O stanie patriotyzmu we współczesnej Polsce

Transkrypt

Rafał Belka
Gimnazjum nr 20
im. Bohaterów Olszynki Grochowskiej
w Warszawie
Praca badawcza
O stanie patriotyzmu we współczesnej Polsce
zbadanie problemu, skonstruowanie definicji patriotyzmu współczesnego,
postawienie diagnozy oraz zaproponowanie rozwiązań, mających ten stan
zmienić
Warszawa, luty 2006r.
Spis treści:
I. Wstęp...................................................................................................................... 3
II. Cele pracy i metody ich realizacji .......................................................................... 5
III. Badanie problemu (analiza źródeł)
1. SondaŜe własne i ośrodków badawczych
a. Współczesny patriotyzm ............................................................. 6
b. Patriotyzm wśród młodzieŜy....................................................... 12
c. Słabnący patriotyzm .................................................................... 18
d. Porównanie rozumienia patriotyzmu w latach 1992-1995.......... 20
2. Opinie ekspertów
a. Rozmowa z dr hab. Magdaleną Środą......................................... 21
b. Rozmowa z prof. Bronisławem Geremkiem ............................... 26
3. Inne źródła badawcze
a. Analiza tekstu piosenki „Patriota” .............................................. 27
b. Analiza kazania bp sandomierskiego Andrzeja Dzięgy.............. 29
c. Analiza podstawy programowej dla gimnazjum ......................... 32
IV. Diagnoza................................................................................................................. 34
V. Próba rozwiązania problemu
1. Przegląd działań podejmowanych .............................................................. 39
2. Propozycje działań ..................................................................................... 40
3. Strategia realizacji wybranego rozwiązania ............................................... 41
-2-
I Wstęp
W roku 1795, w konsekwencji Konfederacji w Targowicy, Polska została wymazana z
mapy świata. Co najwaŜniejsze: to sami Polacy to spowodowali. Magnaci, pod
przywództwem Stanisława Potockiego, Franciszka Branickiego, Seweryna Rzewuskiego i
Szymona Kossakowskiego, zebrani we wsi Targowica zawiązali spisek, który doprowadził do
studwudziestotrzyletniej walki o odzyskanie niepodległej, wolnej, suwerennej ojczyzny.
Szlachtę, która do tego doprowadziła niewątpliwie moŜna nazwać zdradziecką i dbającą
wyłącznie o swój własny interes. Poświęciła ona niepodległość całego Narodu i suwerenność
państwa polskiego w celu ochrony swoich prywatnych interesów. Oto do czego prowadził
egoizm i Ŝądza pieniądza połączona z bezwzględnością działań, podejmowanych w celu
osiągnięcia korzyści.
Przez
kolejne
lata
tworzone
były
namiastki
wielkiej
niegdyś
i
potęŜnej
Rzeczypospolitej. Na początku Księstwo Warszawskie, które obejmowało stosunkowo duŜy
obszar, było teoretycznie suwerenne. Ta namiastka Rzeczypospolitej była podporządkowana,
juŜ nawet nie interesom Austrii, Prus i Rosji, ale Francji, która doprowadziła do jej powstania.
Co ciekawe, do dzisiaj Napoleon w Polsce uwaŜany jest za wyzwoliciela.
Na mocy kongresu wiedeńskiego powstało Królestwo Polskie. Jednak ta piękna,
odnosząca się do historii Polski, nazwa nie określała państwa w sposób taki, jakby to z niej
wynikało. Królestwo miało króla - cara rosyjskiego. Rosjanie w konstytucji Królestwa
Polskiego zagwarantowali sobie prawo do obsadzania urzędów państwowych przez Rosjan.
Jednak przy pozorach szacunku i popierania idei rosyjskiego państwa polskiego Adam Jerzy
Czartoryski, w sposób inteligentny i przemyślany, obmyślił plan odzyskania niepodległości.
Nie trzeba było walczyć w sposób głupi i nieprzemyślany oraz ginąć bez potrzeby, aby móc
zasłuŜyć na tytuł patrioty.
Powstania narodowe były konkretnymi działaniami, które miały przynieść Polsce
niepodległość. Niewątpliwie ich organizatorzy kierowali się chęcią odzyskania własnego
państwa. NaleŜy o tym pamiętać. NaleŜy równieŜ pamiętać o tym, co powstania w
rzeczywistości
spowodowały,
jakie
były
ich
konsekwencje
NaleŜy
pamiętać
o
prześladowaniach i ograniczaniu praw do minimum. NaleŜy pamiętać o wynaradawianiu
Polaków i o ich oporze wobec tego procesu.
Po I wojnie światowej państwo polskie, suwerenne, wolne, organizował jego Naczelnik
Józef Piłsudski, mąŜ stanu. Początkowo działał w oparciu o zasady demokracji, by później
dokonać przewrotu i rządzić „silną ręką”, ale juŜ nie osobiście, a poprzez swoich
współpracowników. Okres jego autorytarnych rządów był niezwykle pomyślny dla Polski, dla
-3-
II Rzeczypospolitej. Gospodarka się rozwijała w szybkim tempie, były zawierane sojusze
polityczne.
Gdy na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 1 września 1939 roku hitlerowskie Niemcy
zaatakowały Polskę, a 17 września Związek Radziecki uczynił to samo, łamiąc zawarty sojusz
o nieagresji, Polacy przystąpili do walki. Sami, bez niczyjej pomocy, broniliśmy się przez 35
dni. 5 października wojsko polskie zostało rozbite. Jednak walka toczyła się nadal. W kraju
Polacy organizowali partyzantkę, w późniejszym okresie pomagali skazanym narodom
„podludzi” w ucieczce bądź po prostu ostatnich minutach Ŝycia. Tym samym sami naraŜali
siebie i swoje rodziny na jego utratę. II wojna światowa była najkrwawszym wydarzeniem w
historii świata. Polacy na kartach jej historii zapisali się jako europejscy patrioci, bo walczyli
w imieniu zarówno Polski, swojej ojczyzny, jak i państw koalicji antyhitlerowskiej.
Na konferencji w Jałcie nikt nie dopuścił Polaków do głosu. Zresztą nie tylko Polaków.
„Wielka trójka” wytyczyła nowe granice, zdecydowała o podziale wpływów. Nie z własnej
woli dostaliśmy się zarówno pod parasol, jak i na usługi Związku Socjalistycznych Republik
Radzieckich, którego „historyczne zwycięstwo nad faszyzmem wyzwoliło ziemie polskie,
umoŜliwiło polskiemu ludowi pracującemu zdobycie władzy i stworzyło warunki
narodowego odrodzenia Polski”. Mimo tej pięknej deklaracji społeczeństwo w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej czuło, Ŝe nie wszystko jest takie piękne. Aby dowiedzieć się
prawdy o „imperialistycznym kapitalizmie” prasa ukazywała się w podziemiu, w „drugim
obiegu”, nie z Polski, ale w Polsce słuchane, nadawało radio „Wolna Europa”, a Kościół
zapewniał duchową opiekę. Patriotyzm w tych czasach miał charakter parawojenny, lub
wręcz wojenny. Ludzie dalej ginęli za Polskę, za swoje poglądy. Byli torturowani i więzieni
bez postawienia zarzutów. Słowo „wolność”, a szczególnie „wolność słowa, druku,
zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji” było zagwarantowane jedynie na papierze.
Gdy w 1978r. Karol Wojtyła został wybrany papieŜem, i gdy w 1979r. wygłosił te
historycznie przełomowe słowa „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze tej ziemi”,
patriotyczne działania nazwane ruchem „Solidarności”, które miały na celu doprowadzić do
respektowania praw człowieka w PRL i do polepszenia sytuacji materialnej jej mieszkańców,
doprowadziły do upadku państwa komunistycznego i do powstania suwerennego, wolnego,
demokratycznego państwa prawa – Rzeczypospolitej Polskiej. „Proszę państwa, 4 czerwca
1989 roku skończył się w Polsce komunizm”1.
„W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny […]”2.
1
2
– słowa Joanny Szczepkowskiej wypowiedziane 28.10.1989r. w Dzienniku TVP
- pierwszy wers preambuły Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997r.
-4-
II Cele pracy i metody ich realizacji
Celem mojej pracy jest diagnoza stanu patriotyzmu, jego rozumienia oraz przejawów
wśród społeczeństwa polskiego oraz zaproponowanie strategii rozwiązania rozpoznanego
problemu. Realizując postawiony powyŜej cel chcę odpowiedzieć na pytania: Czym jest
współczesny patriotyzm? Czy istnieje tylko patriotyzm narodowy? Jak Polacy rozumieją
pojęcie patriotyzmu? Skąd bierze się takie definiowanie patriotyzmu przez Polaków? Jak
oddziałuje na nasze codzienne Ŝycie takie rozumienie patriotyzmu? Jakie działania są
podejmowane w celu pobudzania ducha patriotycznego i jakie są ich skutki? Co moŜna
zrobić, aby patriotyzm współcześnie stał się równie aktualny, co jeszcze kilkanaście lat temu?
Aby odpowiedzieć wiarygodnie na postawione wyŜej pytania zastosuję metodę
dywersyfikacji źródeł. Będę opierał się na przeprowadzonych ankietach, które, w miarę
moŜliwości, będą uwzględniały róŜnorodność społeczeństwa polskiego. Drugim źródłem będą
wywiady, które przeprowadzę z osobami reprezentującymi róŜne kierunki myśli społecznej.
Postaram się odnaleźć dokumenty mówiące o stanie patriotyzmu, jak równieŜ będące
podstawami działań podejmowanych w celu zmiany tego stanu. Zamierzam równieŜ
wykorzystać materiały pojawiające się w mediach.
Wszystkie działania, jakie podejmę będą sposobem realizacji celu w sposób rzetelny.
Rozpoczynając pisanie tej pracy mam własny pogląd na współczesny patriotyzm.
Jednocześnie jestem przekonany, Ŝe będzie on się zmieniał wraz z analizą kolejnych
zgromadzonych materiałów. Wszelkie materiały gromadziłem rzetelnie i zawsze będę
zamieszczał je w załącznikach tak, aby Czytelnik mógł dokonać własnej interpretacji.
Wszystkie informacje techniczne o sposobie przeprowadzenia badania, czasie jego
przeprowadzenia, próbie oraz inne istotne informacje, mające wpływ na wynik podawałem.
Mam nadzieję, Ŝe efekt tej pracy przybliŜy nas do diagnozy stanu patriotyzmu we
współczesnej Polsce oraz pomysły, jakie przedstawię, na jego zmianę będą pomocne zarówno
dla władz, jak i organizacji pozarządowych.
-5-
III Badanie problemu (analiza źródeł)
1. SondaŜe własne i ośrodków badawczych
a. Współczesny patriotyzm
W dniach 20, 25, 27 stycznia 2006r. przeprowadziłem ankietę „Współczesny
patriotyzm”. Próba badania wynosi 60 osób. Wszystkie ankiety pochodzą od pasaŜerów
warszawskiej linii autobusowej 117. Bezpośrednią przyczyną wyboru pasaŜerów tej linii była
wypowiedź Jana Rokity, w której powiedział, Ŝe do swojego mieszkania na Saskiej Kępie
jeździ autobusem 117 oraz, Ŝe opinie wyraŜane przez jego współpasaŜerów bierze pod uwagę
przy przygotowywaniu swoich wystąpień. Drugim, równie waŜnym, powodem wyboru tej
linii była jej trasa, która zapewnia wysoką róŜnorodność opinii, wynikającą z miejsca
zamieszkania ankietowanych (załącznik 3.1.1 – trasa linii 117). Aby zachować ową
róŜnorodność ankietowałem wyłącznie osoby, które właśnie wsiadły do autobusu i starałem
się uzyskać ankiety ze wszystkich przystanków. Ilość ankiet z poszczególnych przystanków
przedstawiam w załączniku 3.1.2. W załączniku 3.1.3 są zamieszczone wypełnione ankiety.
Część ankiet uzyskałem po katastrofie budowlanej w Katowicach. PoniewaŜ jedno z pytań
było powiązane z wydarzeniami, które miały miejsce po katastrofie, moŜe istnieć znacząca
róŜnica pomiędzy wynikami sprzed tej katastrofy, a tymi po. Większość ankiet zebrałem
przed katastrofą, dlatego uwaŜam, Ŝe wyniki badania pozostają wiarygodne. PoniŜej
przedstawiam wyniki ankiety w postaci wykresów. Wykres kołowy zastosowałem w
przypadku, gdy na pytanie moŜna było udzielić tylko jednej odpowiedzi, a wykres słupkowy
zastosowałem, gdy w pytaniu moŜna było wybrać kilka odpowiedzi (wykres do pytania 2).
Pod wykresami znajduje się analiza wyników.
Pytanie 1:
Czym jest patriotyzm?
Miłością do
ojczyzny
13%
5%
32%
5%
Dumą z bycia
Polakiem
Troską o losy
ojczyzny
Wiara w naród
20%
inna
odpowiedź
25%
brak
odpowiedzi
-6-
Pytanie miało charakter otwarty, jednak róŜnorodność uzyskanych odpowiedzi jest
niewielka. 57% badanych za patriotyzm współczesny uwaŜa miłość do ojczyzny oraz dumę z
przynaleŜności do Narodu. Troskę o losy ojczyzny, podpartą działaniami, jedynie 20%
ankietowanych uwaŜa za definicję współczesnego patriotyzmu. O czym świadczy znacząca
ilość odpowiedzi mówiących w gruncie rzeczy o dziedzictwie historycznym, kulturowym
Polski? Patriotyzm utoŜsamiamy z dumą narodową. Miłość do historii, niekiedy pięknej, ale
jednak historii, czyli wydarzeń, które miały juŜ miejsce, do działań podejmowanych pięknych
przeszłości, do pięknych i wzniosłych postaw obecnych w przeszłości, oraz dumę z historii
większość z nas pojmuje jako patriotyzm. Patriotyzm i prezentowanie postawy patriotycznej
odnosi się do współczesności.
20% osób pojmuje patriotyzm, jako troskę o losy ojczyzny. Troska ta moŜe się
przejawiać w róŜny sposób, w zaleŜności od sytuacji społeczno-politycznej, jaka w danym
momencie panuje. Innej troski potrzebuje państwo, które zostało zaatakowane, a innej, które
odbudowuje się ze zniszczeń. Po 1989r. Polska wybrała drogę budowy społeczeństwa
obywatelskiego, które „pomoŜe” rządzącym poprawić, odbudować satysfakcjonującą sytuację
ekonomiczną, poprzez wykazywanie zrozumienia dla reform i wiąŜących się z nimi
wyrzeczeń. Poświęci swój czas i odda głos w referendum decydującym o kierunku polityki
zagranicznej. Społeczeństwa, które nie zapomni patrzeć władzy na ręce, bo nawet najlepsze
rządy zepsują się, gdy przestaną czuć oddech mediów i opinii publicznej. Społeczeństwo,
które będzie wymagać od władzy dbania o dobro wspólne, bo jest to jej głównym zadaniem.
Wreszcie społeczeństwo, które będzie mogło być wizytówką państwa, które będzie wzorem
dla innych społeczeństw, dla obywateli państw, które dopiero do fazy odbudowy dochodzą.
5% społeczeństwa za patriotyzm uwaŜa „wiarę w naród”. Czym jest ta wiara? Moim
zdaniem jest ona wyraŜeniem niedosytu odnoszącego się do działań, jakie podjęto po 1989r.
