Podstawy ekonomii II Do czego przydaje się

Podstawy ekonomii II
Do czego przydaje się makroekonomia?
- ważna dla przedsiębiorców, ponieważ umożliwia im przewidywanie wydarzeń w
przyszłości (np. wcześniejsze rozwinięcie mocy wytwórczych, by skorzystać na wzroście
popytu w czasie dobrej koniunktury)
- ważna dla polityków do prowadzenia dobrej polityki gospodarczej (np. pozwala
podejmować działania zapobiegające recesji, oceniać w jaki sposób zmiany polityki
wpływają na typy dóbr produkowane w gospodarce etc.)
- ważna dla wyborców, by żądali od polityków prowadzenia dobrej polityki gospodarczej
(np. pozwala ocenić różne propozycje, co do zmiany podatków i wydatków rządu)
I.
Zjawiska makroekonomiczne
Realny produkt krajowy brutto (PKB; produkcja) – mierzy faktyczną, fizyczną produkcję
dóbr i usług.
Potencjalny PKB – wielkość produkcji, którą gospodarka może wytworzyć w długim okresie
(podawana przeciętnie dla jednego roku) przy danych, istniejących czynnikach wytwórczych.
Inaczej mówiąc: wielkość produkcji, jaka zostałaby wytworzona, gdyby gospodarka nie
przechodziła boomów, ani recesji (czyli nie biorąca pod uwagę czynnika cyklicznego).
Rzeczywisty PKB – wielkość produkcji, która rzeczywiście została w danym roku
wytworzona.
Czynniki wytwórcze nigdy nie są wykorzystane w 100% ponieważ przy wysokim stopniu
wykorzystania czynników produkcji koszt krańcowy szybko rośnie i przewyższa krańcową
korzyść. Z tego powodu rzeczywisty PKB może być zarówno wyższy, jak i niższy niż
potencjalny.
Luka PKB [output gap] – różnica między PKB: potencjalnym a rzeczywistym.
Fluktuacje – zmiany czasowo odbiegające od trendu.
Rozkwit (ożywienie, boom) – okres, gdy realny PKB zwiększał się.
Recesja – okres, gdy realny PKB obniżał się.
Dno – ostatni okres (np. kwartał) recesji.
Szczyt – ostatni okres (np. kwartał) ożywienia.
Schemat cyklu koniunkturalnego
wielkość
PKB
wzrost PKB
(w %)
rozkwit +
szczyt
rozkwit
recesja
Schemat cyklu koniunkturalnego
szczyt
0
dno
recesja –
dno
czas
czas
Uwaga: przeważnie przyjmuje się, że recesją nazywamy okres, gdy realny PKB obniża się
przez dwa lub więcej kwartały. A więc krótkotrwały spadek produkcji w jednym miesiącu
nie oznacza jeszcze recesji (ponieważ może być wywołany np. czynnikami sezonowymi).
Nominalny PKB – PKB w cenach bieżących, czyli istniejących w momencie wytworzenia
towaru
Realny PKB ( = PKB w cenach stałych)
Wielkość nominalnego PKB skorygowana o skutki inflacji, wyrażona w cenach z pewnego
okresu (określanego jako rok bazowy).
PKB per capita – PKB podzielony przez liczbę mieszkańców.
Ilość wytworzonej w ciągu roku produkcji na jednego mieszkańca.
PKB per capita wg PSN (parytetu siły nabywczej) – dostosowany o różnice poziomów cen
między różnymi krajami (w krajach biedniejszych poziom cen wyrażony w walucie
zagranicznej jest niższych niż wyrażony w wartości dóbr).
W gospodarce istnieje bardzo wiele stóp procentowych. W makroekonomii przeważnie
będziemy mówić o jednej stopie, gdyż wszystkie te stopy są ze sobą związane (w finansach
zjawisko to opisuje np. teoria oczekiwań struktury stóp procentowych).
W gospodarce polskiej najbardziej reprezentatywną stopą procentową jest WIBOR (Warsaw
Interbank Offered Rate) – stopa procentowa na rynku międzybankowym (rynku, na którym
banki komercyjne udzielają sobie nawzajem pożyczek). WIBOR 1M oznacza stopę dla
pożyczek na okres miesiąca, WIBOR 3M – na trzy miesiące. W Unii Europejskiej będzie to
EURIBOR, dla Wlk. Brytanii LIBOR.
Realna stopa procentowa – nominalna stopa procentowa skorygowana o skutki zmian cen.
Podaż pieniądza – gotówka i wkłady ludności w bankach.
Pieniądz realny (= realna podaż pieniądza) – nominalna podaż pieniądza podzielona przez
poziom cen.
II.
Główne narzędzia w analizie ekonomicznej
Model – uproszczony opis gospodarki.
Wszystkie nauki używają modeli. Np. w geografii modelem jest mapa.
Modele ekonomiczne mogą:
• prawidłowo albo błędnie odzwierciedlać rzeczywistość
• być odpowiednio dobrane lub źle dobrane do potrzeb analizy
• być zbyt rozbudowane (skupiać się na niepotrzebnych przedmiotach)
• mieć różną postać: słowa, wykresy, równania
Zasada ceteris paribus – poza wielkościami badanymi w danym momencie, wszystkie inne
czynniki, których zmiana mogłaby wpłynąć na wynik analizy, pozostają stałe.
Zapis zależności kilku zmiennych
M = L (Y, R, c)
Oznacza że zmienna M jest zależna od zmiennych Y, R, c w sposób L.
M nazywamy zmienną zależną, a Y, R, c zmiennymi niezależnymi.
M nazywamy również zmienną endogeniczną, czyli określaną w ramach rozpatrywanego
modelu (wyjaśnianą przez ten model), a Y, R, c nazywamy zmiennymi egzogenicznymi.
W ekonomii często nie można określić, które zmienne są zależne, a które niezależne –
najczęściej są one współzależne. Dla uproszczenia w pewnych miejscach będziemy zakładali,
że niektóre z nich są egzogeniczne.
Uproszczenia są kluczem do analizy gospodarki. Musimy upraszczać rzeczywistość, bo
gospodarka jest zbyt skomplikowana, by opisać wszystkie jej aspekty. W skutek tego
makroekonomia jest nauką stosunkowo abstrakcyjną i potrzeba także dużo wyobraźni, żeby ją
rozumieć i docenić.
Badania empiryczne – po zbudowaniu teorii przeprowadza się różnego rodzaju obserwacje
rzeczywistych danych historycznych (czyli zaobserwowanego już zachowania się
gospodarek) i określa się, czy dana teoria dobrze odzwierciedla rzeczywistość, czy też nie.
Stopa wzrostu jakiejś zmiennej między dwoma okresami – zmiana wartości tej zmiennej
podzielona przez wartość tej zmiennej w pierwszym okresie i pomnożona przez 100.
x procent ≠ x punktów procentowych ≠ x punktów bazowych
W slangu finansowym stosuje się określenie punkty bazowe (bp – base points): 1 punkt
procentowy to jest 100 punktów bazowych. A więc obniżenie stóp procentowych z 20% do
18% to obniżenie ich o 10 procent, inaczej mówiąc o 2 punkty procentowe, a jeszcze inaczej
mówiąc - o 200 punktów bazowych.
III.
Polityka gospodarcza
Polityka gospodarcza
• polityka strukturalna (mikroekonomiczna)
• polityka makroekonomiczna (fiskalna i pieniężna)
• inne rodzaje polityk gospodarczych (np. ekologiczna)
Polityka strukturalna (mikroekonomiczna)
pobudzanie przez organy państwa zmian struktury gospodarki w celu zapewnienia wysokiego
tempa wzrostu i podnoszenia konkurencyjności międzynarodowej poprzez mechanizmy
rynkowe.
(zarówno za pomocą regulacji, jak i zasobów)
Polityka makroekonomiczna
1. polityka fiskalna – decyzje wszelkich władz publicznych dotyczące podatków i wydatków
publicznych
2. polityka pieniężna (monetarna) – decyzje władz publicznych dotyczące ilości pieniądza w
gospodarce
W przypadku makroekonomii interesuje więc nas podział na:
1. władzę fiskalną – określamy ją słowem „rząd”, prowadzi politykę fiskalną
2. władzę monetarną (pieniężną) – określamy ją „bank centralny”, prowadzi politykę
pieniężną
Naczelnym zadaniem polityki makroekonomicznej jest utrzymanie stabilności gospodarki.
