doci Nosorozec wochaty (Rhinoceros antiquitatis Blum. s. tichorhinus Fi
download 
Reklamacja Transkrypt
i Nosorozec wochaty (Rhinoceros antiquitatis Blum. s. tichorhinus Fi
CZCI C) MIKKIE I GOWY NOSOROCA SKÓRA MAMUTA opracowa Prof. Dr. H. Hoyer. Wstp. Ze zwierzt zaginionych zachowuj si przewanie tylko czci twarde, jak zby, koci, rogi, skorupy i t. p. twory. przypadków, tem ciekawszych, wntrznym wygldzie e daj wyobraenie osobników, wród lodów i zupenie nieraz Stosunkowo najwicej materyaów z gdzie czci mikkich naley Odnalezienie o organizacyi, bdnie przez czci mikkich zwierzt do rzadkich i wyjtkowych a przedewszystkiem o ze- badaczy rekonstruowanych. kopalnych dostarczya Syberya, zamarznitej ziemi przechoway si szcztki najrozmaitszych zwierzt, pomidzy któremi najwicej rozgosu nabray nosoroce mamuty. maWykaz znalezionych resztek, odnoszcych si do czci mikkich nosoroców mutów podaje Baer (3) MiddendorH (42). Wedug obliczenia Zalenskiego (65) znanych byo 21 okazów mamutów syberyjskich, które przechoway si a do naszych czasów tylko w niektórych czciach swego ciaa, mniejszych lub wikszych. to w caoci, roku 1908 Nasonow (45) poda opis szcztków jeszcze jednego mamuta; zatem ogólna ilo mamutów, które zachoway si z mikkiemi czciami, wynosi 22. W roku 1771 znaleziono nad rzek Wilui cae ciao nosoroca. Obcito mu gow i dwie nogi przesano je do Irkucka, gdzie bawicy tam wanie Pallas (55, 56) je odei i i bd bd W i bra i dalej niemi szcztki wysa te si zaopiekowa. Celem uchronienia od dalszego psucia si postanowiono zasuszy, przyczem przednia noga Pallas W r. czci tichorhinus. Brandt 1877 znaleziono nad Jana innego nosoroca, z którego równie tylko te górny odcinek tylnej ulegy zwgleniu. Reszt wraz z krótkim opisem do Petersburga, gdzie opracowaniem tych czci. opisa i jako pierwszy Czerski W rok póniej t sam gow gow (18), i (9) pod 68-5° w póa jedn nog przesano do zaliczajc je r. 1849 szer. Irkucka. zaj si cae ciao W r. 1879 do osobnika gatunku Rhinoceros (noga tymczasem zagina) opisa Schrenck (68) przynalen do gatunku Rh. Merckii. Pohlig (59) oznaczy j jako Rh. tichorhinus. Prócz tego znalaz Czerski (18) na stokach gór Sajaskich (pod 54°25' pón. szer.) w jaskini jako — kawaek Nine-Udinskiej naleny do nosoroca. take i wizada, midzy komi, Dalej opisuje Nie sów wraz jednak jedyne dyluwialne zwierzta, które przechoway si do naszych cza- z to goleniow z ydkow. czciami mikkiemi, ho znalazy si w kowite ciao si stety nic w jeszcze Bunge innych zwierzt. resztki okoo r. 1878 znaleziono w zamarznitej podobnych warunkach jak jednego z mamutów, cae ciao konia, którego sier, ogon miay by biae. Na najwikszej wyspie Ljachowskiej miano znale take ca- ), pobliu Jany pod 70° pón. wou pimowego szer. Zarówno (Ovibos moschatus). z konia jak wou i nie- zachowao. nie W powyej wspomnianej jaskini Nine - Udinskiej znalaz Czerski jeszcze resztki lisa dzisem koo zbów, dalej leminga (Lemmus obensis), u którego czaszki pokryta bya skór. Na niej mona byo rozpozna jeszcze wargi, nos Na kawaku skóry wisiay oba odnóa przednie, równie pokryte skór. W kocu (Vulpes lagopas) z cz twarzowa oczodoy. znalaz Czerski take czaszk Doda koci czoowej. naley, zamarznita, a zwierzta Jeli w suhaka (Antilope saiga), w e w wykopano wymienione czci, bya ziemia pochodz ju te jaskini, z której znajdowaa si skóra na której z epoki postplioceskiej. tych wszystkich przypadkach nizka temperatura przyczynia si do zachowania czci mikkich, to w innych razach byy czynne wrcz W ten sposób tómaczy wysoka temperatura. i na koci goleniowej, cigna s i susza jeszcze, jak np. czyy grzywa i znalezionemi na wyspach Ljachowskich, które e 1 ziemi, ko — oznaczy po wosach pczkami ustawionych, jako przy- koci nosoroca, na których zachoway si i podaje który skóry, 270 wpywy przeciwne Osborn zewntrzne, jak si Tra- (51) zakonserwowanie chodona, gada z mozozoicznych warstw Ameryki pónocnej, który zachowa si jako zasuszona mumia kopalna. w hippidiiim i W podobnych jaskini fiordu przewiewnemu pooeniu zoyy W jaskini. innych u których cae ciao jak starszych zwierzta, niki warunkach znaleziono (48) take skóry z Glossotherkim i OnoUltima Speranza w Patagonii, które zachoway si dziki suchemu (1) skóra byy zupenie si na ten sposób zachowania si zwierzt Próby wyjanienia tych procesów, jak Abel i w swem niedawno wydanem Z niezwykym liczne i w wypadkach znaleziono wreszcie w skamieniae. caoci, na to warstwach Jakie czyn- trudno odpowiedzie. przykady zachowania si zwierzt, podaje dziele. dotd zupenie nieznanym sposobem konserwacyi zwierzt zaginionych zaznajomiy nas dopiero wykopaliska w Staruni, gdzie czci mikkie i twarde byy zupenie przepojone rop naftow zachoway si w tym stanie znakomicie do czasów dzisiejszych, jak to uwidocznia rycina 1 na tab. LVII, przedstawiajca czci mikkie gowy bez skóry. Prawie równoczenie z tern odkryciem w Staruni znaleziono take rozmaite szkiei i lety w dce zwierzta, W zdarza. rzucone i do wody, i tym stawku znaleziono przy dokadniejszem badaniu czci znaczne niema ju obecnie i w poudniowej Kalifornii. Wedug opisu Merriama (40) grzzy w asfalcie giny, jak to si take jeszcze podzidzie stawku, otoczonym asfaltem, wielbda. w szkieletów Kalifornii i Cytat wogóle w koci pojedynczo wedug Czerskiego, w Ameryce, Kalifornii poniewa i roz- cakowitych zwierzt z czwartorzdu, których jak: sonia, mylodona, s mil o don a Prócz zwierzt sscych znaleziono tam take liczne koci ptaków Sposoby konserwacyi zwierzt ') prawie liczne Staruni s do siebie oryginalna jego praca nie bardzo zblione. bya mi dostpn. i owady. Rónica — polega na tylko tern, e w Kalifornii — 271 znaleziono same tylko w szkielety, Staruni Wedug przypuszczenia omnickiego (36, 37) bagniska, wród których wydobywaa si miejscami ropa wraz z czciami mikkiemi. za take istniay przy ukawcu Wielkim naftowa, tworzca tame (jak dzi jeszcze) naturalne wycieki. Potok osadza w tych bagnach za kadem wikszem wezbraniem wód namuy wraz z szcztkami rolin zwierzt, a nadto wpaday do giny wiksze zwierzta, które, szukajc wody do ugaszenia pragnienia, tych bagnisk owady ugrzzy, nie zdoajc mimo wysików wydoby si ze zdradliwej toni ropnej. Z czasem ciao woskiem ziemnym zachowao si tym sposobem ich przepoio si na wskro rop naftow wodzie, Kalifornii, W samej jak w czci mikkie zachowa si nie modo naszych czasów. która wnikna konieczn bya obecno ropy, we wszystkie wgbienia otwory ciaa gy, potoku i i i i i i i w zupenoci Moe chocia z jaki wpyw korzystny na przebieg tego procesu, ' omnicki, wynikaoby, e rednia temperatura roczna bya wówwysza, ni w dobie dzisiejszej. Rzucam t myl tylko dlatego, ponie- tego, co podaje sama wa, ile tkanek obnienie temperatury miao i czas ta o przepoia. je jeli nie najkorzystniejszym stosunkowo dotychczas wiadomo, jest W nizka temperatura. sw wieo. W zamroonym stanie tkanki konserwacyjnym czynnikiem mog przetrwa zacho- wieki, te warunkach zachoway si nosoroce mamuty w Syberyi. Gdyby byo moliwem, ciaa zwierzt zamroonych albo ich czci bezporednio po wykopaniu przenie odrazu do rodków konserwacyjnych, stan zachowania tkanek byby doskonay. Byo to jednak rzecz niemoliw. Wiadomoci bowiem o znalezieniu zwierzcia na ziemiach syberyjskich dochodz do uczonych dopiero wówczas, gdy zwierzcia wynu- wujc takich i cz rzya si z zamarzej ziemi wiec upywa duo Wyjtkowo tylko gy s lepiej zostaa wystawiona na dziaanie powietrza do do miejsc, zazwyczaj szcztków, i czasu, czci, gbiej wyruszy ekspedycya odlegych, w cigu którego tkanki w zamroonym gruncie pod wzgldem histologicznym. raz i i zajmie soca. i Zanim si konserwacy rycho zepsuciu. odkryte ulegaj niegach tkwice, zachowa si mo- To te korzyci naukowe z bada histologicznych na ogó mae. Badania ograniczaj si przewanie do stwierdzenia faktycznego stanu kon- Brandt, Schrenck i Zalenski, którzy dostarTakie badania, jakote czyli cennych przyczynków co znajomoci wygldu tych zwierzt. badania nad rodzajem poywienia zwierzt, które s wedug zdania Baera (3) i Zalewskiego (65) w tych przypadkach jeszcze waniejsze, daj dopiero wyobraenie o ich wyglserwacyi niektórych tkanek. Tak postpili dzie, tudzie o warunkach i rodowisku, w Materyay staruskie znajdoway si poniewa przepojone rop naftow czy zwierzta, Powa barwa a przedewszystkiem zachoway si warunkach gnij w stosunkowo lepszych warunkach i nosoroec zanurzy si i czci gowy i ów nosoroec zgin w porze zimowej. Nie laz si nad bagnem w w ropie odrazu jest i w szybie, trzeba zniszczeniu, e przecie wykluczonem, czciowo si zapad, zamarz dostay si do ropy te powoli? ropie. i w tym zwolna coraz gbiej. Wszystkie mniejsze zwierzta, jak owady, limaki, w tym samym czy Poniewa w bardzo dobrym stanawet bardzo delikatne tkanki, które w zwykych ulegaj szybkiemu rozkadowi zimie, syberyjskie, e ciao jego byo przez jaki czas wystawione soca, zanim zanurzyo si niektóre ni zmieniy si ju po wydobyciu ze szybu. Inna sprawa, nosoroca kae przypuszcza, sierci na dziaanie powietrza nie nie którem przebyway. i zatony niewtpliwie w dalej przypuci, e nosoroec ten znastanie aba i zanurza si ptak, znalezione innej porze roku. — Obok tkanek dobrze zakonserwowanych w rych zaszy takie zmiany do W czynienia. uoone, tworz mniejsze e wykazuj, skadaj si one doszedem na podstawie w pocze swoistej reakcyi, zupenoci gsto obok gniazda, z miejsca, wytworzyy si mianowicie drobne igiekowate które zacieraj wiksze lub w któjak tkank ma si si jednak take na natrafia prawie niepodobna rozpozna, z rozmaitych tkankach sztaki, promienisto te i budowie, — 272 waciw budow uoone. siebie kwasów tuszczowych podanej przez i Bend kry- tkanek. Krysztaki Dokadniejsze badania Do wapnia. (6), tego wniosku zabarwiajcej ogniska zoonej z krysztaków tuszczowych zogów wapiennych na kolor zielony. Barwa ta wystpowaa bardzo wyranie w preparatach z pochewki nerwu wzrokowego nosoroca Staruskiego, mimo e prócz krysztaków nie byo w nich wida wyranych zogów wapienmartwicy, i nych. Krysztaki, w preparacie na szkieku w pomieniu ogrzane, znikaj chwilowo, aby po gniciu znowu si pojawi. Jeli si doda do preparatu rozcieczonego kwasu siarkowego parat nastpnie ogrzewa, to igiekowate krysztaki znikaj, a pojawiaj sztaki, które prof. Morozewicz ostyi si po ostygniciu pre- kry- uprzejmie oznaczy jako niewtpliwe krysztaki gipsu. Przegldajc skrawki z rozmaitych tkanek, wielokrotnie natrafiaem na tak samo wy- gldajce kpki krysztaków w tuszczowa i wikszej iglastych, zwaszcza Niewtpliwie iloci. w wic w Ben da, Z czasem s znane pod nazw szed do wniosku, póniej kwasy tuszczowe, prawie wycznie nych w i Wet herill (67), e wapnia. W zmianach i 10'5% wapnia. wykazuj ba- na podstawie rozbiorów chemicznych mumii egipskich do- si wytworzy take w modszych mumiach lotne w mumiach XXI koptyjskich dynastyi, a bowiem znalaz on wic okoo 6000 tylko stae lat majcych, W mumiach zatem, doskonale zabezpieczoprzechowanych, nastpowaa zwolna zmiana w tkankach na kwasy tuszczowe. najsuchszym klimacie kwasy tuszczowe, których kwasów tuszczowych znalaz 89 5°/ z cia biakowatych, najstarszych tylko (73) bawou amerykaskiego biakowatych wytwarzaj si pierwotnie stae kwasy tuszczowe, z cia lotne; w który tuszczowosku z - mog kwasy tuszczowe Schmidta a z nich i protoplazm zwizki powstaj ju za ycia osobników. tego rodzaju W kopalnym tuszczowosku. (Bison americanus) dania w obfitujcych tkankach, pod pewnymi warunkami take cae zwoki podlegaj podobnym zmianom, które i e których znajdowaa si tkanka kwasów tuszczowych tuszcz, zachodzi z czasem zmiana na zwizki patologicznych, jak wykazuje w okolicach, byo okoo najstarszym materyale 30°/ - zachoway si w materyale staruskim substancye biakowate, tego nie badaem chemicznie, poniewa miao to by przedmiotem osobnych bada. O ile jednak sdzi mona z obrazów histologicznych, zwaszcza z zachowania si tkanek wzgldem zwykle w technice uywanych odczynników i barwików, ciaa biakowate utrzymay si przynajmniej miejscami zupenie dobrze. Ju ta sama okoliczno, szcztki nosoroca w Staruni wykoCzy i o ile e pane linie byy pierwotnie stay si sztywne zupenie mikkie i i podatne, a dopiero e twarde, przemawia za tem, po duszym pobycie w forma- zawieray ciaa biakowate. Badania histologiczne. Badania histologiczne komórek wykazay, mórki, których protoplazma way zarówno swój ksztat e zachoway si przewanie tylko doznaa ju przemiany na substancye rogow. Komórki waciwy jak i jdro, co zauway ju Brandt (9) te te ko- zacho- na okazie — z nad wielu Co do innych komórek, Wilui. — 273 stan ich zachowania jest mniej dobry. to samo zgino, tylko miejsce dla jdra, które Tylko w nie- W przypadkach udao mi si zabarwi jdra komórek. jak to wykazuje wikszoci komórek pozostao take Zalenski (66) w swych badaniach nad tkankami mamuta. da Aby dokadny obraz stanu zachowania 1. Wspomniaem ju wyej, W bardzo dobrze. mórek, które e tkanek, przejdziemy je kolejno. Nabonki. nabonek, zwaszcza zrogowaciay, zachowa si miejscami niektórych miejscach skóry, zatrzymay swój ksztat jdro. i wida kilka warstw koNajwyraniej wystpuj komórki w torebkach lepiej ochronionych, wosowych w rogach. Cakowit warstw komórek nabonkowych znalazem take w jednem miejscu bony luzowej, wycielajcej jam pyskow (tab. LVII, ryc. 2 Komórki warstw 3). i i najgbszych s due, rozlunione lecz pozostay komórki warstwach dniejszy opis tych W i nie w zwizku i migawkowy jest tak mao posiadaj swój paratach anatomicznych, Gleb o w (28) i powierzchownych natomiast waciwy ksztat i i jdro. Doka- rozdziale o podniebieniu. Widocznie nabonek uleg zupenemu zniszczeniu. Tkanka czna. Ze wszystkich tkanek zachowaa si wizada, okostna w w ju na komórki nabonkowe. odporny, 2. wiezie, nich jdra, komórek nabonkowych podaj poniej innych miejscach nie natrafiem stokowaty i zna w tkanka czna. cigna, rozcigna, podobrym stanie, jak w pre- najlepiej czna luna znajduj si w tak przechowanych w spirytusie lub na sucho. To tkanka samo zauway Brandt (9) u nosoroca. Tene podaje pomiary rycin wókien tkanki cznej ze cigien. Zwyka reakcya z kwasem octowym daje wókna pod wpywem tak, jak z wie lub zasuszon tkank czn, wynik dodatni, mikn. Przy stosowaniu kwasu pczniej rozpuszczaj si. Gotowane w wodzie kurcz si i Zalenski (65) u mamuta a i t. i i mieszaniny Van Giesona otrzymuje si barwienie tkanki cznej fuksyn na helda albo Ehrlicha, wicie w w skrawkach bardzo wyrane czerwono. Tkanka i komórek tkanki cznej podskórnej. dla której W Dela- jednem miejscu, miano- udao mi si