Wspólne działanie czynników środowiskowych na zdrowie człowieka
Transkrypt
Wspólne działanie czynników środowiskowych na zdrowie człowieka
117 Sesja tematyczna XIX Wspólne działanie czynników środowiskowych na zdrowie człowieka Combined effect of environmental factors on human health Wiktor Preżdo1), Walentyna Zubkowa2), Lidia Kryczkowska3) 1) Katedra Ochrony Środowiska, Wyższa Szkoła Umiejętności im. S. Staszica, 25-353 Kielce, ul. Wesoła 52 Instytut Chemii, Akademia Świętokrzyska im. J. Kochanowskiego, 25-020 Kielce, ul. Chęcińska 5 3) Katedra Biotechnologii, Politechnika Charkowska, 61002 Charków, ul. Frunze 21, Ukraina 2) In industrial toxicology we recognize three basic types of toxic combined effects which influence human health: 1) uniformly when one component can be substituted by another without change in toxicity of the system; 2) independent combined effect when it is supposed that components affect different parts of an organism so that the effects of their influence are related; 3) synergistic or antagonistic influence combined, when toxic effect can not be defined on the basis of data on toxicity of separate components. The investigations of toxicity in volatile products from oxizing-thermal destruction of the naphthalene oil of coal tar were made by the authors and showed that the main components possess toxicity of the mixture obtained. Those are carbon oxide and carboxylic acids. They have maximum toxicity, despite their content in the vapor – gas – aerosol mixture being the smallest (from 0.9 to 2.7 %). However, the toxicity of aldehydes and ketones formed as well as vapor and oil aerosol are considerably smaller but the content of these products in the mixture changes in the range from 55.8 to 8.3 %. Key words: environmental factors, industrial toxicology, co-operative effect, oxizing-thermal destruction, naphthalene oil Wyróżniono cztery grupy układów gaz-aerozol oraz para-gaz-aerozol w toksykologii przemysłowej: 1) mieszaniny zawierające wejściowe, przejściowe oraz końcowe produkty cyklu produkcyjnego; 2) substancje, które stanowią domieszki do surowca (które z reguły nie biorą udziału w procesie technologicznym), a także produkty uboczne procesu; 3) mieszaniny jednorodnych lub zbliżonych składem substancji (np. benzyna, nafta, mieszanina tlenków azotu i in.); 4) mieszaniny substancji powstające w wyniku oksydacyjno-termicznego destrukcji polimerów, olejów, a także rozkładu podstawowej substancji produkcyjnej oraz mieszaniny, powstające w procesie reakcji chemicznych w powietrzu. Własne badania toksyczności lotnych produktów rozpadu oksydacyjno-termicznego oleju naftalenowego smoły węglowej wykazały, że głównymi składnikami, decydującymi o toksyczności otrzymanej mieszaniny, są tlenek węgla oraz kwasy karboksylowe. Posiadają one wyższą toksyczność, mimo że w składzie mieszaniny par-gaz-aerozol ich zawartość jest najmniejsza (od 0.9 do 2.7%). Natomiast toksyczność powstałych aldehydów i ketonów oraz pary i aerozolu oleju jest znacznie mniejsza, chociaż zawartość tych produktów w mieszaninie waha się od 55.8 do 8.3 %. Słowa kluczowe: czynniki środowiskowe, toksykologia przemysłowa, wspólne działanie, rozpad oksydacyjno-termiczny, olej naftalenowy 118 Środowisko człowieka a jego zdrowie Zastosowanie przeciwutleniaczy rozpuszczalnych w tłuszczach do walki ze stresem nadfioletowym Application of oil-soluble antioxidants during UV-stress Lidia Kryczkowska1), Oksana Strus1), Anna Bielińska1), Wiktor Preżdo2) 1) 2) Katedra Biotechnologii, Politechnika Charkowska, 61002 Charków, ul. Frunze 21, Ukraina Katedra Ochrony Środowiska, Wyższa Szkoła Umiejętności im. S. Staszica, 25-353 Kielce, ul. Wesoła 52 The comparison of the influence of α-tocopherol and β-carotene on the index of free radical oxidation and antiradical protection of some tissues in body under UV-radiation stress was carried out. Introduction of α-tocopherol and mostly β-carotene 30 min before UV-stress led to decrease in cholesterol content increasing the phospholipids and changing their ratio. Introduction of β-carotene with biologically active substances