Cele polityki makroekonomicznej
1. wzrost gospodarczy (zwiększenie realnego PKB)
2. pełne zatrudnienie (czyli optymalnie małe bezrobocie)
3. stabilność budżetu (unikanie nierównowagi budżetowej w średnim i długim okresie)
4. stabilność wewnętrzna (utrzymanie stabilnego poziomu cen)
5. stabilność zewnętrzna (utrzymanie równowagi bilansu płatniczego i stabilnego kursu
walutowego)
Należy również pamiętać o:
a.) ekologii (ochronie środowiska naturalnego przed degradacją)
b.) sprawiedliwości (sprawiedliwy podziału dochodu narodowego)
Uwaga: makroekonomia zajmuje się nie tylko polityką makroekonomiczną, zajmuje się
również polityką strukturalną. Jednak zajmuje się nią badając jej wpływ na zachowanie całej
gospodarki. Natomiast mikroekonomia bada, jak ta polityka wpływa na zachowania
poszczególnych podmiotów gospodarczych.
Popyt globalny
Ogólna suma pieniędzy, jaką ludzie chcą wydać na dobra i usługi w gospodarce jako całości.
Inaczej można to nazwać planowanymi globalnymi (całkowitymi) wydatkami w gospodarce.
Inaczej: zapotrzebowanie na dobra i usługi zgłaszane przez podmioty w danej gospodarce.
Podaż globalna
Zdolności produkcyjne danej gospodarki warunkowane przez ilość siły roboczej, kapitału i
poziom technologii (w tym także strukturę gospodarki, system społeczno-gospodarczy,
instytucje itd.)
Politykę gospodarczą można również podzielić na
- politykę propodażową – mającą na celu zwiększyć możliwości produkcyjne gospodarki
(jej efekty ujawniają się głównie w długim okresie),
- politykę propopytową – mającą na celu zwiększyć popyt globalny i przez to produkcję w
k (jej efekty ujawniają się głównie w krótkim okresie, natomiast dyskusyjne jest, czy ma
ona skutki w długim okresie)
IV.
Mierzenie PKB
Y=C+I+G+X
Y – produkcja, czyli PKB
C – konsumpcja – wydatki gospodarstw domowych
I – inwestycje – wydatki przedsiębiorstw
Zasób kapitału – całkowita, fizyczna ilość kapitału w gospodarce.
Inwestycje – strumień nowego kapitału w ciągu danego okresu.
Amortyzacja – ubytek, zużycie zasobu kapitału.
Inwestycje netto = inwestycje brutto – amortyzacja
Uwaga!
Termin „inwestycje” w makroekonomii oznacza coś innego, niż w przedmiotach związanych
z finansami. W szczególności tzw. inwestycje portfelowe (portfolio), czyli zakup akcji lub
udziałów jednego przedsiębiorstwa przez inny podmiot, nie wchodzą w zakres tego pojęcia
stosowany w makroekonomii. Jest to zrozumiałe – takie wydarzenie nie kreuje nowych mocy
wytwórczych, czyli nie zwiększa kapitału w gospodarce.
G – Zakupy państwowe – wydatki rządu na produkty i usługi.
Uwaga: to tylko część wydatków państwa, gdyż państwo wypłaca płatności transferowe (np.
zasiłki dla bezrobotnych) oraz odsetki od długu publicznego.
Płatności transferowe (=transfery)
Wypłaty, które nie wiążą się z dostarczeniem w zamian (czyli wytwarzaniem) jakichkolwiek
dóbr czy usług (np. emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, subsydia dla przedsiębiorstw). Służą
redystrybucji już istniejących dochodów i siły nabywczej.
(JD)
Eksport – towary dostarczone za granicę.
Import – towary otrzymane zza granicy.
Uwaga: część z towarów eksportowanych, nie została wyprodukowana w kraju, a
importowana i następnie „reeksportowana”. Np. części i podzespoły w różnych urządzeniach
czy samochodach. W skutek tego w niektórych krajach wartość eksportu może być większa
od wartości PKB.
X – Eksport netto = saldo bilansu handlowego (może ono mieć nadwyżkę lub deficyt)
Struktura wydatków w USA (1995, udział w PKB):
• konsumpcja 68%
• inwestycje 15%
• zakupy rządowe 18,5%
• eksport netto – 1,5%
V Oszczędności i inwestycje
W gospodarce zamkniętej bez udziału państwa
Y = C + I oraz Y = C + S, a więc C + I = C + S, czyli I = S
W gospodarce otwartej
T – podatki
V – saldo dochodów z czynników produkcji za granicą oraz międzynarodowe płatności
transferowe netto
Sp – oszczędności prywatne
Sg – oszczędności państwa
Sr – oszczędności zagranicy
Oszczędności prywatne – to ta część dochodu podmiotów prywatnych, która nie została
zabrana przez państwo (podatki), ani nie została skonsumowana.
Sp = Y – T – C + V
Oszczędności rządu (=publiczne)
Sg = T – G
Deficyt budżetowy są to ujemne oszczędności rządu. Często stosuje się więc zapis: BD = G –
T = – Sg
Oszczędności zagranicy
Sr = – X – V
Oszczędności w rozliczeniach z zagranicą są równocześnie zagranicznymi inwestycjami
netto. Ponieważ międzynarodowe płatności transferowe są zwykle niewielkie, a także nie
zależą one od czynników ekonomicznych, w dalszych rozważaniach można tę wartość
nazwać również rachunkiem obrotów bieżących [CA – current account]:
CA = X = – Sr
I = Sp + Sg + Sr = Y – C – G – X
W powyższym wzorze widać zjawisko bliźniaczych deficytów:
I – Sp = Sg + Sr
Jeśli w gospodarce oszczędności prywatne są równe inwestycjom I = Sp, a występuje deficyt
budżetowy, to na pewno występuje również deficyt handlowy (X < 0).
Sytuacja jest jeszcze bardziej widoczna, jeśli oszczędności prywatne nie pokrywają potrzeb
inwestycyjnych gospodarki I > Sp – taką sytuację można było zaobserwować np. w Polsce w
2 połowie lat 90tych XX w.
V.
Transakcje z zagranicą
Bilans płatniczy [BP – balance of payments] –- zestawienie transakcji kraju z zagranicą
1. rachunek obrotów bieżących [CA – current account]
– bilans handlowy: eksport minus import
– transfery zagraniczne netto
– płatności odsetek od aktywów zagranicznych netto
2. rachunek obrotów kapitałowych [KA – capital account]
– zaciągnie i udzielanie pożyczek (w różnej formie: akcje, obligacje, kredyty itd.)
Bilans płatniczy zawsze wynosi zero. Jeśli ktoś mówi o „deficycie” lub „nadwyżce” bilansu
płatniczego, to znaczy, iż inaczej definiuje on terminy bilans płatniczy. Mianowicie wyłącza z
niego operacje banku centralnego dotyczące rezerw walutowych (oficjalnych). Jeśli np. KA
minus rezerwy walutowe jest mniejszy od CA, to rezerwy walutowe się zmniejszają.
Kurs walutowy – cena jednej waluty wyrażona w ilości walut obcych, którą można dostać za
jednostkę waluty krajowej.
Jest to tzw. brytyjska (odwrotna) metoda wyrażania kursu walutowego. Metoda europejska
(prosta): ilość waluty krajowej, którą można dostać za jednostkę waluty zagranicznej.
Kurs walutowy ważony handlem – średnia ważona kursów walutowych między daną
walutą, a innymi walutami, gdy wagi zależą od udziału poszczególnych państw w handlu
zagranicznym danego kraju.
VI.
Mierzenie inflacji
Inflacja – przyrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu.
Deflacja – spadek przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu.
Dezinflacja – zmniejszanie się wielkości inflacji z okresu na okres.
Roczna stopa inflacji - procentowy przyrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w
ciągu roku
π ≡ ( Pt – Pt-1 / Pt-1 ) * 100
Indeks cen – stosunek ceny koszyka dóbr i usług w różnych latach do ceny tego koszyka w
roku przyjętym za podstawę wyliczeń. W roku bazowym indeks wynosi 100.
Przykłady indeksów cen:
- indeks cen towarów konsumpcyjnych CPI (consumer price index) – jest stosowany w
wielu krajach w różnych odmianach. Np. w USA i Polsce używa się nazwy CPI, w Wlk.
Brytanii jest on nazywany RPIX (retail price index), a w krajach Eurolandu HICP
(Harmonized Index of Consumer Prices). Nie ma jednego, uniwersalnego sposobu jego
liczenia.
- wskaźnik cen hurtowych (wholesale price index, WPI),
- indeks cen producenta (producer price index, PPI) – istnieją znaczne rozbieżności w
definiowaniu tego wskaźnika.
Ceny są zbierane na podstawie badań ankietowych. W Polsce cały czas 300 ankieterów GUS
zbiera informacje o cenach 2100 towarów.
Inflacja w danym roku może być obliczana w formie
- indeks inflacji średniorocznej – średnia z sumy inflacji uzyskanej w każdym miesiącu,
- inflacji miesiąc-do-miesiąca – porównanie poziomów cen między konkretnymi datami,
np. 1 stycznia jednego roku, a 1 stycznia roku następnego.
