narodu ukraińskiego w XVIII w. (1)

Paweł Krokosz
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II,
Kraków
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności”
narodu ukraińskiego w XVIII w. (1)
W styczniu 1654 r.1 podczas uroczystej rady kozackiej w Perejasławiu hetman zaporoski Bohdan Chmielnicki wobec zgromadzonych tłumów i przedstawicieli wszystkich pułków kozackich oraz przy asyście carskiego wysłannika Wasyla
Buturlina oznajmił, iż oddanie się pod opiekę Moskwy będzie „najlepszym zapewnieniem przyszłości Kozaczyźnie i całej Ukrainie”. Wywołane w 1648 r. powstanie
skierowane przeciwko władzom Rzeczypospolitej po początkowych sukcesach zakończyło się ostatecznie niepowodzeniem. Hetman, szukając oparcia w podjętym
przez siebie procesie budowy niezależnego państwa ukraińskiego, postanowił odwołać się do pomocy cara Aleksego Romanowa (1646–1676). Zgodnie z ugodą
zawartą w Perejasławiu Mała Ruś — jak zwano w Moskwie Ukrainę — składająca się
z należących do Rzeczypospolitej województw kijowskiego i czernihowskiego miała
podlegać bezpośrednio carowi. W nowej sytuacji politycznej Kozakom zagwarantowano prawo wyboru własnego hetmana, ustalono rejestr wojska na 60 000 ludzi
oraz pozostawiono w ich ręku posiadłości ziemskie należące uprzednio do szlachty.
Pomimo że porozumienie znacznie ograniczało samodzielność hetmana — w miastach ukraińskich, w tym i w samym Kijowie, stacjonowały załogi rosyjskie, a w
stolicy hetmańskiej (Czehryniu) przebywał carski rezydent — Bohdan Chmielnicki
starał się prowadzić niezależną politykę i nie unikał kontaktów z dyplomatami innych państw. Rzeczpospolita, nie mogąc pogodzić się z możliwością przejścia części
swych ziem ukrainnych pod zwierzchnictwo moskiewskie, rozpoczęła poszukiwanie
kompromisu z Kozaczyzną. W 1658 r. doszło do podpisania ugody hadziackiej, która, jak zauważył J. Gierowski, „mogła otworzyć nowy etap w stosunkach polskoukraińskich”. Budzące sprzeciw szlachty i kleru katolickiego zapisy przewidujące
utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego tzw. Księstwa Ruskiego pod władzą hetmana zatwierdzanego przez króla polskiego, z gwaW artykule stosowana jest datacja według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji
od 1 stycznia 1700 r.
13/2013
1
HISTORIA
5
6
Paweł Krokosz
rancją — wzorem Wielkiego Księstwa Litewskiego — własnych urzędów, trybunału
i akademii, zostały rok później ostatecznie przyjęte przez sejm i zaprzysiężone przez
króla, prymasa i Senat2. Unia hadziacka oraz zawarte wcześniej postanowienia
układu wileńskiego z 1656 r., mówiące o zgodzie wyboru cara Aleksego na króla, nie
zapobiegły rozpoczęciu polsko-rosyjskich działań wojennych. W ich trakcie doszło
w 1663 r. do wyboru dwóch hetmanów ukraińskich — Pawła Tetery kontrolującego
ziemie ukraińskie na prawym brzegu Dniepru (zwane Prawobrzeżem) i Iwana Brzuchowieckiego na lewym brzegu rzeki (określane Lewobrzeżem, jak również Hetmańszczyzną) całkowicie podległym Moskwie. Z tą chwilą rozpoczęła się „rywalizacja pomiędzy obiema buławami”, w której ani Rzeczpospolita, ani tym bardziej
Rosja nie zamierzały zrezygnować ze swoich roszczeń do całości ziem Ukrainy3.
W 1667 r., po kilkuletnich rokowaniach, w Andruszowie doszło do podpisania rosyjsko-polskiego rozejmu, na mocy którego Rosja zatrzymywała Smoleńszczyznę i Siewierszczyznę wraz z województwem czernihowskim, a także całe Lewobrzeże dnieprzańskie i Kijów z powiatem, przy czym miasto to miało powrócić do
Rzeczypospolitej po dwóch latach. Pod wspólną kontrolą pozostawiono Zaporoże.
Porozumienie to utrwaliło wspomniany wyżej podział Ukrainy na dwie części, potwierdzony traktatem pokojowym podpisanym w 1686 r. w Moskwie4.
W 1687 r. hetmanem Lewobrzeża — po intrydze skierowanej przeciwko poprzednikowi — został Iwan Mazepa, który w niecałe dwadzieścia lat później w trakcie toczącej się wojny rosyjsko-szwedzkiej zdobył się na odważny i niezwykle ryzykowny krok mający na celu „wyrwać” Ukrainę spod zależności Moskwy i stworzyć z niej niepodległe państwo. Decyzja Mazepy o „zdradzie” cara Piotra I (1682–
1725) i przejściu na stronę króla szwedzkiego Karola XII (1698–1718) trwale odcisnęła się na polityce carskiej w stosunku do samej Kozaczyzny i całego narodu ukraińskiego. Piotr I, a po nim kolejni władcy — ze zmieniającymi się tendencjami —
konsekwentnie dążyli do zespolenia Ukrainy z innymi ziemiami rodzącego się imperium. Jednakże wypowiedzenie ostatecznego „nie” dla dawnych „praw i wolności” narodu ukraińskiego przez Rosję nastąpiło w 2. poł. XVIII w. za panowania
carowej Katarzyny II (1762–1796).
Pod władzą Piotra I
W latach 1687–1689 Rosja w ramach koalicji antytureckiej podjęła dwie,
zakończone klęskami, wyprawy przeciwko podległemu Porcie Chanatowi Krymskiemu, które w konsekwencji przyspieszyły objęcie władzy przez Piotra I. W obydwu
2 J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), [w:] Wielka historia
Polski, t. 5, Kraków 2001, s. 44, 82–83; J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław
1988, s. 39–245; Т. Чухлiб, Секрети украïнського полiвасалiтету. Хмельницький–Дорошенко–Мазепа, Киïв 2011, s. 63–65. W artykule jedynie częściowo uwzględniono sytuację polityczną tzw. Ukrainy Słobodzkiej, zob.: N. Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, s. 513–516; М. В. Попович, Нарис iсторiï культури Украïни, Киïв
1999, s. 236–238.
3 Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej, pod red. P. Krolla, M. Nagielskiego,
M. Wagnera, Zabrze 2010, s. 37–38.
4 Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959; idem, Między
traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, Warszawa 1968, s. 7–67; idem, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679. Studium z dziejów polskiej polityki zagranicznej, Wrocław 1976, s. 5–18; Т. В. Чухлiб, Гетьманування
Петра Дорошенка: причини „вiрностi” та „зради” королю, султану й царю (1665–
1676 рр.), [w:] „Украïнський iсторичний журнал” (dalej: УIЖ), 1/2007, s. 39–60; J. A.