decreases antioxidative activity for lipid extracts more than at introducing α-tocopherol alone. Carotene antioxidative activity, combining high biological accessibility, provides prospects for its application in antistress therapy when decrease in free-radical activation processes is needed. Key words: antioxidants, UV-radiation, β-carotene, α-tocopherol, free radicals Przeprowadzono porównanie efektywności β-karotenu i α-tokoferolu według wskaźników utleniania wolnorodnikowego i zabezpieczenia niektórych tkanek organizmu przed wolnymi rodnikami podczas stresów nadfioletowych (oddziaływania promieniowania UV). Wprowadzenie do organizmu α-tokoferolu, a jeszcze w większym stopniu β-karotenu za 30 minut do stresu nadfioletowego doprowadziło do zmniejszenia zawartości cholesterolu we krwi, zwiększenia zawartości fosfolipidów, a również do zmiany ich relacji. Wprowadzenie β-karotenu razem ze substancjami biologicznie czynnymi obniżało poziom aktywności ekstraktów lipidowych jako antyutleniaczy w większym stopniu, niż po wprowadzeniu tylko samego α-tokoferolu. Aktywność +β-karotenu jako przeciwutleniacza w połączeniu z wysoką dostępnością biologiczną pozwala prognozować możliwość jego zastosowanią podczas terapii antystresowej, kiedy następuje konieczność obniżenia aktywności procesów utleniania wolnorodnikowego. Słowa kluczowe: antyutleniaczy, promieniowanie nadfioletowe, β-karoten, α-tokoferol, wolne rodniki 119 Czynniki środowiskowe a zdrowie Chemiczne składniki środowiska przyrodniczego a choroby alergiczne Chemical components of natural environments but allergic diseases Barbara Piekarska1), Bolesław K. Samoliński1,2) 1) Akademia Medyczna w Warszawie, Wydział Nauki o Zdrowiu, Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych 02-097 Warszawa, ul. Banacha 1a 2) Zakład Alergologii i Immunologii Klinicznej, Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny 02-097 Warszawa, ul. Banacha 1a In the last years a growth of the number of an scientific publications bringing up issues of the influence of environmental conditioning on the state of health of the man is being observed. Numerous views included in them and conclusions every now and then a little more often confirm that environmental conditioning in the straight majority of cases is just deciding it about the state of health. Carried experimental research and epidemiological observation indicate, that presence can have important effect in environment of additional factor (adjuvant) development can have important effect and in dynamics many affections also it and allergy. Probably, it is related with influence of new element of environment of person in it chemical substance, there be result of civilization development or with this style of life related. Speculations exist that these environmental factors can facilitate the development of the allergization, particularly at persons with appropriate genetic base. The influence of agents has character mixt up (compound, overlapping each other). The body of the man is usually exposed to a lot of factors about different concentrations or intensities. Effects of such an exhibition depend not only on quality and quantitative composition of substances having an influence, but also from the possibility of appearing of interaction between different substances. Manifestations of the adverse influence of agents often have non-specific character what is making the identification of the etiological factor it difficult and sometimes even he isn't putting the participation of these factors at peeping at the patient. Chronic diseases, as the bronchial asthma have a long stretch of the development very much and usually multifactorial etiology. Well-known there are many chemical substances having the influence on coming into existence of allergic diseases, however the assessment of their influence on coming into existence of allergic diseases is a difficult and complex process. It is tied up with the abundance of sources of the origin of substance, simultaneous exposing to the same substances of around many sources, with problem of identifying