Wysokość inflacji miesięcznej może być podawana w kategoriach:
- wzrostu poziomu cen w ciągu tego miesiąca
- wzrostu poziomu cen w skali całego roku
Inflacja bazowa – inflacja oczyszczona z czynników jednorazowych lub krótkotrwałych
1. wahań sezonowych (np. cen żywności)
2. skutków szoków cenowych (np. cen paliw)
3. zmian administracyjnych cen (np. wartości akcyzy, VATu)
W rezultacie otrzymujemy wskaźnik inflacji, która zależy (prawie) wyłącznie od działań
banku centralnego.
Narodowy Bank Polski podaje 5 różnych miar inflacji bazowej.
VII.
Dane statystyczne a polityka makroekonomiczna
Dane statystyczne dotyczące całej gospodarki
- uzyskiwane są z dużym opóźnieniem (np. na początku roku 2002 najnowsze posiadane
dokładne dane dotyczą roku 1999)
- pokazują sytuację istniejącą dużo wcześniej (np. dane o bilansie rachunku obrotów
bieżących podawane przez NBP pokazują przepływ towarów sprzed kilku miesięcy, gdyż
zapłata za towar jest zwykle opóźniona)
- są obarczone błędami
- między instytucjami je zbierającymi istnieją poważne różnice co do ich wartości (np. w
Polsce dane o bilansie płatniczym podawane przez GUS i NBP).
W skutek tego podejmowanie wszelkich działań w polityce makroekonomicznej natrafia na
barierę braku wiedzy: na jakiej podstawie mamy podejmować decyzje, skoro nie wiemy jaka
jest rzeczywistość?
Model IS-LM
I.
Łączny popyt i zachowanie gospodarki w krótkim okresie
Łączny popyt – suma popytu (czyli planowanych wydatków) zgłaszanego przez wszystkie
sektory gospodarki:
- gospodarstwa domowe – popyt konsumpcyjny C, w skrócie: konsumpcja
- przedsiębiorstwa – popyt inwestycyjny I, w skrócie: inwestycje
- rząd – popyt władz publicznych G, w skrócie: zakupy rządowe
- sektor zagraniczny – popyt eksportowy minus popyt importowy X, w skrócie: eksport
netto
Często zamiennie z terminem „łączny popyt” używa się terminów „popyt zagregowany” oraz
„popyt globalny”.
W normalnych warunkach każda gospodarka funkcjonuje posiadając pewną nadwyżkę mocy
wytwórczych. Np. w USA stopień wykorzystania mocy w przemyśle wytwórczym wynosi
81%. Istniejące bezrobocie naturalne jest również niewykorzystaną „nadwyżką” mocy
wytwórczych.
Jeśli łączny popyt rośnie, to producenci podejmują dwojakie działania:
- zwiększają produkcję
- zwiększają ceny
Empirycznie dowiedziono jednak, że ceny zmieniają się bardzo wolno, znacznie wolniej niż
produkcja. Dlatego analizując krótki okres zakładamy, że ceny są stałe. Może zmieniać się
natomiast produkcja – dzięki zmianom stopnia wykorzystania mocy wytwórczych.
Podsumowując, tymczasowo zakładamy:
• równowaga popytu i podaży na rynku pracy występuje tylko w długim okresie ➜
bezrobocie może być przez pewien czas na poziomie niższym (albo wyższym) od
naturalnego
• poziom cen jest niewrażliwy na bieżące wydarzenia (nie zmienia się natychmiast w
wyniku zmian popytu)
• w krótkim okresie przedsiębiorstwa są gotowe do wytwarzania takiej produkcji, jakiej
zażyczą sobie nabywcy (przy danych cenach) ➜ rynkiem rządzi popyt
Wydarzenia te mogą być wywołane
• czynnikami spontanicznymi (przypadkowymi) – np. inwestorzy nie chcą inwestować, bo
oczekują niekorzystnego przebiegu wydarzeń w przyszłości, wybucha choroba wściekłych
krów
• czynnikami politycznymi – np. wojny, niepokoje społeczne, embargo albo wojna
handlowa
• nierównowagą w gospodarce – np. duży dług publiczny zmusza konsumentów do
ograniczenia konsumpcji, albo duży deficyt obrotów bieżących zmusza rząd do
ograniczenia wydatków
• gwałtownymi zmianami technologii (bardzo rzadki przypadek)
II Funkcja konsumpcji
Zbilansowanie wydatków (zrównanie wydatków z dochodami) ma miejsce wtedy, kiedy
poziom dochodu wykorzystywanego przez podmioty gospodarcze w podejmowanych przez
nich decyzjach o wydatkach zrównuje się z sumą wszystkich wydatków.
Funkcja konsumpcji – całkowity popyt gospodarstw domowych.
W skrócie będziemy mówić również „konsumpcja”.
Konsumpcja zależy od
1. rozporządzalnego dochodu
2. majątku posiadanego przez gospodarstwa domowe
3. oczekiwań co do przyszłych dochodów lub poziomu cen
4. wielu innych czynników.
Ponieważ w największym stopniu zależy od bieżącego dochodu rozporządzalnego, to
pomijamy tymczasowo pozostałe czynniki; możemy więc zapisać
Funkcja konsumpcji dla dochodu rozporządzalnego
C = a + b Yd
/ rysunek /
a – wielkość konsumpcji, która nie jest zależna od dochodu rozporządzalnego (czasem
nazywa się ją konsumpcją autonomiczną)
b – krańcowa skłonność do konsumpcji: o ile zwiększy się konsumpcja, jeśli dochód
rozporządzalny zwiększy się o jednostkę (czasem oznacza się ją KSO albo MPC – marginal
propensity to consume)
Dochód różni się od dochodu rozporządzalnego o wielkość podatków: Yd = Y – t*Y = (1–
t)*Y
t – stopa opodatkowania w gospodarce
Uwaga: t oznacza tę część dochodu narodowego, które przejmuje państwo i nie zwraca w
postaci transferów, a wydaje na własne potrzeby (zakup dóbr i usług, spłata długów
publicznych).
Funkcja konsumpcji dla dochodu
C = a + b (1 – t) Y
Podsumowując – dochody przeznaczamy na:
1. konsumpcję (w wysokości b*Yd)
2. oszczędności (w wysokości (1-b)*Yd)
3. podatki (w wysokości t*Y)
Uwagi:
• pamiętajmy: dochód to równocześnie PKB
• wielkości a oraz b mają różny charakter:
- a mówi o wielkości konsumpcji i jest wyrażone wartościowo (np. 220 milionów)
- b jest współczynnikiem i (teoretycznie) może przyjmować wartości od 0 do 1
• a, b oraz t opisują pewne cechy gospodarki np. gdyby w odniesieniu do gospodarki
polskiej napisać b=0,9 to oznacza to, iż Polacy z każdej zarobionej złotówki chcą wydać
na konsumpcję 90 groszy. Poszczególne kraje różnią się między sobą w tych cechach –
np. krańcowa skłonność do konsumpcji Japonii jest większa niż mieszkańców USA
(bJap>bUSA). Z kolei ilość dochodu przejmowanego i wydawanego przez państwo w
Japonii jest mniejsza niż w Unii Europejskiej (tEur>tJap).
• z powyższego powodu a, b oraz t będziemy traktować jako egzogeniczne – dane z
zewnątrz, czyli określone poza modelem – przez strukturę gospodarki, zachowania
podmiotów gospodarczych, decyzje polityków i społeczeństw. Model nie wyjaśnia
dlaczego one mają taką a nie inną wartość. Bardziej skomplikowane modele mogą je
traktować jako endogeniczne – czyli wtedy należy zbudować równania wyjaśniające jakie
czynniki warunkują przyjmowanie takich, a nie innych wartości.
II.
Zrównanie dochodów i wydatków – model 45º
Załóżmy również tymczasowo, że I, G i X są egzogeniczne.
Planowane wydatki = C + I + G + X = a + b (1 - t) Y + I + G + X
Tożsamość dochodu - Linia 45º - zbiór takich kombinacji dochodu i wydatków, dla których
dochód jest równy wydatkom.
/ rysunek /
(rysunek powyższy nazywany bywa rysunkiem rynku dóbr, krzyżem keynesowskim albo
modelem 45º)
Jeśli poziom wydatków jest wyższy niż poziom produkcji (czyli poziom dochodu), to
przedsiębiorstwa zwiększą produkcję (pojedynczy przedsiębiorcy zorientują się o takiej
potrzebie np. widząc wzrost zamówień na swe towary i usługi lub widząc spadek poziomu
zapasów swoich towarów). Proces ten będzie przebiegał stosunkowo szybko.