Gierowski, op. cit., s. 170–171.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
7
kampaniach udział wzięły jednostki Kozaków ukraińskich — początkowo pod wodzą
hetmana Iwana Samojłowicza, a następnie jego sukcesora Iwana Mazepy. Kozacy
uczestniczyli również w dwóch ekspedycjach rosyjskich skierowanych w latach
1695–1696 przeciwko Azowowi, z których druga przyniosła spektakularny sukces
w postaci zdobycia tej silnie umocnionej twierdzy tureckiej, dając możliwość flocie
rosyjskiej wyjścia na Morze Czarne5. Kozaków nie zabrakło także na frontach wojny
północnej (1700–1721), gdzie ofiarnie walczyli z oddziałami szwedzkimi, a hetman
Mazepa w uznaniu za zasługi wojenne znalazł się w gronie dowódców odznaczonych
ustanowionym przez cara Orderem Świętego Andrzeja Pierwszego Apostoła6. W kolejnych latach Mazepa podjął rokowania ze Szwedami i obwołanym przy poparciu
Karola XII królem polskim Stanisławem Leszczyńskim (1705–1709 i 1733–1736),
by przy ich pomocy utworzyć niezależne od Rosji państwo ukraińskie. Piotr I, pomimo licznych donosów, bagatelizował wszelkie informacje o hetmańskich „konszachtach” ze stroną przeciwną, a przynoszących o tym wieści surowo karał7. Na
ostateczne zerwanie z carem hetman zdecydował się w 1708 r. podczas szwedzkiej
ofensywy przeciwko Rosji. Wówczas, na czele zaledwie kilku tysięcy Kozaków, dołączył do przebywającej na Ukrainie armii Karola XII. Przeciwko Rosji podniosło się
także Zaporoże. Car początkowo nie mógł uwierzyć w „zdradę” Mazepy, lecz gdy
potwierdziły się te wiadomości, z całą bezwzględnością przystąpił do walki z hetmanem. Pod koniec 1708 r. niemal cała Ukraina została zarzucona rosyjskimi uniwersałami dyskredytującymi Mazepę i nawołującymi wszystkich, którzy posłuchali jego
„zwodniczych obietnic”, do powrotu pod carską „opiekę”, z gwarancją zachowania
urzędu i majątku. Jeszcze w tym samym roku na rozkaz Piotra I nieliczni dowódcy
kozackich jednostek okrzyknęli nowym hetmanem pułkownika Iwana Skoropadśkiego. Car zmusił również ukraińskich i rosyjskich przedstawicieli Cerkwi prawosławnej do obłożenia anatemą „Judasza”, jak nazwano Mazepę w oficjalnych dokumentach. W zaistniałych okolicznościach większość Kozaków nie zdecydowała się
na przystąpienie do Szwedów i zachowała postawę wyczekującą, zaś część tych,
którzy odeszli z Mazepą, w obawie przed restrykcjami wróciła pod carską protekcję.
Warto zauważyć, iż owe powroty spowodowane były głównie chęcią uratowania
E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. III: Sztuka wojenna manufakturowego okresu wojen, Warszawa 1964, s. 238–251; Т. Чухлiб, Козаки та яничари. Украïна у християнсько-мусульманських вiйнах 1500–1700 рр., Киïв 2010, s. 360–368; P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010, s. 294–296.
6 Zob.: W. Jakubowski, Ordery i medale Rosji, Toruń 1993, s. 15–16. W 1703 r. sprzymierzony z Piotrem I król polski August II Wettin (1696–1706 i 1709–1733), będący jednocześnie elektorem saskim i występującym w rodzinnej Saksonii pod imieniem Fryderyka Augusta I, nadał Iwanowi Mazepie ustanowiony przez siebie pierwszy polski order — Order Orła
Białego, zob.: J. Burdowicz-Nowicki, Czy Order Orła Białego ustanowiono dla rosyjskich
generałów? O początkach odznaczenia 1698/1701–1705, [w:] „Kwartalnik Historyczny”,
2/2010, s. 6–8.
7 Б. Крупницький, Пляни Мазепи в звязку з плянами Карла XII перед украïнським походом шведiв, [w:] Збiрник: Мазепа. У двох томах, Варшава 1938 — „Працi українського наукового iнституту” (dalej: ПУНI), т. XLVI, серiя iсторична, кн. 5, т. I, s. 94–
105; О. Пріцак, Гетьман I. Мазера i княгиня Анна Дольська, [w:] Збiрник: Мазепа...,
op.cit., т. II, s. 102–117; Т. Г. Таирова-Яковлева, Иван Мазепа и российская империя.
История „предательства”, Москва 2011, s. 337–370; С. Павленко, Угоди I. Мазепи зi
С. Лещинським та Карлом XII: до питання творення iсторичних фальсифiкацiй,
[w:] Гетьман Iван Мазепа: постать, оточення, епоха. Збiрник наукових праць, вiдп.
ред. В.А. Смолiй, вiдп. секр. О.О. Ковалевська, Киïв 2008, s. 170–184.
5
8
Paweł Krokosz
majątków, gdyż o te wystąpili już Kozacy i duchowni prawosławni zapewniający
Piotra I o swojej wierności8.
Po niezwykle ciężkiej dla obu stron zimowej kampanii wojennej przełomu
1708 i 1709 r. Karol XII wraz ze swoimi nielicznymi kozackimi sprzymierzeńcami
udał się w stronę kontrolowanej przez Rosjan Połtawy. W tym samym kierunku ruszyła także armia rosyjska. 27 czerwca 1709 r. rozegrała się tam kluczowa bitwa
wojny północnej, podczas której oddziały carskie rozbiły Szwedów, a Karol XII
i Iwan Mazepa zmuszeni byli szukać schronienia na terytorium tureckim9. Rychła
śmierć tego drugiego sprawiła, iż emigranci kozaccy obrali nowym hetmanem pisarza wojska zaporoskiego Pyłypa Orłyka (Filipa Orlika), który, klucząc pomiędzy rozbieżnymi interesami mocarstw wywierających wpływ na politykę europejską (Szwecji, Austrii, Francji, Turcji, a także Rosji), nie zaprzestał walki o „sprawę ukraińską”10.
