RealizacJa pRogRaMu RolnośRodowiSkowego
Transkrypt
RealizacJa pRogRaMu RolnośRodowiSkowego
62 Stowarzyszenie Ekonomistów Barbara Bujanowicz-Haraś, Małgorzata Haliniarz, Rolnictwa Jarosław Suskii Agrobiznesu Roczniki Naukowe ● tom XVI ● zeszyt 4 Barbara Bujanowicz-Haraś*, Małgorzata Haliniarz*, Jarosław Suski** Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, **Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa * Realizacja programu rolnośrodowiskowego na terenie województwa lubelskiego THE IMPLEMENTATION OF AGRI-ENVIRONMENTAL PROGRAMME IN LUBLIN REGION Słowa kluczowe: programy rozwoju obszarów wiejskich, program rolnośrodowiskowy, województwo lubelskie Key words: rural development programs, agri-environmental programme, Lublin region Abstrakt. Przeprowadzono analizę wykorzystania w województwie lubelskim programu rolnośrodowiskowego realizowanego w ramach PROW 2007-2013 jako instrumentu obowiązkowego dla wszystkich państw członkowskich UE, promującego produkcję rolną opartą na metodach przyjaznych środowisku. Na Lubelszczyźnie o przyznanie płatności w ramach realizacji programu złożono 54 793 wnioski, spośród których 98,4% otrzymało pozytywne decyzje. Kwota wypłaconych środków finansowych w latach 2008-2013 wynosiła 428,4 mln zł. W ostatnim roku dopłatami objęto powierzchnię 204,0 tys. ha. Partycypacja powiatów w realizacji poszczególnych pakietów była zróżnicowana. Największym zainteresowaniem cieszył się pakiet „Ochrona gleb i wód’. Wstęp Człowiek od czasu swojego powstania jest integralną częścią środowiska naturalnego, elementem licznych i złożonych ekologicznych zależności [Kośmicki 2009]. Wszechstronna działalność ludzi prowadzi do zmian w krajobrazie naszej planety, a rabunkowa gospodarka przyczynia się do powstawania wielu zagrożeń środowiskowych. Szczególną rolę w kształtowaniu ekosystemów odgrywa rolnictwo, które nierozerwalnie związane jest z warunkami przyrodniczymi [Giddens 2010]. Narzędziem o szczególnym znaczeniu w kontekście postrzegania i budowania relacji działalność rolnicza – środowisko naturalne i jego ochrona są programy rolnośrodowiskowe (PRŚ). W krajach Wspólnoty stanowią one obligatoryjny instrument polityki rozwoju obszarów wiejskich [Sobolewska 2005]. Podstawowym celem PRŚ jest upowszechnianie dobrych praktyk rolniczych, a tym samym zmniejszanie polutogenności rolnictwa. W PRŚ wyraźnie zaakcentowano znaczenie wzajemnych powiązań pomiędzy gospodarką rolną a środowiskiem przyrodniczym [Kociszewski 2013, Mroczek i in. 2013]. PRŚ wdrażane są horyzontalnie obejmując cały kraj, bądź wybrane strefy o szczególnych walorach przyrodniczych [Zegar 2012]. Każdy kraj ma prawo przyjąć adekwatne do swoich warunków i potrzeb zasady organizacji programu oraz wielkość rekompensat finansowych [Niewęgłowska 2006]. Bogaty i zróżnicowany zestaw przedsięwzięć stwarza możliwość ograniczenia antropopresji, tworzenia warunków dla utrzymania cennych siedlisk wykorzystywanych rolniczo, bioróżnorodności, piękna krajobrazu terenów wiejskich, stosowania zrównoważonych i ekologicznych systemów gospodarowania. Wsparcie finansowe stanowi swego rodzaju wynagrodzenie za generowanie środowiskowych dóbr publicznych [Bałtromiuk, Kłodziński 2011]. W pracy przestawiono analizę wykorzystania w województwie lubelskim PRŚ realizowanego w ramach PROW 2007-2013, z podziałem na powiaty. Materiałem źródłowym były dane liczbowe udostępnione przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Program rolnośrodowiskowy w programach rozwoju obszarów wiejskich Na terenie kraju realizację PRŚ rozpoczęto w 2004 roku. Działanie „Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt” zwane Krajowym Programem Rolnośrodowiskowym (KPR) zostało umieszczone w priorytecie „Ochrona środowiska i zachowanie Realizacja programu rolnośrodowiskowego na terenie województwa lubelskiego 63 walorów przyrodniczych obszarów wiejskich” Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2004-2006, finansowanego z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. W