Uwaga: ponieważ zwiększenie produkcji oznacza równocześnie zwiększenie dochodu, to
poziom produkcji będzie musiał wzrosnąć jeszcze bardziej. Jednak wzrost dochodu o
jednostkę nie powoduje wzrostu wydatków o jednostkę (część oszczędzamy, a część zabiera
państwo w postaci podatków), toteż produkcja nie będzie rosnąć w nieskończoność.
Jeśli poziom wydatków jest niższy niż poziom produkcji, to zachodzi sytuacja odwrotna
(przedsiębiorcy zmniejszą produkcję ➜ spadną również dochody ➜ łączny popyt spadnie
jeszcze bardziej).
III.
Model 45º w gospodarce otwartej
Eksport netto X = eksport minus import
Nadwyżka handlowa = dodatni eksport netto
Deficyt handlowy = ujemny eksport netto
Wielkość eksportu zależy od wielkości popytu zagranicznego i przyjmujemy, że jest
egzogeniczna.
Wielkość importu zależy od popytu naszego kraju. Część jest zależna od naszego dochodu
(np. import perfum albo aut luksusowych), a część nie (pewna ilość palladu do katalizatorów
musi być importowana, niezależnie od ceny tego surowca). Zależność pierwszej części jest
negatywna – im wyższe nasze dochody, tym wyższy import. W rezultacie eksport netto jest
ujemnie związany z wielkością dochodu naszego kraju.
Funkcja eksportu netto
X = g – mY
g – wielkość eksportu netto, która nie jest zależna od dochodu
m – krańcowa skłonność do importu (KSI, MPI – marginal propensity to import)
Uwagi dla lepszego zrozumienia makroekonomii
W modelach przyjmuje się, że:
1. pewne cechy gospodarki są stałe. Jest to uproszczenie: np. krańcowa skłonność do
importu zmienia się wraz ze wzrostem dochodu. Jednak dla uzyskania przejrzystości i
możliwości zrozumienia modelu podejmujemy założenie o niezmienności tych cech.
Pamiętajmy również, iż z upływem czasu cechy te zmieniają się!
2. zależności są liniowe – np. konsumpcja liniowo zależy od dochodu. W podręcznikach na
poziomie zaawansowanym rozpatruje się bardziej skomplikowane funkcje, jednak nie
zmienia to logiki analizy.
3. ilość czynników wpływających na daną zmienną jest niewielka (np. konsumpcja jest
zależna tylko od dochodu), podczas gdy intuicyjnie wiemy, że czynników takich jest
wiele. W następnych rozdziałach będziemy jednak tę liczbę czynników rozszerzać.
Opisywanie zachowania gospodarki za pomocą funkcji nie oznacza, że gospodarka zachowuje
się „według” tych funkcje. Odwrotnie: mamy pewne zachowanie gospodarki i zastanawiamy
się, jak je opisać i odkrywamy, że np. może być ono dobrze opisane za pomocą funkcji
liniowej.
IV.
Pieniądz
Pieniądz – gotówka i środki na rachunkach bieżących, które są używane do realizowania
transakcji.
Twierdzenia dotyczące popytu na pieniądz
1. Ludzie chcą utrzymywać mniej pieniędzy, jeśli stopa procentowa jest wysoka (i
odwrotnie) – w przybliżeniu możemy to nazwać motywem portfelowym utrzymywania
pieniądza (lub spekulacyjnym, lub oszczędnościowym)
2. Ludzie chcą utrzymywać więcej pieniędzy, jeśli mają wyższe dochody (i odwrotnie) – w
przybliżeniu możemy to nazwać motywem transakcyjnym utrzymywania pieniądza (lub
zasobowym)
3. Ludzie chcą utrzymywać więcej pieniędzy, jeśli poziom cen jest wyższy
Funkcja popytu na pieniądz
M = (kY – hR) P
M – popyt na pieniądz
P – poziom cen
R – stopa procentowa
Y – PKB / dochód
k – jak bardzo wzrasta popyt na pieniądz, jeśli rośnie dochód (motyw transakcyjny popytu na
pieniądz)
h – jak bardzo maleje popyt na pieniądz, jeśli rośnie stopa procentowa (motyw portfelowy
popytu na pieniądz)
Uwaga: dla rynku pieniężnego istotną rolę odgrywa nominalna stopa procentowa. By nie
komplikować analizy, założono, iż inflacja jest bliska zeru i wtedy nominalna stopa
procentowa jest równa realnej.
Podaż pieniądza jest określona przez bank centralny.
Uwaga: stosuje się to samo oznaczenie M zarówno na popyt, jak i na podaż pieniądza, gdyż
rzeczywiste wielkości popytu i podaży są zawsze równe.
V.
Inwestycje i eksport netto a stopa procentowa
Stopa procentowa ma wpływ na wielkość inwestycji ponieważ
1. wiele inwestycji jest przeprowadzane na kredyt
2. stopa procentowa jest kosztem alternatywnym dla poświęcania środków własnych na
inwestycje (zamiast tego mogą być one użyte np. do zakupu papierów wartościowych)
Funkcja inwestycji
I = e – dR
e – wielkość inwestycji, która jest dokonywana bez względu na poziom stopy procentowej
d – elastyczność inwestycji względem stopy procentowej: mówi o tym, jak duże inwestycje
będą podjęte, jeśli stopa procentowa zmieni się o jednostkę
/ rysunek /
Eksport netto jest ujemnie związany ze stopą procentową
ponieważ wyższe stopy procentowe w kraju ➜ napływ kapitału do kraju ➜ wzrost wartości
(kursu) waluty krajowej ➜ spadek opłacalności eksportu, wzrost opłacalności importu ➜
eksport netto maleje
Funkcja eksportu netto
X = g – mY – nR
g – część eksportu i importu, która zależy od popytu zagranicznego (a więc nie zależy ani od
dochodu krajowego, ani od krajowej stopy procentowej)
m – elastyczność importu względem dochodu
n – elastyczność eksportu netto względem stopy procentowej (kanałem oddziaływania jest
kurs walutowy)
Uwaga: w powyższym wzorze zakładamy, że zmiany stopy procentowej mają istotny wpływ
na poziom kursu walutowego. W praktyce związek ten może być słaby, zaś kurs zależy od
wielu innych czynników. Co więcej, dla eksportu netto dużo większe znaczenie ma popyt
partnerów zagranicznych, niż kurs walutowy.
VI.
Model IS-LM
Pamiętajmy o założeniach:
• rozpatrujemy krótki okres
• istnieją wolne moce produkcyjne (poziom produkcji może się szybko zmieniać)
• poziom cen jest dany z góry, dla uproszczenia obliczeń przyjmujemy że P=1
Przypomnienie: wszystkie procesy, jakie tutaj rozpatrujemy, zachodzą równocześnie i
wzajemnie na siebie wpływają. Tutaj „rozdzielamy” je na etapy tylko po to, aby je lepiej
zrozumieć.
Podstawowe zależności makroekonomiczne
Zmienne endogeniczne
Y – dochód
C – konsumpcja
I – inwestycje
X – eksport netto
R – stopa procentowa
Zależności między zmiennymi
Y=C+I+G +X
C = a + b(1 – t)Y
I = e – dR
X = g – mY – nR
M = (kY – hR)P
Zmienne egzogeniczne
G – zakupy rządowe
M – podaż pieniądza
(tożsamość dochodu)
(funkcja konsumpcji)
(funkcja inwestycji)
(funkcja eksportu netto)
(funkcja popytu na pieniądz)
Krzywa IS – pokazuje wszystkie kombinacje stopy procentowej R i dochodu Y, dla których
tożsamość dochodu jest spełniona. Inaczej rzecz ujmując – kombinacje stopy procentowej i
dochodu, dla których rynek dóbr jest w równowadze: wydatki są równe dochodowi.
Graficzne wyprowadzenie krzywej IS
/ rysunek /
Algebraiczne wyprowadzenie krzywej IS
Y = C + I + G + I = a + e + g + [b(1–t) – m] Y – (d+n)R + G
Rozwiązując ze względu na R:
R = [a+e+g / d+n] – { [1 – b(1–t) + m] / (d+n) } Y + G / (d+n)
Wskazówka: proszę zwrócić uwagę, że matematycznie ogólna postać powyższego równania
to y = a + bY + c
Uwagi:
- należy pamiętać o właściwej interpretacji tego równania: wskazuje ono jaki jest dla
poszczególnych poziomów produkcji taki poziom stopy procentowej, który zapewnia
równowagę na rynku dóbr (wydatki są równe dochodom);
- linię IS nazywamy „krzywą” mimo iż ona na naszych wykresach jest prostą, ponieważ w
rzeczywistości na pewno zależności przez nią opisywane nie są liniowe, a jednie dla
uproszczenia analizy tak przyjęliśmy.