Sukces Piotra I był wielki. Armia króla szwedzkiego była rozbita, a nieliczni
zwolennicy Mazepy zostali zmuszeni do emigracji. „Zdrada” hetmana sprawiła, iż
car podjął konkretne kroki wobec Kozaczyzny, aby w przyszłości uniknąć podobnych zdarzeń, tym bardziej, że po bitwie pod Połtawą pozycja protegowanego przez
niego Iwana Skoropadśkiego uległa wzmocnieniu. Nowy hetman chciał wykorzystać
przerwę w działaniach wojennych i zwrócił się do władcy, aby ten potwierdził dawne i ustanowił nowe „przywileje i wolności” narodu ukraińskiego. Monarcha odpowiedział na przekazany 17 lipca pod Reszitłowką, gdzie stacjonowały rosyjskie oddziały, 14-punktowy dokument, lecz do rozmów z carskimi urzędnikami — jak
przewidywała tradycja — nie doszło. Piotr I, nie bacząc na wkład Kozaków w walkę
ze Szwedami, rozpoczął politykę ograniczania „praw i wolności” Ukrainy. W lipcu
stolnik Andrzej Izmajłow został wyznaczony na carskiego rezydenta przy hetmanie,
którego siedzibę przeniesiono do położonego w pobliżu granicy rosyjskiej Głuchowa.
Izmajłow miał wspólnie ze Skoropadśkim kontrolować sytuację po „zdradzie” Mazepy
i Kozaków zaporoskich oraz wszelkimi sposobami przeciwdziałać „wrogiej agitacji,
a podejrzanych wyłapywać i wysyłać do cara”. Jego zadaniem było nadzorowanie, czy
hetman i starszyzna nie podburzali narodu i nie weszli w kontakty ze Szwecją, Turcją,
Krymem, Polską, Mazepą, Kozakami dońskimi oraz „innymi zdrajcami”, a także donoszenie o wszystkim w korespondencji pisanej „szyfrowanym alfabetem”. Rezydent
miał przyjmować posłańców innych państw przybywających do hetmana i dopilnować, aby na ważne urzędy w Hetmańszczyźnie nie wybierano Polaków lub Ukraińców.
Działania carskiego urzędnika, pod którego komendą znalazły się rosyjskie
pułki piechoty będące wcześniej przy Mazepie, miał wspierać wojewoda kijowski
8 Д. Бантыш-Каменский, Словарь достопамятных людей русской земли, ч. III, Москва 1836, s. 262 i nast.; O. I. Гуржй, Гетьман Iван Скоропадський, [w:] УIЖ, 6/1998,
s. 77–90; 1/1999, s. 98–104; О. Субтельний, Мазепинцi. Украïнський сепаратизм на
початку XVIII ст., Киïв 1994, s. 26–56; P. Krokosz, Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały (październik-grudzień 1708 r.), [w:] „Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne”, 1–2/2009, s. 7–29.
9 В. А. Молтусов, Полтавская битва: уроки военной истории. 1709–2009, Москва
2009, s. 291–400; П. А. Кротов, Полтавская битва: новые материалы по спорным
вопросам, [w:] Полтава. К 300–летию Полтавского сражения. Сборник статей, ред.
кол. О. Г. Агеева, В.А. Артаманов, И. Г. Дуров, П. А. Кротов, Москва 2009, s. 141–153;
О.Г. Сокирко, Вiйська украïнських гетьманiв у Полтавськiй битвi 27 червня 1709 р.,
[w:] УIЖ, 2/2009, s. 40–51; С. Павленко, Оточення гетьмана Мазепи соратники та
прибiчники, Киïв 2009, s. 337 i nast.
10 D. Beauvois, Ukraińska tożsamość i wahania polityczne hetmana Filipa Orlika w świetle
jego dziennika 1720–1733, [w:] „Przegląd Wschodni”, t. XV, z. 3 (38), 2006, s. 311–337.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
9
i pozostali wojewodowie. W rzeczywistości Izmajłow nie był rosyjskim przedstawicielem dyplomatycznym, lecz zwykłym agentem politycznym śledzącym każdy krok hetmana i starszyzny kozackiej. Całość politycznego i ekonomicznego życia
Ukrainy została poddana kontroli rosyjskiego „ministra-rezydenta”, a jego funkcja
nabrała takiej wagi, że w 1710 r. zorganizowano dla jego potrzeb specjalną kancelarię. Najprawdopodobniej zbliżająca się wojna z Turcją wpłynęła na pewną zmianę
polityki Piotra I, który w styczniu 1711 r. wydał Skoropadśkiemu „żałowanną gramotę”, gdzie doceniono jego „wierność i zasługi” podczas wojny ze Szwecją, potwierdzono nominację hetmańską oraz obietnice respektowania wszystkich starych
„praw i wolności” narodu ukraińskiego11. Pomimo tych zapewnień następne lata
przynosiły kolejne ograniczenia autonomii Ukrainy, zwanej w rosyjskich dokumentach już nie „Małą Rosją”, lecz „Krajem Małorosyjskim” lub „Prowincją Małorosyjską”12. W 1720 władze rosyjskie wydały zakaz drukowania na Ukrainie ksiąg „niecerkiewnych”, zaś wszystkie „cerkiewne” zostały poddane cenzurze Kolegium Duchownego przemianowanego następnie na Świątobliwy Synod13. Nakazano także
„wymazać” ze starych ksiąg „cerkiewnych” wszystkie naleciałości ukraińskie. W tym
samym roku wskutek donosu carskiego rezydenta Protasewa aresztowano i wysłano
do Moskwy dwóch kancelarzystów hetmańskich oskarżonych o samowolne i bezprawne podpisywanie dokumentów. Ponadto Protasew skarżył się zwierzchnikom,
iż Skoropadśkyj przyjmował wysłanników z Polski i samowolnie czytał przywiezioną
przez nich korespondencję oraz bez pozwolenia carskiego rozdawał majątki na
Ukrainie14.
Na początku 1722 r. Iwan Skoropadśkyj wraz z rodziną i licznym pocztem
udał się do Moskwy, aby złożyć osobiste gratulacje carowi w związku z zawarciem
traktatu w Nystad kończącego wojnę ze Szwecją i przyjęciem przez Piotra I tytułu
imperatora. Faktyczny cel misji był jednak inny. Hetman zamierzał złożyć protest
przeciwko grabieżczej działalności carskiego faworyta księcia Aleksandra Mienszykowa, który posiadał na Ukrainie liczne majątki15. Skoropadśkyj przedstawił carowi także „Punkty potrzeb ogólnonarodowych”. Jednakże na wszelkie apelacje
w tych kwestiach było już późno, albowiem Piotr I podjął decyzję o dawno zamierzonej reformie Ukrainy, powołując do życia podległy Senatowi urząd kontrolujący
Полное Собрание Законов Российской Империи (dalej: ПСЗРИ), т. IV, СПб. 1830, но.
2243. Zob. też: О. К. Струкевич, Украïнська „нацiя до нацiоналiзму”: пошуки критерiïв
iдентичностi в Украïнi-Гетьманщинi XVIII ст., [w:] УIЖ, 6/1999, s. 19; Бумаги кабинета министров императорицы Анны Иоанновны 1731–1740 гг., ч. III, 1734 г.,
собраны и изданы под редакцией А. Н. Филиппова, [w:] „Сборник Русского исторического общества” (dalej: Сб.РИО), 1900, т. 108, s. 355; Д. Бантыш-Каменский, История Малой России, ч. III, От избрания Мазепы до уничтожения Гетманства,
Москва 1842, s. 122–123.