skład programu weszło siedem przedsięwzięć określanych jako pakiety1. Pakiety zróżnicowano na 40 opcji, o różnym zasięgu wdrażania. Producenci rolni na poziomie gospodarstwa mogli wdrażać od jednego do trzech pakietów, przestrzegając ustalonych zasad ich łączenia. Wsparcie finansowe było udzielane beneficjentom w formie corocznych zryczałtowanych płatności, tak aby rekompensować utracony dochód i dodatkowe koszty w rezultacie przyjętych korzystnych dla środowiska zobowiązań [Plan Rozwoju…2004]. Działania rolnośrodowiskowe zostały uwzględnione także w PROW na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013). Jednak program różnił się od poprzedniego. Został uzupełniony o dodatkowe pakiety: „Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarem Natura 2000: (4), „Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000” (5), oraz „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie” (6). Pakiety P01 i P02 zespolono w jeden o nazwie „Ekstensywne trwałe użytki zielone”. Łącznie działanie obejmowało 9 pakietów. W obrębie każdego z nich uwzględniono możliwość realizacji wariantów rolnośrodowiskowych. Dla pakietów: „Rolnictwo zrównoważone”, „Rolnictwo ekologiczne”, „Ekstensywne trwałe użytki zielone (z wyłączeniem obszarów Natura 2000)” oraz „Ochrona gleb i wód” obowiązywała degresywność. Podobnie jak w latach ubiegłych, należność finansowa była wypłacana rolnikowi po zrealizowaniu przedsięwzięć w ramach danego wariantu. Program rolnośrodowiskowy miał charakter 5-letniego zobowiązania, które rolnik podejmował dobrowolnie przez złożenie wniosku [Program Rozwoju…2014]. Obecnie trwają prace nad planem kolejnej edycji PROW na lata 2014-2020, w którym PRŚ zostały nazwane działaniami rolnośrodowiskowo-klimatycznymi. Program „ukierunkowany jest na zrównoważone gospodarowanie nawozami, działania zapobiegające erozji gleb i przyczyniające się do ochrony gleb i wód, zachowanie i ochronę cennych siedlisk przyrodniczych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, ochronę zagrożonych zasobów genetycznych roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich, a także ochronę różnorodności krajobrazu” [Projekt Programu… 2014]. Wsparcie obejmuje dwa poddziałania: „Płatności w ramach zobowiązań rolno-środowiskowo-klimatycznych” oraz „Wsparcie ochrony i zrównoważonego użytkowania oraz rozwoju zasobów genetycznych w rolnictwie”. W programie wzmocniono aspekty klimatyczne. Zaplanowano płatności w ramach 7 pakietów rolnośrodowiskowo-klimatycznych. Środek ten aktualnie nie obejmuje pakietu „Rolnictwo ekologiczne”, który dotychczas był elementem KPR. Zobowiązania rolnośrodowiskowo-klimatyczne zostały wpisane do programów rozwoju obszarów wiejskich jako instrument o charakterze obligatoryjnym [Projekt Programu… 2014]. Wdrażanie programu rolnośrodowiskowego na Lubelszczyźnie W trakcie realizacji programu na terenie województwa lubelskiego złożono 54 793 wnioski (wnioski nowe i kontynuacyjne dla PROW 2007-2013). Liczba złożonych deklaracji różniła się znacząco pomiędzy poszczególnymi powiatami (rys. 1). Najwięcej wniosków wpłynęło w powiatach bialskim (12 317), chełmskim (5040) oraz włodawskim (4488). Z kolei, najmniejsze zainteresowanie programem obserwowano w powiatach opolskim (734) i świdnickim (716). Przyrost liczby składanych wniosków w latach 2008-2013 w powiatach województwa lubelskiego był nierównomierny. Największy zanotowano na terenie powiatów: świdnickiego (1256,3%), hrubieszowskiego (1184,8%), ryckiego (1076,2%), zaś najmniejszy w powiatach bialskim (298,2%), łukowskim (350,8%), puławskim (367,2%), parczewskim (384,0%) oraz radzyńskim (396,4%). Z danych ARiMR wynika, że spośród wniosków poddanych weryfikacji nie wszystkie uzyskały pozytywną ocenę (rys. 2). Ogółem wydano 53 936 decyzji wykonawczych. Było to 98,4% w stosunku do liczby złożonych wniosków. Największy odsetek pozytywnych decyzji uzyskali 1 „Rolnictwo zrównoważone” (S01), „Rolnictwo ekologiczne” (S02), „Utrzymanie łąk ekstensywnych” (P01), „Utrzymanie pastwisk ekstensywnych” (P02), „Ochrona gleb i wód” (K01), „Strefy buforowe” (K02), „Zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich” (G01). 