zabarwi hematoksylin take jdra Okazyway one, jak w zwykych warunkach, ksztaty w- jder tkanki cznej. wókien klejodajnych znajdoway si take, malnych warunkach, wókna spryste. Pod w charakterystyczne za- nozdrzy, Wókna spryste. Wród a zabarwiaj i czna, barwiona hematoksylin okazuje jak zwykle odcie brudno-hokowy. skrawkach skóry z warg ykowate, znamienne j. wpywem kwasu octowego si lekko hematoksylin, wyraniej orcein, najlepiej jednak nie jak w nor- zmieniaj si one, mieszanin Weigerta, przyjmuj wybitn barw granatow. komórkach tuszczowych bya ju powyej mowa. Doda tutaj jeszcze naley, po rozpuszczeniu igiekowatych krysztaków, znajdujcych si we wntrzu kadej komórki tuszczowej, które jednak nie zawsze rozpuszczaj si w zupenoci, wida wyrane ogrodzenie komórki, gdzieniegdzie nawet ze ladami jdra. cianki komórek za- Tkanka tuszczowa. O e barwiaj si, zwaszcza mieszanin Van Giesona, bardzo wyranie. doskonaym stanie zachoway si wszystkie chrzstki, majce zwyky Chrzstka. mleczno-szklisty wygld. Mianowicie zachowaa si chrzstka w stawach koci pocljzykowej, W WKOPAUSKA STARUSKIE 35 — w przegrodzie nosowej jak wntrznym, tern, e w krtani w W do zabarwienia si. chrzstki a wic skurczone nieco podobny do daje obraz z nosowej przegrodzie nadmanganianem szklistej W w suchowym zeróni si od wieej tylko przewodzie podstawowa chrzstki tchawicy. Suhstancya i zachoway si jdra Gdzieniegdzie kienkowata, innych czciach jamy nosowej, metachromatycznego zabarwienia odpowiednimi barwikami, jak tionin nie daje zdolno i — 274 jaki tego, wyranem jderkiem, i in. utraciy jednak chrzstka wyglda jak chrzstka wóotrzymujemy po duszem traktowaniu potasu. chrzstce sprystej ucha udao mi si mieszanin Weigerta zabarwi wyranie wókna spryste, u konia odznaczaj si gruboci. które podobnie jak Kada komórka oto- warstw grubych wókien, od których odgaziaj si nieco ciesze, spajajce te okookomórkowe warstwy midzy sob (tab. LVII, ryc. 4). Chrzstka naleaaby wic do drugiego, przez H er t wig a (30) wyrónionego, typu chrzstek sprystych. Ko. Midzy budow koci nosoroca innych zwierzt nie znalazem adnych wybitniejszych rónic; zaznaczam tylko, e koci nosoroca staruskiego zachoway si, dziki przepojeniu rop, doskonale. Z otaczajcej okostnej mona koci z atwoci wyuszczy równie atwo oddziela si chrzstka stawowa od koci. Po rozpuszczeniu ropy wysuszeniu maj wygld koci dobrze zmacerowanych o jednostajnej barwie jasno-brunatnej. czona prawie jednolit jest i i i 3. Minie. Pomijajc nabonki, które ulegaj zazwyczaj szybkiemu zniszczeniu, stwierdzono ju wielokrotnie tkankowe s na zwokach ludzkich jak na ogó odporniejsze i i e dowiadczalnie na zwierztach, przechowuj si duej ni inne czno- twory Potwierdzaj tkanki. to take badania makromikroskopowe tkanek mamuta, znalezionego w roku 1901 nad Berezówk. Inaczej rzecz si ma z miniami i nerwami, które, na ogó biorc, ulegaj szybszemu i zniszczeniu. je W pewnych warunkach zachowuj si jednak przynajmniej makroskopowo preparowa. Wilui wspomina ju Pallas mini resztek (56). O niektórych Nieco dokadniej zbada i te tkanki tak e dobrze, mona miniach w gowie nosoroca je Brandt (9), z nad który znalaz prócz podskórnych, jak m. orbicularis oris, depressor anguli oris i innych, jeszcze misie skroniowy, wacz skrzydlasty. U mamuta z nad Berezówki minie byy przedmiotem bada szczegóowych. Bównie dobrze zachoway si niektóre minie nosoroca ze Staruni, zupenie rop przepojone. Spreparowania ich szczegóowego zaniechaem dobrze zachowany jednak, z poniewa byoby zbyt mozolne gowy mini dnym i i wobec opracowania szczegóowego przez B gatunku Rh. simiatrensis, zbyteczne. nosoroca ze Staruni i eddar w pooeniu Drobne rónice Sumatry, które okazayby si ewentualnie, i da (4) rozmiarach w apyskowej, w któnie mona byo nie stayby nakadu pracy, a najciekawsze minie okolicy nosowej i rych niewtpliwie byyby rónice midzy nosorocem ze Staruni Sumatry, podda szczegóowym badaniom tak z powodu czciowego uszkodzenia tych okolic, jak i ze wzgldu na inne czci, których spreparowanie okazao si potrzebnem. Ograniczam si wic stosunku do i tylko do stwierdzenia Gleb o w mikroskopowej Brandt (9) (28) jednak obecnoci zdoa i do opisu ich stanu zachowania histologicznego. minie goem wprawdzie rozpozna nasuwa wyranie zaznacza, wania, przypisujc tak dalece mini pewne wtpliwoci, e wókna mini, idce zmiany w czy widzia które bada, nie budowie okiem, on opis ich rzeczywicie budowy minie. okazyway ladu prko- mini wpywowi wysokiej temperatury, — na któr wystawione byy z w — 275 Czci mikkie wraz z miniami mamuta w stanie zamroonym, mogy wic by badane w waZalenski (66) nie zdoa wykaza prkowania, a na celu zakonserwowania. nad Berezówki doszy do Petersburga runkach bardzo korzystnych. Mimo rysunku, który podaje, rozamywanej wida tylko to wókna, skadajce si na kawaki po- z jednorodnej, lecz substancyi. mini jzyka nosoroca staruskiego okazay si lady prkowania, na podstawie czego przypuszczaem pierwotnie, e minie zachoway si na ogó dobrze. Wielkokrotnie dokonane badania mini z rozmaitych okolic gowy doprowadziy Przy okolicznociowem badaniu mnie jednak do przekonania, dno je w rozpozna e wikszo e wókien misnych zmienia si tak dalece, truwyjtkowo zachowaa si ich cecha preparatach mikroskopowych, a tylko Na podstawie obrazów mikroskopowych monaby rozmini: w przypadkach najskrajniejszych wókna byy jeszcze widoczne, jednak silnie pokurczone albo te poamane na mae kawaki; w tych wóknach niema ju ladu jder lub prkowania. Drugi stopie zaniku byby znamienny tern, e wókna najwaniejsza, mianowicie prkowanie. róni s trzy stopnie konserwacyi utworzone z substancyi jednostajnie bardzo drobno ziarnistej, w zna której jdra, nie za prkowanie; nareszcie w trzeciej kategoryi umieci mona te nieliczne przypadki wókien, w których zachowao si prkowanie i jdra. Prkowanie nie róni si wielce od prkowania, jakie znamy z preparatów w stanie wieym badanych. Prki s co najwyej wicej rozsunite, jak to widzimy na tab. LVII, ryc. paratach wieych 5, co zreszt zdarza si miejscami take w pre- lub ustalonych. Zastanawiajc si nad powodami tak rozmaitego zachowania si mini, doszedem do przekonania, lepiej utrzymane minie znajduj si w miejscach wicej ochronionych i g- e tworz zbit mas; minie za, lece bardziej na powierzchni, ulegy natomiast atwiej rozpadowi. W konserwacyi mini odgrywa take wan rol osadzenie si soli wapiennych, jak to przypuszcza Reis (61). biej pooonych, gdzie tkanki 4. W resztkach mózgu mamuta Gleb o w bezksztatnych jeszcze komórki wów, które Nerwy. zdoa wyosobni z znalaz prócz zogów ziarnistych (28) wókna nerwowe. Brandt (9) gowy nosoroca z nad Wilui. O i opisuje rysuje i by wiele lepszy i mas gazki ner- stan zacho- wania nerwów mamuta z nad Berezówki, poniewa udao si u niego wypreparowa lece midzy miniami wiksze mózgu Zalenski (56) sam bada tego okazu, nie dopatrzy si jednak adnych morfologicznych czstek. Ju z pierwszych wicej oryentacyjnych bada gowy nosoroca e pnie nerwowe. i tylko resztki ze Staruni okazao jak tkank ma si do czynienia. Zrobiwszy przekrój poprzeczny przez nerw wzrokowy, którego kawaek wraz z bardzo uszkoczonemi resztkami oka otrzymaem do zbadania, przekonaem si, e sam nerw by zniszczony a pochewka jego ulega zmianie, o której wyej ju bya mowa i któr si, substancya nerwowa zachowaa si tak le, monaby porówna ze zmianami waa reakcya barwikowa Bendy mona byo zbadaem niony i prócz jeszcze tuszczo-woskowemi. (6), a w promienisto kwasów tuszczowych wykaza nerw po doczo przepojony zupenie rop, doowy trudno rozpozna, W wanie preparatach wystpouoonych krysztakach igiekowatych istnienie tych soli (n. infraorbitalis), wydawa mi si do z bada wapiennych. poniewa Dla porównania jako lepiej ochro- najodpowiedniejszy. Równie — — 276 nim byy krysztaki igiekowate, miejscami w bardzo wielkiej iloci nagromadzone, które miejutrudniay niezmiernie wykonanie skrawków mikrotomowych odpowiedniej gruboci. i w W byo scach, gdzie ich mniej, wida na przekrojach poprzecznych, jak na tab. LVII, ryc. 6, wy- rane pczki wókien, które niewtpliwie byy nerwowemi. Kady z pczków jest ogrodzony wyran warstw tkanki cznej, tworzcej perineiirhim externiim. Z niej wnikaj do wntrza pczka przegródki, ze sob si czce, które stanowi perineurium internum. Wród tego mieszcz si wókna nerwowe, na preparatach zabarwionych mieszanin Van Giesona, otoczone wyran obwódk czerwon. We wntrzu kadej takiej obwódki wida zupenie bezbarwn substancy jednorodn, w której dopiero przy zastosowaniu silniejszych powiksze zaznacza si w rodku gdzieniegdzie jaka masa ziarnista, z której skonie lub podunie przeprowadzone przekroje nie daj równie adnych wyrazistszych obrazów. Nie moe to by nic innego, jak ostatni lad zachowanego wókna osiowego. W miejscach zatem ochronionych rop dobrze przepojonych, zachoway si podobnie minie z wielkim trudem jak u mamuta zamarznitego nerwy, które monaby równie jak i i wypreparowa. Naczynia krwionone. Z narzdów, napotykanych zwykle na skrawkach mikro- skopowych, zbadaem nieco dokadniej naczynia krwionone. naczynia, które pokrótce opisuje mno tak rysuje. Nadto podobne do wysuszonej zabarwione, jeszcze i dobrze zachowane, e krwi. wiksze ich Brandt znalaz równie drobne zauwaa on w niektórych z nich zogi cieU mamuta z nad Berezówki naczynia byy pnie day si nastrzyka. We krwi mamuta, brzusznej, Friedenthal bya nagromadzona w wikszej iloci w jamie piersiowej Zalenski (65) znaleli jeszcze dobrze zachowane ciaka krwi, które byy nieco mniejsze od ciaek sonia indyjskiego. Ze skrzepów krwi mona byo wytworzy nie tylko krysztaki heminy, lecz Friedenthalowi udao si wywoa wielokrotnie swoist reakcy precipitynow wzgldem krwi sonia. Z naczy krwiononych, które badaem u nosoroca staruskiego, ttnice byy lepiej zachowane, ni yy. Podczas gdy drobniejsze yy trudno byo na skrawkach rozpozna, ttnice nawet bardzo mae wyróniay si z tkanki je otaczajcej, poniewa w cianach ich, zwaszcza na przekrojach podunych, widoczny jest okrny ukad jder mini gadkich. Granic samych komórek miniowych niepodobna rozróni; natomiast resztki substancyi j- która i i drowej pozostay zabarwiy si i w jednym preparacie nawet bardzo wyranie. Posiadaj one podunych prcików. Lepiej ni inne tkanki zachowaa si w naczyniach tkanka czna a przedewszystkiem wókna blaszki spryste. W preparatach, mieszanin Weigerta zabarwionych, wida w yach nawet najdrobniejsze wókienka spryste, a w ttnicach prócz drobnych wókienek w meclii aclventitii zupenie wyran bon spryst wewntrzn jak zwykle ksztat i i i zewntrzn. W jednym z przekrojów przez skór natrafiem na przekrój skony przez mas zawieraa zbit mona byo wieniu wic, z ciaka e ziarnist, przypominajc skrzep krwi. ksztatów poszczególnych ciaek przypuci, te mamy przyjy barw tak, tu jak do czynienia z krwi, mórek ródbonkowych, które jdra lecz w e tkance, y, która Na niezabarwionym preparacie byy to ciaka krwi. Po zabarotaczajcej naczynie. Nie sdz prawdopodobnie z jdrami zniszczonych ko- nagromadziy si przypadkiem w tej yle w wikszej iloci. — Z powyszego kowo bardzo — 277 e opisu histologicznego tkanek wynika, stan zachowania ich by stosun- Pomijajc dziaanie pasoytów zwierzcych, które niszcz ciaa zwierzt w bardzo szybkim czasie, rozkad zwok odbywa si w zwykych warunkach take szybko. Jak wykazuje Verger (80) nisza temperatura wstrzymuje rozkad tak, tkanki królika dobry. do e cm w zakopane na 60 zachoway w ziemi, szczelnie zdolno przez 4 miesice jeszcze zamknitych pudach, przy temperaturze okoo do elektywnego barwienia. 0°, Najszybciej ulegaj narzdy parenchymatyczne, jak wtroba. Najodporniejsze okazuj si twory czno-tkankowe. Pod pewnymi warunkami, jeli zwoki znajduj si duszy zniszczeniu w czas a nastpnie jelita, s wodzie lub miejscach bardzo wilgotnych, albo jeli nagromadzone w wielkiej iloci w jednem miejscu, nastpuj zazwyczaj inne zmiany, a mianowicie zmydlenie tkanek czyli przemiana na tuszczowosk. maym stopniu zaszy podobne zmiany take w tkankach nosoroca, jak wyej opisaem. Potne ciao nosoroca zawierao widocznie tyle wilgoci, W e i w móg niem tuszcz ciaa biakowate, nastpi proces i wzgldem histologicznym na zwokach ludzkich zosta dokadnie opisany Sieradzkiego (73). Na zakonserwowanie ciaa nosoroca staruskiego miaa wpyw podobny, przez by miejscami, gdzie nagromadzony który poci wówczas prawdopodobnie nizka temperatura istniejca rzytami zwierzcymi wstrzymaa nadmierny rozwój i w Z szcztków nosoroca, nastpnie koci. kawaków, wadzone przy tern ten sposób, nowicie strona prawa e przed paso- i wyuszczono gow, rozci na mikkie, pokrywajce rozczynie formaliny. Cicia kilka byy pro- czci mikkich: miaTe wanie resztki otrzymaem po wyniszczeniu czaszki pozostay 4 paty lewa i odpreparowano skór wykopanych, czci je bakteryi gnilnych. byy nastpnie przechowane w sabym które w byo Trzeba Staruni która uchronia ropa, i gowy i jej cz górna i dolna. do opracowania. Przy badaniu okazao si jednak rzecz konieczn poszczególne narzdy oddzieli racye i wykona. Tak oddzielono podniebienie, jzyk wraz krtani od patu prawej patów. Dopiero szczegóowy w opis ten sposób mona byo podjzykow ckhard Mayera (19), (38). aby si ksztatem ze Staruni Giebel i Leche Wedug (27), indyjskiego, tego rysunku ko poda jest opis nie znalazem, literaturze tak znakomicie zachowana i wizada. A wic widzimy tu trzon z a opisy s bardzo krótkie koci podjzykow konia Flower (22), Gaupp (25), Weber w dodatku niecakowity, znalazem tembarclziej, (tab. [Cu- z podjzykow nosoroca zupenie szczegóowy, okazów dzi yjcych. Zachoway si bowiem chrzestne w bardzo znacznie od teje nosoroca staruskiego. by na tem miejscu z jamy nosowej od obustronnych (os hyoideum). porówna do ogólnikowych Rysunek koci podjzykowej nosoroca roca gardziel poniej nastpuje. ograniczaj si przewanie pracy koci podjzykow, odnoszce si do koci podjzykowej nosoroców obecnie yjcych, vier(17), w i odpowiednie prepa- rozpatrzy poszczególne narzdy dokadniej, których Opisu koci podjzykowej nosoroców kopalnych autorów, z czci warg strony, a odpowiednie Ko i mona byo od tych wielkich patów, na których tylko z trudem LVIII, ry. 7) nie tylko wszystkie jak czci wyrostkiem jzykowym, tylko indyjskiego róni- Przeto e ko (81)]. wskazanem jest, podjzykow noso- mao nawet która kostne, lecz czyli take posugujc si — Flowera terminologi thyreohyalia czyli (22) Gauppa i — 278 basihyale z dugiem glossohyale, rogi tylne (25), cornua hranchialia (posteriora) s. skadaj si hyalia (anteriora). Te ostatnie