12 А. Яковлiв, Українсько-московськi договори в XVII–XVIII вiках, [w:] ПУНI, Варшава
1934, т. XIX, серiя правнича, кн. 3, s. 145.
13 Сборник постановлений и распоряжений по цензуре с 1720 по 1862 год, СПб. 1862,
s. 3–5 i nast.
14 А. Яковлiв, Українсько-московськi договори..., s. 146.
15 W 1709 r. Mienszykow za udział w bitwie pod Połtawą otrzymał należący niegdyś do Iwana
Mazepy Poczep wraz z okręgiem. Z każdym rokiem włości Mienszykowa rozrastały się kosztem ziem należących do Kozaków. Zob.: Н. И. Павленко, Александр Данилович Меншиков, Москва 1989, s. 106–108; С. М. Троицкий, Хозяйство крупного сановника России
в первой четверти XVIII в. (по архиву князя А. Д. Меншикова), [w:] Россия в период
реформ Петра I, ред. кол. Н.И Павленко, Л. А. Никифоров, М. Я. Волков, Москва
1973, s. 220 i nast.
11
10
Paweł Krokosz
te ziemie pod nazwą Kolegium Małorosyjskie16. Dotychczas wszystko, co dotyczyło
wzajemnych związków Rosji i Ukrainy, podporządkowane było rosyjskim urzędom
odpowiedzialnym za kontakty zagraniczne — prikazowi Poselskiemu i Kancelarii
Poselskiej, a następnie Kolegium Spraw Zagranicznych. Przekazanie „spraw ukraińskich” Senatowi — instytucji zarządzającej sprawami wyłącznie wewnątrzrosyjskimi
— było widocznym znakiem, że Ukraina dla cara przestała być odrębnym organizmem państwowym, posiadającym określoną autonomię i została zdegradowana do
roli jednej z wielu części imperium17. Hetman próbował protestować przeciwko tej
decyzji, lecz Kolegium Małorosyjskie składające się z sześciu przedstawicieli władz
rosyjskich — dowódców wojsk carskich stacjonujących na Ukrainie — na czele z prezydentem, na którego został wyznaczony Stefan Wieliaminow, rozpoczęło już działalność.
W odezwie Piotra I do mieszkańców Ukrainy znalazła się informacja, iż instytucję tę powołano po to, by „naród ukraiński nie był przez nikogo obciążony niesprawiedliwymi sądami ani uciskiem starszyzny”18. W zasadzie Kolegium Małorosyjskie miało stać się w rękach Petersburga narzędziem inkorporacji Hetmańszczyzny do imperium, o czym świadczy choćby oddelegowanie do pracy w nim
urzędników rosyjskich19. Wkrótce zmarł sędziwy Iwan Skoropadśkyj, a starszyzna
kozacka, nie chcąc pogodzić się rosyjskim dyktatem, zwróciła się do cara o pozwolenie na obiór nowego hetmana, powierzając jednocześnie pełnienie obowiązków
hetmańskich pułkownikowi czernihowskiemu Pawłowi Połubotkowi, który pozostawał w ostrym konflikcie z Wieliaminowem. Warto wspomnieć, że Skoropadśkyj
przed swoim wyjazdem miał powierzyć właśnie Połubotkowi kierowanie sprawami
Hetmańszczyzny20. Wszystko okazało się daremne, gdyż Kolegium Małorosyjskie
przejęło już wszystkie sprawy administracyjne, sądowe i finansowe Ukrainy, a car
nie zamierzał prowadzić jakichkolwiek konsultacji ze starszyzną odnośnie wyboru
nowego hetmana. Kandydatura cieszącego się dużym szacunkiem u Kozaków Połubotka — pretendującego do tej godności jeszcze po „zdradzie” Mazepy — była dla
władcy całkowicie nie do przyjęcia, albowiem, jak twierdził Piotr I: „(…) od czasów
pierwszego hetmana Bohdana Chmielnickiego nawet do Skoropadśkiego wszyscy
hetmani okazywali się zdrajcami, i (…) przez to cierpiało nasze państwo, szczególnie
Mała Rosja”21.
W kwietniu 1723 r. car zniósł zwierzchnią władzę hetmana nad wojskiem
kozackim na Ukrainie i oddał ją stacjonującemu tam z oddziałami rosyjskimi generałowi Michałowi Golicynowi. Latem Połubotok, sędzia generalny Iwan Czernysz
oraz pisarz Semen Sawycz zostali wezwani do Petersburga w celu złożenia wyДiлова документацiя Гетьманщини XVIII ст., ред. кол. О. М. Мироненко, К. А. Вислобоков, Л. А. Дубровiна, I. Б. Усенко, В. В. Цвєтков, Ю. С. Шемшученко, Киïв 1993,
s. 15–16.
17 ПСЗРИ, т. VI, СПб. 1830, но. 3988, 3989; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори..., s. 148.
18 Н. Полонська-Василенко, Iсторiя Украïни, т. 2: Вiд середини XVII столiття дo 1923
року, Киïв 1995, s. 83.
19 З. Когут, Вiдчитування Гетьманщини: державотворчi державошукання, [w:] idem,
Корiння iдентичности. Студiï з ранньомодерноï та модерноï iсторiï Украïни, Киïв
2004, s. 311.
20 Pułkownik Połubotok był jednym z pierwszych kozackich dowódców, którzy po „zdradzie”
Mazepy na wezwanie cara przybyli do Głuchowa w celu wyboru nowego hetmana. W ciągu
kilkunastu lat lojalnej służby Piotrowi I zdołał zgromadzić znaczny majątek składający się
z rozległych włości, znacznych funduszy pieniężnych oraz kosztowności, zob.: Л. Г. Мельник, Маєтностi та скарби Полуботкiв, [w:] УIЖ, 5/2000, s. 60.
21 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 4252.
16
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
11
jaśnień odnośnie napiętej sytuacji na Ukrainie. Do carskiej stolicy trafiły również
podpisane przez większość starszyzny generalnej i pułkowników kozackich dokumenty zwane „Suplikami kołomackimi” (ułożone podczas posiędzenia rady starszyzny kozackiej nad rzeką Kołomak). W dokumencie znalazły się prośby dotyczące
zezwolenia na wybór nowego hetmana, zniesienia podatków wprowadzonych przez
Kolegium Małorosyjskie, wolności sądów kozackich oraz usunięcia wojsk rosyjskich
z terenu Ukrainy. Dla cara postulaty te były nie do przyjęcia i pułkownika Połubotka
wraz z towarzyszami zamknięto w twierdzy Pietropawłowskiej. Hetmanowi skonfiskowano wszystkie majętności — posiadłości ziemskie, znaczne fundusze pieniężne
i kosztowności22. Wkrótce aresztowano i przewieziono do Petersburga innych „spiskowców”, m.in. pułkownika mirhorodzkiego Daniela Apostoła, generalnego esauła
Wasyla Żurakiwśkiego, generalnego buńczucznego Jakowa Łyzohuba. Rozpoczęte
śledztwo miało wykazać ich związki z przebywającym na emigracji Pyłypem Orłykiem. W grudniu 1724 r. w więzieniu zmarł ciężko chory Połubotok23. Z jego śmiercią związane jest podanie krążące wśród mieszkańców Ukrainy, według którego
pułkownika w ostatnich chwilach jego życia odwiedził sam Piotr I. Połubotok, przeczuwając niechybną śmierć, miał zwrócić się do cara następującymi słowami:
„Wkrótce Piotr i Paweł staną przed sądem Bożym”. Słowa te okazały się prorocze.