all allergic diseases and the individual sensitivity of the organism. Chemical relationships will be presented in article house In the article presented substances which have essential meaning, which has great importance in aspect of environmental threat related with unsuitable functioning immunological match with reference to allergic diseases. Key words: chemical components, natural environment, allergic diseases W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby publikacji naukowych poruszających problematykę wpływu uwarunkowań środowiskowych na stan zdrowia człowieka. Zawarte w nich liczne poglądy i wnioski coraz częściej potwierdzają, że to właśnie uwarunkowania środowiskowe w zdecydowanej większości przypadków rozstrzygają o stanie zdrowia. Przeprowadzone badania doświadczalne i obserwacje epidemiologiczne wskazują, że obecność w środowisku czynników dodatkowych (adiuwiantów) może mieć istotny wpływa na rozwój i dynamikę wielu schorzeń w tym również i alergii. Prawdopodobnie jest to związane z wpływem nowych elementów środowiska człowieka (w tym substancji chemicznych), będących skutkiem rozwoju cywilizacyjnego bądź związanego z tym stylem życia. Istnieją przypuszczenia, że te czynniki środowiskowe mogą ułatwiać rozwój alergizacji, szczególnie u osób z odpowiednim podłożem genetycznym. Oddziaływanie czynników chemicznych ma charakter mieszany (złożony, nakładający się). Zwykle organizm człowieka narażony jest na wiele czynników o różnych stężeniach bądź natężeniach. Skutki takiej ekspozycji zależą nie tylko od składu jakościowego i ilościowego oddziałujących związków chemicznych, ale również od możliwości występowania interakcji pomiędzy różnymi substancjami. Objawy niekorzystnego oddziaływania czynników chemicznych mają często charakter niespecyficzny, co utrudnia identyfikację czynnika etiologicznego, a niekiedy nawet nie nasuwa u pacjenta podejrzenia udziału tych czynników. Przewlekłe schorzenia, jak astma oskrzelowa mają bardzo długi okres rozwoju i zazwyczaj wieloczynnikową etiologię. Znanych jest wiele substancji chemicznych mających wpływ na powstawanie chorób alergicznych, jednak ocena ich wpływu na powstawanie chorób alergicznych jest procesem trudnym i złożonym. Związane jest to z mnogością źródeł pochodzenia substancji, jednoczesnym narażeniem na te same substancje z wielu źródeł, trudnością zidentyfikowania wszystkich czynników szkodliwych oraz indywidualnej wrażliwości organizmu. W artykule zostaną przedstawione związki chemiczne, które mają istotne znaczenie w aspekcie środowiskowych zagrożeń związanych z niewłaściwym funkcjonowaniem układu immunologicznego w odniesieniu do chorób alergicznych. Słowa kluczowe: substancje chemiczne, środowisko przyrodnicze, choroby alergiczne 120 Środowisko człowieka a jego zdrowie Czynne i bierne palenie w środowisku wielkomiejskim weryfikowane badaniem poziomu CO w wydychanym powietrzu Active and passive smoking in inner city population verified by examination of CO level in expired air Tadeusz Jędrzejczyk, Marzena Zarzeczna-Baran, Łukasz Balwicki Zakład Zdrowia Publicznego i Medycyny Społecznej Akademii Medycznej w Gdańsku, 80-210 Gdańsk, ul. Aleja Zwycięstwa 42a, [email protected] Smoking – both active and passive is one of the main challenge for health promotion and education. One of the reason why toxic effects of smoking is underestimated is lack of immediate negative effects which are consequence of inhalation. The aim of this paper is to confirm that examination of carbon monoxide level in expired air by smokeliser is helpful as diagnostic and education purposes. It allows verification of questionnaires projects. This examination deliver also immediate information for participant about blocked by CO hemoglobin. This examination can also check other than smoking sources of carbon monoxide in environment. Pilot study which was conducted in Gdynia confirmed that both aims – education and diagnostic can be achieved. Among 141 diagnosed person, 29 described themselves as active smokers and 53 were passive smokers. We confirmed correlation between level of Co in