i rogi przednie i stylohyale. hypohyale z cornua czyli Z tych stylohyale jednak daj si zoy do- poamane na trzy czci prawie równej dugoci, które skonale, pomimo braku dwóch maych uamków po swej przyrodkowej i grzbietnej stronie; na kocu tylnym, w którym po strolewe za jest zamane na przednim kocu, w rodku prawe jest i nie brzusznej zoy i do brak tylnej znacznych kawaków. Lecz i ko lewa da si zupenie do- atwo wedug wzoru koci prawej uzupeni. Odcinki tylne prawego lewego stylohyale znaleziono przy czaszce, reszt koci podjzykowych wyuszczono z okostnej dobrze i i przy preparowaniu jzyka. piero czce Chrzstki, S zostay podczas preparowania czaszki. wic to stylohyale z tympanohyale zatracone jedyne brakujce czci koci podjzyko- wej nosoroca staruskiego. Trzon koci podjzykowej (basihyale) tylnymi ma ksztat ostrogi. Wyrostek jzykowy gami To wygicie uwidocznia si wyranie, gdy grzbietowi. mm Patrzc na trzon gity, zgicia i zn. t. jest bocznie w e i wycity jego wznosz si lekkim ukiem ku podjzykow uoymy na równej trzon jest (bez chrzstki) tylnych (bez chrzstki) wznosi na 22 mm. by take ukowato wywypuk, grzbietna za wkls. Wraenie wraenie, jakoby sam trzon jest znacznie kierunku nasady rogów tylnych, boczne trzonu Poniewa granicznych i w ku przodowi grubieje linii rodkowej Brzeg ten widoczny. jest s zwrócone rogi oddzieliy wymiary ich dugoci, rednica rogów e tern, ro- jest w za w kierunku wyrostka ku tyowi cieczeje. Tylny kierunku poprzecznym ukowato zaokrglony. i tylnych). ma si powierzchnia brzuszna wywoane Czci krótsza," s do i w ty i maj niej prostopadle stojca, tylnej trzonu, jest czci bocznych wynosi 20 trzonu. wyranie widoczny po okostn trzonu, opis ksztatu powierzchni rednica duga ley prawie poziomo moliwe. gdzie jest pokryty jeszcze przekrój eliptyczny (w nasadzie rogów si podczas preparowania od prostopada do kierunku stronie grzbietnej wej, boku rogi z cieszy z boku nie brzeg ko koca rogów nad poziom, a dolny brzeg i rogi i Wtedy bowiem dolny brzeg koca wyrostka jzykowego paszczynie. si na 21 wraz z wyrostkiem jzykowym i mm. Brzeg jej, i ma 23 mm Powierzchnia nasady nieco wystajcy, po a po stronie stronie prawej, wizadami, dobrze da si wyczu. le- Biegnie on od rodka i tyu ku bokom i przodowi wprost na rodek paszczyzny stawowej, w której zestawia si trzon z rogami przednimi. Linia zygzakowata oznacza po stronie brzusznej granic midzy trzonem prawym rogiem, po stronie lewej mieci si midzy temi komi jeszcze na 3 mm gruba chrzstka. Powierzchnia, w której koci si stykaj, jest chropowata i po stronie prawej jeszcze w zupenoci, po lewej tylko od strony przyrodkowej pokryta chrzstk. Wobec i tego trzeba postpujc przypuci, dalej, e proces kostnienia rozpocz si ju po prowadzi do zupenego zrostu trzonu i stronie lewej. rogów tylnych, jak to Proces ten widzimy take u koci podjzykowej konia dorosego. Na dla odcinkach bocznych trzonu znajduj si po stronie przedniej paszczyzny stawowe rogów przednich. S one mniej wicej czworoboczne z zaokrglonymi ktami. Paszczyzny duszemi rednicami swemi zbiegaj si ku przodowi. Dostosowujc si do zaokrglenia koci, s one wypuke ku przodowi. Najwiksza ich dugo, cyrklem mierzona, wynosi 20 mm, a najwiksza szeroko 8 mm. Swym tylnym odcinkiem (lewa prawie do poowy) spoczywaj — Cu vi er — 279 take u nosoroca kocu rogów zupenie jednolitemi paszczyznami, nie okazujcemi na powierzchni ani ladu rozdziau na paszczyzn przynalen do trzonu i do rogów. Ich przedni odcinek, na jak to opisuje one, s tylnych, (17) jednak spoczywajcy, wznosi si o 2 trzonie na przednim indyjskiego, mm ponad przedni zaokrglony brzeg jego i wystaje z niego. Processiis lingualis rzy silny wyrostek kostny, przyjmiemy, e dugo glossohyae, s. w opatrzony bdcy przedueniem trzonu ku przodowi, twostaruskim jeszcze nasadk chrzestn. Jeli okazie mm trzonu wraz z wyrostkiem wynosi 74 czci bocznych 29 mm, przypadajce na szeroko i odejmiemy od liczby tej otrzymamy 43 mm, które wyo- trzonu, braayby dugo samego wyrostka. W inny sposób dugoci niewa czy si on szerok podstaw z trzonem. Wobec tak wymierzy jego silnie nie mona, rozwinitego trzonu i po- wy- jzykowego nosoroca staruskiego, trzon koci podjzykowej nosoroca indyjskiego, opatrzony tylko guzem zamiast wyrostka jzykowego, jak to wynika z ryciny, podanej przez rostka Mayera wierzchni brzuszn grzbietnej ze sob i pod po- dwie powierzchnie boczne. Powierzchnie boczne zbiegaj si po stronie ktem ostrym, roki grzebie. Brzeg górny wyrostka dua Na wyrostku jzykowym mona wyróni wydaje si dziwnie wysmuky. (38), w tworzc na przednim zaokrgla jego kocu nizki i mm 1"5 rozszerza si ku tyowi coraz bardziej i i sze- prze- Wyranie wyksztacona, ku bokom i ku przodowi zagita powierzchnia brzuszna wyrostka, zwa si ku przodowi. Szeroko jej wynosi w rodku wysi z ni pod ktem wprawrostka 13 mm, w kocu za 9 mm. Powierzchnie boczne dzie zaokrglonym, lecz wyranym. Porównujc grubo wyrostka, która przy nasadzie wynosi 15'5 mm, w rodku 15 5, a na kocu 11 mm, z jego szerokoci, która, jak podalimy, ma w rodku 13 mm, a na si bezporednio trzon. cz - kocu mm, 9 wynika, e jest on grubszy ni szerszy. Eckhard (19) dla wyrostka jzykowego szczony w kierunku grzbieto-brzusznym. podaje Przedni koniec wyrostka i tpy, ku tyowi przedua si na Rh. sumatrensis, który opisuje jako spa- do kierunku jego ukowatego przebiegu poprzecznie jest 13 Jest to stosunek przeciwny temu, jaki mm w grzebie, lecy midzy city powierzchniami bocznemi. Na tym kocu mieci si jeszcze chrzstka na 5 mm gruba, która zaokrgla koniec koci przedua si na grzebie ku tyowi. Rogi tylne (cornua branchialia s. posteriora) s do duemi, w naszym okazie i jeszcze odosobnionemi kostkami, których najwiksza 74 mm. w Z boku widziane s one w dugo bez nasady chrzestnej wynosi kierunku brzusznym lekko ukowato wygite i zwaj mm, ku kocowi tylnemu, który jest nieco zgrubiay. Poniewa kostki s w kierunku poprzecznym zwone, przeto rednica grzbieto-brzuszna przewysza poprzeczn w rodku kostek o 5 mm. Midzy nasad kostek a trzonem istnieje, jak wyej wspomniano, po stronie prawej si do kierunku od nasady o rednicy 21*5 znaczna warstwa chrzstki, po stronie lewej mniejsza. gów tylnych znajduje si mae staw z rogami przednimi. Po istnieje zagbienie, stronie drugie takie zagbienie, które, przyrodkowy stawowej. i w Po stronie grzbietnej którem mieci si cz nasady ro- chrzstki, tworzcej przyrodkowej tego zagbienia, wzgldnie tego stawu' zwajc przedni tego zagbienia jest si, siga na trzon (tab. LVIII, ryc. 7). Brzeg zaokrglony, boczny prosty przylega do chrzstki — — 280 Odcinek przedni nasadowy kadego rogu tylnego zwaszcza wolny w rodkowym brzusznej ostra jego koniec jest z zgrubiay, si cokolwiek na jest od prawie oby, boków ciniony. Skutkiem i boczn czci si po rogu, stronie kocowym, jego odcinku powierzchni przyrodkow siebie dalsze tego wytwarza w odcinku rogu, po stronie grzbietnej krawd, odgradzajca niec, nieco jest do rogów. Wolny ko- skonie ku przodowi city. Jego chropowata powierzchnia przedua krawd jest jeszcze chrzstk o ksztacie Podstaw sw czy si chrzstka z rogiem tylnym w owej paszczynie chropowatej. Nieco wypuka powierzchnia boczna przyrodkow czy si w krawdzi, obiegajcej chrzstk od przodu góry ku tyowi doowi. Koce kocem stokowatym, z Koniec ten opatrzony grzbietn. medialnie wygitym. i i s chrzstek i do siebie zwrócone. Rogi przednie (cormia hyalia s. anteriora). Hypohyale jest kostk wzgldnie krótk, majc 58 mm dugoci, która poczona jest stawami z trzonem stylohyale. Jej rednica poprzeczna, od boków mierzona, wynosi w rodku koci 10 mm, a rednica w kierunku grzbieto-brzusznym w tem samem miejscu 15 mm. Jest wic ona równie jak rogi tylne boków z zwona. Dorodkowe ku sobie zwrócone powierzchnie koci tworz prawie proste i i od tyu oslrym brzegiem. paszczyzny, ogrodzone dobnie jak zgrubiay i caa powierzchnia i nadto ku przodowi ma pooenie skone i od strony za chrzstka popkaa 18 osi w mm, dorodkowej koci; zaokrglony, po- z trzonem, jest si stawem ma od strony przedniej tak cienk, jest ona mianowicie od przodu przebiega e ko ma Paszczyzna stawowa obu kostkach. jest doowi wyduony. To te paszczyzna stawowa, i mm. krótka (poprzeczna) 11 bocznej i ni przez maych skutkiem wyschnicia na tutaj czcy Koniec dolny, boczna. Warstwa chrzstki stawowej górze. sobie do Brzeg przedni koci wklsa, dou ku tyowi i mm do 5 gruboci, przewieca. Prawdopodobnie przestrzeniach, odpowiadajcych ksztat owalny, Drugi koniec koci, mao czcy jej si rednica duga wynosi z stylohyale, jest w sto- Midzy pask powierzchni przyrodkow koci zaokrglon boczn wytwarza si na gówce górnej hypohyale po stronie przedniej wyrana krawd. Po stronie tyo-bocznej gówki mieci si na jej sunku do koca mao przeciwnego bardzo zgrubiay, may i zaokrglony. i pochyoci nieco Prawa mierzy wystajca paszczyzna stawowa, cokolwiek wypuka, o ksztacie owalnym. 9'5 mm, lewa przebiega od przodu góry ku tyowi i Stylohyale tworzy, podjzykowej. Jego wygitej, której wygity w na 10'5 jak dugo wypuko w i dugo, odcinku 293 mm. wynosi zwrócona mao paszczyzn skonie ku jest kocu wyrazista górze i Jest to ko koca jest krawd, lecz ukowato nieco ksztatu blaszki, do jest jeszcze tylnego na zewntrz. prawie zupenie równ. która rozdziela Z wielkie, pod w niej wychyla si zewntrzn na powierzchni na paszczyzn skonie ku duowi zwrócon. koci zagbienie, wprawdzie pytkie ko, Paszczyzna na zewntrz. Prócz tego przedni koniec tylnym stylohyale wytwarza si bezporednio e na szeroko. ogólnoci u nieparzysto-kopytnych, odcinek najduszy koci stron grzbietn, a dolny odcinek przednim mm bokom. Powierzchnia zewntrzna stylohyale w a obie 11 W rozszerzonym zgrubiaym brzegiem grzbietnym którem blaszka kostna cienczeje do wiata trzymana, przewieca. Powierzchnia wewntrzna stylohyale jest w swym odcinku przednim tylnym prawie Tylko w odcinku rodkowym wytwarza si mniej wicej na polowie szerokoci koci tego stopnia, do i równa. zgrubienie, zanikajce ku odcinkom kocowym koci, a pod którem mieci si podune za- — w Brzeg górny, gbienie. — 281 którym zbiegaj si obie paszczyzny boczne, jest w przednim odw swym odcinku za ku tyowi. Jeszcze ostrzejszy jest brzeg dolny przednim tylnym koci, w rodkowym brzeg za jest zaokrglony. Koniec przedni stylohyale jest w kierunku grzbieto - brzusznym bardzo mao, w kierunku za poprzecznym do znacznie rozszerzony, tworzc ma gówk, która w czci stpia si cinku ostry, i kostnej skonie od przodu jest powierzchnia jest ku rodkowi. Z na owalna, t wymiarach 115 o której mm, a po prawie owalna, O na prawej. caej osi w mona stylohyale. Nie uwaa jej i jest na lewej - 7 5 i zupenoci Paszczyzna 40°. x 65 mm zwrócona ku doowi wieku póniejszym z wyjtkiem stanowiaby przeduony przedni która na i za zawizek jakiej odrbnej koci, t. j. koniec keratohgale, które gdy w takim razie powinnaby lee jako chrzstka odrbna midzy Tymczasem nie ma ani ladu takiej chrzstki, co dowodzi, e nosoroec Staruski u koni stawami. posiada tapirów, i Koniec keratohyale. tylny stylohyale, rozszerzajc w si kierunku brzusznym do 75 mm, koczy si ukowato wygitym szorstkim brzegiem, Po si za porednictwem chrzstki tympanohyale. gruby, w wypenia wic x 7*5 mm 10 kierunku w ko, paszczyzny stawowej niewtpliwie nie w duga paszczyzny ley ta chrzstki wynosi po stronie Wynosi on mniej wicej o wymiarach kolista, nieco i si chrzstka ksztatu klinowatego, Grubo Chrzstka ksztatu klinowatego zamienia si wewntrz. istnieje czy Chrzstka stylohyale. i powstajca ten sposób mm, zwrócona pochyo ku doowi mm. 2 W doowi cita. i dla hypohyale. stronie brzusznej si midzy hypo- kt, który wytwarza jest x8 chropowat powierzchni kostn mieci si paszczyzna stawowa grzbietnej 7 stawowa góry ku tyowi i ku doowi zwa si do 3 mm i rozszerza stronie grzbietnej grzbieto- czy z którym brzeg ten 14 jest znowu na swym kocu brzusznym do 6 mm mm. Jama pyskowa. A) Wargi Wedug bya Pall as a opisów (56) (labia). Brandta i okolica pyska (9) nosoroca z nad Wilui bardzo uszkodzona. Z resztek warg, jakie si zachoway, wnioskuje Brandt, insignia et incrassata et verisimiliter magis evoluta tum speciebus adhuc viventibus, a brevius et angustius fuisse. Rozpatrujc na brzegu ich z których otworki, caput totum ad labia in ipsis labiis et nar es opisuje, dalej budow stercz in pluribiis Rhinoceron- labium inferius superiore multo warg bardziej szczegóowo, znajduje wosy na 1 /2 do 7* cala dugoci i Brandt twierdzi, e uscpie pilis satis densis rigidiusculis fuisse obtectum, pilos sparsos, parvos autem e uam e byy one antrorsum spectantes magisue solita- rios fuisse. Wedug Schrencka Z opisu jego wynika, e (68) gowa nosoroca ten okaz posiada w z nad Jany zachowaa si o wiele lepiej. stosunku do wielkich rozmiarów gowy, bardzo citemi wargami. Pysk tego nosoroca by na ogó bardzo podobny do pyska koskiego. Mimo zmian, którym ulegy wargi podczas ustawienie dao si dobrze odtworzy. Od podstawy rogu nosowego zasuszenia, ksztat ich may, lecz szeroki pysk, ogrodzony grubemi i prosto i warga górna spada w ksztacie trapezu prostopadle ku doowi. który ogradza pysk od przodu, wynosi 177 palczastego, któryby WYKOPALISKA STARUIJSKJE mm. Brzeg siga ponad warg doln. Szeroko dolnego brzegu wargi, ten nie wykazuje ani Przedni brzeg wargi ladu wyrostka przedua si po 36 bo- — ktem kach pyska pod — 282 prostym zaokrglonym na brzegi boczne. Warga górna ma mm 45 gruboci. Warga dolna rzy z brzegami we wszystkich rozmiarach mniejsza od jest Jak gowa w ogólnoci sami w pczkach jak okoo nozdrzy i kt prosty. Warga boków citymi, ponad warg doln. bocznymi równie zaokrglony brzegami zaokrglonymi, z tak ustawionymi. górna zwiesza si swymi a do samego brzegu byy wosów s najwiksze na wargach wargi prawie i Otworki dla rzadziej rozlawione. Gdzie dugi, nieco sztywny lecz nie szczecinowaty roca z nad Jany miay na ogó Brzeg przedni two- górnej. i wos na wargach wo- pokryte równie lecz by na jeszcze istnia, mm 5 Wosy na gowie nosookoo nozdrzy za na wargach ku doowi skierowany. barw ótawo - brunatn, i ciemno-brunatn. byo uwzgldni dokadniej, poniewa stosuje si on prawie w zupenoci do okazu Staruskiego. Niezabitowski (47) podaje, e górna warga jego po lewej stronie gowy jest bardzo znieksztacona, a dolna warga prawie w zupenoci oderwana. Górna warga zwiesza si wedug Niezabitowskiego od miejsca namisista sady rogu nosowego prawie pionowo w dó do pyska, jest gruba ma ksztat trapezu. Poniewa dolna warga bya mniejsza, pysk w dole by wszy