Hetman zmarł 18 grudnia, zaś w styczniu następnego roku na zawsze odszedł monarcha rosyjski24.
Za panowania Piotra I dawne ukraińskie „prawa i wolności” były systematycznie ograniczane. Dziesiątki tysięcy ludzi, zarówno Kozaków, jak i zwykłych mieszkańców, kierowano do budowy twierdz na samej Ukrainie (przede wszystkim
w Kijowie), na Kaukazie nad Terekiem, nad Morzem Kaspijskim, do prac przy kopaniu Kanału Ładożskiego oraz nowej stolicy rosyjskiej wznoszonej nad brzegami
Morza Bałtyckiego — Petersburga. Na początku XVIII w. ograniczono również handlowe kontakty Ukrainy z państwami ościennymi — Polską i Turcją. Począwszy od
1701 r., produkty żywnościowe można było eksportować, z pewnymi wyjątkami,
jedynie na rynek rosyjski. Polityka swoistej „demoralizacji” mieszkańców Ukrainy
podjęta przez rosyjskie władze powoli osiągała swój cel. Podupadł autorytet hetmana, który stał się teraz niemal całkowicie zależny od carskich wytycznych. Słabość
władzy Iwana Skoropadśkiego wykorzystywali sami Ukraińcy, którzy w celu uzyskania awansu społecznego lub polepszenia pozycji materialnej szukali opieki u władz
rosyjskich. Carski aparat urzędniczy chętnie przyjmował skargi, umożliwiając tym
samym Piotrowi I pełnienie roli arbitra pomiędzy „gnębioną” ludnością a hetmanem i starszyzną kozacką25. Od czasu obioru Iwana Skoropadśkiego car porzucił
również tradycję zaprzysięgania porozumień zawartych z Hetmańszczyzną26.
Poparcie udzielone Mazepie przez Zaporożców sprawiło, iż car zdecydował
się na podjęcie radykalnych kroków także wobec Siczy Zaporoskiej. Na przełomie
Л. Г. Мельник, op. cit., s. 60. Odebrany uprzednio majątek — za wyjątkiem pieniędzy i koni — został zwrócony dzieciom hetmana przez carową Katarzynę I.
23 Dobra należące do aresztowanych zostały przejęte na rzecz skarbu państwa, zob.: Д.
Бантыш-Каменский, Словарь…, ч. IV, Москва 1836, s. 169; О. Субтельний, Мазепинцi...,
s. 123.
24 Н. И. Костомаров, Русская история в жизнеописанях ее главнейших деятелей, Москва 2004, s. 773; Д. Бантыш-Каменский, Словарь… , ч. IV, s. 164–170.
25 Н. Полонська-Василенко, op.cit., s. 82–83; А. Бовгиря, „Мазепа умер, но мазепинцы
живы...”: реалiï Гетьманщини пiсля полтавськоï поразки, [w:] Гетьман Iван Мазепа:
постать, оточення, епоха…, s. 120–130.
26 I. C. Cтороженко, Збройнi сили Украïни вiд останньоï третини XVII ст. до кiнця
XVIII ст., [w:] УIЖ, 1/1998, s. 92.
22
12
Paweł Krokosz
marca i kwietnia 1709 r. wodami Dniepru ruszyła rosyjska ekspedycja, która w maju, po zaciętym oporze zwolenników Mazepy w Perewołocznej i Kudaku, dotarła do
Siczy. Owo dobrze ufortyfikowane „gniazdo buntowników” znajdowało się na wyspie u ujścia Czortomliku, Podpolnej i Skarbnej do Dniepru. Pomimo zaciętego
oporu obrońców twierdza została zdobyta przez Rosjan, a jej obrońcy wzięci do
niewoli (kobiety rozdano żołnierzom) lub straceni. Ocaleli z pogromu Kozacy zbiegli do limanów dnieprowych, by ostatecznie przekroczyć granice Chanatu Krymskiego i tam w 1711 r. w Oleszkach założyć zupełnie niezależną od Moskwy tzw. Sicz
Oleszkowską27.
W czasach przewrotów pałacowych
Śmierć wielkiego reformatora Rosji nie zmieniła nic w kwestiach dotyczących Ukrainy. W czasie rządów jego następczyni, carowej Katarzyny I, pojawiła się
nadzieja na zmianę istniejącego stanu rzeczy. Groźba wojny z Turcją sprawiła, iż
członkowie Najwyższej Rady Tajnej (nowo powołanej instytucji kontrolującej wszystkie sprawy państwowe) w lutym 1726 r. przedstawili propozycję, aby „dla dobra
i zjednania tamtejszego narodu wybrać osobę godną i pewną spośród nich, Ukraińców, na hetmana”, a także skasować wszystkie dodatkowe podatki wprowadzone
wbrew zawartym porozumieniom oraz przywrócić niezależne sądownictwo. Jednakże sprzeczność interesów poszczególnych członków Najwyższej Rady Tajnej,
a także linia polityczna Petersburga nie pozwoliły na jakiekolwiek działania w tej
sprawie. Aż do śmierci Katarzyny I kontrola polityczna, administracyjna i ekonomiczna Ukrainy pozostała w rękach Kolegium Małorosyjskiego oraz dowódców
rozlokowanych tam garnizonów rosyjskich. Nowe podatki i rozpoczęta eksploatacja
bogactw naturalnych Ukrainy stwarzały Petersburgowi sprzyjające okoliczności do
podjęcia działań zmierzających do jej całkowitej inkorporacji w granice imperium
rosyjskiego28.