Nachylenie IS
IS jest nachylona ujemnie (negatywnie, jest opadająca) ponieważ stopa procentowa zmniejsza
eksport netto i inwestycje. Oznacza to, że nachylenie to jest określone przez elastyczność
eksportu netto n i inwestycji g względem stopy procentowej.
Przesunięcia IS
Równoległe przesunięcie IS może być wynikiem zmian wydatków egzogenicznych, czyli
wydatków rządowych G, a także tych części konsumpcji, inwestycji i eksportu netto, które nie
zależą od dochodu: a, e, g.
Zmiana nachylenia krzywej IS
Zmiany nachylenia mogą być wynikiem zmian krańcowej skłonności do konsumpcji b,
krańcowej skłonności do importu m, stopy opodatkowania w gospodarce t.
Przesunięcia i równoczesne zmiany nachylenia krzywej IS
W wypadku zmiany elastyczności eksportu netto n i inwestycji d względem stopy
procentowej następują jednoczesne przesunięcie i zmiany nachylenia krzywej IS.
Uwaga: ponieważ cechy gospodarek zmieniają się bardzo powoli, a model analizuje
gospodarkę w krótkim okresie, to istotna dla nas będzie przede wszystkim reakcja gospodarki
na zmiany w polityce makroekonomicznej, a więc zmiany wydatków rządowych G i podaży
pieniądza M.
/ rysunek /
Krzywa LM – pokazuje wszystkie kombinacje stopy procentowej R i dochodu Y, dla których
rynek pieniądza jest w równowadze: podaż pieniądza jest równa popytowi na pieniądz.
Graficzne wyprowadzenie krzywej LM
/ rysunek /
Algebraiczna postać krzywej LM
M/P = kY – hR
R = (k/h) Y – (1/h) M/P
Wskazówka: powyższy wzór ujmuje pieniądz w sposób realny, czyli podzielony przez
poziom cen. Mówimy wtedy również o „realnej podaży pieniądza” albo „realnych zasobach
pieniądza”. Jeśli ceny się nie zmieniają, to pieniądz realny jest równy pieniądzowi
nominalnemu. Jeśli przyjąć P=1, to M = kY – hR
Nachylenie LM
LM jest nachylona dodatnio (pozytywnie, jest wznosząca) ponieważ aby rynek pieniądza
pozostawał w równowadze przy wyższym popycie na pieniądz, stopa procentowa musi
wzrosnąć. Wtedy zmienia się stosunek ilości pieniądza, utrzymywanego z różnym powodów:
- wzrasta ilość pieniądza utrzymywana dla celów transakcyjnych (k wrasta),
- zmniejsza się ilość pieniądza utrzymywana dla celów oszczędnościowych (h wrasta).
Przesunięcia LM
Równoległe przesunięcie LM może być wynikiem zmian podaży pieniądza realnego, co z
kolei może być wynikiem zmian nominalnej podaży pieniądza M albo poziomu cen P.
Również zmiana wrażliwości popytu na pieniądz na stopę procentową h przesuwa LM.
Zmiana nachylenia krzywej LM
Zmiany nachylenia mogą być wynikiem zmian zarówno elastyczności popytu na pieniądz
względem stopy procentowej h, jak i elastyczności popytu na pieniądz względem zmiany
dochodu k.
Punkt przecięcia krzywych IS oraz LM opisuje sytuację, kiedy model jest w równowadze,
czyli na rynków dóbr i rynku pieniądza istnieje równowaga.
/ rysunek /
VII.
Analiza polityki makroekonomicznej w modelu IS-LM
Efekt wypierania: G➚ ➜ Y➚ ➜ R➚ ➜ I➘
wzrost wydatków rządowych ➜
wzrasta łączny popyt i przez to produkcja ➜
zwiększa się zapotrzebowanie na pieniądz dla celów transakcyjnych ➜
przy niezmiennej podaży pieniądza zwiększa się stopa procentowa ➜
powoduje to zmniejszenie się inwestycji
Uwaga: jeśli spadają wydatki rządowe, to mamy do czynienia z procesem odwrotnym,
którego skutkiem jest wzrost inwestycji. Również taką sytuację możemy nazwać efektem
wypierania, choć ujemnym do wartości.
Skuteczność polityki – o polityce makroekonomicznej mówimy że jest skuteczna, jeśli
niewielkie działania podejmowane w jej ramach powodują duże zmiany wielkości produkcji,
natomiast niewielkie zmiany stopy procentowej.
Skuteczność polityki fiskalnej
• nieskuteczna
zmiany popytu inwestycyjnego i eksportu netto w reakcji na zmianę stóp
procentowych są bardzo duże (ponieważ efekt wypierania jest wtedy duży)
zmiany popytu na pieniądz w reakcji na zmianę stóp procentowych są niewielkie
(czyli ilość pieniądza utrzymywana dla celów oszczędnościowych jest niewielka,
natomiast dla celów transakcyjnych duża ➪ wzrost popytu rządowego spowoduje
wzrost produkcji, który spowoduje znaczny wzrost popytu na pieniądz dla celów
transakcyjnych i przez to duży wzrost stóp procentowych ➪ efekt wypierania jest
duży)
stopa opodatkowania jest wysoka, a krańcowa skłonność do konsumpcji jest niska
(mnożnik ma wtedy małą wartość) – uwaga: efekt ten jest stosunkowo niewielki,
znacznie mniejszy niż dwa poprzednie
• skuteczna – w warunkach odwrotnych.
Skuteczność polityki pieniężnej
• nieskuteczna
zmiany popytu inwestycyjnego i eksportu netto w reakcji na zmianę stóp
procentowych są małe (poprzez zmiany podaży pieniądza i przez to zmiany poziomu
stóp procentowych nie da się stymulować zwiększenia produkcji),
zmiany popytu na pieniądz w reakcji na zmianę stóp procentowych są duże (czyli
pieniądz jest utrzymywany w dużej mierze dla celów oszczędnościowych – wzrost
podaży pieniądza spowoduje głównie zwiększenie ilości pieniądza utrzymywanego dla
celów oszczędnościowych, natomiast nie spowoduje zmiany poziomu stóp
procentowych ➪ pobudzenie inwestycji i eksportu netto jest niewielkie)
• skuteczna – w warunkach odwrotnych.
Uwaga: cała powyższe analiza dotyczy oddzielnie każdego rodzaju polityki. Jeśli
ekspansywnej polityce fiskalnej towarzyszy ekspansywna polityka pieniężna, to efekty
oczywiście będą. Ale będą one „zasługą” polityki pieniężnej.
Wzrost gospodarczy
VIII. Czynniki wzrostu gospodarczego
Czynniki wzrostu gospodarczego
1. siła robocza
2. kapitał
3. technologia
Funkcja produkcji Y = F (N, K, A)
Jaka wielkość produkcji zostanie wyprodukowana przy danej ilości pracy, kapitału i
technologii
Formuła wzrostu gospodarczego
∆Y/Y = ∆A/A + 0,7 ∆N/N + 0,3 ∆K/K
•
•
•
formuła opisuje udział siły roboczej, kapitału i zmian technologicznych we wzroście
produkcji
formuła jest niezależna od postaci funkcji produkcji
technologia wpływa w sposób neutralny (tzn. tak samo na oba pozostałe czynniki
wzrostu), natomiast wagi 0,3 i 0,7 są oparte na względnych udziałach kapitału i pracy w
dochodzie narodowym.
Istnieje dodatnia korelacja wzrostu gospodarczego z:
• niską stopą inflacji
• małym zaangażowaniem państwa w gospodarkę
• małą wielkością zadłużenia zagranicznego
• niską wielkością korupcji
• otwartością na handel zagraniczny
• wysokim udziałem usług i niskim udziałem rolnictwa w PKB
• stopniem rozwoju systemu bankowego
Własność państwowa oznacza, że zarządzanie przedsiębiorstwami skupiona jest w rękach
polityków i urzędników państwowych. System bodźców, jakim podlegają, powoduje
olbrzymią nieefektywność zarządzania:
• nie zachęca do gospodarności, gdyż płace nie są (i w praktyce nie mogą być) związane z
korzyściami wynikającymi z dobrego zarządzania,
• decydenci są narażeni na olbrzymie naciski ze strony grup interesów, które wybierają
rozwiązania korzystne dla siebie, a nie dla całego społeczeństwa (np. wybór na następną
kadencję, korupcja).
Koszty inflacji
1. redystrybucja dochodów (nie wywołują szkód dla gospodarki jako całości)
2. straty efektywności (niewłaściwa alokacja zasobów)
Straty efektywności
1. wyższe ryzyko
2. szum informacyjny
3. koszt zdzieranych zelówek
4. koszty zmiany menu
5. podatkowe pełzanie przedziałowe (taksflacja)
Powyższe przyczyny wywołują działania podmiotów, które są bezproduktywne dla
społeczeństwa jako całości (choć dla pojedynczych podmiotów są racjonalne).