64 Barbara Bujanowicz-Haraś, Małgorzata Haliniarz, Jarosław Suski 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 hrubi krasn lubar bials biłgo cheł jano kraśn lubel eszo osta tows ki rajski mski wski icki ski wski wski ki 2008 718 82 197 66 61 81 82 81 143 2009 1077 197 362 147 83 147 141 235 279 2010 1992 274 716 278 223 237 2011 2547 403 983 538 342 378 2012 3124 517 1373 780 488 484 2013 2859 511 1409 848 458 477 parcz toma włod zamo łęczy łuko opols puła radzy świd rycki ewsk szow awsk jski ński wski ki wski ński nicki i i ski 37 61 26 188 61 110 21 16 67 162 77 101 102 51 296 66 34 159 306 137 238 408 514 156 179 97 536 154 318 168 95 184 88 287 590 300 391 556 812 198 245 144 723 207 437 204 154 470 919 538 505 759 1072 279 288 206 914 294 590 252 207 637 1228 732 470 758 1109 283 275 210 910 285 546 247 217 683 1283 748 Rysunek 1. Liczba złożonych wniosków w ramach działania „Program rolnośrodowiskowy” (płatności rolnośrodowiskowe) PROW 2007-2013 w województwie lubelskim 2008 2009under 2010 2011 „Agri-environmental 2012 2013 Figure 1. The number of submitted applications the action programme” (agrienvironmental payments) RDP 2007-2013 in Lublin region Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR Source: own study based on AARM data 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 hrubi krasn lubar bials biłgo cheł jano kraśn lubel eszo osta tows ki rajski mski wski icki ski wski wski ki 2008 698 80 193 65 57 75 77 73 126 2009 1076 193 360 143 81 142 137 228 267 2010 1972 273 702 277 223 232 2011 2514 395 969 529 336 374 2012 3082 528 1309 767 482 479 2013 2845 508 1372 846 448 475 parcz toma włod zamo łęczy łuko opols puła radzy świd rycki ewsk szow awsk jski ński wski ki wski ński nicki i i ski 32 56 23 184 55 104 19 14 67 158 71 96 48 292 63 31 156 300 136 233 401 501 153 175 98 98 531 153 310 164 93 181 90 286 584 293 379 545 801 198 239 143 712 203 430 200 153 460 923 528 488 743 1063 277 288 204 904 295 558 250 204 639 1252 711 449 752 1091 264 271 211 906 272 539 246 204 672 1260 752 Rysunek 2. Liczba wydanych decyzji o przyznaniu płatności w ramach działania „Program rolnośrodowiskowy” (płatności rolnośrodowiskowe) PROW 2007-2013 w województwie lubelskim Figure 2. The number of decisions regarding under action Agri-environmental programme 2008 grant 2009 payments 2010 2011 the 2012 2013 (agri-environmental payments) RDP 2007-2013 in Lublin region Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 65 Realizacja programu rolnośrodowiskowego na terenie województwa lubelskiego rolnicy z powiatów: włodawskiego – 99,8%, biłgorajskiego – 99,6%, opolskiego – 99,0% i tomaszowskiego – 99,0%. Pod względem liczby zawartych umów pierwsza lokata przypadła powiatowi bialskiemu (12 187), a ostatnia świdnickiemu (696). Biorąc pod uwagę analizę liczby złożonych deklaracji w ramach poszczególnych pakietów stwierdzono, że największym zainteresowaniem beneficjentów cieszył się pakiet „Ochrona gleb i wód” (tab. 1). Na jego realizację w ostatnim roku programu złożono ogółem 9450 wniosków. Najwięcej deklaracji uwzględniających ten pakiet realizowali rolnicy z powiatów: bialskiego (1 688), chełmskiego (857), lubelskiego (793) i parczewskiego (719). Na drugim miejscu pod względem zainteresowania beneficjentów uplasował się pakiet „Ekstensywne trwałe użytki zielone”. Uczestniczyło w nim 3858 producentów rolnych. Chęć podjęcia realizacji omawianego pakietu wskazali przede wszystkim beneficjenci z powiatów bialskiego (1 096), włodawskiego (453) oraz chełmskiego (363). Deklaracje złożone w tych powiatach stanowiły odpowiednio: 28,4%, 11,7%, 9,4% wszystkich aplikacji. Duże zainteresowanie producentów rolnych skierowane było także na praktyki związane z wdrażaniem zasad rolnictwa zrównoważonego. Realizację tego pakietu deklarowało 3659 właścicieli gospodarstw. Spośród analizowanych powiatów