Pobudzone w zrywie „Solidarności” społeczeństwo miało nadzieję na poprawę swojego losu.
Na początku, gdy przeszliśmy z demokracji ludowej do konstytucyjnej, uzyskaliśmy dostęp
do wszystkich praw człowieka, szczególnie do tych politycznych. Ludzie mogli i chcieli się
organizować i odbudowywać Rzeczypospolitą, juŜ nie teoretycznie „ludową”, ale naprawdę
naszą. Świadczy o tym ilość nowych partii, które w tym okresie powstały. Ludzie chcieli
korzystać z nowych, nieznanych wolności. Jednak, co często jest podkreślane, to samo
społeczeństwo nie było gotowe na wyrzeczenia, które wiązały się z działaniami dąŜącymi do
poprawy losu. Świadczą o tym wybory parlamentarne w 1993r., które wygrali postkomuniści.
Rozpoczęło się rozmydlanie planu Balcerowicza. Przez spowolnienie reform, a w części
przypadków nawet ich zatrzymanie, spowodowano, Ŝe nasze problemy ciągną się za nami,
-7-
zamiast być juŜ dawno rozwiązane. Ankietowani, którzy za patriotyzm uwaŜają „wiarę w
naród”, mają nadzieję, Ŝe suwerenny naród wybierze władzę, która zrealizuje marzenia,
zrealizuje zamierzenia, które zawarł Leszek Balcerowicz w swoim planie. Jednocześnie ci
ankietowani wierzą, Ŝe społeczeństwo tym razem nie zastopuje tych reform w kolejnych
wyborach, Ŝe zrozumie potrzebę ponoszenia wyrzeczeń. KaŜdy musi dać coś od siebie.
Jednak owa wiara, nie podparta działaniami, które miałyby doprowadzić do przemiany rzeczy
potencjalnych, w których realizację wierzymy, w rzeczywiste reformy, nie jest patriotyzmem.
Patriotyzm to działania, a nie wykrzykiwanie jak jest źle i niedobrze. To wzięcie spraw w
swoje ręce i podjęciu starań, aby tak źle i tak niedobrze nie było.
13% ankietowanych nie wie, czym jest patriotyzm. Jeśli nie wiedzą, tzn., Ŝe nie uŜywają
tego pojęcia. Najprawdopodobniej równieŜ nie wypełniają postawy, która w tym terminie jest
zawarta.
Tomasz
Lis
w
ksiąŜce
„Co
z
tą
Polską?”
pięknie
o
tym
pisze:
”Codzienność nie znosi patosu i wielkich słów, ale codzienność staje się nieznośna, jeśli dla
takich wielkich słów przynajmniej czasem nie ma w niej miejsca. Nie byłoby źle, gdyby
słowa: „Polska”, „patriotyzm”, „ojczyzna” i „naród”, wróciły do naszego słownika. Ostatnio
z niego wyparowały, bo jakoś tak brzmią obco, nie pasują, moŜe gdzieś w głowie się kołaczą,
ale do języka im bardzo daleko. Ja się nie dziwię. Jak jakaś gazeta ma w nazwie „polska”
albo „narodowa”, to od razu podejrzewam, czy nie jest przypadkiem w swej nietolerancji dla
niestuprocentowych Polaków – antypolska. Gdy jakieś ugrupowanie ma w nazwie
„ojczyzna”, to czuje nie zapach wielkości, ale stęchliznę. Jak jakiś polityk uŜywa wielkich
słów, to reaguje mój uczciwościomierz.”3.
Zaskakujący jest fakt, iŜ w Ŝadnej z ankiet w odpowiedzi na to pytanie nie pojawił się
termin „tolerancja”. PrzecieŜ patriotyzm jest postawą, która charakteryzuje właśnie tolerancja
i niezaleŜne od sympatii/antypatii dla innych respektowanie ich prawa do samostanowienia o
swoim losie. JuŜ w 1573r. społeczność szlachecka pamiętała o tolerancji i zawiązała
Konfederację Warszawską (o ile dyskusyjną rzeczą jest przestrzeganie przez szlachtę jej
postanowień, o tyle bezsprzeczny pozostaje fakt, Ŝe był to jedyny tego typu dokument w
Europie w ówczesnym czasie i Rzeczpospolita nie była nękana wojnami religijnymi), a my,
mimo tej dumy z historii, nie pamiętamy o zaznaczeniu we własnej definicji patriotyzmu
przestrzegania zasad tolerancji i respektowania praw innych społeczności. Budzi to obawy,
czy nasz patriotyzm nie przypomina bardziej nacjonalizmu. Często jesteśmy postrzegani jako
antysemici i próbujemy zwalczać tę opinię. Zapominając o tolerancji nie moŜemy się nazwać
patriotami.
3
– Tomasz Lis – „Co z tą Polską?”, wyd. Rosner i Wspólnicy, rok wyd. 2003
-8-
Pytanie 2:
Jaki jest współczesny patriota?
80%
75%
Podejmuje działania
zmierzające do poprawy Ŝycia
ludzi w Polsce
Hucznie obchodzi świeta
narodowe
70%
60%
55%
55%
50%
Aktywnie uczestniczy w Ŝyciu
publicznym
Jest praktykującym katolikiem
45%
40% 35%
Jest dumny z polskiej historii
30%
20% 20%
20%
15%
Wywiązuje się ze swoich
obowiązków wobec państwa
Potrafi się zjednoczyć z innymi
w waznym okresie
10%
0%
Jest kibicem
Pytanie miało charakter zamknięty. Spośród 8 odpowiedzi ankietowany mógł wybrać
wszystkie, które uwaŜał za odpowiednie, tym samym mógł zaznaczyć wszystkie odpowiedzi,
bądź Ŝadnej. Na arkuszu umieściłem równieŜ pole, w którym badany mógł napisać własną
odpowiedź, jednak z tej moŜliwości skorzystała tylko jedna osoba. Jej odpowiedzi nie
uwzględniłem w ogólnym zestawieniu.
Odpowiedzi udzielone na to pytanie potwierdzają wnioski, które wysnułem po analizie
odpowiedzi udzielonych na pytanie pierwsze. O ile niewiele ankietowanych mówi o
kibicowaniu sportowcom, chodzeniu do kościoła, czy hucznym obchodzeniu świąt (co trafnie
wyjaśniła prof. Środa w wywiadzie, który z nią przeprowadziłem, rozdział II punkt 2
podpunkt a), o tyle duma z polskiej historii znacząco przewyŜsza pozostałe odpowiedzi. Tutaj
rodzi się pytanie: Z czego mamy być dumni? Jest to bardzo prowokujące pytanie. W
pierwszej reakcji myślimy: „Jak to z czego?! Ze wszystkiego! Z tego, Ŝe Kazimierz Wielki
zostawił Polskę murowaną, z Kopernika, z demokracji szlacheckiej, z Konstytucji 3 maja, z
walki o niepodległość po rozbiorach, z Jana Pawła II, wreszcie z „Solidarności”, z tego, Ŝe to
my zapoczątkowaliśmy Jesień Narodów”. W odpowiedzi posłuŜę się zacytowaniem
fragmentów wstępu ksiąŜki Marka Goliszewskiego „Stąd do przyszłości”:
„Tak, król Kazimierz zbudował Polskę murowaną, czym zasłuŜył sobie na przydomek
Wielki. Ale nie zapewnił jej sukcesora – jego potomstwo pochodziło z nielegalnych
-9-
związków. Rzeczpospolitą oddaliśmy w ręce Ludwika Andegaweńskiego, kompletnie
nie zainteresowanego dalszym losem Królestwa Polskiego.
Kopernik nazywał siebie Prusakiem i pisał wyłącznie po łacinie. […]
Demokracja i wolności szlacheckie w praktyce oznaczały anarchię. Chłopów,
mieszczan i śydów uwaŜano za niŜsze nacje, podczas wyborów dochodziło do
zabójstw, zgłaszano liberum veto pod byle pretekstem, panoszyła się korupcja i
pogarda dla prawa. Zajazdy szlacheckie na sąsiadów były codziennością. […] Te
przywary szlacheckie sprawiły, Ŝe w 1717 roku Polska dostała się pod faktyczny
zarząd Rosji.”4.
Zacytowałem jedynie pierwsze trzy kontrargumenty do przytoczonych przeze mnie
argumentów. Marek Goliszewski w podobny sposób odpowiada na większość wielkich
historycznych wydarzeń. Oczywiście nie moŜna ze skrajnego zachwytu przechodzić w,
równie skrajny, sceptycyzm wobec wielkich dokonań Polaków. Nie moŜemy jednak,
potocznie mówiąc, piać z zachwytu, na kaŜde wydarzenie z naszej historii. Powinniśmy
wykazać się krytycyzmem wobec niej. Wydobywać fakty. Krytycyzm historyczny, tj.
szanowanie, głośne chwalenie się tym, czym moŜna się chwalić, przy jednoczesnym
piętnowaniu zdarzeń złych, których nie moŜemy akceptować, jest waŜnym elementem
postawy patriotycznej.
55% ankietowanych stwierdziło, Ŝe jednoczenie się społeczeństwa podczas nagłych
wydarzeń jest oznaką patriotyzmu jednostek. Nagłe odmroŜenie i wyjęcie na światło dzienne
swoich więzi wspólnotowych jest piękne, wzruszające, zawsze medialne. Dobrze, Ŝe czujemy
nadal między sobą więzi społeczne. Tu interesująca jest jednak inna rzecz: jak te przemarsze,
zbiorowe wysyłanie SMS’ów, wpisywanie się do ksiąg kondolencyjnych, ma się do
patriotyzmu? Takie jednoczenie się społeczeństwa byłoby oznaką patriotyzmu, jeśliby ludzie
gromadzili się w celu wywarcia wpływu na decyzje władz bądź w celu zmiany tych władz.
Czy moŜna poŜegnanie osoby, z którą społeczeństwo było połączone więzami
emocjonalnymi, utoŜsamiać, oczywiście tylko częściowo, z patriotyzmem? Czy marsze
solidarności z ofiarami ataków terrorystycznych są przejawem postawy patriotycznej?
Wydaje się, Ŝe nie. Wydaje się, Ŝe mimo swojego piękna, mimo niewątpliwej słuszności, z
patriotyzmem nie mają nic wspólnego. A częstotliwość padania tej odpowiedzi była
identyczna z częstotliwością zaznaczania odpowiedzi „podejmuje działania zmierzające do
poprawy Ŝycia ludzi w Polsce”.
4
– Marek Goliszewski – „Stąd do przyszłości”, wyd. Studio Emka, rok wyd. 2005
- 10 -
Pytanie 3:
Czy uwaŜa się Pan/Pani za patriotę?
17%
Tak
Nie
83%
Pytanie miało charakter zamknięty, moŜna było wybrać odpowiedź twierdzącą lub
przeczącą.
Po spojrzeniu na przedstawiony wykres moŜna by rzec, Ŝe jesteśmy społeczeństwem
złoŜonym z patriotów. Jeśliby za patriotyzm przyjąć dumę z historii, z bycia Polakiem i to
wspaniałe jednoczenie się społeczeństwa na przemarszach, to zgadzam się: jesteśmy
społeczeństwem patriotycznym. Ale do analizy tego wykresu podstawmy tą „drugą wersję
patriotyzmu - wersję patriotyzmu obywatelskiego. Podstawowy akt uczestniczenia w Ŝyciu
obywatelskim to oddanie głosu w wyborach. Frekwencja w wyborach do Sejmu V kadencji i
Senatu IV kadencji w skali ogólnopolskiej wyniosła 40,57% uprawnionych do głosowania.
Frekwencja w I turze wyborów prezydenckich w roku 2005 49,74%, a w II turze tych samych
wyborów 50,99% uprawnionych do głosowania. PoniewaŜ badania przeprowadziłem w
Warszawie, przytoczę teraz frekwencję w okręgu warszawskim/województwie mazowieckim:
56,05% w wyborach parlamentarnych (okręg warszawski), 54,55% w I turze wyborów
prezydenckich (województwo mazowieckie), 56,59% w II turze wyborów prezydenckich
(województwo mazowieckie). Jak widać jesteśmy patriotami, uwaŜamy się za patriotów, ale
tylko jeŜeli za patriotyzm przyjmiemy dumę z historii, wspólne przemarsze i inne, w gruncie
rzeczy nic nie znaczące dla poprawy naszego losu, działania.
- 11 -
Pytanie 5:
Kogo uwaŜa Pan/Pani za największego
polskiego Ŝyjącego patriotę?
8%
3%
Nie ma
5%
L. Wałęsa
7%
49%
L. Kaczyński
W. Bartoszewski
K. Marcinkiewicz
28%
Inna odpowiedź
Pytanie miało charakter otwarty.
Prawie połowa z nas nie widzi wśród Polaków wielkich patriotów. Z czego to wynika?
Zapytałem o to prof. Magdalenę Środę:
Pytanie: W tej samej ankiecie poprosiłem o wskazanie Ŝyjących polskich wielkich patriotów.
Prawie połowa ankietowanych nie potrafiła wskazać takiej osoby. Dlaczego, Pani zdaniem,
nie widzimy wśród Narodu wielkich patriotów, mimo tego, iŜ 82% z nas twierdzi, Ŝe
przynajmniej większa część Polaków to patrioci?
M. Ś.: To jest dowód na to, Ŝe to pojęcie jest kompletnie puste. Jak ktoś myśli o patriotyzmie
to widzi powstańca styczniowego albo widzi powstańca listopadowego, nie widzi kogoś kto
np. zastanawia się rozsądnie i realizuje jakieś reformy ekonomiczne, które mają słuŜyć na
wiele pokoleń. […]
b. Patriotyzm wśród młodzieŜy
W dniach 8-10 luty 2006r. przeprowadziłem ankietę „Patriotyzm wśród młodzieŜy”
(ankiety załączone w załączniku 3.1.4). Pytania zadałem 127 uczniom klas drugich
Gimnazjum nr 20. Uczniowie ci pochodzili z oddziałów B, C, D, E i F. PoniewaŜ tylko jeden
oddział pominąłem, uwaŜam, Ŝe wyniki te nadal będą miarodajne, z uwagi na duŜe
zróŜnicowanie pochodzenia, poziomu wiedzy, zachowania i zainteresowań wśród badanych.
Jednocześnie wybrałem uczniów klas drugich z uwagi na ilość posiadanej przez nich wiedzy,
która została im przekazana juŜ w szkole gimnazjalnej. Aby zminimalizować ilość
odpowiedzi niepowaŜnych, wszystkie ankiety przeprowadzałem na lekcjach. Wykresy
przedstawione poniŜej zostały zbudowane na podstawie odpowiedzi wszystkich uczniów.
- 12 -
Pytanie 1:
12%
Dumą z bycia
Polakiem
19%
Troską o losy
ojczyzny
Miłością do
ojczyzny
25%
18%
brak
odpowiedzi
inna
odpowiedź
26%
Pytanie to było otwarte. Podobnie jak w wypadku ankiety „Współczesny patriotyzm”
stopień róŜnorodności odpowiedzi jest niewielki.
