator, często określa się terminem grafomówca. Od 2008 r. student ASP w Łodzi na Wydziale Malarstwa i Grafiki (kierunek grafika warsztatowa). Eksponował swoje prace w Pałacu Scheiblera, Muzeum Kinematografii, Muzeum Książki Artystycznej, Galerii Manhattan, Galerii Rondo, w Klubie „Forum Fabricum”, w Galerii Urzędu Miasta Łodzi, na V Festiwalu Dialogu Czterech Kultur, IV Międzynarodowym Festiwalu Animacji „Reanimacja” w Łodzi, w Instytucie Historii Sztuki we Wrocławiu i w Łodzi, a także w Vancouver (Association of Polish Veterans, Rock & Point’ Gallery, 2004) i Neapolu (2009). Realizuje projekty performance: „Horyzont”, „Filary Wrażliwości”, „Teatr Wyobraźni w procesie”. Mieszka w Łodzi. Zob. www.myspace.com/piotrpasiewicz. Robert Rybicki, ur. 1976. Poeta Elektrowni, polonista, happener, redaktor-recenzent. Studiował prawo i polonistykę na Uniwersytecie Śląskim. Autor trzech książek z wierszami: Epifanie i katatonie (2003), Motta robali (2005), Stos gitar (2009). Były redaktor pisma artystycznego„Plama” w Rybniku i tygodnika„Nowy Czas” w Londynie; obecnie redaktor „re:presji” w Katowicach. Przez wiele lat animował życie literackie w Rybniku, aż w końcu Biuro Literackie go dorwało jako najlepszy debiut 2003, ale, ludzie!, Ryba się nie daje! Odskakuje od peletonu i na skróty wali jak w Fantomasie!!! Z górki, na przełaj i sru, sru! Nad Orzepicami! Agnieszka Smołucha, ur. 1987. Studentka IV roku Historii Sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Interesuje się malarstwem wczesnego renesansu włoskiego. Nagradzana i wyróżniania w konkursach poetyckich „Prawy Brzeg”, „O Wawrzyn Sądecczyzny”, im. Zdzisława Morawskiego i im. Michała Kajki. Mieszka w Krakowie. Michał Stępniak, ur. 1984. Mężczyzna heteroseksualny z wielką słabością do Morrisseya. Były punkowiec, obecnie filmoznawca. Z dawnych czasów pozostała mu nienawiść do wygazowanego piwa i kilka koszulek. 159 Od kilku lat konsekwentnie krzyczy w kultowym (w niewielkim kręgu) zespole Mental Terror. Fałszywie określany przez znajomych jako „wielki miłośnik literatury debiutantów”. Mieszka w Krakowie i w Częstochowie. Andrzej Strąk, ur. 1952. Poeta (i filmowiec). Był m.in.: pomocą (operatora), asystentem (reżysera), drugim (reżyserem), szefem (Zakładu Dźwięku i Montażu), dyrektorem (Studia Filmowego Semafor). Jest: poetą oraz prezesem (Łódzkiego Oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich). W wolnych chwilach układa wiersze (także dla dzieci) oraz piosenki (także dla dorosłych), uprawia twórczość satyryczną, pisze dla filmu i teatru. Opublikował m.in. tomiki poetyckie: Co się zdarzyło Sejmurowi, Węch, Mars wita nas oraz książeczki dla dzieci: 13 budowli świata i Filmowe psoty. Mieszka w Łodzi. Krzysztof Szwarc, ur. 1976. Ukończył studia ekonomiczne na Uniwersytecie Łódzkim, pracuje w jednej z dużych firm. Rysownik-amator, twórca komiksów. Jego prace były publikowane w czasopismach „Red.” i „Być dla Innych”. Mieszka w Łodzi. Radosław Wiśniewski, ur. 1974. Absolwent UJ w Krakowie, mieszka w Brzegu, pracuje we Wrocławiu. Wydał zbory wierszy Nikt z przydomkiem (2003), Albedo (2006) oraz NeoNoe (2009), wspólnie z Dariuszem Pado tematyczne maxi-single poetyckie RAJ/JAR (2005) oraz Korzenie Drzewa (2008); obecnie pracuje znowu nad zbiorem rzeczy krytycznych Marszbatalion oraz zaczyna nowy projekt krytyczny Zawsze apokryf. Redaktor naczelny czasopisma literackiego „Red.”, stały współpracownik „Odry”, prowadzi bloga http:// jurodiwy-pietruch.blog.pl i wspólnie z Patrykiem Dolińskim mikro-serwis www.poecidlatybetu.pl. Mieszka w Brzegu. Remigiusz Wojaczek, ur. 1979. Ukończył z wyróżnieniem studia na Wydziale Grafiki i Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych im. Wł. Strzemińskiego w Łodzi, student Wydziału Operatorskiego i Realizacji Telewizyjnej w Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej Telewizyjnej i Teatralnej im. L. Schillera w Łodzi. Uczestniczy w projekcie artystycznym HUMAN-EX. Wspólnie z Michałem Poniedzielskim tworzy duet BURY TUKAN, w ramach którego realizują videoklipy, krótkie formy filmowe i animowane. W 2009 r. jego prace były pokazywane w konkursie etiud studenckich na Plus Camerimage, w galerii Flottmann-Hallen w Herne (Niemcy), w CSW Łaźnia w Gdańsku, na Festiwalu Filmów Polskich w Los Angeles. Mieszka w Łodzi. Joanna Wygnańska, ur. 1984. Doktorantka II roku studium socjologii na Uniwersytecie Łódzkim. Lubi i praktykuje fotografię analogową oraz górskie wędrówki. Mieszka w Łodzi. Alim Vielitov, ur. 1977. Rysownik i scenarzysta komiksowy, członek studia artystycznego Ludzie Martwej Ryby. W 1993 r. ukończył Moskiewską Międzynarodową Szkołę Filmową w Pracowni Filmów Rysunkowych. Pracował nad animacjami przy kilku rosyjskich filmach i teledyskach. Wydał autorski zbiór komiksów Balovstvo. W 2006 r. wziął udział w projekcie City Stories, rysując komiksy o Łodzi lub z Łodzią związane. Aleksandra Zbierska, ur. 1968. Laureatka wielu konkursów literackich. Autorka tomów Wibrujące ucho (2008) i panoptikom (2009). Publikowała w wielu pismach literackich i kulturalnych, jej wiersze ukazały się również w antologii poezji kobiet Solistki (2009). Mieszka w Poznaniu. kolaż Remigiusz Wojaczek 160 Piotr Pasiewicz, 2007, technika mieszana, 100 x 70 cm I SSN 1898 - 584X 9 771898 584002