największy popyt na ten pakiet obserwowano w powiatach hrubieTabela 1. Liczba realizowanych pakietów w ramach złożonych wniosków w 2013 roku Table 1. The number of implemented packages within submitted applications in the 2013 Powiat/District Pakiet/Package* 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Bialski 181 640 1096 511 163 60 68 1688 Biłgorajski 52 154 100 39 41 30 4 282 Chełmski 418 113 363 653 194 27 16 857 Hrubieszowski 599 13 115 152 108 7 8 675 Janowski 101 42 10 3 3 28 2 406 Krasnostawski 276 60 70 14 12 4 8 377 Kraśnicki 150 40 12 8 7 18 5 388 Lubartowski 168 120 327 161 98 26 26 494 Lubelski 407 129 60 89 65 40 16 793 Łęczyński 17 74 72 51 39 3 10 146 Łukowski 22 33 69 19 19 0 19 210 Opolski 10 32 28 41 22 21 0 97 Parczewski 345 53 266 219 133 6 19 719 Puławski 14 66 61 24 44 15 10 170 Radzyński 16 56 226 89 26 8 28 378 Rycki 3 60 124 20 44 5 4 89 Świdnicki 138 14 8 12 5 5 1 174 Tomaszowski 347 67 198 74 196 7 4 413 Włodawski 50 296 453 593 342 26 40 547 Zamojski 345 54 200 76 88 3 21 547 9. 5 1 2 1 0 0 1 6 2 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 2 * 1. „Rolnictwo zrównoważone”/sustainable agriculture, 2. „Rolnictwo ekologiczne”/organic farming, 3. „Ekstensywne trwałe użytki zielone”/extensive permanent grassland, 4. „Ochrona zagrożonych ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000”/protection of endangered birds and habitats outside Natura 2000 sites, 5. „Ochrona zagrożonych ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000”/protection of endangered birds and habitats on Natura 2000 areas, 6. „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie”/preservation of endangered plant genetic resources in agriculture; 7. „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie”/preservation of endangered animal genetic resources in agriculture; 8. „Ochrona gleb i wód”/soil and water protection; 9. „Strefy buforowe”/buffer zones Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 66 Barbara Bujanowicz-Haraś, Małgorzata Haliniarz, Jarosław Suski 40 tys. ha/thous. ha 35 30 25 20 15 10 5 0 hrubi bials biłgo cheł jano eszo ki rajski mski wski wski 2008 6,5 0,7 2,6 0,8 0,4 2009 10,6 1,6 4,9 2,4 0,6 2010 21,6 2,2 9,9 5,7 2011 27,3 3,3 15,5 11,9 2012 33,9 4,5 21,9 17,1 2013 32,1 4,4 21,1 19,4 krasn lubar parcz toma włod zamo kraśn lubel łęczy łuko opols puła radzy świd rycki osta tows ewsk szow awsk jski icki ski ński wski ki wski ński nicki i wski ki i ski 0,8 0,5 0,7 1,2 0,6 0,5 0,1 2,7 0,6 0,9 0,1 0,1 1,8 1,4 0,7 1,9 1 2 3,1 1,6 0,8 0,2 3,9 0,8 1,5 0,4 0,2 2,9 4 1,5 2,2 3,7 1,9 3,7 6,3 2,3 1,8 0,6 7,7 1,1 2,6 1,2 1,7 5,4 8,7 4,7 2,9 6,1 3,5 5,4 10,2 3 2,7 1 11 1,6 3,4 1,5 2,9 9,7 13,7 9,9 4,7 7,8 5 7,3 14,2 5,1 3,6 1,3 14,8 2,3 4,6 1,8 3,8 14,7 19,5 14,5 4,4 8,2 5 7,5 15,3 4,3 3,2 1,3 15,4 1,9 4,3 1,7 4,2 15,1 20,1 15,3 Rysunek 3. Powierzchnia realizacji programu rolnośrodowiskowego w ramach PROW 2007-2013 na terenie 2008 2009 2010 2011 2012 2013 województwa lubelskiego Figure 3. Implementation surface of agri-environmental programme of the RDP 2007-2013 in the Lublin region Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 szowskim (599 wnioski), chełmskim (418), lubelskim (407) i tomaszowskim (347). Tylko 24 beneficjentów wybrało działanie polegające na utrzymaniu stref buforowych. W 2013 roku powierzchnia zgłoszona do programu rolnośrodowiskowego w województwie lubelskim wynosiła 204,0 tys. ha i zwiększyła się o 180,3 tys. ha (760,8%) w porównaniu do 2008 roku (rys. 3). Największy obszar objęty realizacją programu rolnośrodowiskowego stwierdzono w powiatach bialskim, chełmskim i włodawskim. W ramach programu rolnośrodowiskowego na lata 2007-2013 zrealizowano płatności na łączną kwotę 428,4 mln zł. Pod względem wielkości wypłaconych środków pierwsza lokata przypadła powiatowi bialskiemu (79,4 mln zł), zaś ostatnia opolskiemu (2,9 mln zł). Aspekt wsparcia finansowego wynikający z uczestnictwa w programach rolnośrodowiskowych przedstawiono na rysunku 4. łukowski bialski radzyński