ni w górze, a sama Opis warg okazów trzeba syberyjskich i i szpara pyskowa szeroka W krótka. i czciach mikkich gowy, okazao przy dokadniejszem górnej strony lewej i które otrzymaem do opracowania, pozostaa, ich zbadaniu, jeszcze may kawaek cz brzegu przedniego i si jak bocznego wargi cz Wiksza wargi dolnej, Z bocznych jej czci zachowa si po wargi górnej strony prawej. cay jej przód jest zupenie zniszczony. stronie prawej sam kt, po stronie lewej za kawaek na 37 mm dugi, przylegajcy do kta. Uwaa naley za szczliw okoliczno, e te czci warg pozostay przy czciach mikkich, poniewa dokadne ich zbadanie uzupenia w niektórych punktach stosunki opisane a mianowicie przez Niezabitowskiego. Przypatrujc si tym wargom, a zwaszcza wardze górnej strony lewej ju goem okiem widzimy na ich powierzchni od zewntrz do wewntrz, a take mieszcz si w mae brózdach samych jak i bieniach wosy, które miejscami jak np. centymetr. Brózdy i zagbienia wyranie si zaznaczajcej, z brózdy, które przebiegaj zagbienia, które midzy w ktach niemi. w pewnem Przez lup w (tab. LIX, ryc. kierunku skonym od oddaleniu siebie wida tkwice w zag- pyska wystaj po nad powierzchni na wosami sigaj po która biegnie równolegle stronie wewntrznej warg do do szpary pyskowej. Po za W 8), linii t jaki do lini po- dolnej cile do siebie ktach pyska brzegi wargi górnej przylegaj i s spaszczone. Ich szeroko wynosi po stronie prawej 43 mm, po stronie lewosami, wej 32 mm. Powierzchnie stykajce si s równie i tutaj opatrzone zagbieniami które sigaj do kta wewntrznego szpary pyskowej. Od tego kta rozpoczyna si gadka bona luzowa. Z tego wynika, wargi u okazu Staruskiego byy sztucznie do wewntrz wywrócone, zwaszcza po stronie lewej od przodu gowy, w mniejszym za stopniu po stronie prawej. Naley sobie zatem w wyobrani wargi wywróci tak, aby wewntrzna powierzchnia gadka sigaa do samego brzegu warg, a wosami pokryte czci byy odwrócone na zewntrz. Uzupeniajc sobie czci warg, przy skórze pozostae, czciami wyej opisanemi, otrzymamy wierzchnia warg jest gadka. i i e i zgodnie z twierdzeniem Brandta (9) wargi bardzo zgrubiae i waeczkowate. — cz Przednia wargi górnej chowana. Jest ona, tak jak Jak rozszerzona. dzy zewntrzn w i bocznych czciach warg tak górnej, Brandt rysuje jaki znamienny (11) w tutaj caoci za- i warg po istniejcych na powierzchni zagbieniach. ladu wyrostka Jakiegokolwiek i w prawie ale w kierunku przodo-tylnym atwo mona ustali granic mi- pyska, zupenie spaszczona wewntrzn stron a wprawdzie znieksztacona, jest w ktach — 283 palczastego, zwieszajcego si z przedniego koca wargi rekonstrukcyi nosoroca wochatego (Rh. tichorhimis) nosoroców wspóczesnych prócz gatunku Rh. simus, nie znalazem. Równie nie znalaz go Schrenck (68) u nosoroca z nad Jany. Gdyby istnia cho may wyrostek, powinien by zachowa si lad jego wanie w czci rozszerzonej dla wszystkich i jaki jest i spaszczonej przedniego koca wargi górnej. Pod wzgldem ksztatu pyska zbliaj si nosoroce Schrenck a przez ow krótsze, (68), cz szeroka przednia najwicej do mm. Jeeli czymy do wymiaru dzie 1774-824-82 lecz ma w dolnej ktem zasadzie czy wemiemy ten si pod dugo dugo mm. Warga sam dolna co ksztat, ktem czci jest dugo czci Przedni górna. ma dugi, czyli 126 = 274 mm. Gowa nosoroca Staruskiego bya który miaa za ycia z boków zgnieciona, zwierzcia. skutkiem tego okolica py- ni cakowita górnej i okoo 260 podanemi mm dla wargi dolnej. Liczby te dla nosoroca, opisanego przez Przyjmujc tem Zachowaa si tylko, jak si zdaje, w pyska, która wedug Niezabitowskiego prostoktny. dugo grubo jego wygld od Przy wypychaniu nosoroca trzymano si odlewu gowy, wykonanego zaraz po odkopaniu zwierzcia. To te pysk glony, mniejsza, mm dugoci, e dugo wargi brzeg skowa, uwzgldniajc jeszcze wywrócenie warg do wewntrz, przybraa nieco inny tego, mm, i wargi górnej. mm rhi- dwa razy doliWynosi ona b- wargi górnej jej o po wargi górnej 177 wedug Schrencka wprawdzie prostym brzeg boczny, 74 wynosiaby 1264-744-74 w czci boczne take »square mouthed przedniej bocznej otrzymamy cakowit pierwszego, = 341 (68) wynosi zwaszcza okaz opisany (Rh. simus), poniewa bardzo prostym przedua si podobnie jak u Rh. simus, nazwanego susznie a bocznej 82 a z nim nosoroca biaego wargi górnej pod noceros«. Wedug Schrenck a kopalne, ma ksztat raczej zaokr- granicach zupenie normalnych (47) wynosi 300 mm dla wargi zgadzaj si mniej wicej z liczbami wyej Schrencka. nosoroca Staruskiego ksztat pyska prostoktny uwzgldniajc przy nie róni si pod tym wzgldem wielce warg, dochodzimy do wniosku, dla i e od wspóczesnego Rh. simus. Opisy autorów, dotyczce warg tego gatunku, s zbyt krótkie, mona korzysta. Braki te uzupeniaj jednak dobrze ryciny, do opisów przydane, znajdujce^si w pracy Sclatera (72), Coryndona (15), Ray Lankestra (60), Trouaby z nich es sar ta (79) i Rooswelta (63). Na wszystkich rycinach wida wargi silnie zgrubiae, wa- kowate (»rubber-like« wedug Coryndona), doskonale przystosowane do ywienia si traw. Minie silnie w nich rozwinite, przemawiaj za dostateczn ich ruchomoci. Stan zachowa- rop umoliwi zbadanie niektórych szczegóów ich budowy w byo moliwe w zasuszonych okazach syberyjskich. Brandt (9) nia warg, przepojonych dokadniejszy, ni to sposób opisuje na wargach nosoroca z nad Wilui brodawki, majce / i do 1 linii rednicy, i zagbienia z wosami, lecz wzajemny stosunek brodawek i zagbie ani z opisu jego, ani z rysunków pojedywosy na wargach nie jest dostatecznie zrozumiaym. Dalej twierdzi Brandt, 1 e s — czo rozsiane, Schrenck(G8) — 284 natomiast znajduje na wargach nosoroca z Jany wosy pcz- kami ustawione. s Wargi nosoroca Staruskiego w w brózdach sztucznie wytworzonych, ma wygld scach powierzchnia s zuszczy, widoczne ni mniejsze, o wiele i owdzie pokryte naskórkiem, jak np. w ktach miejscach, w W innych ziarnisty. pyska. i W tych miej- których naskórek si nadaj powierzchni wygld kosmaty. Brodawki które Brandt, podaje tu zagbieniach wosów drobno brodawki, jeszcze Maj tylko przez mikroskop widzialne. i s one ksztat stoków na kocu zaokrglonych. Podstawami swemi stykaj si ze sob, a dugo ich przewysza rednic podstawy dwukrotnie. Powierzchnia skóry waciwej, na której stoj brodawki, przy dokadniejszem od poodzielanemi siebie ma wygld ciwej badaniu wzkiemi tylko i na ich krawdzi, Zarówno naskórek jak listewkami. s Brodawki kratkowany. ciankach listewek niezupenie równa, lecz opatrzona pytkiemi zagbieniami, jest umieszczone, za w samem nie s brodawki i Skutkiem tego powierzchnia skóry wa- si jak na bocznych tylko zdaje, zagbieniu. zniszczone w pewnych miejscach warg. Tutaj w której mieszcz si tylko otworki gadka powierzchnia skóry waciwej, ksztadla wosów. Te nieco uszkodzone miejsca nadaj si najlepiej do zbadania uoenia zagbienia wotów zagbie wosowych na wargach. Zdanie Brandta i Schrencka, te widoczn jest i e s sowe na wargach na wargach przecitnie siebie przecitnie wnie znaczne, na ni w rzadziej rozsiane w mm odlegoci 2 odlego mm. 1 /2 od Bónice w ustawione w skórze zbliaj zagbie tych miejsc podczas gdy siebie, rozmiarach s zagbienia na wargach a mianowicie i skórze, jest o tyle suszne, wiksze ni na przecitnie s one si do s ró- skórze. wymierzy dokadnie rednic zagbie, poniewa ich brzegi z powodu starcia naskórka s uszkodzone, a same zagbienia z powodu pofadowania si skóry znieksztacone. one w kadym razie na ogó dusze ni na 1 mm. Bozmiary tych zagbie byyby zreszt obojtn, gdyby nie czya si z ni kwestya uwosienia, rozpatrywana poniej. rzecz Wszystkie zagbienia nie prowadz w gb prostopadle do powierzchni, lecz skonie Trudno jest S do od przodu ku tyowi. Skutkiem tego ogrodzenie tylne otworków gdy przednie zlewa si zupenie z powierzchni skóry. za jeden otwór, miejscami jest tylko jeden otwór, to jest obok kilka on zazwyczaj bardzo duy, brodawkami i naskórkiem, lecych w odsonitych czciach mao way si ci tylko z nich wystaj. odygi, O z warg e w s stosunki warg, Jedynie te zawsze wyrane, podczas Ilo zagbie, siebie skupionych. jest Jeli s jeli jest ich kilka, to koci, ale zawsze mniejsze od pojedynczego otworu. kryte jest W same, jest widoczny tylko one rozmaitej wiel- s miejscach, gdzie wargi ale mniej wyrane. W jeszcze po- zagbieniach, znajduj si jeszcze wosy, które po wikszej cz- w rowkach midzy fadami w ktach i pyska zacho- dochodzce centymetra dugoci. stosunkach uwosienia warg nosoroca Staruskiego pouczaj podunym prostopadym do przebiegu wosów. osadzone w wargach, tak jak Schrenck twierdzi, kierunku s zmienna, miejscami nas najlepiej skrawki Ze skrawków okazuje i pczkami (tab. LXII, ryc. 19), i to prawdziwymi pczkami wedug mianowictwa de Meijera (39). Wyjtkowo tylko znale mona byo pojedynczy wos, który wyrónia si od zwykych wiksz gruboci si, wosy t. By (64), gbszem osadzeniem czyli zatokowy, chocia trudno byo dopatrzy si zatoki jako nienia skóry. i barw Brandt zauway prawie czarn. prawdopodobnie te to j. prawdopodobnie takiej, wosy, skoro z twierdzi, wos dotykowy powodu silnego ci- e stoj pojedynczo — Ilo wosów, poczonych w jeden pczek, wynosi wedug moich bada przecitnie si cokolwiek wicej wosów. Kady wos mieci si w wasnej pod powierzchni skóry. Tu dopiero zlewaj si wszystkie torebki w jewspóln, obejmujc cay pczek. Grubo wosów jest rozmaita. Rzadko trafiaj si w je- 5 do 8; rzadko tylko trafia sigajcej torebce, dn — 285 dnym pczku wosy o jednakiej gruboci, zazwyczaj widzi si jeden lub dwa grubsze wosy poród cieszych, których rednica dochodzi do 32 K Przewana ilo wosów poszczególnych pczkach ma budow zupenie jednorodn, w której nie mona rozróni (na 40 w ani \J-) skórki, w ani kory, ani rdzenia. Rdze widoczny jest w tylko grubszych wosach, lecz wosów przemawia wedug mego zdania za tern, i osobnik, posiadajcy te wosy, by jeszcze mody, u którego wos by mao zrónicowany. W skórze nosoroca opisanego przez Brandta (9), a nieco starszego od Staruskiego, wosy miay ju wyrany rdze nie róniy si zdaniem autora sw budow od wosów innych zwierzt. Podczas gdy odygi wosów nosoroca Staruskiego s dobrze zachowane, korze ce- i nich jest bardzo Jednorodny wygld cienki. i i bulka s zawsze uszkodzone, prawdopodobnie ni tycznej, rogowej. dlatego, e zawieray Komórki pochewki wosowej zewntrznej i wicej istoty protoplazma- le wewntrznej zupenie luno okoo wosa, równie jak i komórki podstawy cebulki. Wszdzie wytworzyy si przestrzenie wolne okoo korzenia. Rozpatrujc skrawki podune, ma si wraenie, i wystarczy- oby lekkie pocignicie, wao si tak tach pyska. aby wos z torebki wyj. mao wosów dlaczego utrzymay Doda tu naley, e wos sam jest i Obrazy si w tómacz nam, te dlaczego zacho- miejscach ochronionych, jak np. niezmiernie amliwy, co w k- równie przyczynio si do zniszczenia uwosienia. Na skrawkach widoczne ci koo jest szyjki torebki wosowej miejsce, w którem mie- si gruczo ojowy. Komórki same, wypeniajce wntrze gruczou ulegy zanikowi, pozo- stao tylko ogrodzenie z tkanki cznej, które uwydatnia ksztat gruczoów. Byyby w ksztacie prostych torebek nierozgazionych, O zaginajcych i zwajcych si to otwory do szyjki to- zachoway si gruczoy potne, chocia granice komórek, wycielajcych cewki, zatary si a jdra ich zaniky. Pozostao równie i tutaj tylko ogrodzenie cznotkankowe, do którego przylega od wewntrz warstwa substancyi bezksztatnej, wytworzonej z istniejcych kiedy komórek. Na wewntrz tej warstwy pozostao wszdzie jeszcze wiato cewki gruczoowej. Przewód rozpoczyna si w gbi otworku wspólnego dla caego pczka rebki wosowej. wiele lepiej wosów biegnie nastpnie wzdu pczka, a przeduajc si w cewk, tworzy pod cebulkami wosów kbek, rozpocierajcy si na znacznej przestrzeni pod pczkiem wosów. Przypomina to zupenie stosunki, które w skórze konia opisa midzy innymi Chodakowski (14) Bonnet (S). Z mini prostujcych wosy (m. arrecoresj nie zauwayem adnego ladu, nie mog wic powiedzie, czy zaginy, czy w ogólnoci nie istniay. i i Skrawki mikroskopowe, wykonane z warg nosoroca, okazay jeszcze kilka szczegóów, które zasuguj na uwag. Mianowicie komórek zarówno tkanki cznej jak w skrawkach tych zabarwiy si hematoksylin jdra te naskórka i pochewek wosowych. Na pierwszy rzut róniy si od preparatów z wieego materyau wykonanych. Przy dokadniejszem dopiero zbadaniu mona byo zauway powyej ju wymienione braki, jak znieksztacenie rozlunienie komórek nabonkowych, do czego naley jeszcze doda zupeny oka preparaty te nie i brak tkanki nerwowej. Natomiast uwydatniaj si bardzo piknie naczynia krwionone. T- — — 286 wyróniajce si od innych naczy krótkiemi prkami, tnice, uoonemi, wstpuj grube gazki, brodawkowej pozna skóry waciwej ku powierzchni, jej osi naczynia rozdzielaj gdzie si na dce do gruczoów potnych podstawy pczków wosów, tudzie do warstwy skóry. yy s mniej wyranie widoczne. Tylko w kilku miejscach zdoaem rozi naczynie ylne dzo dua, a gbi z do prostopadle w w przekroju poprzecznym wietle znajdywaa si masa i skonym, poniewa rednica podobna do skrzepu ziarnista, jego byo bar- krwi. adnych ciekawszych szczegóów. Bona luzowa jest zupenie gadka jak w innych okolicach jamy pyskowej. Nabonek jest zupenie zniszczony a z nim zaginy take drobne brodaweczki. Tylko tu owdzie wida jeszcze Wewntrzna strona warg nie dostarczya i may by otwór wyranie ogrodzony, który prawdopodobnie ujciem gruczou luzowego. B) Podniebienie (palatum). Mikkie czci podniebienia znajdoway si w zwizku jeszcze innemi mikkiemi z czciami prawej poowy gowy. Po odpreparowaniu oczyszczeniu z ropy naftowej podniebienie ma wygld kawaka skóry o barwie brudno-brunatnej, w tylnym odcinku z odcieniem i oliwkowym. Podniebienie okazuje do znaczne znieksztacenia LIX, ryc. (tab. 9), Na przestrzeni, odpowiadajcej podniebieniu twardemu, rodkiem fad poduny, dzielcy podniebienie na nierówne poowy, praw nieco badanie. jego które utrudniaj biegnie wsz sz. Nadto strona prawa jest wypuklona ku Midzy czwart par zbów przedtrzonowych znajduje si brózda poprzeczna, w za stronie grzbietnej, lewa ku i prawie lew szer- stronie brzusznej. podniebienie jest przedziurawione, nadto atwo si której podniebienie Od zgina. tego miejsca bie- poduna ku tyowi, znieksztacajca podniebienie mikkie, którego koniec wolny wykrzywiony w stron lew. Na brzegach podniebienia wida wycicia, które odpowia- gnie brózda jest zbom daj cz i trzonowym. Poza podniebieniem mikkiem znajduje si jeszcze Na bokach podniebienia mikkiego zwieszaj si strzpy nawet mini. Pominwszy znieksztacenia rozmaite, stan zachowania podniebienia powoki wysania cigien, a jest przedtrzonowym gardzieli. na ogól stosunkowo bardzo dobry kadny obraz jego Dugo budowy e tak, z preparatu mona odtworzy sobie do do- anatomicznej. caego podniebienia wynosi 398 mm, z czego przypada 255 na podniebienie Szeroko zupenie na pask uoonego twarde, a 143 na podniebienie mikkie. podniebienia kocu 43 mm, przed pierwszym zbem przedtrzonowym 100 mm, na kocu podniebienia twardego 88 mm, w najszerszem za miejscu podniebienia mikkiego 105 mm. Grubo podniebienia twardego wynosi 3 mm, mikkiego 12 mm. Biorc pod uwag ksztat podniebienia kostnego w czaszce, widzimy, e nie jest ono paskie lecz sklepione, czyli e tworzy na przekroju uk. Stosunek dugoci ciciwy do uku wynosi przed pierwszym zbem przedtrzonowym mniej wicej 4 5. Naley wic sobie wyowynosi na przednim : brazi, w e brzegi podniebienia w rzeczywistoci s wygite ku wypreparowanem obecnie podniebieniu brzeg lewy podniebieniu twardem w czaszce znajdujemy nastpnie odpowiadajce szwu podniebiennemu. wzniesienie fad po jest od strony grzbietnej, ale W preparacie nie posiada stronie brzusznej podniebienia, który Otwory sieczne (foramina w stronie brzusznej, wygity ku linii takich rozmiarów, jak Bezporednio, bo Na nizkie wzniesienie, widocznem byby zatem wytworem inciswa). stronie grzbietnej. rodkowej podniebienia podczas gdy jest dobrze to wyej wspomniany sztucznym. 