IX.
Polityka pobudzania wzrostu gospodarczego
Ingerencja państwa w gospodarce rynkowej jest uzasadniona tylko wtedy, gdy mechanizm
rynkowy nie może zapełnić osiągnięcia celów wyznaczonych przez społeczeństwo, czyli gdy
występuje rozbieżność między społecznymi i prywatnymi kosztami lub korzyściami
określonej działalności – tzw. niesprawności (ułomności) rynku.
Pobudzanie postępu technicznego
• nakłady na edukację
• nakłady na działalność badawczo-rozwojową (B&R)
• ulgi sprzyjające prywatnym nakładom na B&R
• regulacje prawne sprzyjające prywatnym nakładom na B&R (np. ochrona patentowa)
Pobudzanie wzrostu inwestycji
• nakłady na infrastrukturę i inne inwestycje
• ulgi proinwestycyjne
Pobudzanie wzrostu siły roboczej
• nakłady na ochronę zdrowia
• sprzyjanie imigracji
• zwiększanie bodźców do podejmowania pracy
• regulacje (zwiększenie długości wieku produkcyjnego, pobudzenie aktywności
zawodowej kobiet)
Pozostałe działania
• prowadzenie rozsądnej polityki gospodarczej: utrzymanie
– niskiej inflacji
– małego zaangażowania państwa w gospodarkę
– niewielkiego zadłużenia zagranicznego
• zwalczanie korupcji
• liberalizowanie gospodarki
X.
Polityka makroekonomiczna w dłuższym okresie
Aby polityka gospodarcza była wykonalna państwo musiałoby być
a.) benevolent (dobroczynne) – mieć motywację, chcieć działać na korzyść społeczeństwa
b.) omnipotent (wszechmocne) – móc, mieć siłę polityczną
c.) omniscent (wszechwiedzące) – wiedzieć, posiadać informacje, co do teraźniejszości i
przyszłości (również antycypować)
(A. Lipowski, 2002, s. 176)
Argumenty przeciw prowadzeniu antycyklicznej polityki makroekonomicznej
1. nie jest możliwe praktyczne wprowadzenie w życie takiej polityki, ze względu na
– brak informacji (o danych, o sposobie zachowania gospodarki, o interesie publicznym
itd.)
– opóźnienia w czasie (time lags)
– bodźce działające na polityków przy podejmowaniu decyzji (np. polityczny cykl
koniunkturalny, działalność grup interesu)
– zakłócenia gospodarcze mają charakter losowy, nieprzewidywalny
2. może ona przynieść więcej szkód niż pożytku
– zdestabilizować gospodarkę
– prowadzić do niekorzystnych zmian w popycie konsumpcyjnym, inwestycyjnym,
zagranicznym (np. przez efekt wypychania)
– wydatki publiczne są dużo mniej efektywne niż wydatki prywatne, ze względu na:
słaby nadzór właścicielski, kierowanie się przez decydentów innymi celami
(maksymalizacja dochodów, kupowanie głosów wyborców), korupcję i tunneling etc.
3. wbudowane w gospodarkę mechanizmy same bardziej efektywnie przywrócą równowagę
Opóźnienia w oddziaływaniu polityki fiskalnej (time lags in the effects of fiscal policy)
1. opóźnienia zebrania danych (data lag) – dane o wydarzeniach w gospodarce zbierane są
pewnym czasie
2. opóźnienia rozpoznania (recognition lag) – potrzeba czasu by ustalić, że podjęcie
działania jest konieczne, a zjawiska nie są przejściowe lub nie wynikają z błędów w
zbieraniu danych etc.
3. opóźnienia decyzji (decision / legislative lag) – rząd oraz parlament potrzebują czasu by
podjąć decyzję
4. opóźnienia realizacji (implementation lag) – mija czas, zanim projekty zostaną stworzone,
a parlament uchwali odpowiednie akty prawne, np. wykonawcze
5. opóźnienia skuteczności (effectuation lag) – mija czas, nim działania zaczną wywierać
skutek na realną działalność w gospodarce
(szerzej: Burda, Wyplosz, 2000, s. 505, oryginalnie: M. Friedman, 1950)
Opóźnienia w oddziaływaniu polityki pieniężnej
1. opóźnienia zebrania danych – jw.
2. opóźnienia rozpoznania – jw.
3. opóźnienia realizacji – mija czas, zanim przedsiębiorstwa stworzą odpowiednie projekty
inwestycyjne, zaciągną kredyty etc.
4. opóźnienia skuteczności – mija czas, zanim przedsiębiorstwa wydadzą pieniądze na zakup
dóbr i usług
/podjęcie decyzji przebiega stosunkowo szybko: np. Rada Polityki Pieniężnej w NBP ma
posiedzenia co miesiąc, operacje otwartego rynku przeprowadzane są co tydzień, a
oczekiwania rynków finansowych zmieniają się bardzo szybko, więc obniżenie stóp
procentowych przebiega stosunkowo szybko/
Polityczny cykl koniunkturalny
Przyczyną szoków-wywołanych-przez-politykę mogą być bodźce oddziałujące na polityków
w systemie demokratycznym: przed wyborami bodźcami fiskalnymi lub pieniężnymi
zwiększają oni popyt i produkcję (co zmniejsza bezrobocie), zaś niekorzystne skutki takich
działań są odczuwane dopiero po wyborach. Jednak nie przejmują się oni tym, bo lepiej
pozostać u władzy i mieć problem, niż nie mieć władzy.
Bezrobocie
XI.
Mierzenie bezrobocia
Bezrobotni – ludzie zdolni do pracy i jej poszukujący, lecz nie znajdujący zatrudnienia.
Siła robocza = ludzie aktywni zawodowo
Liczba ludzi pracujących lub poszukujących pracy
Czyli: siła robocza = zatrudnieni + bezrobotni
Stopa bezrobocia = (Bezrobotni / Siła robocza ) * 100
Odsetek siły roboczej pozostającej bez pracy.
Stopa aktywności zawodowej
Odsetek ludności w wieku produkcyjnym należącej do siły roboczej.
Ludność wieku produkcyjnym – ilość ludzi między 15 a 65 rokiem życia
Siła robocza
Stopa aktywności zawodowej = -----------------------------------------------Ludność w wieku produkcyjnym
* 100
Ludność w wieku produkcyjnym, która nie należy do siły roboczej:
• osoby studiujące i uczące się
• osoby pracujące niezarobkowo (np. w domu – matki wychowujące dzieci; poza domem –
wolontariusze)
• osoby niezdolne do pracy (np. inwalidzi, osoby na wcześniejszych emeryturach)
• osoby nie chcące pracować
XII.
Rynek pracy
Równowaga na rynku pracy
W
P
podaż pracy
ω1
ω*
popyt na
pracę
N*
N
Rodzaje bezrobocia
a.) strukturalne
b.) klasyczne
c.) keynesowskie
Oznaczmy:
b – stopa utraty pracy (stosunek liczby ludzi, którzy stali się bezrobotni, do siły roboczej)
e – stopa znajdowania pracy (stosunek liczby bezrobotnych, którzy znaleźli pracę, do liczby
bezrobotnych)
u – stopa bezrobocia (stosunek liczby bezrobotnych do siły roboczej)
Jeśli stopa bezrobocia utrzymuje się na stałym poziomie, to: b = ue (odpływ równa się
dopływowi), czyli u=b/e.
Więc by zanalizować zmiany bezrobocia musimy rozpatrzyć czynniki wpływające na b i e.
Wysoki poziom bezrobocia (u) może wystąpić zarówno wtedy, gdy dopływy (b) są wysokie,
jak i gdy dopływy są niskie. Najlepszym sposobem jego obniżenia jest stworzenie jak
największych odpływów (e).
Naturalna stopa bezrobocia
stopa bezrobocia w warunkach, gdy rynek siły roboczej jest w stanie równowagi (czyli b/e =
const.).
Inaczej rzecz ujmując: średnia stopa bezrobocia w ciągu wielu lat.
Obejmuje bezrobocie strukturalne i klasyczne.
XIII. Bezrobocie strukturalne
Przy zatrudnieniu N* istnieje bezrobocie strukturalne
a.) wynikające z naturalnej rotacji pracowników i realokacji zasobów (tzw. frykcyjne) – ten
rodzaj bezrobocia musi występować w każdej gospodarce, gdyż struktura siły roboczej
oraz liczba i rodzaje oferowanych miejsc pracy zmieniają się nieustannie. Dzięki niemu
gospodarka zyskuje elastyczność w realokacji zasobów.
b.) wynikające z niedopasowania: ludzkich kwalifikacji i rodzaju oferowanej pracy, miejsca
zamieszkania i miejsca pracy etc.
c.) wynikające z niechęci pracowników do podjęcia pracy za niższą płacę lub gorszym
zawodzie
d.) wynikające z braku zgody zatrudnionych w danej gałęzi przemysłu na niższe płace, co
podniosłoby konkurencyjność tego przemysłu i spowodowało zwiększenie zatrudnienia
Trzy ostatnie źródła bezrobocia należy minimalizować poprzez aktywne polityki rynku
pracy, ulepszenie systemu edukacji etc.