25% badanych nie zna znaczenia słowa patriotyzm. Młody człowiek ma poznać to
słowo właśnie w szkole, szczególnie (wg podstawy programowej) na lekcjach historii. JeŜeli
aŜ 25% uczniów drugiej klasy gimnazjum, w połowie roku szkolnego, nie wie, czym jest
patriotyzm, tzn., Ŝe treści przekazywane mu przez nauczyciela nie są zapamiętywane i, w
konsekwencji, nie mogą być przyswajane. Zostanie to uwidocznione w odpowiedziach na
pytanie 3, gdzie jedynie 56% uczniów deklaruje się jako patrioci:
Czy uwaŜasz się za patriotę?
44%
Tak
Nie
56%
NaleŜy przy tym pamiętać, Ŝe część tych zadeklarowanych patriotów, za patriotyzm uznaje
dumę z historii i miłość do ojczyzny, co jest spowodowane uwagą na lekcjach, które są
prowadzone wg programu zakładającego m. in. wyrobienie wśród uczniów szacunku i
miłości do ojczyzny.
18% ankietowanych za patriotyzm uznaje troskę o losy ojczyzny. Wynik ten jest
mniejszy, ale porównywalny, z osiągniętym w ankiecie przeprowadzonej wśród całego
przekroju wiekowego społeczeństwa. NaleŜy zadać pytanie: Z czego tak mała ilość tych
odpowiedzi? Po pierwsze z podstawy programowej, która zakłada wyrobienie postawy
patriotyzmu historycznego, szacunku dla symboli, zachowania toŜsamości narodowej, a nie
patriotyzmu obywatelskiego, który jest aktualny w dzisiejszej sytuacji społeczno-politycznej
- 13 -
Polski. Kolejną przyczyną jest fakt, iŜ młodzi ludzie, uczniowie drugich klas gimnazjum,
czyli 14-latkowie i 15-latkowie, mają ograniczone szanse aktywnego działania w Ŝyciu
publicznym. W ogólnopolskim Ŝyciu nie mogą uczestniczyć nie z powodu braku moŜliwości,
bo juŜ 13-latek za zgodą rodzica moŜe zostać członkiem stowarzyszenia, ale z powodu braku
informacji o stowarzyszeniach.
W kaŜdej szkole działa samorząd. Problemem nie są kompetencje tego samorządu, ale
jego relacje z dyrekcją i nauczycielami. Wiele ciekawych inicjatyw, w których młodzi ludzie
chcą się wykazać, jest blokowana przez grono pedagogiczne. Często równieŜ nauczyciele
opiekujący się samorządem niesłusznie przenoszą z uczniów na siebie obowiązki tej
instytucji. Takim działaniem robią krzywdę zarówno młodzieŜy, jak i całemu społeczeństwu.
Dorastające pokolenie staje się nastawione do Ŝycia wyłącznie konsumpcyjnie, ma poczucie,
Ŝe wszystko mu się naleŜy i ktoś inny wykona za nie jego zadania. Tak naprawdę w wieku
gimnazjalnym młodzieŜ chce działać. Nauczyciel powinien ją do tego zachęcać, ale nie
poprzez poprawianie za plecami uczniów ich działań bądź wykonywanie ich, ale wymaganie
od deklarujących chęć wykonania zadania, jego sfinalizowanie. To równieŜ spowoduje
wyrobienie
wśród
uczniów
poczucia
odpowiedzialności
za
swoje
słowa.
Miarą
samorządności i aktywności samorządu uczniowskiego nie są przygotowywane plany pracy,
nawet nie ilość zadań wykonanych, ale stopień realizacji tegoŜ planu. Gdy stopień ten jest
duŜy, to nawet zakładając, Ŝe plan nie był obszerny, to znaczy, Ŝe młodzieŜ zmobilizowała się
i wykonała w większości zaplanowane zamierzenia, zrealizowała plan. Inną sprawą jest
rozumienie pojęcia „samorząd uczniowski”. Artykuł 55 punkt 2 Ustawy o systemie oświaty,
jasno mówi, kto tworzy ten samorząd: „Samorząd tworzą wszyscy uczniowie szkoły lub
placówki.”. Jak wygląda rzeczywistość? Uczniowie wybierają swoich przedstawicieli, którzy
juŜ nawet w potocznym języku nazywani są samorządem. Jak jakiś uczeń lub nauczyciel
myśli „samorząd”, to myśli o tych wybranych osobach. Oczywiście cel wyboru tych osób
zakłada, Ŝe to one będą najpręŜniej działały. Jednak ich praca ma przede wszystkim polegać
na organizowaniu działań całej społeczności uczniowskiej.
- 14 -
Pytanie 4:
Czy Polacy są patriotami?
Tak
34%
Po części tak
Nie
61%
5%
Pytanie miało charakter zamknięty.
66% uczniów uwaŜa, Ŝe Polacy to patrioci. W przeciwieństwie do odpowiedzi
udzielonych na to samo pytanie przez dorosłych, gdzie była porównywalna ilość odpowiedzi
na pytanie o patriotyzm swój i patriotyzm Polaków, o tyle tutaj widać duŜą rozbieŜność.
Uczniowie częściej uwaŜają Polaków za patriotów, niŜ wygłaszają takie zdanie o sobie.. Z
czego wynika ta skromność? OtóŜ uczniowie w większości patriotyzm pojmują w wersji
militarno-historycznej. Zakłada ona oddawanie Ŝycia za ojczyznę. Patrząc na szeregi
kombatantów, bohaterów narodowych, uczniowie stwierdzają, niewątpliwe słusznie, Ŝe osoby
te wykazały się patriotyzmem. Jednocześnie zdają sobie sprawę, Ŝe im nigdy nie przyjdzie
ginąć za Polskę. Stwierdzają, Ŝe nie będą w swoim Ŝyciu mieć okazji do wykazania się
walecznością i odwagą, przez co nie zasłuŜą na miano patriotów.
Pytanie 6:
Jakie czynniki mają wpływ na Twój patriotyzm?
33
media
63
rodzina
religia
30
literatura
63
szkoła
58
0
10
20
30
40
50
60
70
Pytanie miało charakter zamknięty. Ilość odpowiedzi, jaką moŜna było wybrać, nie
została ograniczona.
Uczniowie deklarują, iŜ największy wpływ na ich patriotyzm ma rodzina i literatura.
Wykres ten tłumaczy pojmowanie przez większość uczniów patriotyzmu historycznego za ten
- 15 -
współcześnie aktualny. Czytając dzieła Sienkiewicza, śeromskiego, Mickiewicza, które
opisują walkę o ojczyznę, spiskowanie przeciw okupantowi, ruchy narodowo-wyzwoleńcze, i
przyswajając sobie tę wiedzę w postaci niezmienionej rodzi się takie rozumienie postawy
patriotycznej, jakie uczniowie zadeklarowali. Tutaj pojawia się rola nauczyciela języka
polskiego, który powinien uczniom wytłumaczyć sytuację, w jakiej ksiąŜki takie były pisane,
wytłumaczyć
metody
romantyków
w
pobudzaniu
społeczeństwa
do
zrywów
niepodległościowych. Niestety działania takie często nie są podejmowane. Uczniowie
przyjmują tę literacką walkę o niepodległość za patriotyzm, przyjmują treści przeczytane w
ksiąŜkach za prawdę historyczną i nie zdają sobie sprawy, Ŝe czasy o których czytali i
działania, jakie ludzie w nich podejmowali to zwykła literacka fikcja.
Jednym z pytań pomocniczych, jakie zadałem, było wskazanie nauczyciela mającego
największy wpływ na patriotyzm pytanej osoby. Zostały wskazywane róŜne osoby. Tylko w
dwóch przypadkach, tj. nauczycieli j. polskiego i historii, osiągnięta liczba ankiet pozwala
mówić o wiarygodności zestawienia ich wyników z poglądami, zaprezentowanymi przez
nauczycieli. W przypadku polonisty liczba ta wynosi 46, a w przypadku historyka 30. PoniŜej
przedstawiam wykresy, zbudowane w oparciu o odpowiedzi uczniów wskazujących
nauczycieli tych przedmiotów.
Pytanie 1 wśród uczniów wskazujących polonistę:
9%
11%
17%
Dumą z bycia
Polakiem
Troską o losy
ojczyzny
Miłością do
ojczyzny
brak
odpowiedzi
inna odpowiedź
39%
24%
Nauczyciel w wypełnionej przez siebie ankiecie (załącznik 3.1.5) stwierdził, Ŝe na
swoich lekcjach porusza temat patriotyzmu, Ŝe jego codzienne lekcje przekazują treści
patriotyczne oraz, Ŝe wzbudza to zainteresowanie uczniów. PoniewaŜ uczy on języka
polskiego, a w ciągu tygodnia odbywa się 5 godzin lekcyjnych tego przedmiotu, stwierdzam,
Ŝe z patriotyzmem jego uczniowie mają do czynienia wystarczająco często, aby prezentowane
przez niego rozumienie patriotyzmu wpłynęło na pojmowanie przez uczniów tego terminu.
Patriotyzm, jaki jest przekazywany na lekcjach języka polskiego tego nauczyciela to:
- 16 -
- krytycyzm wobec historii własnego narodu i państwa
- niezaleŜny od sympatii/antypatii, szacunek dla innych narodów i ich prawa do
samostanowienia o swoim losie i istnienia
- postawa w ramach której człowiek podejmuje działania mające na celu zapewnienie
dobra wspólnego
Przekazywane przez nauczyciela pojęcie rozumienie patriotyzmu odpowiada patriotyzmowi
obywatelskiemu. Jednak z odpowiedzi udzielonych przez uczniów wynika, Ŝe ich rozumienie
patriotyzmu odpowiada jego militarnej wersji. Metody uŜywane na lekcjach do przekazania
rozumienia patriotyzmu obywatelskiego z pewnością skutkują. Zastosowanie „kształtowania
krytycyzmu” skutkuje mniejszą ilością odpowiedzi mówiących o patriotyzmie, jako dumie z
historii. Metoda polegająca na „uczeniu rozumienia na podstawie literatury polskiej” skutkuje
zrozumieniem przez uczniów istoty patriotyzmu. Wprawdzie literatura ta zwiększa naszą
dumę z działań podejmowanych w historii, ale umiejętnie przekazana, z zastosowaniem
krytycyzmu, zapewnia zrozumienie treści ujętych w lekturach, a nie tylko przyswojenie
informacji w niej zawartych. Jednak skutkiem takich dość rewolucyjnych i niespotykanych w
polskiej szkole metod jest równieŜ prawie 40%-owe niezrozumienie terminu patriotyzmu. Bo
jeŜeli jeden nauczyciel mówi, Ŝe patriotyzm to walka za ojczyznę, drugi, Ŝe to miłość do niej,
trzeci, Ŝe to duma z przynaleŜności do narodu, a czwarty, Ŝe to działania zmierzające do
poprawy jej losu i krytycyzm wobec tej historii, z której mają być dumni to w głowach wielu
moŜe narodzić się pustka, wynikająca z nadmiernego zamieszania.
Zupełnie inne ilości poszczególnych odpowiedzi prezentuje wykres sporządzony na
podstawie definicji wymienianych przez uczniów wskazujących historyka, jako tego, który
ma największy wpływ na ich postawy patriotyczne.
Pytanie 1 wśród uczniów nauczyciela historii:
3%
10%
40%
Dumą z bycia
Polakiem
Troską o losy
ojczyzny
Miłością do
ojczyzny
brak
odpowiedzi
inna odpowiedź
37%
10%
W ankiecie tego nauczyciela równieŜ pojawia się stwierdzenie, Ŝe przekazuje on treści
patriotyczne oraz, Ŝe wzbudzają one zainteresowanie wśród części uczniów. Jednak
- 17 -
rozumienie patriotyzmu, które stara się on przekazać na lekcjach jest diametralnie róŜne od
tego, które przekazywał badany polonista: „patriotyzm jest postawą, która charakteryzuje się
dumą z historii Polski, przywiązaniem do symboli, tradycji”. Tak równieŜ definiują
patriotyzm uczniowie nauczyciela historii. AŜ 40% z nich uwaŜa patriotyzm za dumę z
historii, aŜ 37% za miłość do ojczyzny, a jedynie 3% za troskę o jej losy. Jedynie 3%
uczniów uwaŜa patriotyzm obywatelski za ten współcześnie aktualny. DuŜe znaczenie mają
tutaj metody przekazywania powyŜszego rozumienia patriotyzmu: „przykłady wydarzeń z
dziejów naszego narodu, w których szczególnie moŜna podkreślić patriotyzm ich
uczestników (obrona Głogowa, Jasnej Góry, powstania narodowe)”. Metoda ta tłumaczy tak
duŜą ilość odpowiedzi mówiących o patriotyzmie militarnym, bo przecieŜ jak tu nie być
dumnym z powstań narodowych, jak nie kochać kraju, którego niepodległość została
wywalczona taką ilością krwi?
c. Słabnący patriotyzm
Badanie przeprowadzone zostało w czerwcu 2002 r. przez Fundację Polonia we
współpracy z Instytutem Badania Opinii i Rynku PENTOR. Badanie zrealizowane było
techniką bezpośredniego wywiadu osobistego ("twarzą w twarz"), na 1000-osobowej,
reprezentatywnej próbie losowej mieszkańców Polski w wieku powyŜej 15 lat (tzw. badanie
omnibusowe). Próba pobierana była warstwowo. Algorytm losowania uwzględniał podział
administracyjny i urbanizacyjny kraju na regiony, województwa oraz typy miejscowości
(wieś, miasta do 20 tys., 20-200 tys. i ponad 200 tys. mieszkańców). Zastosowany algorytm
bazował na specjalnie przygotowanych danych wyjściowych z ostatniego spisu ludności i
mieszkań Głównego Urzędu Statystycznego. Dane ze spisu wykorzystane zostały teŜ w
procedurze waŜenia wyników badania.
- 18 -
NajwaŜniejsze problemy z jakimi boryka się społeczeństwo polskie, i
które powinny zostać rozwiązane w pierwsezj kolejności? (ankietowani
wskazywali trzy problemy)
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Zła sytuacja finansowa wielu gospodarstw
domowych
Problemy polskiego rolnictwa
Problemy wynikające z integracji z Unią
Europejską
Słabnący patriotyzm Polaków
Brak ochrony i wpsarcia polskich
przedsiębiorstw
Kiepskie stosunki z Polonią - Polakami
zamieszkującymi poza granicami kraju
Słabnący patriotyzm jako jeden z najwaŜniejszych problemów współczesnej Polski
wskazuje mniej niŜ 10% badanych. Z czego wynika tak małe przejęcie się tym, jakŜe
powaŜnym, problemem? UwaŜam, Ŝe na tę sytuację mają wpływ dwa czynniki: rozumienie
patriotyzmu, czyli to w jaki sposób ludzie ten patriotyzm pojmują, oraz opinia społeczeństwa
na temat stanu tego patriotyzmu.
Na podstawie wyników ankiety „Współczesny patriotyzm” stwierdzam, Ŝe większa
cześć społeczeństwa za patriotyzm uwaŜa dumę z historii, uczestnictwo w zgromadzeniach,
miłość do ojczyzny, a poszerzając to o wypowiedź prof. Magdaleny Środy, równieŜ śmierć za
ojczyznę. Widać, Ŝe słabnący patriotyzm w powyŜszym rozumieniu nie jest powaŜnym
problemem w dzisiejszych czasach. Nikt, na szczęście, nie musi oddawać swojego Ŝycia w
obronie Polski, a słabnąca duma z historii, czy spadająca ilość osób gromadzących się i
kultywujących poczucie wspólnoty nie jest najwaŜniejszym problemem polskiego
społeczeństwa w dzisiejszych czasach. WaŜniejsze są sprawy bieŜące, od abstrakcyjnych i
nas niedotyczących problemów zaniku chęci śmierci za ojczyznę i utrata dumy, nie
świadomości, ale dumy z historii.