4 mm poza brzegiem — przednim podniebienia, ryc. symetrycznie s wewntrzne Ich brzegi 9). le — 287 do mm na 135 rodkowej dwa otwory sieczne linii od siebie oddalone, w rednicy 3 mm. Otwór prawy znajduje si na grzbietnej stronie podniebienia w mem miejscu, co na brzusznej, lewy za prowadzi do przewodu, którego ujcie jest mm nie grzbietnej przesunite o 3 dalej widocznem jest nadcite, 4 tern sa- po stro- mm du- przeduenie przewodu, zwracajcego si ku tyowi. gie Beddard i na zewntrz; a LIX, (tab. za same maj otwory Treves i (4 i 5) rysuj otwory sieczne w podniebieniu Rh. sumatrensis sonclaicus. nie opisujc ich jednak wcale. w si wspomniany fad, który jest paski mao i ponad powierzchni podniebienia tylko równie za wytwór Bezporednio poza otworami siecznymi znajduje pierwszym swym odcinku, 38 mm dugim i 13 mm szerokim, midzyszczkowym ramen palatinum Brandt (Zioischenkieferloch), anterius w T cz otworze (41) uwaam fadu podniebienia kost- otworem nazywa go foramina inciswa, inni footworu uwydatnia si wyranie po stronie Ogrodzenie tego *). odpreparowanego podniebienia grzbietnej w Meyer poniewa mieci si cakiem sztuczny, Otwór ten nazywaj róni autorowie rozmaicie. nego. wystaje. ksztacie (11) trójkta równoramiennego, którego pod- ma 35 mm, a jego wysoko 65 mm dugoci, co odpowiadaoby liczbom, podanym przez Meyera (41) dla apertura palat. (mianowicie 33 71 mm). Listewki podniebienne (rugae s. plicae palati) zachoway si w preparacie bardzo dobrze (tab. LIK, ryc. 9) róni si co do iloci, ukadu ksztatu do znacznie od tyche u gatunków nosoroców obecnie yjcych. Na znaczenie listewek anatomowie zwrócili uwag dopiero w nowszym czasie. S one, jak z piknego dziea B e t z u s a (62) wynika, dla kadego gatunku zwierzt w sposób charakterystyczny uoone. Betzius nie bada nosoroca, natomiast Garrod (24), Beddard Treves (4 5) uwzgldnili listewki u Rh. sumatrensis Rh. sonclaicus. Ilo listewek wedug tych autorów wynosi u Rh. sumatrensis po kadej stawa nad otworami siecznymi i i i i i i i stronie U 11, u Rh. sonclaicus maj tamtych gatunków listewki prawdziwe listewki, dla uoone Betzius, u konia i Rh. sumatrensis osa podniebienia listewki obu stron asymetrycznie i istnieje i i i w w linii tylko 8. W przednim nie zbiegaj w si linii jak to wynika z ryciny listewek nietylko si ze sob ich ty zwróconym. u nosoroców, wogóle wikszoci zwierzt sscych. cz jest u staruskiego natomiast istniej wystajcym z brzegiem Asymetrya listewek pierwszych claicus. zuje Garrod s gdy u Staruskiego nosoroca ksztat waeczkowaty, ukowato wygite, odcinku podniebienia listewki jak to zaznacza podczas 13, rodkowej, Rh. son- lecz take, jak W wyka- dalszych odcinkach k- rodkowej, albo zbiegaj si pod Z powodu znieksztacenia podniebienia i obecnoci fadu rodjekowego u nosoroca Staruskiego, listewki nie stykaj si wprawdzie w linii rodkowej, tem rozwartym ku przodowi. s dnak na ogó symetrycznie uoone. bardziej a III od lewej wystajcego punktu podniebienia w s od II o 12 mm. ) palatina Poniewa otwór s. dla si w linii strony prawej oddalona jest rodkowej o 27 mm, siebie oddalone rednio odlegoci 25 mm II o 16 od I od naj- o 24 mm. Po mm, stronie od przodu, druga od pierwszej nosoroca kopalnego odpowiada otworowi /. incisivnm -f fissura nasojest lepsz, ni inne; ze wzgldu jednak na jego f. palatinum anterius ten u Stensonis, nazwa otworów podniebie nych tylnych (f. palat. post) proponowabym zanazw otworów podniebie nych (f. palatina), a przedni otwór nazwa apertyche znaczenie odmienne od chowa Dalsze listewki pierwsza listewka znajduje x Pierwsza listewka tura palatina. — 16 mm, które w a s samej mniej wicej tej — 288 s uoone odlegoci nieco bardziej do siebie zblione. Podczas gdy pierwsze mao sunkowo rozwinite mao i wystajce, to II, IV III, i wyjtkiem z dalsze, i ostatnich, s sto- 3 ostatnie listewki i V wychylaj si wyranie z po- wierzchni podniebienia. Naskórek na wszystkich listewkach w myli listewki wyrany rzeby obraz warstw naskórka jeszcze zniszczony; jest przynajmniej na mm 1 sobie grub, otrzymamy wtedy podniebienia. ma Odcinek dalszy podniebienia, poza listewkami pooony, ma adnych uzupenimy jednak jeli gadk powierzchni nie i szczegóów ze wzgldów anatomicznych ciekawych. Podniebienie mikkie (palatum Pominwszy pomiary wedug których atwo rozróni podniebienie twarde od mikkiego, rozpoznajemy granic midzy niemi wyranie po stronie grzbietnej preparatu. Bona luzowa, pozbawiona nabonka, utrzymawszy si tutaj, pokrywa tylny brzeg choan lemiesza, oddajc w zupenoci pooenie ksztat tych czci szkieletowych. Podniebienie mikkie ma 143 mm dugoci, 105 mm szerokoci i 12 mm gruboci. Pomiary szerokoci gruboci odnosz si tylko co przedniej czci podniebienia mikkiego, tylna jego cz, majca 45 mm dugoci zwieszajca si ku krtani, jest nieco wsza tylko na 1 mm gruba. Czci boczne podniebienia przeduaj si bezporednio w uki podniebienno-gardzielowe. Brzeg tylny, lecy midzy podstaw jzyka nagoni jest ukowato wycity (tab. LIX, ryc. 9). Ciciwa tego uku wynosi 44 mm. Powierzchnia podniei molle). gruboci, i i i i i i bienia mikkiego tyowi za si. w jego odcinku ma przednim misistym na odcinku wolnym cienkim, jak i drobne wgbienia na caej zreszt powierzchni grzbietnej, Bozpatrujc powierzchni podniebienia mikkiego lup, widzimy na w które przebiegaj otworki, kierunku prostym niewtpliwie ujcia gruczoów luzowych, toci. Owen stw na 7 mikkiego 3 (53) podaje, cal a nos. (^ wida na w gruczoy tworz mm) grub, Gar rod a skonym które znajduj Rh. sumatrensis, gruba na Prócz tego biestwa 8 e lub powierzchni mikkiem e (24) opisuje, ca l a (=19 mm), /4 obfituje i w gb. S to w wielkiej obfi- cz przednia drobne Eh. indicus war- nos. wiksze otwory, gdzieniegdzie do otworów na korzeniu jzyka ich ksztatu si na podniebieniu wygadza liczne niej od powierzchni podniebieniu 3 wyniosoci, ku i w gruczoy. które migdakach naley podniebienia wedug uwaa podo- jako to- rebki limfatyczne. Obraz mikroskopowy bony luzowej podniebienia twardego. podniebienia twardego naskórka. w skórka mikkiego, Dokadniejsze badania wyej podany, odnosi si do bony lup dokonane, wskazuj jednak na Takie miejsca, o rozmiarach [wikszych tylnych odcinkach podniebienia twardego, biennemi, a nareszcie na przednim mm istnienie lub mniejszych, gdzie cieniutka dugiem a 3 mm kocu szerokiem. Z powego zbadania na skrawkach. Jedn drug cz gerta. Skrawki pierwszym mieszanin Van Giesona, i barw ciemniejsz znajduj si rozsiane pod listewkami podnie- podniebienia przed otworami siecznymi tegoto miejsca warstwy na- warstwa nabonkowa da si od- chyli lub odskroba, nastpnie znajdujemy nabonek gdzieniegdzie 13 luzowej, pozbawionej pewnych miejscach podniebienia twardego, wyróniajcego si od otoczenia. w i Opis wycito may kawaek w w pamie na celu mikrosko- cz tych skrawków zabarwiem hematoksylin eozyn, trzeci cz na wókna spryste mieszanin Weii a drugim sposobem zabarwione dzo wybitne zrónicowanie si naskórka i tkanki (tab. LVII, ryc. 2) wykazyway bar- cznej: naskórek zabarwia si hematoksy- — — 289 za Van Giesona róowy, w drugim na lin na kolor fiokowy, mieszanin na kolor óty, tkanka szym przypadku na jaskrawo wieych z Mieszanin Weigerta zabarwione skrawki tkanek. midzy naskórkiem wybitnych rónic stw komórek kolor zrogowaciaych silniej w czerwony, jak nie pierw- preparatach wykazyway wprawdzie tak czn, tkank i uwydatniay natomiast wyranie wartudzie wókna spryste w wysmukych ich granice, i czna w brodawkach czno-tkankowych. Obecnoci jder staci które ciaek o nieokrelonych rozmiarach mieszcz si na w tworzy pokurczon i w mas tkanki tkanki ulegy W szczególnoci w nastpujcy przypada znacznemu 02 sposób po- tych komórkach, jest popkany sob komórek, Naskórek ze zlanych ze i skurczeniu. przedstawia si (tab. LVII, ryc. 3): bony luzowej w obraz Grubo przekroju mikroskopowym warstwy naskórka wynosi 09 mm, z czego mm na warstw powierzchown zupenie zrogowacia, jak to wykazuje zabarwiemieszanin Van Giesona i zabarwienie granic komórek mieszanin Weigerta. Komórki óte maj ksztat usek nie w cznej w brodawkach, a namidzy nabonkiem tkank czn, dowodz, wókien przebieg stpnie przestrze szczelinowata, wytworzon e bez zarzutu. jest do Wykowaty w lady rogowej naskórka. i ogólnoci nie swych gbszych warstwach prawie jednolit znacznie. z nich tylko ksztatach, widoczne zwaszcza granicy warstwy twórczej zachowania tkanek Stan i dao si barwikami wykaza; pozostay nie mniej lub wicej spaszczonych znajduje si istota jednorodna (homogen), W o granicach nierównych. wntrzu ich sabo si barwica. Jder lub ich resztek nie wida. Komórki zachoway swój ksztat niewtpliwie dziki zrogowaceniu, podobnie jak komórki rogu nosowego tego nosoroca, co prawda jeszcze silniej zrogowaciae. gbszych warstwach gra- W nic komórek zabarwieniem nie mona wykaza. Wród prawie jednorodnej istoty wyróni drobne luki, okalajce bryk Otó te luki monaby uwaa jako granice wicej si, daj si gdzieniegdzie mniej wicej wielko wówczas, jeli histologicznych komórki. w tej bryce w gbszych widoczny warstwach naskórka Brodawki czno-tkankowe wierzchni naskórka (tab. s LVII, ryc. wykaza nie S one, nie bar- majcej komórki zwaszcza mona. stosunkowo bardzo dugie 2). i istoty, Zreszt jakichbd innych szczegóów lad jdra. jest tej jak to wida i sigaj do 02 przez lup, mm pod po- miejscami na po- wyduone o maczugowato zgrubiaym kocu. Wikszo brodawek rozszczepia si bezporednio tu nad podstaw albo nieco wyej na 3 — 4 wtórne brodawki, pooddzielane od siebie jednorodn istot komórkow naskórka. Wókna klejodajne brodawek jak wókna spryste, zabarwione metod Weigerta, przebiegawierzchni podniebienia, pozbawionego naskórka, nitkowato i W jce przewanie na obwodzie brodawek, okazuj przebieg wykowaty. warstwie gbszej oba rodzaje wókien, przeplatajc si jak zwykle, ukadaj si równolegle do powierzchni bony luzowej. w Zauway których cianie tu mona gdzieniegdzie przekroje zachowaa si wyranie naczy krwiononych, zwaszcza jeszcze tylko tkanka C) Jzyk czna i ttnic, sprysta. (lingua). Jzyk znajdowa si jeszcze w zwizku z czciami mikkiemi prawej strony gowy, od której trzeba byo go oddzieli dla dokadniejszego zbadania. Jest on w ogólnoci bardzo znieksztacony, poniewa mieci si do poowy na zbach trzonowych prawej poowy szczki dolSkutkiem tego poonej, jak o tem wiadcz gbokie odciski zbów na dolnej jego stronie. WYKOPALISKA STARIJSKIE. 37 — eni przedni koniec jzyka ktem ustawiona pod jzyka jest dugie i 15 mm misz za LIX, (tab. ryc. Po za 10). kocem jzyka wyranie ograniczone LIX, ryc. 10) (tab. jego przesunity mm wytworzya si powierzchnia boczna na 50 której prostym do powierzchni podniebiennej jzyka. zniszczony stronie preparatu po prawej stronie spaszczony, jest zupenie na stron lew, na — 290 szerokie, przez które przebiegaj skonie i szeroka, Przedni koniec wolny si po prawej znajduje nieco wystajce pole, na 38 m poodgraniczane 12 brózdami listewki, Na listewkach mona wyróni drobne, miejscami naskórkiem pokryte brodawki nitkowate. Poniewa powierzchnia jzyka w otoczeniu tego pola jest wicej równa gadka, ni w normalnych warunkach, zachodzi pytanie, która z tych czci odpowiada rzeczywistoci? U nosoroców obecnie yjcych podaj autorowie obecno brodawek nitkowatych w bonie luzowej Widoczne na niem listewki brózdy te rzeczywicie istniej na polu wyej wymienionem. i i i naley skowej. uwaa w wida w za wytwory sztuczne, za odciski przedmiotu, który znajdowa si Równie sztucznem byoby wygadzenie powierzchni jzyka, jakie jamie pyotoczeniu owego odcisku. kocem wolnym jzyka zachowao si jego wizadeko (freniilum), w cznoci z bon luzow, wycielajc dno jamy pyskowej. Pod zniszczonym które pozostao jeszcze Stosunkowo dobrze zachowa si tylny odcinek jzyka, z którym pozostay w zwizku uk podniebienno-gardzielowy, nagonia w ogólnoci krta. Dugo jzyka, od przedniej ciany nagoni do wizadeka mierzona, wynosi 307 migdaki, Jeli i rozprostujemy jeszcze 332 mm, jako staa ca dugo w zwizku bona strzpy, znajdujce si na przednim jzyka. Z doln powierzchni jzyka jzyka, z jego wizadekiem luzowa, pokrywajca przedni koniec szczki znacza si bardzo wyranie miejsce, czy i kocu w dugo dolnej. W mm. otrzymamy bonie pozotej za- którem owija si ona okoo przedniego brzegu szczki bony luzowej od wizadeka do brzegu szczki dolnej wynosi 68 mm, naley przypuci, e wolny koniec jzyka mia tak sam dugo. Do wyej podanej istotnej dugoci jzyka, wynoszcej 332 mm, trzeba doda jeszcze jakie 35 mm. Koniec wolny jzyka byby zatem na 60 mm, a cay jzyk na 367 mm dugi. W stosunku do dugoci gowy jzyk byby za krótki. Owen (53) podaje dla jzyka samca Rh. indicus 2 stopy 3 cale — 686 2 mm, a dla jzyka samicy tego samego gatunku i si z wargami. Poniewa tego odcinka - i 19 cali = 482 mm mego gatunku 10 Wedug Mayera (38) linie = 269 mm. Gar rod dugoci. cali i 3 dugo wynosi (24) dugo jzyka samca tego sa- znalaz u samicy gatunku Rh.su- = 450 mm. Podczas gdy Owen i Garrod wyrajzyka na 17 /4 cali nie podaj sposób, w jaki wymiary zostay dokonane, mianowicie od przedniej ciany nagoni tem to tómaczy si do przedniego koca jzyka, Mayer sposobu mierzenia nie podaje; matrensis 3 i wielka rónica, jaka zachodzi otrzymanemi przez Owena i midzy pomiarami Gar rod a, nawet Owena. jego a dla W dugoci jzyka porównaniu z liczbami, samicy, dugo jzyka maa. Najwiksza szeroko jzyka, znajdujca si na wysokoci brodawek okolonych, wynosi 80 mm. Od tego miejsca jzyk zwa si ku przodowi ku tyowi, gdzie na linii migdaków nosoroca staruskiego jest i posiada ju tylko 65 mm. W szeroko mniej wicej 50 mm. wysokoci 100 Pomiar ten nie mm jest ocl przypuszczalnego dokadny, poniewa koca jest wynosi jego wzity z czci znieksztaconej jzyka. Wedug Mayera (38) szeroko jzyka Rh. indicus wynosiaby w tyle 3 cale — i = 88 3 linie mm, a na przodzie 2 cale i — 291 4 = 65 mm, cala = 114-3 linie wedug Garroda (24) za sze- jzyka Eh. sumatrensis w tyle 4.y,' mm, a na przodzie 2 3/ 4 cala = 69 mm. Z podanych liczb, które oznaczaj rzeczywiste wymiary, trudno wyobrazi sobie waciwy stosunek dugoci jzyka do jego szerokoci. Dla osignicia tego celu korzystniej jest roko = posugiwa si wskanikami, które oblicza si z najwikszej dugoci liczb Wskanik jzyka Rh. indicus wynosiby Z jc » » Rh. sumatrensis » » nosoroca staruskiego liczb tych wynika, si 100, to szeroko e jego jeli dla .... szerokoci jzyka. 