expired air and severity of smoking dependence. Heavy smokers (above 20 cigarettes daily) had the level 26,2 pp, compared with moderate and light smokers (12,9). Further researching should be done to prepare comprehensive model of population screening towards passive smoking and carbon monoxide environmental exposure. Key words: smoking, passive smoking, exposure for carbon monoxide, examination of carbon monoxide Palenie zarówno czynne jak i bierne pozostaje jednym z najważniejszych wyzwań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia. Jedną z przyczyn niedoceniania szkodliwości narażenia na dym tytoniowy jest brak szybkich objawów świadczących o negatywnym oddziaływaniu substancji w nim zawartych na organizm. Celem pracy było potwierdzenie, że badanie poziomu tlenku węgla w wydychanym powietrzu za pomocą smokelisera ma zarówno walory diagnostyczne jak i edukacyjne. Pozwala na weryfikację odpowiedzi udzielonych w trakcie zbierania wywiadu. Daje jednocześnie badanemu zwrotna informację o obecności substancji toksycznej, jaką jest tlenek węgla, w hemoglobinie krwi. Jednocześnie wyzwaniem jest określeniem wpływu innych niż dym tytoniowy źródeł tlenku węgla. Przeprowadzone przez nas pilotowe badania potwierdziły w praktyce obydwa założenia. Wśród przebadanych przez nas 141 osób, 29 przyznało się do aktywnego palenia a 53 było w większym lub mniejszym stopniu narażonych na bierną inhalację dymu tytoniowego. Potwierdziliśmy korelację stężenia karboksyhemoglobiny z intensywnością palenia. Średni wynik osób palących umiarkowanie (12,9) był dwukrotnie niższy od osób palących intensywnie (26,2). Szersze badania z wykorzystaniem smokeliserów są potrzebne, aby wypracować właściwy wzorzec badań realizowanych w różnych warunkach. Słowa kluczowe: palenie, bierne palenie, narażenia na tlenek węgla, badanie poziomu tlenku węgla 121 Czynniki środowiskowe a zdrowie Występowanie i oznaczanie azotanów (V) i azotanów (III) w środowisku The presence and determination of nitrates and nitrites in the enironment Andrzej Gierak Zakład Chemii Analitycznej, Instytut Chemii Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Akademia Świętokrzyska 25-020 Kielce, ul. Chęcińska 5, [email protected] Nitrogen is present in waters in various forms, as dissolved in water molecular nitrogen or in the dissolved organic or inorganic compounds. The compounds of nitrogen present in waters, when being under the influence of different biochemical processes, undergo numerous changes. The nitrogen from the organic compounds is changed into inorganic compounds, with the use of bacteria. The thus obtained inorganic forms are mostly nitrate ions. Nitrates are easily dissoluble in waters and they are very common there. In polluted waters, apart from nitrates, there are present ammonium, cyanide and nitrite ions. The ammonium ions are mostly present in the reducing conditions. In the oxidizing conditions they are nitrified to the nitrate ions. Nitrates are easily dissoluble in waters and they can appear there as nitrates NO3- or as salts containing nitrite anion NO2-. The issue of the influence exerted by nitrates on the environment is very complex. This results from the presence of many factors, the influence of which has not yet been finally proven. However, it has been stated that the reason for the presence of a high level of nitrates in waters, is the common usage of nitrogen fertilizers, which contribute to the eutrophication of reservoirs, thus threatening the life and health of humans. It is harmful to the life of people and animals to overfertilize plants with nitrogen because this leads to the reduction in their biological value. The overfertilized plants contain nitrates NO3 and nitrogen oxide which are precursors of the cancerogenic and mutagenic nitrosamines which degenerate DNA code. Apart from nitrates (V) and (III), there are other very important substances which influence the chemistry of the environment; these are nitrogen oxides, labeled as NOX. These contain oxides: NO and NO2, with the group of their derivatives, and they can be the precursors of