Biorąc pod uwagę opinię społeczeństwa na temat stanu patriotyzmu, stawiam pytanie:
Czy ten patriotyzm rzeczywiście słabnie? Skoro 82% z nas uwaŜa, Ŝe Polacy, jako
społeczeństwo są patriotami, to trudno mówić o słabnącym patriotyzmie.
Po analizie tego sondaŜu moŜna stwierdzić, Ŝe słabnąca rola patriotyzmu w Ŝyciu
obywateli, nie jest problemem. Po pierwsze większość społeczeństwa uwaŜa, Ŝe Polacy są
patriotami. Biorąc pod uwagę fakt, Ŝe nasze rozumienie patriotyzmu odnosi się do działań
wojennych, to w obecnej sytuacji Polski takie rozumienie patriotyzmu nie skłania nas do
- 19 -
strachu z powodu jego zaniku. Biorąc pod uwagę inny, ten współcześnie aktualny, wymiar
patriotyzmu i stopień jego realizacji w Ŝyciu, te niecałe 10% społeczeństwa, które uwaŜa, Ŝe
zanik patriotyzmu jest problemem ma rację. Problemem jest równieŜ to, Ŝe jedynie tak
niewiele osób dostrzega ten problem. Oznacza to bowiem, Ŝe nie widzimy tego słabnącego
patriotyzmu.
d. Porównanie rozumienia patriotyzmu w latach 1992-1995
Przedstawiam poniŜej porównanie wyników dwóch sondaŜy przeprowadzonych przez
Ośrodek Badań Opinii Publicznej. Jeden został zrealizowany między 24 czerwca, a 3 lipca
1995r. na losowej próbie 1499 mieszkańców kraju powyŜej 18 roku Ŝycia. Błąd statystyczny
wynosi +/- 2,6%. Drugi sondaŜ został przeprowadzony w dniach 21 i 22 kwietnia 1992r. na
ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie 1330 osób. Błąd statystyczny wynosi +/- 2,7%. Dane
przedstawione na wykresie prezentują ilość odpowiedzi twierdzących.
Czy moŜe być patriotą ktoś, kto nie...
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
45%
43%
28%
20%
chce oddać
Ŝycia w obronie
ojczyzny
56%
47%
29%
27%
płaci podatków
1992r.
1995r.
uczestniczy w
wyborach
mieszka w
Polsce z
przyczyn
ekonomicznych
SondaŜe pokazują pewna ewolucje poglądów: coraz więcej osób uwaŜa, Ŝe nie trzeba
umierać za ojczyznę i mieszkać w niej, aby być patriotą, ale z drugiej strony coraz więcej
osób twierdzi, Ŝe nie trzeba płacić podatków i uczestniczyć w wyborach, by zasłuŜyć na
miano patrioty.
O ile ta pierwsze ewolucja jest pozytywna, bo świadczy o zrozumieniu przez
społeczeństwo, Ŝe patriotyzm militarny podczas pokoju jest zbędny i niepotrzebny, o tyle
druga jest niebezpieczna. Społeczeństwo przestaje utoŜsamiać uczestnictwo w Ŝyciu
publicznym, wypełnianie obowiązków wobec państwa z patriotyzmem. Oba te trendy w
- 20 -
połączeniu mogą doprowadzić do całkowitego zaniku jakiegokolwiek patriotyzmu, do
egoizmu społeczeństwa. Sytuacja, która moŜe za kilkadziesiąt lat powstać będzie objawiać się
całkowitym brakiem poczucia obowiązków wobec wspólnoty, wobec dobra wspólnego.
Zanik takiego poczucia spowoduje brak dbałości o owe dobro wspólne i, w rzeczywistości,
zanik poczucia toŜsamości narodowej.
2. Wywiady
a. Rozmowa z dr hab. Magdalena Środą
Rozmowa z dr hab. Magdaleną Środą, adiunktem Zakładu Etyki Instytutu Filozofii
Uniwersytetu Warszawskiego, ministrem w rządzie Marka Belki. Wywiad nie autoryzowany
przez rozmówcę. Zapis głosowy w załączniku 3.2.1.
11 listopada 2005r. minister kultury wraz z ministrem edukacji narodowej ogłosili deklarację
„Patriotyzm jutra”. Panowie Marcinkiewicz, Ujazdowski i Seweryński zadeklarowali:
a) wolę
wsparcia
projektów
edukacyjnych
prowadzonych
przez
organizacje
pozarządowe, stawiających sobie za cel patriotyczne i obywatelskie aktywizowanie
młodzieŜy. Przykładami takich inicjatyw są między innymi: program "Ślady
Przeszłości" realizowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, konkurs "Tryptyk
Warszawski" organizowany przez Muzeum Historyczne m.st. Warszawy i Społeczne
Towarzystwo Oświatowe czy wrocławski konkurs "Święto na Plakacie";
b) ogłoszenie konkursu na podręczniki w najlepszy sposób promujące ideę nowoczesnej
edukacji patriotycznej;
c) ogłoszenie konkursu na film, program telewizyjny lub radiowy adresowany do
młodzieŜy, związany z kształtowaniem postawy patriotycznej.
Dokument ten mówi o współczesnym patriotyzmie, jako pamięci o walce o niepodległość
naszego kraju. Czy Pani zdaniem, współczesny patriotyzm polega wyłącznie na pamięci i
dumie z działań podejmowanych w przeszłości oraz gotowości poświęcenia się dla Polski w
wypadku konfliktu? Inaczej: Czym cechuje się patriotyzm we współczesnej Polsce? Jaki
człowiek musi być, co musi robić, aby z czystym sumieniem mógł o sobie powiedzieć: tak,
jestem patriotą.
Magdalena Środa: Przy tego typu projektach po pierwsze trzeba zdefiniować pojęcie
patriotyzmu. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat takich debat prowadzono wiele,
- 21 -
począwszy od Osowskiego, Ajdukiewicza, Marcin Król, Adam Walicki, Maria Janion i
właściwie wyłania się z tego, jak i z obecnej sytuacji Polski, jako członka Unii Europejskiej,
taka wizja dwóch patriotyzmów. Jeden to jest taki historyczny, militarny patriotyzm,
przejawiający się np. walką o niepodległość. On naleŜy do takiego legatu naszej historii i
naszej tradycji i naleŜy o tym pamiętać, ale nie jest to postawa, która jest jakkolwiek Ŝywa,
ani która teŜ powinna być promowana. Ludzie powinni wiedzieć jak wyglądała historia
Polski, powinni wiedzieć o patriotycznym zaangaŜowaniu obywateli i o walkach narodowowyzwoleńczych, ale teŜ nie widzę podstaw, aby tego rodzaju postawy były teraz promowane:
raz, Ŝe są właściwie pozbawione wartości aktualnej, a dwa: właściwie nie wiadomo, do czego
miałyby zachęcać. Teraz młodzi ludzie nie będą ginęli za ojczyznę, nasza ojczyzna cieszy się
niepodległością, a jeśli będą mobilizowani do jakichś działań militarnych, to na pewno w
sprawie dostępu do ropy, albo, bardziej wzniośle, w sprawie praw człowieka, a nie w sprawie
niepodległości. Istnieje drugi rodzaj patriotyzmu, taki patriotyzm, który po prostu wyraŜa się
w postawach obywatelskich, Ŝe nie chodzi o to, Ŝeby ginąć za ojczyznę albo kultywować
walki narodowościowe, tylko Ŝeby płacić podatki i umiejętnie korzystać z róŜnego rodzaju
praw, przywilejów, obowiązków, które jako obywatele mamy. Wydaje mi się, Ŝe powinniśmy
raczej troszczyć się o promocję postaw obywatelskich, o promocję postaw proeuropejskich,
umiejętne zachowanie naszego dziedzictwa kulturowego, a nie o promocję przeszłości. Z
patriotyzmem militarnym jest tak, jak z pojęciem honoru. Ludzie kiedyś zachowywali się
bardzo pięknie, bo strzelali sobie w głowę wtedy, kiedy jakieś wartości według nich zostały
naruszone. To są takie zachowania historycznie istotne i mają swoje uzasadnienie, natomiast
one teraz są nieaktualne, niepotrzebne, zbyteczne. Być moŜe są efektowne, ale są na pewno
nieefektywne. Ja jestem przeciwnikiem zarówno takiego instytutu [red. Narodowy Instytut
Wychowania], który jest kompletnie sztuczny, jak i tego typu myślenia o wychowaniu, w
którym się kultywuje legat przeszłości, który naleŜy do tradycji, ale ani temu młodemu
człowiekowi nie pozwoli funkcjonować w społeczeństwie, które nie jest nastawione na walkę
narodowo-wyzwoleńczą, które dąŜy do dobrobytu, ani nie pozwoli mu funkcjonować w
ramach Unii Europejskiej, gdzie raczej szukamy wspólnej toŜsamości, niŜ staramy się dzielić
i walczymy o swoje, takŜe cała ta inicjatywa wydaje mi się inicjatywą poronioną.
W ankiecie, którą przeprowadziłem wśród mieszkańców Warszawy, na pytanie „Czym jest
patriotyzm?” 32% ankietowanych odpowiedziało, Ŝe miłością do ojczyzny, ¼ patriotyzm
rozumie jako dumę z historii Polski, a tylko 20% za patriotyzm uznaje troskę o losy kraju. Z
- 22 -
czego wynika takie mylenie pojęć? Dlaczego utoŜsamiamy dumę narodową i pustą miłość do
ojczyzny z patriotyzmem?
M. Ś.: Dlatego, Ŝe taka była nasza historia i dlatego, Ŝe takie są błędy edukacyjne, w
podręcznikach szkolnych przez ostatnich 50 lat, jak ja je kiedyś zanalizowałam od takiej
strony aksjologicznej, to tam nie ma w ogóle takich wartości, jak otwartość, tolerancja,
uczestnictwo, umiejętność negocjacji, sztuka kompromisu, czy właśnie takie sprawy, jak
dąŜenie do dobrobytu, tylko cały czas są takie wartości XIX-wieczne, jak właśnie śmierć za
ojczyznę, poświęcenie dla ojczyzny itd. To pojęcie patriotyzmu, w ciągu ostatnich kilkunastu
lat, zostało kompletnie wydrąŜone i wydmuchane i taka jest pusta wydmuszka, która o
niczym nie świadczy, bo gdyby dzisiaj młodego człowieka zapytać, czy chciałby ginąć za
ojczyznę, czy raczej wieść szczęśliwe Ŝycie pełne dobrobytu, to być moŜe zadeklarowałby, Ŝe
zginąłby za ojczyznę w kaŜdym momencie, ale tak naprawdę chodzi mu o dobrobyt i mamy
ten dobrobyt, trzeba z niego umiejętnie korzystać. Więc to jest takie bezsensowne. Ja myślę,
Ŝe nie potrzeba szkolenia patriotycznego, ale trzeba szkolenia do takich aktywnych postaw
obywatelskich, tzn. trzeba Ŝeby młodzi ludzie znali swoje prawa, Ŝeby wiedzieli o swoich
obowiązkach, Ŝeby znali szereg instytucji Ŝycia publicznego, które powinni wzmacniać, które
powinni kontrolować, i Ŝeby byli nastawieni na takie wartości Ŝycia doczesnego, na które w
istocie są, a jeśli się mówi o takich sprawach jak właśnie patriotyzm, to się powoduje taką
hipokryzję. Coś ludzie deklaruję z jednej strony, a z drugiej do czegoś dąŜą naprawdę i
udajemy, Ŝe nie dąŜymy do tego, do czego dąŜymy, tylko chwalimy to, co jest tak właściwie
taka pusta pochwałą.
83% z nas, uwaŜa siebie za patriotów. Czy podziela Pani pogląd, Ŝe tak wysoki wynik wynika
z mylenia pojęć? Bo jeŜeliby za patriotyzm przyjąć dumę z historii, obchodzenie świąt
narodowych i jednoczenie się społeczeństwa podczas tragedii, co moŜna było zaobserwować
chociaŜby przy okazji śmierci Jana Pawła II, to rzeczywiście moŜna powiedzieć, Ŝe jesteśmy
społeczeństwem patriotycznym.
M. Ś.: Jeśli by popatrzeć się na poziom korupcji i na przestępstwa podatkowe, to nie jesteśmy
społeczeństwem patriotycznym, a dla mnie takie wskaźniki są istotne, jeśli chodzi o
patriotyzm. To, Ŝe się cieszymy, Ŝe 3 maja jest świętem wolnym, 11 listopada jest świętem
wolnym, to nie cieszymy się dlatego, Ŝe mamy ochotę kultywować swoje poczucia
wspólnotowe, tylko dlatego najczęściej, Ŝe będziemy mieli dzień wolny i spędzimy go z
rodziną. Więc pod tym pojęciem, rozdmuchanym jak wydmuszka, patriotyzmu kryję się,
- 23 -
powtarzam, hipokryzja. Wie Pan, w ogóle to jest ciekawy temat skądinąd. W jaki sposób
rozumieć takie pojęcie przywiązania do ojczyzny i czym jest ojczyzna, kiedy ta ojczyzna się
nam trochę rozmywa i takie myślenie, Ŝe ona nam się zupełnie rozmyje, kiedy otworzymy
granice jest złym myśleniem na gruncie Unii Europejskiej, bo trzeba by pomyśleć o takim
rozumieniu patriotyzmu, które będzie trwało niezaleŜnie od tego, gdzie Polacy będą
mieszkali, a to jest raczej przywiązanie do pewnego dorobku, który jest pozytywny, a nie
przywiązanie do śmierci, czy do postaw narodowo-wyzwoleńczych. Tego pozytywnego
dorobku, tak na dobrą sprawę, niezbyt wiele mamy. Wie Pan, jakbym tak sobie
wizualizowała taki polski patriotyzm, to to jest taki jakiś kostuchowaty szlachcic, z
ryngrafem Matki Boskiej na piersiach, który czasem jest poruszany wzruszeniami z okazji
sukcesów sportowych Polaków, a mamy ich niewiele. To jest wszystko. Jak się Polacy
spotykają na Zachodzie, to się nie identyfikują specjalnie ze sobą i ta ciągła potrzeba
identyfikowania się z przeszłością jest taka tutaj, w tym kraju, jak mi się wydaję chora i nie
tędy droga. Poza tym ja się zawsze zastanawiam i stawiam takie uŜytecznościowe pytanie:
Czemu to ma słuŜyć? Czy to ma słuŜyć dobrobytowi tego kraju, czy to ma słuŜyć dobremu
wizerunkowi Polski w Europie? To słuŜy tylko takiemu zwiększaniu folkloru. Takim
będziemy folklorystycznym krajem, który oprócz swojego rozdmuchanego katolicyzmu,
Radia Maryja, będzie miał masę deklaracji o patriotyzmie, przy jednoczesnej potrzebie
opuszczania tego kraju przez młodych ludzi. To jest ta stara wersja patriotyzmu, to wszystko
jest martwe, chociaŜ, wie Pan, jako temat teoretyczny to się zawsze warto zastanowić gdzie
przebiega granica między szowinizmem narodowym, nacjonalizmem, patriotyzmem
militarnym i patriotyzmem obywatelskim. To są takie cztery kategorie, które historycznie są
dosyć istotne.