32'7 25 4 - . . . . 21'8 dugo Eh. sumatrensis przypucimy wynosiaby 254, i innemi czyli jzyka Eh. sumatrensis wynosiaby jedn czwart cz jzyka równa- sowy: najwiksza szeroko dugoci Podobny stosunek jego. wedug wskanika take u nosoroca staruskiego; szeroko jzyka jego wynosiaby jedn pit lub jedn czwart dugoci. U nosoroca indyjskiego natomiast jzyk byby tylko istniaby duszy trzy razy tem, e dugo od jego szerokoci, co wydaje si jzyka bya niedokadnie podana. mao prawdopodobnem i wiadczy za Ze wskanikiem, obliczonym dla Eh. su- matrensis, nie zgadzaj si równie wymiary samej ryciny, podanej przez Garroda (24), poniewa jzyk byby w stosunku do jego znacznej szerokoci, za krótki. Porównujc wskaniki jzyka nosoroca z Sumatry i ze Staruni widzimy, e prawie zgadzaj si ze sob. Jest to zarazem pewien dowód, przyjta przeze mnie dugo jzyka odpowiada rzeczywistoci. Co do ksztatu, jzyk nosoroca staruskiego róni si wybitnie od jzyka opisanego przez Garroda. Podczas gdy ten jest najszerszy przy swoim korzeniu i zwa si ku przedniemu kocowi, to u staruskiego najwiksza jego szeroko znajduje si przed korzeniem w obrtyowi. Poniewa kobie brodawek okolonych, z którego to miejsca zwa si ku przodowi e i rze jzyka nie jest znieksztacony, szeroko podana na 65 mm zgadzaaby si z rzeczywistoci. Ku przodowi przed rzdem brodawek okolonych jzyk zwa si do 74 mm, a jeszcze dalej ku przodowi do 50 mm. Jest to liczba moe cokolwiek za wysoka, bo nie zgadza si z szerokoci przedniej czci podniebienia, wynoszc 43 mm. Wolny koniec jzyka jest stosunkowo krótki, bo wedug mojego obliczenia miaby na dugo tylko 60 mm. Mae rozmiary koca wolnego jzyka s jednak prawdopodobnie cech znamienn dla wszystkich nosoroców, jak to wynika z uwagi Owena (54), który porównujc jzyk konia z jzykiem nosoroców, mówi: »The horse has a relatively longer and narrower tongue, with a greater extent of free tip, with much and various motion and prehensil power«. Wolny koniec jzyka konia miaby wedug mojego podo chwymiaru 120 mm dugoci. Przedni koniec jzyka nosoroca byby mao ruchomy tania pokarmu mao zdatny; t czynno obejmuj wedug Mayera (38) wargi, zwaszcza i U górna warga chwytna, istniejca u wikszoci nososoroców wspóczesnych. ruskiego, który nie mia wargi chwytnej, czynne Powierzchnia jzyka nie jest byy s na zupenie równa. Przez rodek jego przebiega jego powierzchni liczne zagbienia i poow lew i linii rodtego wyniosoci, a po bokach mniejsze lub Owena si wedug opisu yera (papittae filiformes). i w praw. Prócz wiksze brózdy. (38) sta- obie wargi. kowej pytka brózda, dzielca powierzchni symetrycznie na widoczne nosoroca U obecnie yjcych nosoroców znajduj Garroda (24) liczne brodawki nitkowate (53), Ma- Niewtpliwie — istniay one — 292 take u nosoroca staruskiego w wielkiej iloci na caej powierzchni jzyka, za- choway si jednak tylko na jego przednim kocu w bardzo nieznacznej iloci na wyej opisanem polu odcinitem po prawej stronic jzyka. Ustawione one byy szeregami w wystajcych listewkach. Na kocu jzyka s bardzo nizkie, na owem polu za wysze. Brodawek i grzybkowatych fungiformes) na jzyku nosoroca Staruskiego (p. w nie znalazem. Po- Gar rod (24) nie znalaz ich wcale na jzyku Rh, sumatrensis, u Rh. indicus istniej wedug Mayera (38) brodawek listkowatych (p. foliatae) nie tylko w tylnych czciach jzyka. Równie jawiaj si one u nosoroców, jak si zdaje, ogóle bardzo rzadko. i znalazem na jzyku staruskiego okazu, Natomiast s rozwinite dobrze mm w na 50 szeroki na ramionach kta 115 — 120 mm najszerszej ostrego, staruskim okazie czci jzyka. o 10 — za kadego nie zupenie symetryczny, jakote liczba ich nie i LIX, Ostatnie nagoni a 20 25 mm. przednie jest (tab. oddalone od przedniej ciany — 170 nosoroców widocznie (p. ryc. nie istniej. vallatae), 10). Zajmuj one brodawki kadego mm Ukad które za- pas brodawki mieszcz si Prawie wszystkie ku przodowi otwartego. szeregu 165 z okolone brodawki u wszystkich choway si take doskonale w adnego które u od ich po szeregu s rodkowej jzyka, linii obu poowach jzyka po obu stronach równa: po prawej jest róni si do znacznie od tyche sumatrensis, co do których Owen Gar rod podaj, i gromana jzyku Rh. indicus dz si obok linii rodkowej w cile ograniczonych maych okrgach. Ilo ich wynosi u Rh. indicus wedug Owena 10 — 12, wedug Mayera po prawej stronie 15, po lewej 26. 12, a u Rh. sumatrensis wedug Garroda 33 za wynosi 19, po lewej Uoeniem swem 16. brodawki i i i s Ostatnie (tylne) brodawki wiksze ni S take Gar rod. one jzyka uoone. Najwiksza co podaje przednie, rednic dusz równolegle do osi ich dugo waha si midzy 5 a 2 mm, najwiksza szeroko midzy 35 mm a 1 mm. Wedug Mayera rednica ich wynosi u Rh. indicus 2 linie = 6 4 mm, wedug Garroda u Rh. sumatrensis / cala = 4 2 mm. sw lecz owalne, nie koliste, - 1 - 6 Poza ostatniemi brodawkami okolonemi opada poziom powierzchni jzyka kowej tylko agodnie, t. zw. fauces nagoni wystaje spaszczona, 30 mm (tab. w w silniej LIX, za ryc. 10). czci Z ni cz si 16 gdzie rozpoczynaj si Midzy korzeniem jzyka rodkowej znaczne linii przedniej przeszo. po bokach, mm pod ktem którego wzniesienie, szeroka; i w rod- linii w wysokoci migdaków nasad ku sterczcej górze powierzchnia grzbietna ku tyowi rozszerza si to wzniesienie jest do prostym powierzchnie boczne, tworzce przyrod- zagbie jzykowo-nagoniowych. Wzniesienie to w swym przednim odcinku odpowiada fadowi jzyków o-n agoniowemu (plica glotto-epiglotticaj, który u konia jest krótki zaokrglony. W nim przebiegaj minie jzykowo-nagoniowe, które wedug zdania Owena (53) Mayera (38) u nosoroca indyjskiego s silnie rozwinite, a u nosokowe ogrodzenie i i roca staruskiego i s okazae. Za podstaw dla tylnej czci rozszerzonej trzon nagoni, który rozpatrzymy szczegóowo przy omawianiu krtani. tego fadu Bona luzowa, suy pokry- wajca korze jzyka, jest na ogó gadka; czy bya tak za ycia zwierzcia, trudno osdzi. Przypuci jednak naley, e bya pokryta gsto rozsianemi brodawkami wiotkiemi ksztatu kosmków, jakie rysuje kich zwierzt doczne s sscych tylko Owen w jeszcze tej na jzyku nosoroca indyjskiego okolicy jzyka. mae otworki, Na korzeniu umieszczone i jakie istniej prawie u wszyst- jzyka nosoroca staruskiego przewanie po bokach jzyka. wi- Istniej — one jednak na wysokoci migdaków go ni o wy eh otworki i — 293 na nich samych (vallemlae glosso-piglofficae) mieszków limfatycznych w zagbieniach jzykowo -na- S na fadzie jezykowo-nagoniowym. i (folliculi linguales), które to wedug rysunku Owena znajduj si take na korzeniu jzyka nosoroca indyjskiego pomidzy wiotkiemi brodawkami. Strona brzuszna jzyka, jak zaznaczyem na pocztku, jest zupenie znieksztacona, poniewa misz gadka spodu, jest przesunity na bok jego lewy. Po stronie lewej jzyka jak jest zaznaczaj si wyranie jego spodzie ma jzyka pozbawiona warstwy naskórka. ale w istnie u nosoroców, i na zbów. odciski Bona luzowa, pokrywajca jzyk od Lyssy, która wedug Owena (53 54) i okazie staruskim nie znalazem. Gardziel (pharynx). Przy czciach mikkich zachoway si ogrodzenie wprawdzie niezupene gardzieli, jeszcze, jak dokadniejsze dostateczne, ale gardzieli, kami mini, nastpnie odcinek ciany z i cz uku i górnej podniebienno-gardzielowego; druga cao. aby z niego odtworzy Mianowicie zachowaa si przy podniebieniu lewa ciana tylnej badanie wykazao, wzmocniona ujciami cz jeszcze strzp- trbek suchowych jego jak i pocztek przeyku pozostaa przy jzyku. Dugo dlastej (który nego brzegu moe by gardzieli tkwi jeszcze chrzstki tylko w onych gowach, w czciach mikkich jzyka piercieniowatej przecitych niebienia do tylnego brzegu w linii koci ii c ker t (64) od tylnego gardzieli nie poziomie krtani 70 brzegu koci skrzy- po stronie prawej) do dolnego u nosoroca 190 mm, która bowiem dokona to i tyl- miara na zamro- tego pomiaru rodkowej. Pomiar ten jednak nie odbiega zbyt daleko od skrzydlastej. 0'4, koca pod- jamy pyskowej 340 mm jamy pyskowej, mierzonej od przedniego U konia wynosi dugo mm, u nosoroca 380 mm, wzgldnie 190 mm, Wysokoci w R dugoci do dugoci jamy pyskowej u konia wynosi krtani wynosi dokadn. przyblieniu rzeczywistoci, jeli si go porówna z a gardzieli 170 wedug Riickerta mierzona a stosunek dugoci a u nosoroca tak samo jak u wini podobna byo wymierzy, natomiast szeroko gardzieli 0"5. jej poprzeczna mm. mieszczc si po za tyln powierzchni jzyka uwaa Riickert za vestibulum pharyngis. Przestrze ta nie jest oddzielona, tak jak u czowieka, od cavum oris, Przestrze, poniewa u zwierzt ze cian bocznych (arcus palato-glossi), tworzce nie zw. t. wychylaj si cienin uki podniebienno-jzykowe (isthmns faucium ant.). nazwana przedsionkiem (vestibulmn pharyngis), jest bardzo znaczna, poniewa ma 68 mm dugoci, liczc od korzenia jzyka do przedniej ciany nagoni. Na cianach bocznych przedsionka, które s wprawdzie przecite, lecz dadz si do- U nosoroca przestrze, brze do siebie dostosowa, niema ladu uków podniebienno-jzykowych, ani nawet ladu fa- dów bony luzowej, zastpujcych u niektórych zwierzt w tern miejscu uki. Staoby to w sprzecznoci z opisem, podanym przez Owena (53) dla nosoroca indyjskiego; zauwaa on mianowicie fady cienkie i ostre, które tworz isthmus faucium. Prawdopodobnie fady te s tak mao wyrane, i zatary si u nosoroca staruskiego, jeli u niego wogóle istniay. Spód przedsionka przedziela w kierunku podunym facl jzykowo-nagoniowy, w któ- rym mieci si misie tej samej nazwy i trzon nagoni. Po bokach jego znajduj si gbokie lecz wzkie rowki, wiodce do gardzieli. Te rowki, odpowiadajce sinus (valleculae) — glosso-epiglottici, 294 — sta komunikacy midzy tworzyyby gardziel przedsionkiem i wiyby waciwe fauces. Bona luzowa, pokrywajca korze jzyka, wyciela boczne jak kosmkami s które stano- samo ciany tak spód przedsionka. i Jak zaznaczono przy opisie jzyka, kimi i u wspóczesnych nosoroców jak tak, teraz widoczne ciany boczne do bona luzowa bya jako w miejsc, gsto rozsiane i le zawieraa Otworki otworki. których zazwyczaj pokryta prawdopodobnie wiot- migdaki. liczne torebki limfatyczne, te przeduaj si take na Owen (53) uwaa u noso- lece po bokach podniebienia mikkiego, mylnie za migdaki, a zagbienia za woreczki luzodajne (muciparous follicles). Wedug Mayera (38) poduna wystajca nieco gromadka jamek luzowych tworzy migdaki, a Garrod (24) roca indyjskiego kosmki, i e twierdzi, u sumatrzaskiego nosoroca stanowi migdaki jedynie gromada gruczoów o zna- lecych cznych rozmiarach, po kadej stronie Jak u kopytowych wogóle, tak na cianach bocznych luzowej caej które U nosoroca okolicy. W w klaj si migda kami LIX, Otó mieszcz si migdaki, ciany przedsionka wypu- zatoki jzykowo- nagoniowe guzowate wypuklenia s, jak wykazuje rycina 10 na swem ukowatem wciciem przedniej ciany nanagoni ukami podniebienno-gardzielowymi przedsionek i s ssawców Mayer moemy wedug Ruckerta ssawców gardzieli odywcz. Pierwsz od je na boczne ciany gardzieli. W i te i dotykajce goni, odgranicza od tyu wraz z od bonie (tonsillae). mikkie, Podniebienie bez przerwy take do wewntrz, zacieniajc ksztacie guza (sinus glosso-epiglottici). tab. przeduaj si gdzie zazwyczaj miejscach, w od torebek limfatycznych, mieszczcych si staruskiego otworki, prowadzce do torebek limfatycznych, opisalimy na korzeniu jzyka, przedsionka. u nosoroców migdaki nie uwydatniaj si zbytnio i róni si nie i gardzieli. drugiej oddzielaj doskonale rozwinite. O tych odróni drog oddechow uki podniebienno-gardzielowe, które u wikszoci ukach Owen (53) nie wspomina, natomiast widzia »Vom Velum palatinum (38). który pisze: (64) zieht sich eine siark Falte gegen die hi n ter Wand des Pharynx he run ter, welche in der Mitte durch einen halbmondf órmigen Einschnitt die Schnepf enknorpelteile (c. arytenoicleae ref.) des Larynoc aufnimmt«. U (tab. górze LIK, i nosoroca staruskiego fady ryc. 10) i wystaj rodkowi, zakrywajc cianie tylnej gardzieli s w rodku swym zwaszcza fad po strome te, krtani na 20 ze s bardzo ciany bocznej gardzieli mm szerokie i cz si w kowej nad wejciem do przeyku. Patrzc na fady obustronne od strony górnej, enie, jakoby otwór. Susznie stanowiy przeduenie one podniebienia mikkiego, linii ma si posiadajcego ku Przy rodwra- w rodku te diaphragma pharyngeum, które tworzyoby isthmus phamidzy fadami lecy, ma ksztat wyduonego owalu, którego rednica nazwano ryngo-nasalis. Otwór, wyrane brzegiem ostrym podstaw chrzstek nalewkowych. fady take jeszcze na 18 te mm lewej, je duga miaaby mniej wicej 108 mm dugoci, rednica krótka za 48 mm szerokoci. Z tego otworu sterczy nagonia i chrzstki nalewkowe do cammi pharyngo-nasale. Wedug opisu Garroda (24) ju Flower zwróci uwag na to, e nagonia u nosoroca wystaje do cavum pharyngo-nasale, sam jak u konia i a Garrod podnosi jeszcze z naciskiem, wielu innych zwierzt. e Bona luzowa, wycielajca stosunek gardziel jest tu taki i fady, jest — w — 295 w czci tylnej, gdzie ukada si w drobne fady. ogóle gadka, dopiero rozpoczyna si pod fadem przeyk, bona luzowa grubiejc, Wejcie do przeyku przypada na dolny koniec tylny chrzstki piercieniowatej. Wejcie jak i ciany przeyku s zacienione i zawieraj bardzo liczne fady. Z samego przeyku mm zachowa si may, zaledwo na 15 dugi, skrawkach pod mikroskopem tylko z trudnoci bardzo postrzpiony kawaek, mona w którym na