nitrates. The content of nitrogen oxides in the clean air is about 0,005 mg/m3 and it is often exceeded even doubly. The increase in the amount of NOX in the atmosphere, which has been observed for the last 40 years, is mostly the result of the increase in the consumption of solid fuels, motor transport and air transport, and, to a lesser degree, the result of using artificial nitrogen fertilizers, high-temperature technological processes, digesting metals and nitrification. The nitrates which are present in waters can cause the illness called “the blue-baby syndrome”. Key words: nitrates, nitrites water, environmental, analysis Azot w wodach występuje w różnych formach, jako rozpuszczony w wodzie azot cząsteczkowy lub w rozpuszczonych organicznych i nie organicznych związkach. Związki azotu zawarte w wodach, pod wpływem procesów biochemicznych ulegają licznym przemianom. Azot ze związków organicznych, przy współudziale bakterii, przeprowadzany jest w formy nieorganiczne. Formy te, to przede wszystkim jony azotanowe. Azotany są bardzo dobrze rozpuszczalne w wodach i występują w nich powszechnie. W zanieczyszczonych wodach występują także jony amonowe, cyjankowe i azotanowe (III). Jony amonowe występują głównie w warunkach redukcyjnych. W warunkach utleniających – podlegają nitryfikacji do jonów azotanowych. Azotany są związkami dobrze rozpuszczalnymi w wodzie, i mogą występować w niej jako azotany (V), sole zawierające ujemnie naładowany jon azotanowy(V) NO3- lub azotany (III), sole zawierające ujemnie naładowany jon azotanowy(III) NO2-. Zagadnienie wpływu azotanów na środowisko jest bardzo złożone. Składają się na nie różne czynniki, wpływ których nie został udowodniony ostatecznie. Dowiedziono, że przyczyną wysokiego poziomu azotanów wodach są powszechnie stosowane nawozy azotowe, które w dużej mierze przyczyniają się do eutrofizacji zbiorników wodnych, zagrażając tym samym życiu i zdrowiu ludzi. Szkodliwe dla życia ludzi i zwierząt jest nadmierne nawożenie azotem roślin, które prowadzi do zmniejszenia ich wartości biologicznej. Rośliny takie, zawierają azotany NO3, oraz tlenki azotu, będące prekursorami kancerogennych nitrozoamin, rakotwórczych i mutagennych, zaburzających kod genetyczny. Oprócz azotanów (V) i (III) w chemii środowiska znaczną rolę odgrywają tlenki azotu, oznaczone ogólnym wzorem NOX. Obejmują one zasadniczo tlenki: NO i NO2 wraz z grupą ich pochodnych i mogą być prekursorami azotanów. Zawartość tlenków azotu w czystym powietrzu wynosi ok. 0,005 mg/m3 i często przekraczana jest nawet dwukrotnie. Obserwowany na przestrzeni ostatnich 40 lat wzrost koncentracji NOX w atmosferze jest w dużej mierze wynikiem wzrastającego zużycia paliw stałych a także motoryzacji i transportu lotniczego, w mniejszym stopniu – stosowania sztucznych nawozów azotowych, wysokotemperaturowych procesów technologicznych oraz trawienia metali i nitrowania. Azotany znajdujące się w wodach mogą przyczynić się do powstawania choroby zwanej „syndrom niebieskiego dziecka”. Słowa kluczowe: azotany (V), azotany (III), woda, środowisko, analiza 122 Środowisko człowieka a jego zdrowie Możliwości wykorzystania wskaźników AQI (Air Quality Index) w procesie komunikowania środowiskowego ryzyka zdrowotnego Possibilities of Air Quality Index application for the risk communication of environmental health Małgorzata Kowalska1), Leszek Ośródka2), Krzysztof Klejnowski3), Jan E. Zejda1), Ewa Krajny2) Marek Wojtylak2) 1) Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice, [email protected] Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Oddział w Krakowie 3) Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Zabrze 2) Background. Air Quality Index is very often used index in public health for the risk communication of environmental health. Actually data suggests that in Poland no available index original and typical for aero sanitary conditions in region, although some trials were undertaken in Silesia voivodeship and Gdańsk city. Conception of AQI was proposed by EPA in 1999 and leads to classify of air quality according to concentrations of elementary