Po śmierci władczyni stara arystokracja rosyjska i szersze koła stołecznej
szlachty opowiedziały się za kandydaturą do tronu wnuka Piotra I — carewicza Piotra Aleksiejewicza, który przyjął imię Piotra II (1727–1730). Pod rządami nowego
władcy nastąpiła zmiana polityki caratu wobec Ukrainy. W maju 1727 r. monarcha
polecił zbierać podatki zgodnie z „punktami” przyjętymi za czasów Bohdana
Chmielnickiego i kolejnych hetmanów, co równało się ze skasowaniem powinności
ściąganych aktualnie przez Kolegium Małorosyjskie29. Decyzją Najwyższej Rady
Tajnej wszystkie „sprawy ukraińskie” zostały wyłączone z kompetencji Senatu i przekazane Kolegium Spraw Zagranicznych30. W lipcu tegoż roku władca zgodził się na
ponowny wybór hetmana, wyznaczając jednocześnie tajnego radcę Fiodora Naumowa na wysłannika na Ukrainę, który miał uczestniczyć w planowanej ceremonii. W rzeczywistości został on mianowany ministrem (Rezydentem) przy urzędzie
hetmańskim31. 1 października w Głuchowie carski kandydat pułkownik Daniel Apostoł został wybrany na hetmana Ukrainy. W odróżnieniu od poprzednich wyborów
27 W. A. Serczyk, Połtawa 1709, Warszawa 1982, s. 108–109; Військовi кампанiï доби гетьмана Iвана Мазепи в документах, упор. С. Павленко, т. II, Киïв 2009, no. 198, s. 494;
no. 223, s. 630; А. Скальковский, История Новой-Сечи или последнего Коша Запорожского, ч. II, Одесса 1846, s. 25–54.
28 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 156.
29 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 5073.
30 Протоколы, журналы и указы Верховного Тайного Совета 1726–1730, ч. III, (январь-июнь 1727 г.), изданы под редакцией Н. Ф. Дубровина, [w:] Сб.РИО, 1888, т. 63,
s. 747.
31 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 5127.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
13
zebranym Kozakom nie przedstawiono żadnych „punktów” carskich. Nowemu hetmanowi nie wręczono także — starym zwyczajem — carskiej gramoty, a Naumow
pozostał „ministrem-rezydentem” z zachowaniem wszystkich prerogatyw przysługujących urzędnikom Piotra I32. Na początku 1728 r. Apostoł udał się do Moskwy na
uroczystą koronację Piotra II i, korzystając z okazji, złożył na ręce kanclerza Gawryły Gołowkina „punkty” zawierające prośby dotyczące m.in. przywrócenia metropolii
kijowskiej, wprowadzenia zakazu nabywania ziem kozackich przez duchowieństwo
i klasztory, ustanowienia niezależnego sądownictwa oraz wyprowadzenia z Ukrainy
wojsk rosyjskich33.
W sierpniu tegoż roku Kolegium Spraw Zagranicznych wydało dokument
regulujący wszystkie kwestie związane z dalszym funkcjonowaniem Ukrainy, zwany
powszechnie „Artykułami rozstrzygającymi”. Wbrew oczekiwaniom hetmana i starszyzny kozackiej nie przywracały one dawnych „praw i wolności”, lecz wprowadzały
jedynie „lżejszy wariant poddaństwa niż narzucony przez Piotra I za pośrednictwem
Kolegium Małorosyjskiego”34. W dokumencie ujęto sprawy administracyjne, finansowe, sądownicze, wojskowe i handlowe oraz jasno określono prerogatywy przysługujące carowi i hetmanowi. Piotr II zagwarantował narodowi ukraińskiemu prawo
wyboru hetmana według dawnych zasad z zastrzeżeniem, iż może się to odbywać
jedynie z „woli i pozwolenia Jego Imperatorskiej Wysokości”. Hetmanowi ograniczono prawo wyboru członków starszyzny generalnej, pułkowników, starszyzny
pułkowej i sotników, którymi mogli zostać jedynie „zasłużeni, znamienici i wierni”
carowi ludzie. Nie miał on także prawa prowadzić korespondencji z władcami innych państw, a o przybyciu cudzoziemskich posłów winien był powiadomić znajdującego się przy nim „ministra-rezydenta”. W gestii hetmana — również pod kontrolą „rezydenta” i Kolegium Spraw Zagranicznych — pozostawały jedynie sprawy dotyczące drobnych kwestii granicznych z Polską i Chanatem Krymskim. Zreorganizowano Sąd Generalny, rozstrzygający według „praw ukraińskich”, pod przewodnictwem hetmana jako prezydenta, który od tej chwili miał składać się z trzech
Rosjan i trzech Ukraińców. Uregulowano sprawy dotyczące nabywania ziemi i nieruchomości na Ukrainie, uchylając tym samym zakaz z maja 1727 r., który zabraniał
nabywania tam ziemi przez Rosjan oraz jej sprzedaży przez Ukraińców. Wprowadzono także zakaz kupna ziemi kozackiej przez przedstawicieli ukraińskiej Cerkwi
prawosławnej i władze tamtejszych klasztorów. W sprawach handlowych zezwolono
kupcom ukraińskim jeździć z „dozwolonymi” towarami do przygranicznych miast
rosyjskich, przy czym ograniczenia dotyczyły kupców żydowskich, zmuszając ich do
prowadzenia jedynie handlu hurtowego. W zakresie spraw finansowych ustanowiono dwóch podskarbich generalnych — Ukraińca i Rosjanina. Nie uległy natomiast
zmianie zasady dotyczące stacjonowania wojsk rosyjskich, gdyż w myśl „Artykułów” znajdowały się one na Ukrainie w celu „ochrony jej granic”35.
W czasie sprawowania urzędu hetmańskiego przez Apostoła przeprowadzono rewizję zasobów ziemi oraz rozpoczęto kodyfikację prawa, a ustanowienie dokładnego budżetu administracji centralnej pozwoliło uporządkować również finan-
32 O.I. Рiгельман, Лiтописна оповiдь про Малу Росiю та ïï народ i козакiв узагалi, вст.
ст., упор. та примітки П. М. Саса, В. О.Щербака, Киïв 1994, s. 623–624; О.П. Реєнт, I. А.
Коляда, Усi гетьмани Украïни, Харкiв 2008, s. 347; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi
договори…, s. 158.
33 O. I. Рiгельман, op.cit., s. 626–634; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…,
s. 159.
34 N. Jakowenko, op.cit., s. 503.
35 O. I. Рiгельман, op.cit., s. 626–634; Протоколы, журналы и указы…, s. 510.
14
Paweł Krokosz
se Hetmańszczyzny36. Podeszły wiek Apostoła, a także choroba spowodowana paraliżem lewej części ciała hetmana budziły w rosyjskich kręgach władzy pewne zaniepokojenie odnośnie dalszej sytuacji na Ukrainie, którą w Petersburgu rozpatrywano
w szerszym kontekście polityki międzynarodowej. Niepewnie przedstawiała się
wówczas sytuacja w sąsiedniej Rzeczypospolitej po śmierci króla Augusta II (1696–
1706 i 1709–1733) i aktywna działalność polityczna Pyłypa Orłyka. Szczególnie niebezpieczne dla Rosji mogły okazać się jego kontakty z Krymem. Sytuacja była na
tyle poważna, iż podczas narady carskich ministrów w 1732 r. otwarcie postawiono
problematyczne pytanie: co robić po śmierci hetmana? W posiedzeniu wziął udział
rosyjski „minister-rezydent” książę Aleksiej Szachowski, który stwierdził, iż nowego
hetmana można nie wybierać, zaś jego funkcję wystarczy powierzyć carskiemu rezydentowi z tytułem „Namiestnika Hetmańszczyzny”37.