rozpozna poszczególne ska- jeszcze dniki tkankowe. Z górnego odcinka gardzieli, mianowicie z camim pharyngo - nasale niewiele pozoZachowaa si powierzchnia grzbietna podniebienia mikkiego a do nozdrzy tylnych, stao. cz ciany lewej, czci wymienione kie górn od Miejsce w i cz ciany górnej i tylnej. Poniewa przyblieniu do miejsca przyczepu ciany wszyst- zmierzy cian co podstawy czaszki. tylnej atwo oznaczy, poniewa bona luzowa, wycielajca przestrze przedni za tyle tak znacznie grubieje, bon, przylegajc tame uoonych. Otó dzy pochyla si dzieli przestrze, sob w poczeniu, mona w stoj ze brzegu nozdrzy tylnych to cienk, t wycielajcej ku doowi i tej rodzaj waka bon, przylegajc do czaszki a dugo e a mini 215 mm. Od tego miejsca ciana przestrzeni wynosi tyowi, mi- poprzecznego tworzy granic co krgosupa, wzgldnie do jest pokrywajca j bona luzowa grubieje i staje gar- si szorstk. Trbka suchowa Bezporednio, bo tylko 8 gardzieli, znajduj si ujcia mm siebie oddalone. zewntrz i s one Dugo 200 o jest mm oddalone, i i stale u 14-letniej trbki, o ile wewntrzne 9 te pharyngea tuOd brzegu cakowite. ich brzegi mm. Ujcia tylnej s s na 50 ustawione mm od skonie od ciana dolna jest wystajca i ukowato wygita, bezporednio si przedua. Jak u nosoroca, którego szczelinowatego ujcia swe wiato, tworzy rodzaj Dugo a (ostia za uszkodzone, lewe od przodowi. za gadka w cian gardzieli bada Zuckerkandl (84), górny kt wujc nieco ujcia lewego wynosi od tyu ku wewntrz górna cian górn przed wakiem, odgraniczajcym trbek suchowych Eustach iego bae miditwae), z których prawe nozdrzy tylnych (tuba auditiva). zachowaa jest nieco rozszerzony, a zacho- rurki bezpieczestwa. si, wynosi 150 mm, podczas gdy Zuckerkandl samicy nosoroca wspóczesnego, bliej jednak nieoznaczonego, podaje 89 mm cakowit dugo. Szczelinowaty otwór, 9 mm dugi przy ujciu, skraca si w tylnych odcinkach trbki i wynosi w rodku jej dugoci 3 mm, w tylnym za kocu 2-5 mm. Równoczenie rozszerza si wiato jej w kierunku poprzecznym stopniowo w odcinkach tylnych co 1-5 mm. Na przekrojach widzi si obraz podobny do tego, jaki rysuje i opisuje Zuckerkandl (84) z t jednak rónic, e trbka na caym obwodzie jest otoczona chrzstk wó- jako jej knist, mieci wej chrzstk si zatem otoczona. boczna. Dopiero przy wypenione tkank rysuje liwe, w rurce chrzestnej, a nie jest tylko od góry Blaszka przyrodkowa kocu czn. tej tylnym trbki powstaj Nie ma tu te rurki w i od strony przyrodko- grubo, ni midzy chrzstk luki, posiada znaczniejsz ciance bocznej tak jednolitej warstwy chrzstki szklistej, jak to Zuckerkandl. Przy odpowiedniem zabarwieniu swoistem, które tu ju nie jest momonaby si moe gdzieniegdzie dopatrzy wysepek chrzstki szklistej. Na niezabar wionych skrawkach tych wysepek nie wida, natomiast widoczna jest tkanka niezmiernie zbita — 296 przypominajca swym wygldem miejscami ko, — za chrzstk miejscami wóknist. Swoiste chrzstk spryst nie dao adnych dodatnich wyników. Z bony luzowej, podstawowa, pozbawiona nabonka. wycielajcej wntrze trbki, zachowaa si tylko Camim pharyngo - nosale czy si za porednictwem nozdrzy tylnych z jam nosow. Bliszego opisu tego poczenia jednak poda nie mona, gdy bona luzowa, wyzabarwienie na cz cielajca pocztek jamy nosowej, zupenie postrzpiona. jest Krta Krta bya poczona rowan. albo jzykiem z ona doskonale zachowana Jest od tyu, widzimy, i górny na stron praw. Skutkiem i i dolny i (larynx). koci podjzykow, mao jej tylko znieksztacona. koniec Patrzc na ni od przodu od paszczyzny strzakowej odgity jest rodek prawego boku tego od których zostaa odprepa- za zaklnity, lewy krtani jest nieco chrzstce tarczowa tej piercieniosi one miwa t e Wszystkie chrzstki utrzymay si w cakowitym ze sob zwizku. resztkami mini, a wewntrz s wysane bon luzow. Dla uwidodzy sob wiezadami wypuky. Znieksztacenie odbija si gównie na i cz j. i cznienia ksztatów poszczególnych chrzstek odpreparowano je tylko od strony lewej. Literatura, dotyczca krtani nosoroców, jest w dziele Cuviera Mayera (38). o tym przedmiocie znajdujemy w Owena (53) Chrzstka tarczowata pracach i a nieco obszerniejszy opis skada si wedug (cartilago thyreoidea) u nosoroca indyjskiego z dwóch skrzyde, które nym (»slightly obtuse (17), U angle«). cz wzmiank Bardzo krótk nader uboga. mona nie Owena ktem mao si ze sob pod nosoroca staruskiego rysunki i (53) stpio- natomiast nawet cz si ze sob ukowato poniewa skrzyda (laminae thyreoideae) (tab. LX, ryc. 12), tworzc wypuke nie (prominentla laryngea) ku stronie brzusznej. obrbie tego wypuklenia nie ma ladu odrbnego trzonu, który nawet u modych koni mówi o kcie, W istnieje w stanie skostniaym. take Owen. o którem wspomina aj Brzegi wcicia s grube, si ponad wciciem do poowy wysokoci chrzstki sob pytk brózd. Bezporednio nad Obie blaszki boczne opisuje u linii w Pod wypukleniem znajduje si nosoroca nie s linii rodkowej trójktne wcicie, wakami rozpoczyna si wyej wspomniane paskie (tab. LX, ryc. 11 i 12), przedu- te pozostawiajc tarczowatej, ukowato wygite, nadto przechylaj si indyjskiego, Waki waeczkowate. lecz jak midzy wypuklenie. Mayer (38) ich brzegi grzbietne ku rodkowej. Skutkiem tego przypada najwiksza rednica poprzeczna mniej wicej na ro- dek dolnego brzegu blaszek grzbietnej do 80 mm, po i wynosi 94 stronie brzusznej zwa mm. Ku tyowi za si uk chrzstek po stronie nad stawem tarczowo-piercieniowym do 64 mm. wedug Mayera u nosoroca indyjskiego 2 cale 3 linie = 61 mm, u staruskiego za 110 mm, wysoko ich w linii rodkowej 65, w rodku czci bocznych 46 mm, a wzdu ich brzegu tylnego 69 mm. Brzeg tylny przeduajc si ku stronie brzu- Dugo sznej, i 9 blaszek wynosi wyrostek fcornu aborale s. inferius), gruby, opatrzony na kocu paszczyzn stawow. tworzy mm Brzeg grzbietny i 7 doowi mm i i jest tylko chrzstki tarczowatej nad gruby; dalsze jego jej przebiega na 30 od przodu wypukleniem prze dniem czci s cienkie, a nawet mm ostre. i dugi, 16 mm szeroki góry skonie ku tyowi (prominentia laryngea) na Kontur brzegu wznosi si i zagbia — dwa ma wic razy, przebieg 297 — Pierwsze wzniesienie falisty. jest sabe, poza niem nastpujce w poowie brzegu grzbietnego, jest wyrane. Za tworzc uk wystajcy, lecz krótki. Drugie poza niem wiw ten sposób, e brzeg przechyla si silniej w kierunku zagbienie, które znajduje si mniej wicej niem wznosi si brzeg powtórnie, doczne zagbienie wytwarza si przyrodkowym i faduje si. Kontur krglajc si, przedua si na brzeg dalszy brzegu przebiega prosto ku tyowi ma w Brzeg brzuszny chrzstki tarczowatej W w ogrodzeniu wcicia przedniego cienki, jest ogólnych zarysach jednak grubieje od spodu prosta, jest za dochodzi i mm, tworzc na ogó nierówna jest i LX, ryc. nerwu krtaniowego wyszego W rednica otworu wynosi 8 mm. 11). listw szorstka, wntrzna za gadka. Na szczególn uwag zasuguje na powierzchni bocznej otwór (tab. S. wyobiona. Dalej ku tyowi brzeg na wyrostek stawowy, zaokrgla si i grubieje. Powierzchnia zewntrzna chrzstki tarczowatej dla zao- a od góry lekko dolny chrzstki znowu cienczeje, zaginajc si men thyreoideum) i lecego kontur ku bokom silnie miejscu najwikszej szerokoci poprzecznej chrzstki tarczowatej do 15 wystajc, która doowi i tylny chrzstki tarczowatej. (fora- laryngeus superior) (n. otworze we- tkwi jeszcze wókno, jako przedua si brózda skonie ku brzegowi grzbietnemu ukowato przebiegajca, koczca si w miejscu drugiego wyej opisanego zagbienia brzegu. W miejscu brózdy chrzstka nie zostaa wyobiona lecz pofadowana. Fad ten wystaje wyresztka nerwu. ranie Od otworu tego wewntrznej chrzstki z powierzchni tarczowatej, poniewa a mona sposób uksztatowany symetrycznie po obu stronach krtani, nie tworzy si sztucznie pod wpywem Bezporednio przed brózd (cornu posterius silnych lecz ten sam przypuci, aeby wy- i w prostej ponad otworem znajduje si wyej linii wizade z W tern superius cartilaginis thyreoideae nie opi- czy si krta za porogiem tylnym koci podjzykowej miejscu wic wyrostka chrzestnego, zw. cornu ma. Na wzniesionym brzegu nie wida take ani thyreohyale). Osobnego s. w si ucisku ze strony otaczajcych go tkanek. sane znaczne wzniesienie brzegu chrzstki tarczowatej. rednictwem krótkich znajduje t. ladu wizada, poniewa chrzstka tarczowata zostaa cakowicie wyuszczona z otaczajcej j tkanki cznej. runku Wyrostek stawowy, czyli cormi posterius cartilaginis thyreoideae, wytwarza dolnym kocu blaszek bocznych, z którego przedua si pod ktem prostym w kiebrzusznym. Jego koniec dolny rozszerza si w kierunku gowowym, tworzc podstaw na 18 mm dug si na ustawiona i ku przodowi wystajc. Po niej prostopadle Chrzstka piercieni 6 wata ryc. walca, od góry nalewkowe wewntrznej znajduje si skonie i 11). W której stojca rednica krótka najsilniej rozwinit cz tarczowata, a i 7 '5 mm. chrzestn krtani chrzstka piercieniowata przedstawia si od boków spaszczonego, na którym spoczywaj od góry chrzstki jako przyblieniu zwonego rednica duga (go- (cartilago cricoidea), przewyszajca rozmiarami swymi znacznie chrzstk tarczowata, stanowi LX, stronie wypuklona paszczyzna stawowa o ksztacie owalnym, i wowo-ogonowa) wynosi 14 mm, a do (tab. jej w który od dou wpuszczona odcinek jest tchawica. Najwiksza rednica otworu górnego chrzstki piercieniowatej (w kierunku gowowoogonowym) wynosi 91 mm, otworu za dolnego 122 mm; najwiksza rednica poprzeczna górnego otworu 68 mm, dolnego 62 mm; wysoko ciany na przodzie 37"5 mm, w rodku czci bocznych 56 mm, w WYKOPALISKA STARUSKIE tyle 76 mm. Pomiary rednic nie s zupenie dokadne, poniewa 38 — — 298 chrzstka piercieniowata, jak wyej zaznaczyem, ciana lewa jej cokolwiek znieksztacona, a mianowicie jest niej od prawej. stoi ciana boczna chrzstki piercieniowatej jest prawie jednostajnie równa. Tylko w przejej poowie wystaj z paszczyzny dwie skonie przebiegajce wyniosoci, które przyczepy dla mini. Trzecia taka wynioso znajduje si w rodku dugoci ciany su dniej jako 19 bocznej, mm nad która wiksz czci mao wklsa. jej brzegiem spoczywa niej cz paszczyzny stawowej, mieci si na cianie chrzstki piercieniowatej. gowowo - ogonowa rednica Jej Na dolnym. mm, 13 wynosi do Paszczyzna ta jest prostopadle stojca niej rednica krótka 11 mm. cz si Boczne ciany chrzstki piercieniowatej rzc uk, a po stronie tylnej (ogonowej) wytwarza Górny brzeg chrzstki piercieniowatej jest po stronie przedniej (gowowej), two- w si na przodzie w wystajcy spaszcza si wytwarzajc na 20 nalewkowej mm dug i mm Brzeg dolny chrzstki piercieniowatej piercieniowatej, midzy cianami tego si brzeg wygina w wzniesienia caym swym na jest Tylko po stronie przedniej i tylnej, kierunku z przodu wycicie pytsze, w tyle kowo ryc. wielkie, jak to ju zaznacza (53). Maj cz i zakrela wytwarzajc skutkiem i i rod- linii si ciany boczne za gbsze. jest równ gadk, innych s o to ile czci mona krtani. u nosoroców stosun- one ksztat blaszek pókolistych (tab. LXI, opatrzonych wyrostkiem wystajcym z brzegu prostego (ciciwy), którymto brzegiem 13), spoczywaj na chrzstce piercieniowatej, a brzegiem pókolistym i w obwodzie ostry grzbietnym, (cartilagines arytaenoideae) Owen s poczone gdzie stwierdzi bez znaczniejszego uszkodzenia chrzstki samej jak Chrzstki nalewkowe za, wy- tyle Jeszcze dalej ku tyowi ten Powierzchnia wewntrzna chrzstki piercieniowatej byo w szerok wznoszc si, tworzy kopulaste wzniesienie. Obustronne kowej gadk, ale nieco zagbion blaszk chrzestn. chrzstki gruby, paszczyzn stawow dla chrzstki arytaenoidea). Bezporednio poza t paszczyzn brzeg, (facies articularis prawie równomierny owal. mm pod wyrostkiem stawowym chrzstki tarczowatej, okolicy 1 1 6 mm. wijajc si ponad ciany boczne, wystaje ponad nie o 10 brzeg rodkowej brzeg wystajcy. linii wejcie pochylone ku sobie, ogradzajc zarazem s s zwrócone ku grzbietowi do krtani (alitus laryngis). rodku na 42 mm i 4 mm grube. Powierzchnia ich zewntrzna jest cokolwiek wypuka, wewntrzna wklsa, zreszt po obu stronach gadka. Z brzegu dolnego czyli podstawy chrzstek, któr wyobraalimy sobie jako ciciw pókola, wystaje w odcinku tylnym ku bokowi tyowi silny Chrzstki te w kierunku gowowo-ogonowym na 68 mm dugie, w wysokie i wyrostek, 18 mm nym szeroki, wyrostek miniowy (processus muscularis). Jest on na 27 na przednim brzegu 10 mm, na tylnym 5 mm zaokrglony. Przedni brzeg wyrostka stanowi najgrubsz stronie o 13 t. zw. zewntrznej wyrostka wytwarza si mm (m. crico rednicy, - przyczepia arytaenoideus), istniejcy stronie prawej. wakowate do której Na nasadzie wyrostka wzniesienie, w si w jego odcinku cz i na swym dugi, kocu dol- chrzstki nalewkowej. Po kocowym paszczyzna szorstka misie piercie iowato- nalewkowy krtani nosoroca Staruskiego miniowego po oddzielajce tene wyrostek powierzchni chrzstki nalewkowej. gruby mm jego stronie w szcztkach po wewntrznej widoczne jej jest od wewntrznej, zreszt zupenie równej Poza wzniesieniem zajmuje powierzchni wewntrzn wy- rostka paszczyzna stawowa, ksztatu trójkta z zaokrglonymi ktami, którego podstawa zwró- — eona jest 14 mm, a ku tyowi, wierzchoek dugo 19 jej wsza za — 299 ku przodowi. Szeroko podstawy paszczyzny wynosi mm. Paszczyzna stawowa chrzstki nalewkowej byaby wic o 3 mm od teje chrzstki piercieniowatej, co tómaczy si skurczeniem paszczyzny stawowej chrzstki piercieniowatej, uwidoczniajcem si na jej powierzchni obecnoci podunych fadów. Poniewa paszczyzna stawowa na chrzstce szczyzna stawowa na wyrostku miniowym piercieniowatej chrzstki nalewkowej jest w w jest wklsa, a pa^ wypuka, przeto ogóle ogóle wytwarza si midzy chrzstkami rodzaj stawu siodekowatego. Brzeg grzbietny chrzstek nalewkowych, majcy w ogóle zarys ukowaty, jest w swym przednim odcinku silniej wygity, ni w tylnym. Ku przodowi brzeg przedua si w koniec nieco zgrubiay ku linii rodkowej wychylony. Jest to wyrostek gosowy (processus i o którym nocalis), Mayer wspomina take przy (38) nosoroca krtani opisie indyjskiego. Wyrostkowi gosowemu odpowiada na tylnym i kocu chrzstki nalewkowej wyrostek cienki wicej wyduony, spoczywajcy na tylnym brzegu grzbietnym chrzstki piercieniowatej. Nagonia krótko (cartilago sterczca ponad wejciem do i LX, tab. Cu vi er, Owen epiglottis). o ksztacie wystajcej blaszki nagoni, ciekawsze. ryc. 12), krtani, nie natomiast gbsze j z przedstawia istotnie nic osobliwego LX, (tab. Blaszka ta, o i nagonia 11) cakowita ryc. rych przód wzniesiony tworzyaby blaszka wystajca. (tab. bon luzow czci, ukryte pod jej Ksztatem swym przypomina porównujc Mayer wspominaj tylko nagoni konia. Blaszka ta, i ile