pollutants (PM10, PM2, 5, ozone, SO2, NO2 and CO). Each quality category describes air quality from “good-healthy” to “dangerous-unhealthy” air quality. The American, French, British and German AQI are the most frequently used index in environmental health. The aim of study. The aim of the study was to present aero sanitary conditions in Silesia Agglomeration according to selected AQI and assess the relationship between value of calculated AQI and daily total and specific mortality (cardiovascular and respiratory mortality). Material and methods. Data concerning ambient air pollution and meteorological conditions were calculated as 24-hour area averages and were obtained from regional network. Daily counts of deaths in 2001-2002 were obtained from the Central Statistical Office in Warsaw. The records included total number of deaths, the number of deaths due to cardiovascular and respiratory diseases. Percentage of days with selected AQI categories was calculated according to available method (American, French, British and German). Relationship between the daily number of deaths and value of AQI was estimated by means of Spearman correlation analysis. Finally, the obtained results were verified by ANOVA Kruskal-Wallis procedure. Results and conclusions. The obtained results suggest disagreement in the range of air quality according to selected classification method. Percentage of days with “dangerous air quality” was calculated to chosen method from 0,1% (American method) to 6,2% (German or British method), respectively and usually concerned winter season. We noted statistically significant relationship between daily number of total deaths and deaths due to cardiovascular/respiratory diseases and air quality index in the elderly (population aged 65+ years). Key words: air quality index, daily mortality, public health Wstęp. Wskaźnik jakości powietrza (z ang. Air Quality Indeks) jest coraz częściej wykorzystywanym wskaźnikiem w zdrowiu publicznym dla komunikowania środowiskowego zagrożenia zdrowia, związanego z konkretnymi zanieczyszczeniami powietrza. Aktualne dane sugerują, iż w Polsce nie opracowano jak dotąd oryginalnego i typowego dla warunków aerosanitarnych naszego kraju wskaźnika jakości powietrza, choć pewne próby zostały podjęte w woj. śląskim oraz Gdańsku. Koncepcja indeksu AQI zaproponowana w 1999 roku przez EPA zmierza do określenia poszczególnych klas jakości powietrza w oparciu o stężenia podstawowych zanieczyszczeń (PM10, PM2,5, ozon, SO2, NO2 oraz CO) oraz przyporządkowaniu im kategorii od „dobra” po „niebezpieczna” jakość powietrza. Dotychczas najczęściej wykorzystywanymi w zdrowiu środowiskowym są wskaźniki powstałe na podstawie systemów: amerykańskiego, francuskiego, brytyjskiego i niemieckiego. Cel pracy. Celem prezentowanej pracy jest przedstawienie sytuacji aerosanitarnej w Aglomeracji Górnośląskiej, w oparciu o wybrane wskaźniki AQI oraz wykazanie zależności pomiędzy wartością obliczonych indeksów jakości powietrza a umieralnością ogólną i specyficzną. Materiał i metoda. Dla realizacji założonego celu pracy zgromadzono dane dotyczące średniodobowych stężeń pyłu PM10 oraz dwutlenku siarki SO2 pochodzące z regionalnej sieci monitoringowej, a także dane dotyczące średniodobowej liczby zgonów ogółem oraz zgonów z powodu chorób układu krążenia i układu oddechowego pochodzące z GUS w Warszawie, dotyczące okresu 2001-2002. Obliczono wartości odsetkowe opisujące liczbę dni w poszczególnych klasach AQI, analizowano kategorie powstałe w oparciu o system amerykański, francuski, brytyjski i niemiecki. Następnie określono zależności pomiędzy wartością indeksów jakości powietrza a średniodobową liczbą zgonów ogółem i zgonów z powodu wybranych przyczyn, przy pomocy współczynników korelacji rang Spearmana. Ostatecznie uzyskane wyniki weryfikowano za pomocą testu ANOVA Kruskala-Wallisa. Wyniki. Uzyskane wyniki sugerują, iż występują znaczne rozbieżności w zakresie kategorii jakości powietrza w zależności od zastosowanego systemu klasyfikacji, odsetek dni z „ niebezpieczną jakością powietrza” kształtował się w zakresie 