W tej samej ankiecie poprosiłem o wskazanie Ŝyjących polskich wielkich patriotów. Prawie
połowa ankietowanych nie potrafiła wskazać takiej osoby. Dlaczego, Pani zdaniem, nie
widzimy wśród Narodu wielkich patriotów, mimo tego, iŜ 82% z nas twierdzi, Ŝe przynajmniej
większa część Polaków to patrioci?
M. Ś.: To jest dowód na to, Ŝe to pojęcie jest kompletnie puste. Jak ktoś myśli o patriotyzmie
to widzi powstańca styczniowego albo widzi powstańca listopadowego, nie widzi kogoś kto
np. zastanawia się rozsądnie i realizuje jakieś reformy ekonomiczne, które mają słuŜyć na
wiele pokoleń. Dlatego to pojęcie uwaŜam za absolutnie puste, a promocję tego pojęcia w
sztucznych instytutach wychowania uwaŜam za nadmuchiwanie pustej wydmuszki.
- 24 -
Jaką rolę w wychowaniu patriotycznym współczesnej młodzieŜy pełni harcerstwo i
organizacje młodzieŜowe stowarzyszone z partiami politycznymi?
M. Ś.: Ludzie Ŝyją w róŜnych wspólnotach i dobrze, kiedy te wspólnoty są tzw. wspólnotami
wyboru. Dobrze jest, kiedy młodzi ludzie mają gdzieś zorganizowany czas, a rodzice mają
gwarancję, Ŝe ten czas zorganizowany jest w taki sposób, Ŝe daje poczucie bezpieczeństwa i
zapewne harcerstwo, które uczy pomocy innym, postaw altruistycznych, zainteresowania
światem, a jednocześnie rozbudza wyobraźnię jest organizacją całkiem dobrą. Czy to się
przekłada na tzw. postawy obywatelskie? Nie sądzę. Nie sadzę teŜ, Ŝeby to się przekładało na
postawy patriotyczne, bo ludzie wychodzą z tego harcerstwa i oprócz nielicznych
przypadków robią dalej swoje, kończą studia i, jak podają wszystkie statystyki, chcą załoŜyć
szczęśliwe rodziny i mieć satysfakcjonująca pracę i ten patriotyzm jest porównywalny z
pojęciem honoru. śaden męŜczyzna nie będzie się strzelał z innym tylko dlatego, Ŝe ten
pierwszy został zdradzony. ChociaŜ oczywiście moŜna im wmawiać, Ŝe zachowania
honorowe są cenne. Ja myślę, Ŝe to jest kompletnie błędna ścieŜka, taka kuriozalna,
folklorystyczna, dziwaczna. Ja jestem za tym, aby młodzieŜ uczyła się w szkołach
przedsiębiorczości i Ŝeby uczyła się, bardzo powaŜnie, wychowania obywatelskiego, ale
właściwie na takiej zasadzie, na jakiej kaŜdy człowiek powinien dostać, jak to się mówi,
zamiast ryby wędkę, Ŝeby umiał korzystać z bankomatu, Ŝeby wiedział, co to są wybory,
jakie są konsekwencje niewłaściwych wyborów politycznych. Powinien mieć pełne
informacje o partiach, o przekonaniach. Powinien mieć takie postawy obywatelskiego
zaangaŜowania i powinien wiedzieć, Ŝe o ile szczęście osobiste jest waŜne, o tyle teŜ waŜne
jest dobro wspólne, do którego powinniśmy dąŜyć, bo wszyscy od niego, jakoś tam,
zaleŜymy. Ale takie abstrakcyjne dobro wspólne, dobro wspólne definiowane przez to pojęcie
niepodległości to dla nowego pokolenia jest zupełnie nieistotne, bo jesteśmy krajem
niepodległym, nie stracimy tej niepodległości. Dlatego jak jesteśmy krajem w ramach Unii
Europejskiej musimy znaleźć jakąś receptę na zachowanie własnej toŜsamości, ale na pewno
nie w postaci wiszenia na historii.
- 25 -
b. Rozmowa z prof. Bronisławem Geremkiem
Rozmowa z eurodeputowanym, członkiem frakcji Porozumienia Liberałów i
Demokratów na rzecz Europy w Parlamencie Europejskim (ang. ALDE), prof. Bronisławem
Geremkiem. Przeprowadziłem ją telefonicznie w dniu 23 lutego 2006r. Zapis głosowy
dostępny w załączniku 3.2.2.
Jak ALDE i Partia Demokratyczna rozumieją słowo patriotyzm i czy pogląd ten róŜni się,
Pana zdaniem, od definicji patriotyzmu formułowanej przez partie tzw. narodowe?
Bronisław Geremek: Muszę powiedzieć, Ŝe ALDE nie ma w tej sprawie stanowiska, to jest
problem takŜe odmiennych kultur politycznych, które są w Europie. Samo pojęcie
patriotyzmu, jako przywiązania do własnego kraju, wspólnoty etnicznej jest naturalne i
powszechne. To co dla ALDE jest problemem, to wytworzenie kultury patriotyzmu
europejskiego i ALDE stawia to pytanie: Czy moŜna mówić o wytworzeniu takiego poczucia,
które obok patriotyzmu narodowego, do własnego kraju, byłoby takŜe patriotyzmem
europejskim? I zwróciłbym uwagę na wypowiedź Prymasa Polski, kard. Glempa, po wizycie
w Brukseli, w instytucjach europejskich, w których powiedział, Ŝe była to waŜna wizyta dla
niego i dla osób towarzyszących mu, poniewaŜ uświadomiła, Ŝe obok ojczyzny - Polski,
mamy ojczyznę – Europę. Ja myślę zatem, Ŝe patriotyzm jako uczucie przywiązania do
własnej wspólnoty, do jej tradycji, do jej losów przyszłych jest rzeczą naturalną. Pytanie jest:
Czy w miarę procesów integracji europejskiej obok, a nie zamiast, tego pierwszego moŜe się
pojawić takŜe poczucie przywiązania do tej wielkiej ojczyzny, jaką jest Europa.
Partia Demokratyczna stawia problem patriotyzmu i w kategoriach edukacyjnych i w
kategoriach politycznych. W kategoriach edukacyjnych uwaŜamy, i to wielokrotnie
próbowaliśmy praktyką ukazywać, Ŝe patriotyzm nie powinien być takim słowem uŜywanym
w retoryce, ale czymś bardzo naturalnym, takim, który wyrasta z polskiej tradycji. Partia
Demokratyczna uwaŜa, Ŝe to właśnie patriotyzm polski pozwolił nam odegrać taką rolę, jaką
Polska odegrała po ’89 roku i, Ŝe to właśnie patriotyzm polski pozwolił osiągnąć w ciągu tych
lat nie tylko transformacje ustrojową, zmiany gospodarki, zmiany polityki, ale takŜe
wytworzenie gwarancji bezpieczeństwa dla naszego kraju i po drugie pewnych szans
rozwojowych. To pierwsze to jest gwarancje bezpieczeństwa i wejście do NATO i związane z
tym potem wejście do Unii Europejskiej, szanse przyszłościowe kraju związane są zwłaszcza
z wejściem do Unii Europejskiej. W obu tych sprawach to właśnie Partia Demokratów i jej
poprzedniczki, Unia Demokratyczna i Unia Wolności, były konsekwentne, stawiały tę
- 26 -
kwestię jako główne motywy swojego działania i myślę, Ŝe w znacznej mierze przyczyniły
się do realizacji.
Jest często tak, Ŝe słowo patriotyzm jest uŜywane i naduŜywane, przez partie, które
traktują poczucie przywiązania do własnej wspólnoty, jako instrument rozbudzania
agresywności. To nie jest uczucie skierowane na opowiedzenie się za czymś, ale na
opowiedzenie się przeciwko czemuś. Kiedy się spojrzy w jaki sposób w retoryce politycznej
tych partii pojawia się słowo patriotyzm, to moŜna zobaczyć, Ŝe najczęściej występuje ono
jako instrument przeciwstawienia się rzekomym zagroŜeniom dla kultury narodowej,
powiedzmy, Ŝe suwerenność narodowa zostaje osłabiona przez wejście do Unii Europejskiej,
czy teŜ traktowane jest jako instrument wystąpienia przeciwko czy to Rosjanom, czy to
Niemcom. Partie te powołują się na historię narodową, natomiast partie te instrumentalnie
traktując pojęcie patriotyzmu nie mają rzeczywiście jakby przeŜytego tego, jako własnego
programu, dlatego, Ŝe Polska na konfliktach traci, kaŜdy naród traci, natomiast na
umiejętności współpracy, umiejętności godzenia się zyskuje. Dlatego właśnie spoglądałem,
ludzie Partii Demokratycznej spoglądali z niepokojem, gdy rozbudzane były uczucia
antyukraińskie, przypominające o krzywdach polskich ze strony Ukraińców. PrzecieŜ prawda
karze nam powiedzieć, Ŝe krzywdy były i po jednej i po drugiej stronie, winni byli i po jednej
i po drugiej stronie, natomiast w imię uczuć patriotycznych potrafiliśmy to przezwycięŜyć,
dlatego, Ŝe uwaŜamy, Ŝe godzenie się jest procesem nowoczesnej Europy u progu XXI wieku.
3. Inne źródła badawcze
a. Analiza tekstu piosenki „Patriota”
PoniŜszy tekst jest słowami piosenki „Patriota”, wykonywanej przez rapera Zipera.
1. To jest moje godło orzeł biały i przez długie wieki
2. legendy powstawały ludzie tracili to co cenne
3. prawdomówności słowa szczelne rzetelnie
4. nie sądzę na ten temat mamy zdania podzielne
5. w rachubę nie wchodzi zachowanie bezczelne burzliwe i
6. nieuczciwe czy to się zmieni czy Polska to kraj nadziei
7. wolności słowa i idei czy to pozory
8. zabytkowe ulice szlachetne dwory plus slumsy zakazane nory
9. w starym mieście gdzie biedota kontra burŜuazja
10. przewagę ma nad wszystkim hajs złoty blask (blask)
11. ochrania twój system kontrolny jak kask słyszysz werbla trzask
12. to Patriota studium przedmiotu na szybkich obrotach
13. jego mnie i ciebie - Was - to dotyczy bo to polska ziemia
14. naszej goryczy w tej kwestii jestem na bank zasadniczy
15. nie szukam inspiracji w niczym bo to niestosowne nieklarowne
- 27 -
16. myśle po polsku ściśle bo co polskie to dobre
17. złota polska jesień szczęście mi przyniesie ach
18. złoty piękny wrzesień kocham ten kraj kocham bez przyczyny
19. który na barkach swych nosi znosi ból i brudne czyny
20. gdzie korupcja i blat to nie nowiny
21. gdyŜ swoje ubóstwiamy a obcym gardzimy
22. kraj w kształcie serca tu zawsze tkwimy
23. ten kawałek dla Polaków dla Polskiej rodziny
24. to Patriota jego posąg na wage złota
25. to Patriota - anegdota
Ref.
26. Nie jeden nie raz nasz kraj próbował zniszczyć
27. nie jeden raz powstaliśmy ze zgliszczy
28. teraz nasz czas nadszedł korona błyszczy
29. a ja z dumą na nią patrzę więc wytrzyj łzy - to waŜne
30. Nie jeden wróg chciał zniszczyć nasz naród
31. nie jeden oferował pomoc zawiódł
32. nie jeden z nas ma duŜo przeszkód a idzie na przód
33. by zaspokoić głód rodziny oraz bliskich osób
34. nie jeden na to juŜ znalazł sposób pytanie jakim kosztem
35. spalonym mostem czy po prostu zimnym ostrzem
36. wiem do czego dąŜe i tak dalej póki nie spoczne
37. co mnie nie zabije to mnie wzmocni o swojej ojczyźnie
38. prosto z Polski z dumą na twarzy i z ducha hartem
39. Wiedzą co warte co niewarte by nie spaść na parter
40. więc jeszcze raz wiara nadzieja miłość z Bogiem
41. pragnienie wolności porównywalne z nałogiem
42. nadrabiając straty ruszymy wielkim krokiem
43. zobacz chłopaku jak to poszło do przodu w Polsce
44. proste o swe walczyć będziemy (zawsze) tradycja nie zginie
45. póki my Ŝyjemy na ojczystej ziemi o barwie bieli i czerwieni
46. symbol czystości przelanej krwią o tym wiedzą
47. którzy są w ciągłej walce dla nich hołd dla tych noszących blizny
48. dla nich w imię dobra ojczyzny
Ref.
52. a ja z dumą na nią patrze więc wytrzyj łzy - to waŜne [x2]
53. Jesteśmy prosto z środka od zawsze moŜna nas tu spotkać
54. ziemia dana nam po przodkach po niej kraj nam ten pozostał
55. teraz Polska kraj Zipa Rzeczpospolita Trzecia
56. to znaczy dzieciak Ŝe jesteś tu na własnych śmieciach
57. jesteś stąd to twój kąt stąd jest twój rodzinny krąg
58. jeden błąd to Rząd który sieje bierny swąd
59. duŜo rąk wyciągniętych po kapuchy biednych ludzi głuche hasła
60. do ludzi bo to losu nie odwróci teraz rap ludzi cuci
- 28 -
61. rap polski rap rzuci na kolana fałsz prowadzi nas do jedności
62. by cały naród polski powstał w całości spojrzał w przyszłość by zmienić
63. tą całą szarą rzeczywistość teraz wszystko w naszych rękach
64. wspólny ból wspólna męka trzeba Ŝycie se upiększać
65. nie ma co się pogłębiać mimo to Ŝe nasz los był okrutny
66. głos historii smutny to jest POLSKA - moja ojczyzna!
Ref.
70. a ja z dumą na nią patrze więc wytrzyj łzy - to waŜne
71. Bo ty tak jak kaŜde istnienie masz wpływ na jej błysk
72. jak kaŜde z tych z których ty się wywodzisz ziemie
73. z których ty pochodzisz to marzenie tych
74. którzy odeszli za młodzi (za młodzi)
Tytuł tej piosenki - „Patriota”. Jakiej postawie patriotycznej odpowiada jej treść? Moim
zdaniem obywatelskiej. Autor pisze o większości aspektów patriotyzmu. Pojawia się w
tekście miłość do ojczyzny, szacunek dla niej i jej symboli, krytyka rządzących oraz
działania, które dla dobra swojego państwa naleŜy podejmować. Nie jest bezkrytyczny wobec
działań, jakie są podejmowane i do patologicznych sytuacji. Autor w powyŜszym tekście
prezentuje swoje rozumienie postawy patriotycznej i uczucia, jakim darzy Polskę.
Z uwagi na popularność, jakim cieszy się autor, teksty takie mogą dotrzeć do większej
grupy odbiorców. JeŜeli słuchanie tej piosenki doprowadzi do refleksji, a w konsekwencji do
zrozumienia istoty patriotyzmu, działanie, jakie podjął Zipera, jest przejawem patriotyzmu.