jest LIX, ryc. 10, miniami, s saneczki, któ- widoczna ponad ma ksztat trójkta. Najwiksza jej szeroko wynosi 41 mm, ku górze zwa si do mm. 7 Sam koniec jest jeszcze wszy, ale w preparacie w lew stron wygity zawinity. Ku doowi blaszka zwa si do 35 mm. Powierzchnia przednia (oralna) jest wklsa, tylna krtani, i w (aboralna) tylko jej mniej wicej ten sam w gbi za odcinku górnym wypuka, boczne blaszki wystaj znacznie ku tyowi. czy ksztat, wynosi trzonu 50 mm, a si u nosoroca silny trzon, bdcy uoony poziomo jest podstaw nagoni. w rodkowej. linii Dugo jzykowo - nagoniowego, opisanego ju przy jzyku. jeli doliczymy czonej bezporednio z trzonem, brzegi Z blaszk t, posiadajc u wikszoci ssawców Trzon, wytworzony z chrzstki bardzo grubej, Stanowi on podstaw fadu take wklsa, poniewa jeszcze otrzymamy jako grubo dugo cz po- wystajcej blaszki nagoni, jego ca QQ mm. rodkow dwie ku gbi skierowane czci odróni mona jego rodkow boczne. rodkowa przedua si ku tyowi bezporednio w wkls blaszki nagoni. Ku przodowi trzon przedua si w skonie wzniesion krótk blaszk chrzestn. Brzegi boczne trzonu, bdce równoczenie brzegami górnymi czci bocznych, s nieco wystajce. Skutkiem tego uksztatowania wytwarza si po stronie grzbietnej czci Na trzonie Cz rodkowej trzonu pytka rynienka, na 36 stajcymi brzegami, od przodu blaszk stkie W dno rynienki suy preparacie staruskim na swojem miejscu, lewy Czci 27 mm boczne wysokie. Ku w przednim jego cz duga skon, minie te byy i a od jako miejsce przyczepu dla 20 mm szeroka, ogrodzona bocznie wy- szortyu blaszk nagoni. Nierówne silnych mini jzykowo - nagoniowych. i bardzo dobrze zachowane; prawy misie pozosta za czyli zosta dla zbadania ksztatu chrzstki usunity. si z trzonem pod ktem prostym blaszki boczne przodowi cz cz si stajce ku tyowi brzegi blaszki nagoni. jest mm i kocu najwsza, z kocem Bynienka. rozszerza trzonu, w ku tyowi przeduaj si i s w na wy- ten sposób pod trzonem wytworzona, si ku tyowi i jest najszersz w zagbieniu — — 300 nagoni (tab. LX, ryc. 12). Rynienka ta w caej swej dugoci w rzeczywistoci nie istnieje, poniewa bona luzowa, pokrywajca nagoni, zawija si na dolnym jej kocu na chrzstk piercieniowat nalewkowe, oddzielajc tym sposobem odcinek tylny rynienki catkanka czna. Aby nie uszkodzi kowicie od przedniego, w którym mieszcz si minie blaszki i i bony luzowej, od preparowano tylko przedni odcinek rynienki. Jakichkolwiek chrzstek nadliczbowych, jak np. chrzstki wstawkowej nalewkowymi poprzecznymi Owen skonymi, któr opisuje i dzie odosobnionych chrzstek Santoriniego i midzy miniami u nosoroca indyjskiego, (53) tu- Wrisberga, nie znalazem. Zachodzi tylko pytanie, naleaoby szuka w myl pracy Gópperta (29) chrzstek klinowatych Wrisberga w podstawowych czciach nagoni? Odpowied na to pytanie mogyby da tylko badania, specyalnie w tym kierunku na wikszym materyale krtani zwierzt nieparzystokopytnych wykonane. poczeniu z krtani pozosta jeszcze górny odcinek tchawicy. Rozpoczyna si ona nie jak u wikszoci ssawców na dolnym kocu krtani w przedueniu chrzstki piercienioPodobny watej, lecz wewntrz niej, zagbiajc si w ni na jakie dwie trzecie jej dugoci. stosunek istnieje take u nosoroca indyjskiego, u którego Mayer (38) to wyranie zaznacza w rycinie przedstawia. Przestrze midzy tchawic i chrzstk piercieniowat wypeniaj minie i tkanka czna. Jakie to s minie i w jaki sposób s one uoone, nie mona byo zbada bez naruszenia chrzstek krtani. Tchawica jest z boków cinita i na praw stron wygita. Poszczególne piercienie s midzy sob jeszcze poczone, nie s jednak zamknite od strony grzbietnej, poniewa misie spajajcy ich koce jest zniszczony. Cakowita dugo piercienia chrzestnego wynosi 170 mm, a jego szeroko 12 mm. Dwa pierwsze piercienie zrosy si ze sob na caej dugoci, tworzc piercie na 25 mm szeroki, na którym ju nie zna ladu zrostu. Ten tak rozszerzony piercie czy si jeszcze z nastpnym, trzecim piercieniem. Zrost midzy nimi jest ju zupeny w linii rodkowej po stronie brzusznej, po bokach za widoczn jest jeszcze brózda, gboko si wrzynajca, a wiadczca o pierwotnym rozdziale piercieni. Zachowany odcinek tchawicy skadaby si wic z 6-ciu piercieni, z których 1-szy zrós si z 2-gim zupenie w jedn cao, a 2-gi i 3-ci znajdowayby si wanie dopiero w stadyum zrastania si. Skonno do czenia si piercieni w górnym odcinku tchaczy nie W i t. wicy wcale nie jest objawem odosobnionym, Bona luzowa czci czsto ju zwaszcza u czowieka stwierdzonym. Bona luzowa, wycielajca gardziel, powleka take te gardzieli, mianowicie: nagoni, chrzstki nalewkowe a czciowo piercieniowat. Z wystajc blaszk nagoni, jakote z brze- krtani. stercz do krtani, które lecz j. take chrzstk tarczowat i gami grzbietnymi chrzstek nalewkowych, bona luzowa bon luzow w odsonicia chrzstek trzeba byo jest nadzwyczaj silnie zronita. Dla tych miejscach, a mianowicie na brzegach chrzstek nalewkowych wprost od chrzstki odci, podczas gdy reszta chrzstek daa si z bony luzowej atwo wyuszczy. Na brzegach grzbietnych chrzstek nalewkowych, ograni- czajcych wejcie do krtani (aclitus laryngis), bona luzowa znacznie wargi waeczkowate aj (tab. LIX, ryc. 10 si ku kocowi przedniemu stawia si jako szczelina, i w uku Przedni odcinek szczeliny siga do i tab. LX, ryc. 12), na 12 mm grubieje, szerokie. Wargi tworzc te zw- tylnemu chrzstek nalewkowych. Wejcie do krtani przed- 82 mm duga i 4 mm szeroka, koca zagbienia w nagoni i z zaokrglonymi kocami. ukrywa si pod ni. Z brzegów bocznych nagoni przedua si na boki chrzstek nalewkowych fad bony luzowej, który w oddaleniu 45 mm od tylnego koca szczeliny koczy si po bokach warg. — Jest niewtpliwie to 301 fad nalewkowo-nagoniowy roców stosunkowo sabo rozwinity. Fady (plica u noso- aryepiglottica), przyczyniaj si do ukrycia przedniego od- te cinka wejcia do krtani. Wntrze w strony wejcia, widzimy ocl si od górnego koca zwa Ku strun gosowych na odcinek górnym bony w si ta przestrze górny, dolnym odcinkiem mniejszy, si Nad strunami gosowemi drobne fady podune, tak jak to jest luzowej. liczne w (38) jest bardzo obszerne. Patrzc (glottis respiratoria), która nosoroca krtani rozdziela i krtani staje i Mayer i szerok przestrze tyle krtani do dolnego, a nawet do tchawicy, nie zmieniajc rów. przodowi bon luzow, wysane cakowicie krtani, jeszcze wyraniejsz, Owen przedua swych rozmia- midzy uwzgldnimy wygld jeli ona zupenie gadka, pod niemi rysuje Granica za jest uoona (53) indyjskiego. Szczegóowego opisu wymagaj jeszcze struny go- sowe i krtani zwenie sow tylko najblisze ich otoczenie. jej przednie, (glottis vocalisJ, na 12 mm dugie, waciw szpar go- równa si wic sowe, ogradzajce szpar, stanowi gowowym kierunku poniewa jest rednicy wntrza 1 /1 cz W lv Struny go- w si ze sob, kierunku krtani, wygadzaj które sw wypu- od siebie wazki duj si dwa póksiycowate zagbienia, s do siebie zwrócone. Oddziela je przeduajcy bony luzowej, pokrywajcej nagoni si w struny gosowe. Ku górze zagbienia staj si pytsze pas i i przechodz w rowki, które mieszcz si w gr za cianie przedniej krtani nad strunami gosowemi znaj- koci gv zaokrglone fady, które przeciwnym, zachodzc na ciany boczne si. l niezwykle mae, na wysokoci podstaw chrzstek nalewkowych. w vlm Wobec przestronnoci wntrza tworzce jest nie si na wysokoci wystajcych nieco dolny wikszy, obszerniejszy. i w bonie, RYC. WNTRZE A.: KRTANI, UWIDOCZNIONE PRZEZ ROZSZERZENIE WEJCIA (w naturalnych rozmiarach). nagonia, vlm ujcia kieszonek Morganiego, l wargi, gv szpara gosowa, lv struny gosowe, gr szpara oddechowa. e czcej nagoni z chrzstkami nalewkowemi czyli w fadzie nalewkowo - nagoniowym. Odcinek dolny zagbie póksiycowatych biegnie równolegle do strun gosowych. Te zagbienia stanowi ujcia kieszonek Morganiego (ventriculi laryngis Morganii). Wedug Owena (53) Mayera (38) istniej te same stosunki w krtani nosoroca indyjskiego, lecz i wielko otworów, prowadzcych do kieszonek, wydaje si na rycinach, przez tych autorów podanych, wiksza, prawdopodobnie dla tego, poniewa rozcito krta po stronie tylnej oono j na i roz- boki. w póksiycowatem zagbieniu, prowadz do kieszonek na 9 mm szerokich, które jednak nie zagbiaj si w kierunku ku bokom, lecz popod trzon nagoni, a wic w kierunku gowowym. Dugoci kieszonek, wynoszcej w przyblieniu 40 mm, nie mona byo dokadnie wymierzy, poniewa ich koniec podczas preparowania nagoni uszkodzono. Owen znalaz równie do obszern kieszonk, »which communicates Otwory, mieszczce si anteriorly with a crescentic fossa under the base of the epiglottis«. Wedug Mayera (38) ventriculus Morganii jest na cal dugi, w tyle zwony, z przodu za nieco szerszy, prowadzcy do woreczka »von der Weite eines Fingers«. Nad zagbieniami póksiycowatemi bona luzowa nie tworzy wyranie wystajcych — — 302 Owen fadów, które zasugiwayby na miano strun gosowych rzekomych. w wspomina o nich jako o tworach istniejcych one dopiero wówczas zdania staj si krta, co zawsze si jeli dzieje, Porównujc poszczególne czci krtani jak np. konia, w si krta i tyle rozetnie wystaje, krtani nosoroca co i wprawdzie Wedug indyjskiego. mojego bon luzow gdy napniemy widoczne, cowatego zagbienia napina si wówczas ciami krtani (53) wycielajc Brzeg górny póksiy- rozoy. wywouje wraenie nosoroca staruskiego struny gosowej. cz- z odpowiedniemi wogólnoci zwierzt nieparzystokopytnych, nosoroców wspóczenie yjcych zachodz znaczne rónice w ksztatach tych czci i tern stwierdzamy, i do e s samem take w ksztacie caej krtani. piercieniowatej, przewyszajcej wielkoci wszystkie dotychczas opisane chrzstki piercienio- wate tej grupy ssawców. Uderzajce Skutkiem tego zwizku midzy obiema chrzstkami znacznym rozwojem chrzstki piercieniowatej z wicy, wnikajcej gboko znaczne rozmiary chrzstki i chrzstka tarczowata co do rozmiarów schodzi na drugi plan, podczas gdy zwykle stosunek wielkoci W niezwyke jest niewtpliwie jest przeciwny. pooenie tcha- co wntrza chrzstki piercieniowatej. wyróniaj si chrzstki nalewkowe od tyche innych ssawców. Najwicej jednak odbiega od zwykego ksztatu nagonia nosoroca staruskiego, poniewa wytwarza si w niej dugi silnie zbudowany trzon, który blaszk wystajc nagoni odsuwa daleko od przedniej ciany chrzstki tarczowatej korzenia jzyka. Znamienn cech Niezmiernie prostymi ksztatami i i opisanej krtani s sabo rozwinite struny gosowe, chrzstki tarczowatej, lecz do nagoni, i nie ciami gowy mikkie, otaczajce w jak u innych zwierzt do kieszonki krtaniowe, umieszczone pod Jama nosowa (cavum Czci sigajce nagoni. nasi). jam nosow, zachoway si w porównaniu z innemi cz- Dokadne zbadanie i opis jamy nosowej przedstawiay jednak znaczne trudnoci z tego powodu, poniewa trzeba byo odtwarza j z czterech czci, na które zostaa rozdzielon celem wyuszczenia czaszki; osobno zatem otrzymaem poow praw lew, a nadto obie czci boczne, w których mieciy si skrzyda nosa wraz z odcinkiem muszli. Przy tern preparowaniu zostay rozcite take chrzstki nosa, które trzeba byo znowu z poszczególnych czci wypreparowa i zlepi, aby otrzyma cao do opisu zdatn. Dobrze zachowao si cae wysanie jamy nosowej czyli bona luzowa bez nabonka, co umoliwio dokadny opis jamy, a czemu powiciem nieco wicej miejsca, poniewa w dostpnej mi literaturze nie spotkaem opisu bardziej szczegóowego jamy nosowej ani wspóczesnych, ani kopalnych nosoroców. Wszystkie znane mi opisy odnosz si prawie wycznie tylko do ogólnoci lepiej. do i czci kostnych jamy nosowej, jak np. opisy obszerne Inni autorowie podaj Pallas Camper (56), tylko krótkie (12), Brandta wzmianki o budowie jamy Czerski (18), Schrenck (68) (9) i Zuckerkandla czci skadowych, jak Beddard (4). Odwoujc jej i i si do opisu ogrodzenia kostnego jamy nosowej, nalecego do opisu ogólnego niczam si na tern miejscu tylko do czci chrzestnych i (83). czci mikkich, czaszki, ogra- okrytych bon luzow. Czci groda nosowa, najwaniejsz jamy nosowej, w szczególnie okazie staruskim z przodu skostniaa, u nosoroców kopalnych, w dalszych czciach za jest prze- chrzestna. — — 303 A) Przegroda nosowa (septum narium). Przegroda nosowa nosoroców obecno bya przedmiotem licznych Obecno bada. lub nie- stanowia jedn z najgówniejszych znamion dla odrónienia gatunków, jak to autorowie starali si wyrazi w samych nazwach: Rh. tichorhinus, leptorhinus, hemitoechus i in. O twiona, jej ile cakowita przegroda kostna istniaa albo jeli jednak istniay tylko czci szcztki lub sprawa oznaczenia nie istniaa, przegrody, oznaczenie bya ua- odpowiedniej czaszki trafiao na znaczne trudnoci. Te same trudnoci, a nawet wiksze jeszcze nastrczaj si przy oznaczeniu czaszki staruskiej, pochodzcej z okazu bardzo modego. Nie wdajc si na razie w t spraw, rozpatrzymy si naprzód w tem, co wiemy ju z innych opisów o przegrodzie nosowej okazów syberyjskich, tudzie jak jest przegroda w okazie staruskim, pozostawiajc dalsze rozwaania na koniec tego rozdziau. Pallas (56), a nastpnie Brandt Wilui przedni odcinek przegrody nosowej nie Skutkiem tego RYC. B.: mona byo wyranie zaznaczaj, (9) by zronity ksztat gona), przyczem przednia jej poduny, cz jest wysza od s i i i Cakowita przegroda tyowi. PRZEGROD NOSOW NOSOROCA a raczej dych osobników pionowa, równa, warstwowana u nosoroca z nad koci nosow mictzyszczkow. przesuwa przegrod ku przodowi KOPIA RYCINY BRANDTA, PRZEDSTAWIAJCA ma wedug Brandta z e Z NAD WELUI. czworokta wyduonego (elongato - tetratylnej. Cz rodkowa gadka, u starych za przegrody szorstka. jest u Czci morod- Poniewa w tylnym odcinku przegrody nosoroca z nad Wilui bya luka, opis tej czci przytaczam dosownie: »Posterius enim ejus dimidium (m") in medio aream (a', a', a) minime iractura ortam, fere falcatam, antice (a' a') latiorem, postice (a) angustiorem, substantia ossea haud impletam praebet. Ipsa area a processu superiore infra arcuato et postice emarginato, latiore et breviore (b) et inferiore (c) longiore oblonge kowe przegrody zawsze ciesze od obwodowych. parum exciso terminatur. Processuum margines aream terminantes rotundati et subgranulati apparent, uales in ossia') uibus cartilagines affiguntur, invenimus. Area commemorata igitur tetragono, postice (a, a', bus, sine dubio in animali vivente cartilagine erat expleta, quae in individuis septo osseo completo instructis in substantiam osseam commutata reperiet tur. Exinde vero apparet, septi ossei anteriorem partem parte media posteriore citius .ossificatam Juisse marginem.ue superiorem et inleriorem parte centrali tenuiore citius substantiam osseam excepisse; cleinde