Teoria poszukiwań miejsca pracy
• miejsca pracy różnią się pod względem płacy i warunków pracy
• racjonalnie działający bezrobotni będą porównywać korzyści płynące z
natychmiastowego podjęcia oferowanego miejsca pracy, z korzyściami, jaki daje
podjęcie lepszej pracy w późniejszym terminie (przy uwzględnieniu kosztów
oczekiwania)
• zmniejszenie tego rodzaju bezrobocia polega na zmniejszeniu korzyści z pozostawania
bezrobotnym
Liberalny kodeks pracy sprzyja niskiej naturalnej stopie bezrobocia, ponieważ czyni
zatrudnienie czynnika wytwórczego praca mniej ryzykownym, niż zatrudnienie czynnika
wytwórczego kapitał. W dużym uproszczeniu: maszyny nie strajkują, nie należą do
związków zawodowych, nie domagają się podwyżek płac i można je zwolnić poprzez
wyciągnięcie wtyczki z kontaktu.
Elastyczność rynku pracy to zdolność rynku pracy do szybkich dostosowań. Może mieć ona
charakter:
1. funkcjonalny – łatwo zmieniać rodzaju pracy (dobre kwalifikacje siły roboczej)
2. finansowy – łatwo zmieniać wysokość płac (brak narzuconych regulacji przez rząd czy
związki zawodowe)
3. czasowy – łatwo zmieniać czas pracy (praca na umowę-zlecenie, praca w niepełnym
wymiarze godzin albo na nadgodziny)
4. liczbowy – łatwo zmieniać ilość pracowników (zwalniać i zatrudniać, zatrudniać na czas
określony albo na zastępstwo)
5. geograficzny – bezrobotni w z jednego regionu łatwo mogą przenieść się do innego
regionu
XIV. Bezrobocie klasyczne
Wyższy poziom płac niż zapewniających równowagę rynku siły roboczej powoduje
zwiększanie się bezrobocia.
Przyczyny zawyżania poziomu płac
•
przedsiębiorstwa: płace proefektywnościowe
•
rząd: płace minimalne
•
rząd: klin podatkowy
•
związki zawodowe: płace wynegocjowane
Teoria płacy proefektywnościowej (motywującej)
• im wyższe płace, tym wyższy jest koszt alternatywny utraty tej pracy ➜
•
•
•
•
zagrożenie utratą pracy powoduje większą efektywność (wysiłek) pracownika ➜
powoduje to ustalenie wyższych płac, niż byłyby na rynku pracy bez tego zjawiska ➜
większy poziom płac powoduje spadek stopy znajdowania pracy e ➜
naturalna stopa bezrobocia zwiększa się
Przyczyny oferowania przez firmy płac motywujących
a.) efektywność – wyżej opisane: skłaniają pracowników do większego wysiłku i
zmniejszają obijanie się w pracy, bo zwolniony nie znajdzie już takiej płacy
b.) koszty nadzoru (monitoringu) – nadzór nad pracownikami kosztuje cenny czas kadry
zarządzającej, zamiast płacić za nadzór lepiej zwiększyć koszt utraty pracy dla
zatrudnionych
c.) koszty zwalniania i zatrudniania (rotacji załogi) – pracodawca kalkuluje, co się stanie,
jeśli pracownik chciałby odejść: ponieważ oznacza to koszty, więc podnosi płacę
d.) kapitał ludzki – już pracujący w firmie lepiej ją znają, więc są cenniejsi od ludzi z takimi
samymi kwalifikacjami, ale niezatrudnionymi
e.) sprawiedliwość – płaca powinna być w jakimś związku z innymi płacami w
przedsiębiorstwie, gdyż ma dobry wpływ na morale pracowników (np. sekretarka w banku
będzie zarabiała więcej niż sekretarka w małej firmie)
Klin podatkowy – różnica między płacą brutto a płacą netto
Płaca brutto – ilość pieniędzy, którą przeznacza pracodawca na jednego pracownika.
Płaca netto – ilość pieniędzy, którą dostaje „na rękę” pracownik.
Płaca netto to płaca brutto pomniejszona m.in. o:
1. podatek dochodowy od osób fizycznych
2. składka na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe)
3. składka na kasę chorych
4. składka na Fundusz Pracy
5. składka na Zakładowy Fundusz Świadczeń Pracowniczych
6. składka na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
W sumie płaca netto to nieco mniej niż 55% płacy brutto (2001 r.).
XVI Polityka obniżania naturalnej stopy bezrobocia
Podsumowanie:
Czynniki wpływające na naturalną stopę bezrobocia
•
zmniejszające stopę e
1. płace proefektywnościowe (autor: przedsiębiorstwa)
2. płace wynegocjowane (autor: związki zawodowe)
3. płace minimalne (autor: rząd)
4. wysokie zasiłki dla bezrobotnych (autor: rząd)
5. duży zakres praw pracowniczych i ochrona miejsc pracy (autor: rząd i związki zawodowe)
6. niska efektywność rynku pracy (autor: rząd) – brak szkoleń, słabe pośrednictwo pracy
7. mała mobilność (autor: pracobiorcy i rząd) – geograficzna i zawodowa
•
zwiększające stopę b
8. restrukturyzacja gospodarki – dużo likwidowanych miejsc pracy
9. wysoki odsetek młodych osób w sile roboczej – częsta zmiana miejsca pracy
Prowydajnościowe reformy rynków pracy
1. usprawnienie kolektywnych przetargów płacowych
2. zwiększenie bodźców do pracy (obniżenie zasiłków, reforma podatkowa)
3. uelastycznienie i liberalizacja przepisów pracy
4. zmniejszenie klina podatkowego
5. aktywna polityka rynku pracy (szkolenia, subsydiowanie miejsc pracy)
Aktywna polityka rynku pracy
wszelkie działania mające na celu pomoc w powrocie bezrobotnych do pracy.
1. zmniejszanie „niedopasowania” na rynku pracy (np. wsparcie pośrednictwa pracy,
szkolenia)
2. pomoc w tworzeniu miejsc pracy (pożyczki dla zakładających nowe przedsiębiorstwa,
subsydiowanie miejsc pracy)
3. czasowe zatrudnianie (przy pracach interwencyjnych i robotach publicznych)
XV.
Bezrobocie w okresach recesji i boomów
Recesja ➜ spadek popytu na towary ➜ spadek popytu na pracę ➜ zwolnienia
Na modelu rynku pracy pokazuje to przesunięcie krzywej popytu na pracę w prawo.
XVI. Koszty i korzyści wynikające z istnienia bezrobocia
Korzyści wynikające z istnienia bezrobocia
1. podwyższanie kwalifikacji siły roboczej (wzmacnia konkurencję o miejsca pracy, co daje
silną motywację do kształcenia się)
2. większa efektywność pracujących (groźba utraty pracy zwiększa motywację itp.)
3. umożliwia procesy restrukturyzacji (realokacji zasobów między branżami oraz zmiana
kwalifikacji siły roboczej)
4. ułatwia eliminację inflacji (przez osłabienie siły związków zawodowych oraz osłabienie
popytu na towary)
Koszty bezrobocia
1. ekonomiczne
utrata produkcji (która byłaby wyprodukowana, gdyby siła robocza pracowała –
produkcja rzeczywista jest mniejsza od produkcji potencjalnej)
obniżenie jakości siły roboczej (kapitału ludzkiego – zmniejszenie produkcji
potencjalnej)
niepotrzebne wydatki państwa (na łagodzenie następstw bezrobocia oraz programy
ograniczania bezrobocia – ALMPs, poprzez opodatkowanie powoduje to także
obniżenie produkcji rzeczywistej)
2. społeczne
bezpośrednie: pogorszenie położenia ekonomicznego bezrobotnych
pośrednie: gorsze funkcjonowanie rodzin, zjawiska patologiczne, rozpad więzi
międzyludzkich itp.
XVII. Bezrobocie w Polsce
Przyczyny wysokiego bezrobocia w Hiszpanii w latach 80tych i 90tych
1. wyż demograficzny
2. aktywizacja kobiet (wskutek usunięcia przeszkód utrzymywanych za Franco)
3. restrukturyzacja gospodarki (w wyniku konkurencji zagranicznej)
4. bariery dla przedsiębiorstw (w kodeksie pracy, sile związków zawodowych itd.)