W styczniu 1734 r. zmarł hetman Daniel Apostoł, a następczyni Piotra II carowa Anna Iwanowa (1730–1740) zdecydowała, że władza na Ukrainie zostanie
przekazana Zarządowi Urzędu Hetmańskiego — radzie składającej się z sześciu
równych sobie członków — trzech Rosjan i trzech Ukraińców (złagodzonemu wariantowi Kolegium Małorosyjskiego). W pierwszej grupie Zarządu najważniejszą
rolę odgrywał książę Szachowski, zaś „pierwsze” miejsce spośród desygnowanych
tam Ukraińców zajął przedstawiciel Generalnej Starszyzny oboźny generalny Jakow
Łyzohub. W odezwie skierowanej do starszyzny kozackiej, wojska i ludności ukraińskiej władczyni obiecała rządzić Ukrainą według porozumień zawartych jeszcze
z Bohdanem Chmielnickim38. Jednocześnie Szachowski otrzymał niezmiernie ważne zadanie — z jednej strony miał wyjaśnić narodowi ukraińskiemu konieczność
ustanowienia Zarządu, zaś z drugiej potajemnie miał „pobudzić” Ukraińców do
jedności z Rosją, zapewniając Kozaków i ludność, iż nowy urząd został wprowadzony jedynie tymczasowo, do czasu wyboru nowego hetmana. Tajne wytyczne dla
Szachowskiego nie pozostawiały złudzeń — caratowi chodziło o całkowitą likwidację
autonomii Ukrainy, a to można było osiągnąć jedynie poprzez zdyskredytowanie
urzędu hetmańskiego. Pierwszym krokiem w tym kierunku było przekazanie „spraw
ukraińskich” pod zarząd Senatu i carskiego ministra, który jednocześnie zarządzał
nieposiadającą nigdy autonomii Ukrainą Słobodzką. Następowała powolna asymilacja Hetmańszczyzny. Ukraińcy wchodzący w skład Zarządu Urzędu Hetmańskiego
i Sądu Generalnego byli zupełnie uzależnieni od decyzji Szachowskiego. Rosja, stosując wobec narodu ukraińskiego politykę obietnic, z powodzeniem realizowała
swoje cele, z których najważniejszym była rusyfikacja Ukraińców. Nie szczędziła
przy tym grosza wszystkim przedstawicielom starszyzny zgłaszającym wierność
Petersburgowi. Wśród szeregowego kozactwa i ludu stosowana była prosta demagogiczna propaganda zmierzająca do narzucenia rosyjskiej formy rządów39.
W ramach tych działań pod koniec stycznia 1734 r. książę Szachowski zabronił wyjeżdżać z Ukrainy do innych miast bez wydanych przez siebie paszportów.
Carski rezydent czynił utrudnienia w kontaktach ludności ukraińskiej, m.in. ze
Smoleńskiem, Polakami i mieszkańcami ziem ościennych. We wrześniu tegoż roku
Senat wydał ukaz zabraniający powoływania na wójtów Kijowa kandydatów wybranych przez tamtejszych mieszczan. Nad tym, by wyboru dokonano spośród
36 N. Jakowenko, op.cit., s. 504–505. Daniel Apostoł — podobnie jak poprzedni hetmani —
należał do grona ludzi posiadających ogromne majątki ziemskie. W jego dobrach znajdowało
się m.in. 9103 zagród chłopskich, zob.: О. П. Реєнт, I. А. Коляда, op. cit., s. 350.
37 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 166.
38 ПСЗРИ, т. IX, СПб. 1830, но. 6539, 6540.
39 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 166 i nast.; O. I. Рiгельман, op.cit.,
s. 645 i nast.
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
15
„Wielkorusów”, czyli Rosjan, miał czuwać gubernator kijowski. Ponadto na dowódców w kilku pułkach kozackich mianowano Rosjan40. W grudniu 1738 r. ukazem carowej zabroniono przywozu z terenów Rzeczypospolitej kalendarzy w języku polskim,
gdyż w takowych znajdowały się informacje niekorzystnie przedstawiające imperium,
tj. Rosję, a także Ukrainę. Wobec powyższego władze w obawie, aby te publikacje nie
wywoływały niepotrzebnych „poruszeń w narodzie”, wprowadziły zakaz ich posiadania na terenie całej Ukrainy (także Ukrainy Słobodzkiej) oraz nakazały ich konfiskatę i spalenie. Wszyscy posiadający bądź ukrywający tego typu publikacje musieli
liczyć się z surowymi restrykcjami41.
W marcu 1734 r. przebywające na emigracji wojsko zaporoskie, po otrzymaniu uprzednich gwarancji ze strony carowej, rozpoczęło powrót na swoje dawne
tereny. Jednakże władze rosyjskie wyznaczyły im zupełnie nowe miejsce na założenie kosza, tj. Nowej Siczy, znajdujące się na rzece Podpolna, zaledwie kilka kilometrów od starej siedziby. Zaporożcom, którzy przeszli całkowicie pod protektorat
Petersburga, oprócz rocznego subsydium w wysokości 20 000 rubli przeznaczonego
na utrzymanie zasiedlonych przez siebie ziem, zwanych oficjalnie „Wolnością Wojska Zaporoskiego”, zapewniono zachowanie samorządu kozackiego. Od tej chwili
jednostki kozackie znajdujące się oficjalnie na carskim żołdzie podporządkowano
dowództwu wojsk rosyjskich stacjonujących na Ukrainie. Zgoda na powrót Zaporożców nie była przypadkowa, albowiem zbliżała się wojna z Turcją (1735–1739),
a wystawione przez nich oddziały stanowiły cenne wsparcie dla armii carskiego
feldmarszałka Burcharda Krzysztofa Münnicha — faktycznego zarządcy wszystkich
ziem ukraińskich42.