Działa on bowiem w imię dobra wspólnego, przez podejmowanie działań edukacyjnych, w
gruncie rzeczy. Działania te dzięki swojej przyswajalnej i akceptowalnej przez młodych
formie są niezwykle poŜyteczne i potrzebne.
b. Analiza kazania bp sandomierskiego Andrzeja Dzięgy
Cała treść kazania biskupa sandomierskiego Andrzeja Dzięgy, wygłoszonego podczas
Mszy Świętej w kościele pw. Świętego KrzyŜa w Warszawie, dnia 16 lutego 2006r. Jest
dostępna w załączniku 3.3.1. Zapis głosowy kazania w załączniku 3.3.2. PoniŜej znajduje się
fragment tego kazania:
[...] A w tym szeregu imion jest jedno szczególne imię tego, który wypowiedział słowa,
które mi w serca zaparły i które stanęły u źródła motta dzisiejszego spotkania i
dzisiejszej modlitwy: „Pokój tobie Polsko, ojczyzno moja” Jan Paweł II. Pokój tobie
- 29 -
Polsko, ojczyzno moja. W tych słowach jest i modlitwa i wyznanie wiary i miłość i
troska i gotowość pracy i dar całego siebie. W tych słowach się pokazuje, Ŝe totus tuus to
nie tylko do Maryi, Ŝe totus tuus to nie tylko do Boga, Ŝe totus tuus takŜe do Polski było
wypowiedziane. Pokój tobie Polsko, ojczyzno moja. Pozwól, Ŝe krótką refleksję
wypowiem, którą juŜ trzykrotnie z ambony wypowiadałem, ale nie w tym miejscu i
sumarycznie ją przywołam. Bo ja osobiście wielokrotnie dziękowałem Bogu, Ŝe dał mi
się urodzić w tym narodzie i daje mi Ŝyć na tej ziemi. Postaw sobie pytanie, kiedy ty
podziękowałeś Bogu, Ŝe jesteś cząstka polskiego narodu, tego konkretnego narodu. Bo
na pewno się za Polskę wielokrotnie modliłeś, ale kiedy Bogu podziękowałeś, Ŝe
pozwala ci współtworzyć ten naród, Ŝe pozwala ci z tym narodem Ŝyć, z tym narodem
oddychać, z tym narodem cierpieć i z tym narodem tworzyć. Ja dziękowałem
wielokrotnie. I w tym momencie teŜ: BoŜe bądź uwielbiony. A jednocześnie czasem
słyszę, z zaskoczeniem, pytanie młodego człowieka, z młodego serca wyprowadzane,
które powraca zawsze wtedy, gdy się ktoś odwaŜy głośniej lub częściej mówić o
patriotyzmie, o wychowaniu do patriotyzmu, do miłości ojczyzny, i pytanie lekko
kontestacyjne i przekorne, a czasem całkiem po prostu: „śe niby za co ja mam Polskę
kochać?”. Bo raz, Ŝe się wtedy dziwię, iŜ ten ktoś młody uwaŜa, Ŝe kocha się za coś. Nie
kocha się nigdy za coś. Bo jeśli za coś, to jest to handel wymienny, a miłość nigdy
handlem nie jest. Miłość jest darem jednostronnym i jeśliby ktoś chciał kochać za coś to
niech takiej miłości się nie uczy i niech takiej miłości nie próbuje budować. [...]
„Totus tuus do Polski było wypowiedziane”. Tymi słowami bp Dzięga zdefiniował
patriotyzm, prawdziwy współczesny patriotyzm wg Kościoła. Totus tuus, czyli cały twój. Jest
to jedna z bardziej uniwersalnych definicji patriotyzmu, bo moŜna w niej ująć za równo ten
patriotyzm wojenny, militarny, historyczny, jak i ten współczesny, obywatelski. Cały twój,
cóŜ to oznacza? Moim zdaniem ta piękna dewiza pontyfikatu Jana Pawła II wyraŜa wszelkie
działania, które są potrzebne ojczyźnie, które są potrzebne społeczeństwu, aby jego los, aby
losy ojczyzny były pomyślne. Totus tuus w wypadku wojny oznaczać będzie walkę w
obronie państwa, totus tuus w przypadku pokoju oznacza działania, które mają poprawić
wszystko to, co jest w państwie złe.
„A niby za co ja mam tę Polskę kochać?”. W odpowiedzi udzielonej na to pytanie, bp
Dzięga wyraŜa warunek patriotyzmu, warunek miłości do ojczyzny, wyraŜonej wcześniej w
słowach totus tuus. „Nie kocha się nigdy za coś.”. Warto tę odpowiedź zapamiętać, bo miłość
do ojczyzny, miłość wyraŜona słowami totus tuus, przez co nie pusta, jest naszym darem dla
- 30 -
Polski. Patriotyzm jest naszym darem. Nie jest to nasz obowiązek. Jest to nasz dar.
Oczywiście nie znaczy to, Ŝe patriota ma nie korzystać z dobrodziejstw, jakie to państwo mu
oferuje. Mamy do tego prawo. Nie jest to jednak „handel wymienny”, bo chociaŜ pozornie to
tak wygląda: my płacimy podatki, państwo wypłaca nam zasiłki, to dzieje się tak jedynie w
tej najbardziej prozaicznej formie. Bo nie idziemy na wybory, ale z czynności
wykonywanych przez rządzących korzystamy. Bo unikamy płacenia podatków, ale państwo
dalej nam daje np. moŜliwość wolnego podróŜowania po Europie. Państwo obdarza nas
miłością. Patriota równieŜ obdarza swoje państwo miłością. Samo płacenie podatków,
wywiązywanie się ze swoich konstytucyjnych obowiązków jednak nie wystarczy, aby nazwać
siebie patriotą. Kiedy się te zapisy wykonuje, moŜna mówić o sobie, Ŝe jest się uczciwym
wobec tego państwa, ale nie Ŝe jest się patriotą. Patriota daje od siebie, z własnej woli, więcej
niŜ się tego wymaga w ustawach. Patriota idzie zagłosować w wyborach, aby Polska rządzili
ludzie, którzy bezpośrednio zadbają o jej dobro. Patriota później naciska na tych ludzi, aby
realizowali, to co zapowiadali, ale jednocześnie świadom swojego wyboru znosi cięŜary
reform. Patriota stara się działać samemu, pracując w stowarzyszeniach, w fundacjach,
organizacjach charytatywnych, aby „obok państwa” pomagać społeczności, w której Ŝyje.
Patriota dba o dobro wspólne w swojej pracy, gdzie proponuje interesantom najlepszą lokatę,
najlepszą taryfę telekomunikacyjną, gdzie na stanowisku kierowniczym dba, aby firma nie
upadła i jej pracownicy nie powiększyli szeregu bezrobotnych, patriota stara się, aby więcej
turystów przyjechało do jego miejscowości i zgadza się na uŜytkowanie swojego terenu przez
nich, z czego on równieŜ będzie miał zysk. Wszystko co robi patriota ma na celu dobro
wspólne, co nie znaczy, Ŝe on nie moŜe na tym skorzystać.
Piękna jest ta nauka Kościoła, bo stara się nam wytłumaczyć prawdziwą istotę
patriotyzmu. Jednocześnie nie jest ona wygłaszana tak często, jakby być mogła wygłaszana, i
nie jest wygłaszana przez wszystkich w takiej postaci, jak ta zaprezentowana przez bp
Dzięgę. Na tej mszy św., na tym kazaniu była garstka ludzi. W „pojemnej” bazylice Świętego
KrzyŜa siedziała jedna osoba w ławce, czasami dwie. Aby jakąś nauka stała się podstawą do
przemiany w człowieku, ten człowiek musi ją poznać. Nie pozna jej, jeśli jej nie wysłucha,
jeśli jej nie zobaczy. To przykre, Ŝe nie przychodzimy na takie wystąpienia. Nie było to
spowodowane brakiem moŜliwości, bo msza była w czwartek, o godzinie 19. Nie było to
spowodowane brakiem informacji, bo była zapowiadana z tygodniowym wyprzedzeniem.
Było to spowodowane brakiem chęci ze strony ludzi. „KaŜdy woli spędzić czas z rodziną”.
Rzeczywiście, ale zamiast spędzać go w supermarkecie, moŜna być w miejscu, z którego coś
się wyniesie. Ja tu nie mówię o spędzaniu czasu wolnego wyłącznie w kościołach. Ja mówię
- 31 -
o spędzaniu czasu wolnego z rodziną w miejscach, w których wygłaszane zostają treści, które
zmuszą nas do refleksji, wprowadzą nas w stan zadumy nad sobą i nad naszym
postępowaniem oraz przybliŜą nas do patriotyzmu.
c. Analiza podstawy programowej dla gimnazjum
Przeanalizowałem treści podstaw programowych z zakresu języka polskiego, historii
oraz wiedzy o społeczeństwie w szkole gimnazjalnej. Treści tych dokumentów zamieszczam
odpowiednio w załącznikach 3.3.3, 3.3.4, 3.3.5.
Zacznę od omówienie podstawy programowej historii w gimnazjum. Pierwsze moje
spostrzeŜenie jest takie, Ŝe słowo patriotyzm pojawia się tu tylko raz, w 7 punkcie „celów
edukacyjnych.” Brzmi on: Pogłębianie i umacnianie postawy patriotyzmu. W związku z tym,
Ŝe jest to podstawa programowa historii, wnioskuję, Ŝe patriotyzm, o którym tu mowa jest
poświęceniem się dla ojczyzny poprzez oddanie dla niej Ŝycia. Tutaj trzeba się zastanowić
nad jedna kwestią: o ile w XVIII, XIX, nawet początkach XX wieku taka postawa miała sens,
poniewaŜ Polska nie istniała na mapie, o tyle w czasach współczesnych, kiedy mamy
zagwarantowany róŜnymi traktatami pokój, a światu się zwyczajnie konflikt zbrojny nie
opłaca, jaki jest sens wbijania młodym ludziom do głowy patriotyzmu pojmowanego śmiercią
w obronie ojczyzny. Mówiła o tym prof. Środa w rozmowie, którą z nią przeprowadziłem:
[…] jest taki historyczny, militarny patriotyzm, przejawiający się np. walką o niepodległość.
On naleŜy do takiego legatu naszej historii i naszej tradycji i naleŜy o tym pamiętać, ale nie
jest to postawa, która jest jakkolwiek Ŝywa, ani która teŜ powinna być promowana.
W podstawie programowej języka polskiego nie ma słowa o patriotyzmie. Z jednej
strony to moŜe i lepiej, bo gdyby kolejny przedmiot uczył umierania za ojczyznę, i to na
przykładach „Pana Tadeusza”, jako patriotyzmu to pogląd ten mógłby się w uczniach
zakorzenić na stałe. Jednak często nauczyciele języka polskiego poruszają temat patriotyzmu.
JeŜeli to, co mają mówić, nie jest zdefiniowane w odstawie programowej, pozostawia się im
wybór. Wtedy wszystko zaleŜy od poglądów nauczyciela na tą kwestię, bo te będzie
wygłaszał. Przy okazji omawiania dzieł Mickiewicza, Sienkiewicza, śeromskiego nauczyciel
powinien wytłumaczyć uczniom, Ŝe patriotyzm, który jest zawarty w tych utworach, wersja
rzeczywistości, która jest w nich przedstawiona była potrzebna w czasach zaborów.
Nauczyciel powinien młodzieŜy wytłumaczyć, Ŝe nie wszystko co pisali poeci i pisarze jest
prawdą historyczną, powinien wytłumaczyć, Ŝe wiele wydarzeń zostało opisanych w sposób,
który miał pobudzić społeczeństwo do walki o ojczyznę. Tym cechował się romantyzm. Nie
zawsze jednak ta kwestia jest porusza w sposób wystarczający. Wtedy w głowach młodzieŜy
- 32 -
utrwala się pogląd, który zaprezentowali w/w twórcy. Będzie to miało swoje konsekwencje w
przyszłości, bo za jedyne oznaki patriotyzmu przyszli dorośli będą uwaŜali walkę o ojczyznę
i śmierć w jej obronie. RównieŜ ich obraz historii będzie zafałszowany.
W czasach pokoju patriotyzm jest wyraŜany, w większości, przez postawy
obywatelskie. Młody człowiek powinien ich się nauczyć podczas lekcji z wiedzy o
społeczeństwie. Spójrzmy na program tego przedmiotu. Oto jakie cele są postawione przed
nauczycielem:
Pogłębianie poczucia przynaleŜności do wspólnoty obywateli państwa polskiego.
Świadomość istnienia obowiązków wobec własnej ojczyzny, w tym w szczególności
obowiązku jej obrony oraz dbałości o jej dobre imię.
Poczucie wartości i przydatności indywidualnego i grupowego działania na rzecz
społeczności lokalnej.
Rozumienie waŜnych wydarzeń Ŝycia społecznego, politycznego oraz gospodarczego
w kraju i na świecie.
Działania na rzecz poczucia szacunku dla własnego państwa. Ani słowa o postawie,
którą moŜna by uznać za współcześnie patriotyczną.
Oczywiście cele te są waŜne. WaŜne jest zachowanie poczucia przynaleŜności, waŜne jest
wypełnianie obowiązków wobec państwa, tylko czemu pisze się o jego obronie, a nie o
płaceniu podatków, waŜne jest poczucie szacunku, tylko czy takich celów bardziej nie
powinien realizować nauczyciel historii?
Punkty 4 i 5, jakby skonstruowane w oparciu o zasadę „myśl globalnie, działaj lokalnie”
są pozytywnymi elementami nauki w oparciu o te podstawę. Treści, które zostaną w ramach
tego przekazane mogą zachęcać do podejmowania działań lokalnych, a w efekcie do
zwiększenia samorządności i lokalnego zaangaŜowania społeczeństwa. W działaniach na
szczeblu ogólnopolskim mogą brać udział nieliczni, prawdziwym polem działań są
społeczności lokalne. Tutaj kaŜdy ma realna władzę. Jednak zgodnie z pierwszą częścią tego
powiedzenia: „myśl globalnie”, wszystkie te działania mają słuŜyć ogólnej poprawie losu
społeczeństwa i zapewnieniu pomyślności całej ojczyźnie.
- 33 -
IV Diagnoza
Aby móc określić stan patriotyzmu we współczesnej Polsce, najpierw naleŜy go
zdefiniować. Analizując zgromadzone przeze mnie materiały, wyłania się obraz tego
patriotyzmu, który jest współcześnie aktualny.
W historii naszego państwa jest wiele wydarzeń, które wymagały od społeczeństwa
poświęcenia, często tego największego – śmierci. Pisałem o nich we wstępie. Ludzie, którzy
w ten sposób oddawali się ojczyźnie wykazywali się patriotyzmem, jak to prof. Magdalena
Środa nazwała: patriotyzmem militarnym. Jednak obecnie Ŝyjemy w czasach pokoju, w
czasach, w których wszyscy dąŜymy do dobrobytu, w czasach postępującej globalizacji i
integracji europejskiej. Stawiam pytanie: Czym jest patriotyzm we współczesnej Polsce?
Patriotyzm zawsze, niezaleŜnie od sytuacji, jest oddaniem się ojczyźnie. Aby obecnie
móc powiedzieć o sobie, Ŝe jest się patriotą, naleŜy działać dla dobra tej ojczyzny. Tutaj moŜe
pojawić się twierdzenie, Ŝe wystarczy przestrzegać prawa, ponosić cięŜary i świadczenia
publiczne, w tym płacenie podatków, dbać o stan środowiska naturalnego, co jest zapisane w
obowiązkach obywatela w Konstytucji RP. Jednak patriota musi wykazać się czymś więcej.