0,1% (system amerykański) do 6,2% (system niemiecki i brytyjski) i zazwyczaj dotyczył sezonu zimowego. Statystycznie znamienne wartości współczynników korelacji Spearmana uzyskano dla zależności pomiędzy jakością powietrza a średniodobową liczbą zgonów ogółem, a także zgonów z powodu chorób układu oddechowego i układu krążenia w populacji osób po 65 roku życia. Słowa kluczowe: indeks jakości powietrza, dobowa umieralność, zdrowie publiczne 123 Czynniki środowiskowe a zdrowie Analiza wybranych czynników pracy w środowisku pracy pielęgniarskiej i wymiarów wypalenia zawodowego Analysis of selected work factors in nursing practice environment and burnout dimensions Dorota Jachimowicz-Wołoszynek1), Aleksandra Woderska2), Dorota Rogala1), Żaneta Skinder1) 1) Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medium im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia 2) Studentka Wydziału Nauk Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Collegium Medium im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Aim. The aim of this study was to identify the relations between selected work factors in nursing practice environment and burnout dimensions (emotional exhaustion, depersonalization and personal accomplishment). Method. The research sample consisted of 151 nurses from 10 different wards located in two hospitals in Bydgoszcz. In a survey two questionnaires were followed: the Maslach Burnout Inventory (MBI) to assess the level of burnout dimensions and a tool referred to selected work factors. Findings. The results found that nursing practice environment aspects such as: health risk, interpersonal relations, work – privacy conflict, time pressure, rush at work and qualifications’ exceeding differentiate all of burnout dimensions. The findings suggest the importance of the work setting conditions for employees' well-being. Key words: burnout syndrome, emotional exhaustion, depersonalization, personal accomplishment, work environment Cel. Głównym celem podjętych badań było określenie związku pomiędzy wybranymi czynnikami pracy w środowisku pracy pielęgniarskiej i wymiarami wypalenia (wyczerpaniem emocjonalnym, depersonalizacją i osobistym zaangażowaniem). Metody. Grupę badawczą stanowiło 151 pielęgniarek pracujących na dziesięciu zróżnicowanych oddziałach dwóch bydgoskich szpitali. W celu przeprowadzenia badań zastosowano dwa kwestionariusze: Maslach Burnout Inventory (MBI) do oszacowania poziomu komponentów wypalenia zawodowego oraz narzędzie badawcze odnoszące się do poszczególnych czynników pracy. Wyniki. Badania wykazały, iż następujące czynniki środowiska pracy pielęgniarskiej: poczucie zagrożenia zdrowia, relacje interpersonalne, konflikt pomiędzy pracą a życiem pozazawodowym, poczucie presji czasu, pośpiech w pracy i przekraczanie kwalifikacji zawodowych różnicują wszystkie komponenty syndromu wypalenia zawodowego. Uzyskane wyniki wskazują na niebagatelny wpływ wielu czynników pracy na pracowników wypełniających obowiązki zawodowe. Słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, wyczerpanie depersonalizacja, osobiste zaangażowanie, środowisko pracy emocjonalne, 124 Środowisko człowieka a jego zdrowie Wpływ czynników środowiskowych i behawioralnych na stan zdrowia pacjentów chorujących na cukrzycę The impact of environmental and behavioural factors on the state of health of diabetics Paweł Skoczylas, Agata Kwietniak, Włodzimierz Stelmach Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Zakład Medycyny Społecznej 90-643 Łódź, ul. Żeligowskiego7/9 The increasing number of diabetes cases worldwide, and the associated increase in organ complications over the last 20 years, has caused the WHO to recognize diabetes as a social disease which has a substantial impact on the health of the general population. According to World Health Organization data, a case of diabetes is diagnosed somewhere in the world every 4 seconds. 