parczewski włodawski lubartowski rycki puławski łęczyński opolski chełmski świdnicki kraśnicki lubelski krasnostawski zamojski hrubieszowski janowski biłgorajski tomaszowski Rysunek 4. Zróżnicowanie przestrzenne wypłaconych środków z tytułu przystąpienia do programu rolnośrodowiskowego w województwie lubelskim Figure 4. Spatial diversity of funds paid for accession to the agri-environmental programme in the Lublin province Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 Realizacja programu rolnośrodowiskowego na terenie województwa lubelskiego 67 Podsumowanie O popularności działań służących poprawie środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich świadczy liczba złożonych deklaracji o przystąpienie do programu rolnośrodowiskowego. W województwie lubelskim o przyznanie płatności w ramach realizacji programu złożono 54 793 wnioski, spośród których 98,4% otrzymało pozytywne decyzje. Kwota wypłaconych środków finansowych latach 2008-2013 wynosiła 428,4 mln zł. W ostatnim roku realizacją programu została objęta powierzchnia 204,2 tys. ha. Wzrastająca liczba składnych wniosków w poszczególnych latach funkcjonowania programu świadczy o rosnącym zainteresowaniu rolników wdrażaniem działań prośrodowiskowych. Zdecydowanym liderem w liczbie złożonych wniosków był powiat bialski. Na terenie województwa partycypacja powiatów w realizacji poszczególnych pakietów rolnośrodowiskowych była zróżnicowana. Największym zainteresowaniem cieszył się pakiet 9. „Ochrona gleb i wód”. Literatura Bołtromiuk A., Kłodziński M. (red.) 2011: Natura 2000 jako czynnik zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich regionu Zielonych Płuc Polski, IRWIR PAN, Warszawa, 64, 73-74. Giddens A. 2010: Socjologia, PWN, Warszawa, 632. Kociszewski K. 2013: Ekologizacja polskiego rolnictwa a jego zrównoważony rozwój w warunkach członkostwa w Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 151. Kośmicki E. 2009: Główne zagadnienia ekologizacji społeczeństwa i gospodarki, Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress, Białystok, 7. Mroczek J.R., Kostecka J., Korczyńska M. 2013: Ocena roli programu rolnośrodowiskowego w postrzeganiu przez rolników wybranych aspektów problematyki środowiskowej, Inż. Ekol., nr 34, 190. Niewęgłowska G. 2006: Wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w pierwszych latach jego realizacji, Zesz. Nauk. Akademii Rolniczej we Wrocławiu, nr 540, 383. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. 2004: MRiRW, Warszawa, 121-129. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 2014: MRiRW, Warszawa, 269-283. Projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020. 2014: MRiRW, Warszawa, 148-159. Sobolewska A. 2005: Zmiany w polskim programie rolnośrodowiskowym i ich wpływ na dochody małych gospodarstw rolnych, Zesz. Nauk. SGGW, „Problemy Rolnictwa Światowego”, t. XIII, Warszawa, 468. Zegar J.S. 2012: Współczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa, 305. Summary In this paper an analysis of the use of agri-environmental program implemented under the RDP 20072013 the Lublin region, being an obligatory instrument for all Member States of the European Union promotes agricultural production based on environmentally friendly methods. In the Lublin region of agrienvironmental payment grant applied for 54 793 beneficiaries, of whom 98.4% received positive decisions. The amount paid out of funds in the period 2008-2013 amounted to 428.4 million PLN. In the last year, area 204.0 thousand ha has been acquired subsidies. Participating districts in the implementation of particular packages varied. The greatest interest was a package of soil and water protection. Adres do korespondencji dr inż. Barbara Bujanowicz-Haraś, dr inż. Małgorzata Haliniarz Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Katedra Ekonomii i Zarządzania ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin tel. (81) 461 00 61 wew. 157, e-mail: [email protected] tel. (81) 445 66 54, e-mail: [email protected]