Jego działania muszą wykraczać poza zasady zapisane w aktach prawnych. Patriota musi w
stosunku do swojej ojczyzny wykazać się działaniami dobrowolnymi, które słuŜą jej dobru.
Musi aktywnie uczestniczyć w Ŝyciu publicznym. Patriota korzysta ze swojego czynnego lub,
wedle swojej woli, z biernego prawa wyborczego. Patriota dowiaduje się o problemach
zarówno swojego kraju, jak i społeczności lokalnej, by próbować im zaradzić. Patriota
próbuje wywrzeć nacisk na rządzących, aby ci lepiej i sprawniej podejmowali działania
zmierzające do poprawy dobra wspólnego.
To jest aspekt patriotyzmu, który dotyczy polityki. Nie jest to jednak cała postać
współczesnego patriotyzmu. Patriota bowiem wszystkie stawiane przed sobą zadania
wykonuje mając na uwadze dobro wspólne. Nie znaczy to, Ŝe nie moŜe sam na tych
działaniach skorzystać. Najczęściej dzieje się tak, Ŝe to właśnie jednostka najbardziej korzysta
na swoich działaniach, jednak, aby zasłuŜyć na miano patrioty, działania te muszą równieŜ
słuŜyć dobru całego społeczeństwa. Jakie to mogą być działania? OtóŜ większość z
wykonywanych przez siebie czynności, robimy, świadomie lub nieświadomie, z poŜytkiem
dla dobra wspólnego. Prezes firmy, który stara się by ona nie upadła, dba jednocześnie o
interes pracowników. Pracownik, który informuje klientów o lepszych dla nich
rozwiązaniach, dba o ich dobro. Jeśli klienci ci, zaoszczędzone środki przeznaczą na naukę
dla swoich dzieci, zadbają o interes całego społeczeństwa, przez podniesienie kwalifikacji
- 34 -
przyszłych menedŜerów. Zresztą juŜ samo urodzenie dziecka, jest dbaniem o wspólny interes,
bo zapewnia ciągłość pokoleń i przetrwanie Narodu. W takich działaniach wykazujemy się
patriotyzmem, myśleniem perspektywicznym i w interesie ogółu. Jednocześnie część działań
podejmowanych, moŜe temu patriotyzmowi zaprzeczać. Prezes, który stara się, aby firma nie
upadła, ale w związku z tym nie płaci pensji pracownikom, patriotą nie jest. Pracownik, który
proponuje klientom lepsze rozwiązania, ale jednocześnie wie, Ŝe zostaną oni potem oszukani i
w rzeczywistości poniosą większe koszty, nie jest patriotą. Jeśli klienci zaoszczędzone
pieniądze przeznaczą na łapówki w celu uzyskania pozwolenia na wycięcie drzew, nie mogą
siebie nazwać patriotami. Jeśli matka urodzi dziecko, ale później zostawi je na śmietniku i
skarze na śmierć, nie będzie mogła o sobie nawet pomyśleć, jako o patriotce.
Kolejnym czynnikiem, który buduje pojęcie patriotyzmu jest pamięć o historii. Patriota
z pewnością nie jest dumny i bezkrytyczny wobec całości historii swojego Narodu. Wykazuje
on się raczej krytycyzmem i chęcią poznania prawdy o poszczególnych wydarzeniach, co
pozwoli uniknąć popełniania podobnych błędów w przyszłości. Osoba taka zna przeszłość
swojego Narodu i państwa, szuka o niej informacji i dba o to, by te wiadomości nie zaginęły.
Patriota umie przeprosić pokrzywdzonych w wyniku działań jego przodków, a jednocześnie
potrafi wybaczyć współczesnym przedstawicielom innych narodów krzywdy, jakich doznało
jego społeczeństwo. Oczywiście, gdy jakieś wydarzenie było wielkie, zmieniło na lepsze, losy
wielkiej ilości ludzi, patriota ma pełne prawo, a wręcz obowiązek o nim mówić.
Wypisane powyŜej aspekty patriotyzmu moŜna nazwać wewnętrznymi. Istnieją równieŜ
aspekty zewnętrzne. Patriota nie zamyka się w swoim państwie jak w klatce, z której nikogo
nie wypuszcza i nikogo do niej nie wpuszcza. Patriota jest osobą otwartą. Gdy widzi, Ŝe jakieś
inne społeczeństwo, inny naród, działa w obronie swoich praw, działa w obronie swojego
losu, nie pozostaje bierny i nie przygląda się biernie wydarzeniom. Stara się, w miarę
moŜliwości pomóc tym, którzy tego oczekują od świata. MoŜe to być realizowane poprzez
wywieranie nacisku na władze państwa, aby zmieniły swój sposób działania i uwzględniły w
nim interes społeczeństwa. MoŜe to być wywieranie nacisku na władze swojego państwa, aby
zareagowały i pomogły społeczeństwu innego kraju. MoŜe to być równieŜ pomoc doraźna w
formie przekazania pieniędzy, Ŝywności, informacji i innych potrzebnych środków osobom,
które tego w tym czasie potrzebują.
Trudno napisać zwięzłą definicję patriotyzmu. Jest on z pewnością miłością do
ojczyzny. Miłością przejawiającą się działaniami, które słuŜą dobru wspólnemu. Jest to
równieŜ pamięć, krytycyzm i przekazywanie nowym pokoleniom historii Narodu i państwa.
Patriota jest otwarty na innych i skory do pomocy innym, szuka porozumienia, a nie
- 35 -
konfliktów. Z poprzedniego zdania wynika jeszcze jedna, niezmiernie waŜna, cecha
patriotyzmu. OtóŜ patriota jest tolerancyjny, szanuje prawo do samostanowienia i
suwerenność innych narodów. W historii mieliśmy juŜ do czynienia z zanikiem tej tolerancji.
To właśnie przez ten zanik wybuchła II wojna światowa, a my straciliśmy pełną suwerenność
na rzecz ZSRR.
Definicja patriotyzmu skonstruowana powyŜej jest wersją narodową. Prof. Bronisław
Geremek, w rozmowie, którą z nim przeprowadziłem, stwierdził, Ŝe obok tego patriotyzmu
narodowego istnieje patriotyzm europejski. Czym jest ów patriotyzm? Na pewno dalej naleŜy
mówić o miłości do ojczyzny, jaką jest Europa. Kolejnym elementem jest działanie na rzecz
dobra ogółu jej obywateli. Czym mogą się przejawiać te działania? Nie zgromadziłem na ten
temat Ŝadnych materiałów, poniewaŜ kształt tego patriotyzmu dopiero próbuje się
zdefiniować. Rozumienie tej postawy, które postaram się przekazać jest więc wyłącznie moim
zdaniem, opartym na wiadomościach zebranych podczas badania patriotyzmu narodowego.
UwaŜam, Ŝe takimi działaniami jest praca komisarzy w Komisji Europejskiej, którzy mają
dbać o interes całej Unii Europejskiej. DąŜą oni do wyrównania poziomu Ŝycia obywateli
Unii, ale nie przez obniŜenie tego poziomu wśród państw zamoŜniejszych, a poprzez
podwyŜszenie wartości wskaźników dobrobytu w krajach słabiej rozwiniętych. Cel ten
realizują poprzez redystrybucję środków zgromadzonych ze składek Państw Członkowskich.
Tutaj pojawia się rola zwykłego obywatela. Zgadza się on bowiem na przekazywanie
pieniędzy zgromadzonych w ściągniętych od niego podatkach, obywatelom państw
biedniejszych. Jest to inaczej nazywane „solidarnością europejską”. Moim zdaniem ta zasada
solidarności określa działania w ramach patriotyzmu europejskiego.
Mając juŜ definicję patriotyzmu moŜna stwierdzić jego poziom. Ze zgromadzonych
przeze mnie ankiet jednoznacznie wynika, Ŝe nie znamy pojęcia patriotyzmu, który jest
współcześnie aktualny. Patriotyzm mylimy z dumą narodową, z pustą miłością do ojczyzny
lub w ogóle nie rozumiemy tego terminu. W jego definiowaniu nie spełniamy większości
wymienionych przeze mnie warunków. Nie kojarzymy tolerancji z patriotyzmem, nie
uwaŜamy aktywności publicznej i działań podejmowanych na rzecz dobra wspólnego z
patriotyzmem, nie uwaŜamy, aby nasze codzienne działania mogły w jakiś sposób być
skierowane ku dobru wspólnemu, nie uwaŜamy krytycyzmu wobec historii za patriotyzm, za
to uwaŜamy bezkrytyczną dumę z niej za przejaw omawianej postawy. Jedynym elementem
zbieŜnym, ale jedynie częściowo, jest interesowanie się zrywami wolnościowymi innych
państw. Nasze rozumienie patriotyzmu przypomina jego wojenną, militarną wersję. Przez 17
lat pełnej suwerenności, pełnej wolności i niepodległości nie zmieniliśmy swojego
- 36 -
postrzegania tej postawy. Jednocześnie uwaŜamy się za patriotów w rozumieniu wojennym.
To równieŜ jest niepokojące. NaleŜy zastanowić się, czy nasze deklaracje nie są puste, czy
nasz patriotyzm nie jest „pusty jak wydmuszka”, cytując prof. Środę. Nasze deklaracje, choć
piękne, są puste i nieprzemyślane.
Czym taka sytuacja jest spowodowana? Po pierwsze kilkudziesięcioma latami istnienia
w naszym kraju ustroju komunistycznego, totalitarnego. W czasie jego trwania to właśnie
patriotyzm wojenny był tym aktualnym. Uczciwość wobec władzy ludowej nie była czymś,
czym moŜna było się pochwalić wśród znajomych. Lojalność wobec tej władzy takŜe była
bardziej oznaką braku patriotyzmu, niŜ jego posiadania. Przez cały ten okres władza zabijała
wszelką aktywność publiczną. Od 1980r. działania parawojenne przybrały na sile i
przerodziły się, w swego rodzaju, początkową fazę wojny domowej. Ludzie stawiali czynny
opór władzy, domagali się zwiększenia swobód i moŜliwości samodzielnego działania.
Przyczyna ta leŜy u podstaw popierania innych społeczeństw w swoich zrywach
wolnościowych, co obserwujemy przy okazji wyborów na Białorusi, czy obserwowaliśmy
przy okazji Pomarańczowej Rewolucji. My wiemy, co te narody czują i wiemy, jak waŜne
jest poparcie międzynarodowe, aby pokojowa próba obalenia władzy lub zmiany sposobów
jej działania nie przerodziła się w wojnę domową. Paradoksalnie więc, komunizm mający w
całości podporządkować nas państwu, wzbudził w nas słuszną postawę pomocy innym.
Kolejną przyczyną naszego niedostosowania pojęcia patriotyzmu do obecnej sytuacji
Polski są błędy w nauczaniu. Polska młodzieŜ dalej jest uczona dumy z historii i gotowości
poświęcenia się w obronie ojczyzny. W aktualnym programie nauczania nie myśli się o
wzbudzaniu postaw obywatelskich, które aktualnie mają rację bytu, tylko dalej uczy się
wartości obecnych w Polsce w latach okupacji. Na sztandarach naszych szkół cały czas
widnieją słowa „Bóg”, „Honor”, „Ojczyzna”. Nie oznacza to, Ŝe te wartości same w sobie są
złe, przeciwnie, są dobre. JednakŜe, gdy przekazuje się je w sposób nadmierny, stają się
zagroŜeniem dla wartości współcześnie aktualnych. Wartości te były poŜądane w czasach, w
których walczyliśmy o ojczyznę w sposób dosłowny, umierając za nią. Obecnie walczymy o
jej dobro juŜ nie śmiercią, ale prezentowaniem postaw obywatelskich, a mówiąc pełniej:
prezentowaniem postaw patriotyzmu obywatelskiego, współczesnego. Poza tym nauka
uczestnictwa w Ŝyciu publicznym, która w szkole jest realizowana poprzez działalność w
samorządzie uczniowskim, jest przekazywana źle. Samorząd najczęściej nie ma nic
wspólnego z samorządem, bo albo jego działania spotykają opór ze strony nauczycieli, albo
nauczyciele pracują w tej instytucji, wyręczając uczniów. Obie te sytuacje są złe.
- 37 -
Trzecią przyczyną tego mylenia pojęć jest zepsucie polskiej sceny politycznej. To
właśnie na niej powinniśmy upatrywać autorytetów, wielkich polskich patriotów. Biorąc pod
uwagę ilość skazywanych za przestępstwa z Kodeksu Karnego posłów, czy niezliczone
przypadki korupcji, trudno uwaŜać któregoś polityka za wzór do naśladowania. To nawet
dobrze, Ŝe nie wymieniamy takich zepsutych i złych postaw, za godne do naśladowania.
Jednocześnie musimy pamiętać o dwóch rzeczach: po pierwsze to my ich wybieramy, po
drugie nie wszyscy są tacy źli i zepsuci. PrzecieŜ to ludzie wybrali pana P. na posła, na
przedstawiciela Narodu. Cała ta sytuacja powoduje, Ŝe większość z nas nie znajduje
współczesnych autorytetów, ludzi, którzy współcześnie się czymś zasłuŜyli, i nie ma z kogo
czerpać wzorów. Z drugiej strony tacy ludzie z pewnością są, jednak działania, które podjęli
lub podejmują nie spotykają się ze zrozumieniem społeczeństwa. Leszek Balcerowicz
rozpoczął reformę, która była bolesna dla społeczeństwa. KaŜda reforma jest bolesna. Ludzie
z jednej strony chcą reform, ale jak przychodzi co do czego, to krzyczy się „Balcerowicz musi
odejść!”. To juŜ tylko i wyłącznie nasza wina, Ŝe nie rozumiemy potrzeby takich działań. A to
właśnie reformatorzy, najczęściej przez nas odrzucani i krytykowani, zasługują na miano
wielkich współczesnych polskich patriotów. To ich działania mają naprawdę na celu dobro
wspólne. Z tych ludzi powinniśmy brać przykład, aby nasz, Twój i mój, patriotyzm był
patriotyzmem prawdziwym, takim, który współcześnie jest tym potrzebnym i aktualnym.
Kolejną przyczyną nierozumienia patriotyzmu jest nasz sposób spędzania wolnego
czasu. Zamiast spędzać go w miejscach, w których przekazywane są treści zmieniające nas,
treści, które nas edukują, pogłębiają naszą wiedzę, chodzimy do supermarketu, do centrum
handlowego. Niewiele osób podziwia sztukę piękną. Takie najczęściej bezsensowne
spędzanie wolnego czasu powoduje zanik obecności w naszym Ŝyciu wielkich słów, wielkich
wartości. Nie moŜna bowiem mieć tych wielkich słów i wartości w Ŝyciu obecnych, kiedy ich
pogłębianie
odkłada
się
ciągle
na
dalszy
plan.
Musimy
kierować
się
zasadą
„zrównowaŜonego rozwoju”, gdyŜ to od nas zaleŜy, czy społeczeństwo w którym Ŝyjemy
będzie nastawione wyłącznie konsumpcyjnie, czy teŜ będzie gotowe dać cząstkę siebie
innym.