3.8 million people die of this disease annually (as compared to AIDS which claims 3.1 million). In Poland, diabetes affects approximately 2 million individuals (approximately 5% of the population). The risk of developing this disease is increased by modern lifestyles – improper diet and lack of physical activity. According to estimates, the number of diabetics will rise systematically in Poland and worldwide – this disease will take on the scope of a true, 21st century pandemic. As such, diabetes has become one of the most serious social diseases. The highest rate of diabetes is currently found in Finland. At present, there are approximately 194 million diabetics worldwide. The fact that in 1995 there were approximately 125 million diabetics worldwide and that the number could top 300 million by the year 2030, is testament to the alarming rate at which this social disease in growing. This is the price paid for an increase in the average lifespan, an improper diet which has resulted in obesity among a sizeable portion of the population, a general lack of physical activity and a lifestyle not conducive to good health. In the United States, mortality caused by diabetes has increased by 30% in the last 20 years. This is caused by an avalanche of new diabetes cases. It is estimated, that at the time of diagnosis (typically between the 40th and 60th year of life) expected lifespan is reduced by 5-10 years as compared to the healthy population’s average. In recent years, we have observed a dramatic increase in the number of diabetes cases in the developed countries. The number of diabetes cases in India may triple in the second decade of the 21st century and double in China. Particularly alarming is the disease’s trend to cross age barriers. Statistics prove that between 1990 and 1998, the number of diabetes cases among those over 40 years of age increased by 40%, and by as much as 70% among those in their thirties. Key words: diabetes, environmental factors, behavioural factors Wzrastająca liczba przypadków cukrzycy na świecie oraz wzrost liczby związanych z nią powikłań wielonarządowych w ciągu ostatniego dwudziestolecia spowodowały, że WHO uznała ją za chorobę społeczną, wywierającą istotny wpływ na ogólny stan zdrowia społeczeństwa. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia co 4 sekundy na świecie diagnozowany jest nowy przypadek cukrzycy. Rocznie na tę chorobę umiera 3,8 mln ludzi (dla porównania – na AIDS 3,1 mln).W Polsce cukrzycą dotkniętych jest ok. 2 milionów osób (ok. 5% ludności). Ryzyko choroby zwiększa współczesny styl życia – nieodpowiednia dieta i brak aktywności fizycznej. Według prognoz, w ciągu najbliższych lat, zarówno w Polsce, jak i na świecie, liczba chorych na cukrzycę będzie systematycznie wzrastać – choroba ta przybierze rozmiary prawdziwej pandemii XXI wieku. Tym samym cukrzyca stała się jedną z najpoważniejszych chorób społecznych. Najwyższy wskaźnik zachorowalności odnotowuje się obecnie w Finlandii. Na świecie współcześnie żyje około 194 mln diabetyków. Fakt, że w roku 1995 na cukrzycę chorowało na świecie około 125 mln osób, a w roku 2030 liczba ta może przekroczyć 300 mln – świadczy o zastraszającym tempie rozwijania się tej cywilizacyjnej choroby. Jest to cena, jaką płaci się za wydłużenie średniej długości życia, niewłaściwą dietę, której konsekwencją jest otyłość znacznej części społeczeństwa, brak aktywności fizycznej oraz antyzdrowotny styl życia. W USA umieralność z powodu cukrzycy wzrosła w ciągu ostatnich 20 lat o 30% Jest to spowodowane lawinowym wzrostem liczby zachorowań. Ocenia się, że z chwilą rozpoznania choroby (zwykle pomiędzy 40. a 60. rokiem życia) oczekiwana długość życia skraca się o 5 – 10 lat w stosunku do populacji zdrowej. W ostatnich latach obserwuje się gwałtowny wzrost zachorowań na cukrzycę w krajach o dynamicznie rozwijających się gospodarkach. Liczba przypadków w Indiach może potroić się w drugiej dekadzie XXI w, w Chinach może ulec podwojeniu. Niezwykle alarmujące jest również przekraczanie przez cukrzycę barier wiekowych. Statystyki stwierdzają, że w latach 1990-1998 u osób po 40. roku życia liczba zachorowań na cukrzycę zwiększyła się o 40 proc., zaś u trzydziestolatków – aż o 70 proc. Słowa kluczowe: cukrzyca, czynniki środowiskowe, czynniki behawioralne