(L. Balcerowicz, Wprost, 10.09.2000)
Główne przyczyny bezrobocia w Polsce są praktycznie takie same.
1. wyż demograficzny
2. zarejestrowanie bezrobocia ukrytego (kobiety, rolnicy)
3. restrukturyzacja gospodarki (niedopasowanie umiejętności do potrzeb)
4. nieelastyczność rynku pracy (kodeks pracy, związki zawodowe, biurokracja)
Bezrobocie ukryte na wsi – osoby pracujące w gospodarstwach rolnych, które bez uszczerbku
dla niego mogłyby się zająć czymś innym. Jego stopa w 2002 r. szacowana jest na 20%.
(Polska Wieś 2002, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, 2002)
Przykładowe koszty zatrudniania i zwalniania w Polsce
– koszty zatrudniania: 1. poszukiwanie pracowników 2. szkolenia, 3. badania lekarskie, 4.
przeszkolenie BHP, odzież ochronna, formularze do ZUS, itp. itd.;
– koszty zwalniania: 1. wcześniejsze zawiadomienie urzędów pracy, 2. ustawowy okres
wypowiedzenia 3. odprawy, 4. (czasem) procesy sądowe, itp. itd.
Najważniejsze z punktu widzenia makroekonomii postanowienia Konstytucji
Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
zakaz zaciągania długu publicznego przez budżet państwa powyżej 60% rocznego PKB
(art. 216, ust. 5)
w wyjątkowych przypadkach dochody i wydatki państwa w okresie krótszym niż rok
może określać ustawa o prowizorium budżetowym (art. 219, ust. 3)
w przypadku braku uchwalenia ustawy budżetowej przed rozpoczęciem roku,
wykorzystuje się projekt tej ustawy (art. 219, ust. 4)
zakaz pokrywania deficytu budżetowego przez NBP (art. 220)
inicjatywa ustawodawcza dot. ustawy budżetowej leży tylko w rękach Rady Ministrów
(art. 221)
Rada Ministrów przedkłada projekt budżetu Sejmowi 3 miesiące przed rozpoczęciem roku
budżetowego (art. 222)
Prezydent nie może zawetować ustawy budżetowej, może jedynie skierować ją do
Trybunału Konstytucyjnego (art. 224, ust. 1; art. 122, ust. 5)
w przypadku braku uchwalenia przez Sejm ustawy budżetowej Prezydent ma prawo
rozwiązać Sejm (art. 225)
„Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza” (art. 227, ust. 1)
Organami NBP są: Prezes, Rada Polityki Pieniężnej i Zarząd (art. 227, ust. 2)
Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta (art. 227, ust. 3)
„Prezes NBP nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić
działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością tego urzędu” (art. 227, ust. 4)
Członkowie Rady Polityki Pieniężnej są powoływani spośród osób wyróżniających się
wiedzą z zakresu finansów powoływane w równej liczbie przez Prezydenta, Sejm i Senat
(art. 227, ust. 5)
Model Fleminga-Mundella
• wyprowadzenie krzywej BP
• ruchy po krzywej, przesunięcia krzywej i zmiany kąta nachylenia krzywej BP
(wpływ zmian kursu walutowego, krańcowej skłonności do importu, mobilności kapitału)
• dochodzenie do równowagi przy nadwyżce/deficycie BP
• polityka pieniężna i fiskalna w systemie stałego kursu walutowego (w sytuacji niskiej i
wysokiej mobilności kapitału)
• polityka pieniężna i fiskalna w systemie płynnego kursu walutowego (w sytuacji niskiej i
wysokiej mobilności kapitału)
TEST PRZYKŁADOWY Z EKONOMII II
• poniższy test jest testem wielokrotnego wyboru – prawdziwe mogą być wszystkie, niektóre
lub żadna odpowiedź
• proszę wybierać odpowiedzi najbliższe prawdy. W ekonomii „wszystko oddziałuje na
wszystko”, jednak na teście należy uwzględniać jedynie jednoznaczne, bezpośrednie
przyczyny i skutki.
• analiza przebiega przy założeniu ceteris paribus
• jeśli należy stwierdzić fakt, a wydaje się Państwu, że jakaś nie podana w treści zadania
wielkość jest konieczna by to stwierdzić, to odpowiednio do treści i logiki pytania
zakładamy, że ma ona wartość przeciętną, wynosi O lub nie istnieje
1. pytanie – MAKROEKONOMIA
W pewnym państwie wzrost gospodarczy wyniósł
a.) w 1995 roku: – 0,1%
b.) w 1996 roku: 2%
c.) w 1997 roku: 3,5%
d.) w 1998 roku: 0,2% (T)
e.) w 1999 roku: – 1%
Wskaż w którym roku wystąpił szczyt cyklu koniunkturalnego.
2. pytanie – POMIAR WYNIKÓW GOSPODARCZYCH
Które z poniższych wartości są transferami (publicznymi):
a.) zasiłki dla bezrobotnych (T)
b.) pensja prezydenta RP (N)
c.) rekompensaty dla nauczycieli za brak waloryzacji pensji w 2000 r. (wypłacone w 2001 r.)
(N)
d.) płace urzędników ministerstwa dziedzictwa narodowego (N)
e.) zasiłki prorodzinne (T)
3. pytanie – BILANS PŁATNICZY
W pewnej gospodarce przeprowadzono następujące operacje z zagranicą:
- na krajowej giełdzie zagraniczne firmy kupiły obligacje przedsiębiorstw za 400 mln USD
- kolej przewiozła towary tranzytowane przez ten kraj za 500 mln USD
- zapłacono Klubowi Rzymskiemu odsetki od długu za 700 mln USD
- po wakacjach pracownicy sezonowi (wracający z zagranicy) przywieźli do tego kraju 400
mln USD
- rząd zapłacił swoją składkę do ONZ na sumę 500 mln USD
Zakładając, że zmiany rezerw dewizowych kraju są notowane w oddzielnej pozycji bilansu
płatniczego (poza CA i KA), wskaż w których pozycjach bilansu płatniczego wystąpi
nadwyżka:
a.) bilans handlowy (T)
b.) bilans transferów zagranicznych (N)
c.) rachunek obrotów bieżących (N)
d.) rachunek obrotów kapitałowych (T)
e.) bilans płatności odsetek od aktywów zagranicznych (N)
4. pytanie – WSKAŹNIKI RYNKU PRACY
W pewnej gospodarce pracę ma 30 mln osób, siła robocza wynosi 35 mln, zaś ilość
wszystkich osób w wieku produkcyjnym – 45 mln. Ilu jest bezrobotnych w tej gospodarce?
a.) 5 mln. (T) b.) 7,5 mln. c.) 10 mln.
d.) 15 mln.
e.) nie da się tego określić
5. pytanie – TEORIA RYNKU PRACY
Stopa znajdowania miejsca pracy e jest tym wyższa, im
a.) większa jest dostępność miejsc pracy (T)
b.) wyższa jest średnia długość zatrudnienia (N)
c.) wyższe są zasiłki dla bezrobotnych (N)
d.) dłuższy jest okres wypłacania zasiłków dla bezrobotnych (N)
e.) bardziej liberalny jest kodeks pracy (T)
MODEL IS-LM
MODEL IS-LM
Nasza gospodarka wchodzi do Unii Europejskiej, co gwarantuje stabilne otoczenie
makroekonomiczne, lepsze prawo gospodarcze i ogranicza negatywne skutki nadaktywności
polityków. Załóżmy, że powoduje to, iż inwestorzy zwiększą popyt na dobra inwestycyjne o
miliard euro (o tę wartość rośnie autonomiczny popyt inwestycyjny). Co można
wywnioskować o skutkach takiego wydarzenia na podstawie modelu IS-LM?
6. pytanie
Wielkość produkcji w naszej gospodarce
a.) wzrośnie (T)
b.) spadnie
Wielkość konsumpcji
c.) zwiększy się (T)
d.) pozostanie bez zmian
e.) zmniejszy się
7. pytanie
Wielkość inwestycji w naszej gospodarce
a.) wzrośnie (T)
b.) spadnie
Eksport netto
c.) zwiększy się
d.) zmniejszy się (T)
e.) pozostanie bez zmian
8. pytanie
Stopa procentowa
a.) wzrośnie (T)
b.) spadnie
c.) pozostanie bez zmian
Deficyt budżetowy
d.) wzrośnie
e.) spadnie (T)
9. pytanie
W modelu IS-LM:
a.) krzywa IS przesunie się w lewo
b.) krzywa IS przesunie się w prawo (T)
c.) krzywa LM przesunie się w lewo
d.) krzywa LM przesunie się w prawo
e.) krzywa LM nie zmieni położenia (T)