- 38 -
V Próba rozwiązania problemu
1. Przegląd działań podejmowanych
Udało mi się odnaleźć 2 inicjatywy, które są obecnie realizowane lub których załoŜenia
zostały podane. Pierwsza z nich jest juŜ realizowana. Projekt ten został przyjęty w deklaracji
„Patriotyzm jutra”, która 11 listopada 2005r. została podpisana przez premiera Kazimierza
Marcinkiewicza, ministra edukacji prof. Michała Seweryńskiego oraz ministra kultury
Kazimierza Ujazdowskiego. Tekst deklaracji znajduje się w załączniku 5.1.1. Niestety
patriotyzm, jaki ten program zamierza propagować, nie został określony. Biorąc pod uwagę
wymienione przykładowe konkursy, a są to konkursy historyczne, naleŜy uznać, iŜ patriotyzm
zawarty w deklaracji „Patriotyzm jutra” odnosi się do wartości aktualnych w historii.
Deklaracja ta nie pozostała niespełniona. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogłosił
program operacyjny „Patriotyzm jutra” (załącznik 5.1.2) z budŜetem w wysokości 5 mln
złotych. Cele, jakie zostały w nim wymienione, rzeczywiście mogą słuŜyć upowszechnieniu
współczesnego patriotyzmu. Obok podtrzymywania tradycji, pogłębiania świadomości
historycznej pojawia się „promocja świadomości i aktywnej postawy obywatelskiej”.
Program ten daje nadzieję, Ŝe patriotyzm zostanie wreszcie prawidłowo przekazany
młodzieŜy.
Drugą inicjatywą, której niestety znamy tylko załoŜenia, jest pomysł powołania
Narodowego Instytutu Wychowania. PoniewaŜ nie powstał jeszcze projekt ustawy mogę
opierać się jedynie
na doniesieniach prasowych. Magdalena Kula w materiale
opublikowanym 7 stycznia 2006r. w Gazecie Wyborczej pisze: „Powstanie Narodowy
Instytut Wychowania. Będzie szkolić nauczycieli i wychowawców, by – jak słyszymy w
Ministerstwie Edukacji – „przywrócili młodzieŜy tradycyjne wartości”.”. Jakie są te
tradycyjne wartości? Najpewniej jest to patriotyzm militarny i wartości wypisane na
sztandarach: „Bóg”, „Honor” i „Ojczyzna”. Jednak czy jest sens uczyć nauczycieli
przekazywania właśnie tych, pięknych, lecz nieaktualnych, wartości? PrzecieŜ, jak
powiedziała prof. Magdalena Środa: śaden męŜczyzna nie będzie się strzelał z innym tylko
dlatego, Ŝe ten pierwszy został zdradzony. ChociaŜ oczywiście moŜna im wmawiać, Ŝe
zachowania honorowe są cenne. Ja myślę, Ŝe to jest kompletnie błędna ścieŜka, taka
kuriozalna, folklorystyczna, dziwaczna. Nie naleŜy przekazywać wartości współcześnie
nieaktualnych. MoŜna o nich informować, ale mówienie, Ŝe naleŜy według nich postępować
jest niedorzeczne. Nie spowoduje to niczego innego, aniŜeli zamęt w głowach młodych ludzi i
ponowne „wydmuchanie” patriotyzmu. Młodzi ludzie znów nie będą wiedzieli, czym tak
- 39 -
naprawdę jest patriotyzm, bo program „Patriotyzm jutra” będzie uczył ich innego rozumienia
tego słowa. Poza tym pojawią się puste deklaracje, które nie będą miały Ŝadnego odbicia w
działaniach.
2. Propozycje działań
Jak powszechnie wiadomo nauka nowych postaw najłatwiej przychodzi młodzieŜy. W
związku w powyŜszym uwaŜam, Ŝe najbardziej efektywnym sposobem przywrócenia
patriotyzmowi aktualności i współczesnej uŜyteczności jest odpowiednia edukacja młodzieŜy.
Co naleŜy zmienić w obecnym systemie nauczania? Trzeba przekazywać patriotyzm w wersji
obywatelskiej, a nie militarnej. MłodzieŜ naleŜy uczyć przedsiębiorczości i samodzielności,
aby mogła podejmować samodzielne zadania dla dobra swojego i społeczeństwa. MłodzieŜ
naleŜy uczyć współdziałania w grupie, abyśmy byli społeczeństwem zwartym i
współpracującym, a nie zbiorem inteligentnych i mądrych jednostek, które swoich
umiejętności nie potrafią w pełni wykorzystać przez brak umiejętności współpracy. MłodzieŜ
naleŜy uczyć pracowitości, aby zdobytą wiedzę i umiejętności chciała wykorzystać.
MłodzieŜy naleŜy mówić, Ŝe zdobyte przez nią zdolności mają słuŜyć dobru całego
społeczeństwa. Nie naleŜy wymagać od uczniów Ŝycia według zasad XIX-wiecznych, takich
jak honor, czy śmierć za ojczyznę, bo spowoduje to hipokryzję i występowanie pustych
deklaracji, przez co młodzieŜ nie będzie brała odpowiedzialności za swoje słowa i działania.
NaleŜy pogłębiać świadomość historyczną i narodową wśród uczniów. Powinna być im
przekazywana wiedza zarówno o pozytywnych i słusznych działaniach Polaków, jak równieŜ
o tych, które zasługują na potępienie. Nie moŜna uczyć bezkrytyczności, bo moŜe to
spowodować narodzenie się postaw nacjonalistycznych. MłodzieŜ naleŜy równieŜ nauczyć
tolerancji. Nie jest to jednak moŜliwe poprzez zapamiętywanie regułek i wyrobienie
deklaratywności o swojej tolerancji. Potrzebna jest raczej nauka na przykładach. Tworzenie
klas integracyjnych, w których obok uczniów sprawnych uczą się dzieci niepełnosprawne, w
których obok Polaków uczą się Azjaci. Jedynie nauka tolerancji przez swoje codzienne Ŝycie
moŜe zaowocować.
Aby móc czegoś wymagać, naleŜy samemu postępować wg wymaganych zasad.
Przykład płynie z góry. Polscy politycy muszą dać przykład działań odpowiadających
współczesnemu patriotyzmowi. Muszą ograniczyć korupcję wśród siebie, skończyć z
kolesiostwem i partyjniactwem. Dopóki, dopóty osoby publiczne w Polsce będą prezentowały
negatywne wzorce zachowań, wśród społeczeństwa pogłębiać się będzie zniechęcenie do
- 40 -
polityki, do działań w imię dobra publicznego. Rządzący muszą dać przykład realizując
reformy, muszą przekonać społeczeństwo do ich słuszności i konieczności ponoszenia
cięŜarów reform. Nie jest to zadanie proste, ale potrzebne. RównieŜ media muszą działać tak,
aby społeczeństwo zaakceptowało słuszne i potrzebne reformy. Kiedy ludzie zobaczą, Ŝe
prawdziwym patriotyzmem jest podejmowanie i realizowanie trudnych działań, sami zaczną
działać podobnie. Biorąc przykład „z góry”, zaczną dbać o dobro wspólne, tym samym
wspierać rządzących w reformowaniu. JeŜeli osoby publiczne nie zmienią swoich
negatywnych zachować, „przeciętny Kowalski” równieŜ ich nie zmieni.
3. Strategia realizacji wybranego rozwiązania
Zmiany w systemie edukacji muszą być szerokie i ująć jego całość. Nie wystarczy
zmiana programów. Potrzebne jest zaangaŜowanie ze strony nauczycieli i ich wiara w
słuszność przekazywanych treści. PoniŜej prezentuję strategię realizacji planu dotyczącego
zmian edukacyjnych.
1. Zmiany w programie nauczania wiedzy o społeczeństwie.
2. Wprowadzenie podręczników opartych na nowym programie nauczania.
3. Zwiększenie liczby godzin lekcyjnych wiedzy o społeczeństwie.
4. Organizacja szkoleń dla nauczycieli.
5. Organizacja konkursów z zakresu wiedzy ekonomicznej i obywatelskiej oraz
europejskiej.
6. Zwiększenie roli samorządu uczniowskiego w Ŝyciu szkoły.
Omówienie planu:
W podstawie programowej, począwszy od szkoły gimnazjalnej, musi pojawić się
rozbudzanie postawy patriotyzmu obywatelskiego. Wprawdzie działanie to jest częściowo
realizowane, jednak nie pod taka nazwą. NaleŜy wszystkie działania z zakresu patriotyzmu
obywatelskiego nazwać tym patriotyzmem i pogłębić ich przekazywanie. Uczniowie muszą
wiedzieć, Ŝe wszystkie ich działania muszą być skierowane nie tylko ku ich dobru, ale takŜe
ku dobru całego społeczeństwa.
Patriotyzm w podręcznikach jest zbyt mało obszernie poruszony. W programie KOSS
jest mu poświęcony jedynie jeden rozdział. Podręcznik muszą w większym stopniu uczyć
patriotyzmu obywatelskiego. Nie moŜe to się odbywać poprzez uczenie regułek i teorii,
patriotyzm realizowany jest w praktyce i na tym muszą skupić się treści przekazywane w
- 41 -
podręcznikach. NaleŜy skonstruować zadania, poprzez wypełnienie których uczeń będzie
uczył się słuszności i potrzeby działań na rzecz dobra wspólnego.
Zwiększenie ilości treści przekazywanych na lekcjach nie moŜe odbyć się wyłącznie
poprzez poszerzenie podręczników. JuŜ obecnie mamy do czynienia z sytuacją, gdy
nauczyciel nie ma czasu na realizację całego podręcznika. Aby ta sytuacje zmienić naleŜy
zwiększyć ilość godzin wiedzy o społeczeństwie. Obecnie jest to jedna godzina lekcyjna
tygodniowo z całą, często więcej niŜ 30-osobową, klasą. UwaŜam, iŜ naleŜy wprowadzić 2
godziny lekcyjne WOS’u tygodniowo, w tym jedną z podziałem na grupy. Tylko w
niewielkich grupach moŜliwe jest sprawne przeprowadzenie lekcji „praktycznej”, w której
uczniowie przeprowadzą debatę, odegrają scenkę, bądź opracują projekt działań dla dobra
klasy. Jest to najwaŜniejsza część mojej strategii. Jednocześnie jest to najbardziej kosztowne.
Realizacja tej części planu spowoduje roczne koszty dla budŜetu państwa w wysokości ok.
100 mln zł. Jednak pytam: Czy nas moŜe być na to nie stać?, cytując premiera K.
Marcinkiewicza.
Kursy dla nauczycieli potrzebne są przede wszystkim w celu wyrobienia w nich
świadomości, Ŝe lekcja wiedzy o społeczeństwie nie jest lekcją „gorszą”. Uczniowie często
traktują te lekcje jako odpoczynek między j. polskim, a matematyką. NaleŜy zmienić to
podejście. Wbrew pozorom WOS jest jednym z najwaŜniejszych przedmiotów. Uczy
przedsiębiorczości. Uczy sposobów dochodzenia swoich praw. W moim projekcie uczy
równieŜ patriotyzmu obywatelskiego. Dopóki nauczyciele nie przestaną być pobłaŜliwi i
stawiać wyłącznie dobre oceny, bez względu na rzeczywistą ilość wiedzy zdobytej przez
ucznia, dopóty Ŝadne treści przekazywane na nim nie zostaną zapamiętane i realizowane w
Ŝyciu codziennym. Realizacja tego punktu zaleŜy wyłącznie od nauczycieli. Wystarczy, aby
zaczęli wymagać od uczniów prawdziwej rzetelnej nauki i prowadzić lekcję w sposób
przyjemny i efektywny.
Prawdziwe zainteresowanie wśród uczniów gimnazjum dany przedmiot moŜe wzbudzić
dzięki profitom, jakie dzięki jego nauce otrzymają. Tymi profitami mogą być róŜne nagrody
zdobyte w konkursach obejmujących swoim tematem wiedzę, jaka ci uczniowie zdobywali m.
in. na lekcjach wiedzy o społeczeństwie. NaleŜy przy tym pamiętać, Ŝe największą i
najbardziej poŜądaną nagrodą przez uczniów jest premia przy naborze do liceum. Obecnie
konkursy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej odbywa się wyłącznie w województwie
mazowieckim, a ta premia wynosi „jedynie” 14/200 punktów. UwaŜam, Ŝe ranga tego
konkursu powinna zostać podniesiona z konkurs tematycznego, do przedmiotowego, a tym
samym uczniowie powinni otrzymać zwolnienie z humanistycznej części egzaminu
- 42 -
gimnazjalnego i „wolny wstęp” do liceum. W zamian za to poziom tego konkursu musiałby
być podniesiony i poszerzony o elementy historyczne i polonistyczne (więcej prac
pisemnych). Jednocześnie kuratoria powinny organizować tematyczne konkursy z wiedzy o
Unii Europejskiej. Nie musiałyby one dawać aŜ 14p., ale fakt bycia laureatem takiego
konkursu powinien być uwzględniany przy naborze do liceum. Jednym z konkursów obecnie
organizowanych, ale niedających Ŝadnych profitów gimnazjalistom jest Sejm Dzieci i
MłodzieŜy. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe młodzieŜ, która moŜe brać w nim udział pochodzi równieŜ
ze szkół ponadgimnazjalnych, lecz fakt zdobycia przez ucznia gimnazjum jednego z 460
mandatów i wyprzedzenie części licealistów naleŜy uznać za osiągnięcie, które świadczy o
wysokim poziomie umiejętności posła na ten Sejm.
Samorząd uczniowski jest tym miejscem, gdzie moŜna testować umiejętności ucznia.
Nauczyciele powinni samorządowi umoŜliwić działanie w jak największej ilości sfer Ŝycia
szkoły. Uczniowie powinni mieć wpływ na decyzje dyrektora. Jednocześnie muszą najpierw
udowodnić, Ŝe moŜna uznać ich za osoby odpowiedzialne. Samorząd wszystkie swoje
działania powinien dokumentować, przedstawiać raporty z ich wykonania dyrekcji. JeŜeli
uczniowie sumiennie i starannie dbają o organizację Ŝycia szkoły, powinni zostać nagrodzeni
cząstką odpowiedzialności dyrektora.
Plan ten ma szanse być zrealizowany, nawet jeśli nie programowo i w skali
ogólnopolskiej, to z pewnością w poszczególnych szkołach. Nauczyciele mogą zacząć od
uczniów wymagać, co powinni robić juŜ wg obecnego programu i sytemu nauczania. Ilość
godzin lekcyjnych moŜe zostać poszerzona poprzez przyznanie kółek zainteresować
nauczycielom WOS’u. Samorząd uczniowski moŜe być nagradzany juŜ teraz, bez
wprowadzania zapisów ustawowych. Uczniowie mogą dostrzec moŜliwości jakie daje nauka
wiedzy o społeczeństwie bez tak wielkich profitów przy rekrutacji do liceum, jak te, które
daje j. polski czy matematyka. Większość mojego planu opiera się na dobrej woli zarówno
nauczycieli, jak i uczniów. MoŜe nawet takie przezwycięŜanie trudności własnymi siłami
wyjdzie uczniom lepiej, bo poznają walkę o swój interes w praktyce.
- 43 -

O stanie patriotyzmu we współczesnej Polsce

Transkrypt

Podobne dokumenty

Maski i twarze patriotyzmu Tischner o narodzie i Ojczyźnie

I Gorajskie Dyktando W czym przejawia się patriotyzm młodego

str.2

Polska nie gang, patriotyzm nie pierogi

Dla Polski warto pracować.

konkurs literacki

My wcale nie musimy do Europy wchodzić

Oblicza patriotyzmu

Polacy w Unii Europejskiej, Czy nowe znaczenie polskiego