Widoczne zmiany polityki rosyjskiej wobec Ukrainy nadeszły wraz z objęciem tronu przez carową Elżbietę Piotrowną (1741–1762), kiedy nastąpiło przywrócenie urzędu hetmańskiego. Znaczny, jeśli nie całkowity, wpływ na tę decyzję miała
„romantyczna przygoda i uczucia” władczyni do prostego Kozaka ukraińskiego Aleksieja Razumowskiego, z którym zawarła potajemny związek małżeński. W 1744 r.
podczas wizyty carowej na Ukrainie starszyzna kozacka, duchowieństwo i szeregowi
Kozacy wręczyli jej prośby o przywrócenie dawnych „praw i wolności”. Wieść o przybyciu władczyni do Kijowa wywołała ożywienie w narodzie ukraińskim. W gronie
starszyzny kozackiej zrodziły się nadzieje na realizację szeregu zamierzeń, wśród
których na pierwszym miejscu było przywrócenie władzy hetmańskiej oraz odsunięcie Rosjan od urzędów i kierowania krajem. Dążono także do likwidacji ukazów
carskich godzących w ukraińskie swobody ekonomiczne43. Jednak dopiero po trzech
latach carowa podjęła decyzję, aby „w Małej Rosji hetmana według uprzednich
praw i obyczajów uczynić (…) w ten sposób jak były obrany wcześniej hetman Skoropadśkyj”44. Na spełnienie obietnicy przyszło jednak poczekać do lutego 1750 r.,
gdy w Głuchowie na hetmana wybrano, co prawda „zaocznie”, Kyryłę Razumowśkiego (Cyryla Razumowskiego), brata Aleksieja. Carowa odwołała rosyjskich urzędników wchodzących w skład Zarządu Urzędu Hetmańskiego, Sądu Generalnego
Бумаги кабинета министров имрератрицы Анны Иоанновны…, s. 354–360.
Сборник постановлений и распоряжений по цензуре…, s. 8.
42 О. Субтельний, Мазепинцi…, s. 146; А. Скальковский, op. cit., s. 55–115; W. A. Serczyk,
Ukraina w latach 1569–1795, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, prace
historyczne, 1971, z. 32, s. 272; О. Репан, Iржа на лезi: Лiвобережне козацтво i росiйськотурецька вiйна 1735–1739 рокiв, Киïв 2009, s. 12–138.
43 Прошения сотников черниговского полка о козацких обидах, поданное имп. Елизавете в 1744 г., [w:] „Киевска Старина” (dalej: КС), 1894, т. XLV, 1894, Приложения, s. 3.
44 ПСЗРИ, т. XII, СПб. 1830, но. 9400. Wizyta władczyni wpłynęła m.in. na poprawę stanu
dróg i mostów, zob.: Д. Бантыш-Каменский, История Малой России…, ч. III, s. 122–123.
40
41
16
Paweł Krokosz
oraz Komisji Ekonomii i Rachunków. Decyzje poprzednich władców zostały przekreślone, a Ukraina, przechodząc pod zarząd Kolegium Spraw Zagranicznych, odzyskała status autonomiczny zagwarantowany jej przez Piotra I w latach 1708–1709.
Hetmanowi podporządkowano także Kozaków zaporoskich. 45. Jak zauważył Z. Kohut, od połowy XVIII w., za sprawą uczuciowego związku Aleksieja Razumowskiego
z carową, Ukraińcy zaczęli odgrywać istotną rolę w politycznym systemie imperium,
zajmując miejsce w różnych ugrupowaniach dworskich46.
Pomimo przywrócenia funkcji hetmana sytuacja na Ukrainie nadal była
napięta i groziła niekontrolowanym wybuchem. Wzrost potęgi Rosji na arenie europejskiej mocno zaniepokoił dwór francuski, który „skrytymi” działaniami dyplomatycznymi związanymi ze „sprawami ukraińskimi” pragnął osłabić pozycję Petersburga na starym kontynencie. Na początku lat 50. XVIII w. król Ludwik XV
(1715–1774) w rozgrywce politycznej z carową Elżbietą Piotrowną postanowił wykorzystać aktywnego przedstawiciela „mazepińskiej” emigracji — generała Hryhora
Orłyka, syna Pyłypa Orłyka, który nie porzucił nadziei na wolny powrót do ojczyzny.
Ów zwolennik Mazepy zapewniał francuskich dyplomatów, iż prawdziwym autorytetem i ostoją w walce o dawne „prawa i wolności” dla narodu ukraińskiego jest
osoba hetmana, chociaż godność tę piastował aktualnie człowiek wyznaczony przez
Petersburg. A w 1754 r. sytuacja na Ukrainie była równie napięta, jak w chwili
„zdrady” Iwana Mazepy. Spowodowane było to faktem, iż na dawnych ziemiach
wojska zaporoskiego osiedlały się tysiące Serbów i Mołdawian przesiedlonych tam
przez władze rosyjskie47.
Linia polityki Petersburga wobec Hetmańszczyzny była niekonsekwentna i niekiedy pełna sprzeczności. W 1752 r. powtórzone zostało carskie postanowienie, aby
nie „zapisywać” mieszkańców Ukrainy, bez względu na przynależność stanową, do
tzw. chłopów (ludności niewolnej)48. Dwa lata później Senat niespodziewanie skasował granicę rosyjsko-ukraińską, zamknął urzędy celne i wprowadził ogólnorosyjskie cła na ziemiach ukraińskich, niszcząc tym samym jedną z podstaw autonomii.
Hetman protestował przeciwko tej decyzji, wskazując rządowi centralnemu, iż złamał postanowienia zawarte jeszcze za Bohdana Chmielnickiego. W istocie chodziło
mu o utratę dochodów, jakie czerpał z pobieranych dotychczas opłat celnych. Carowa decyzji nie cofnęła, lecz jako zadośćuczynienie za poniesione „straty” przyznała
Razumowskiemu coroczne subsydium pieniężne w wysokości 50 000 rubli49. Decyzje władz centralnych spowodowały wzrost niezadowolenia na Ukrainie, które hetman próbował łagodzić. Efektem jego starań był wydany w 1756 r. przez Senat dokument zakazujący rosyjskim generałom i pułkownikom osadzania w areszcie Kozaków bez zgody hetmana i Generalnej Kancelarii Wojskowej, gdyż ci podlegali
jurysdykcji sądów ukraińskich i mogli być sądzeni tylko według obowiązującego
tam prawa50. Wkrótce Razumowski wysłał do Senatu projekt zakładający zrównanie
ПСЗРИ, т. XVI, СПб. 1830, но. 9758, 9808.
З. Когут, Бiлорусь, Росiя та Украïна в XVI–XVIII столiттях: завдання для дослiдникiв полiтичноï iсторiï, [w:] idem, Корiння iдентичности…, s. 22; idem, Украïнська
елiта у XVIII столітті та iï iнтеґрація в росiйське дворянство, [w:] idem, Корiння
iдентичности…, s. 57; А. Яковлiв, Кiнець автономiï Украïни, [w:] З-пiд булави — пiд
корону: друга половина XVIII ст., упор. авт. передм. О. К. Струкевич, ред. кол. В. А.
Смолiй, О. I. Гружiй, Р. П. Iванченко, О. В. Мишанич, Киïв 2002, s. 267.
47 I. Борщак, Слiдами гетьмана Розумовського у Францiï, Мюнхен 1957, s. 11–17.
48 ПСЗРИ, т. XIII, СПб. 1830, но. 9925.
49 ПСЗРИ, т. XIV, СПб. 1830, но. 10218, 10258; А. Яковлiв, Кiнець автономiï Украïни…,
s. 268.
50 ПСЗРИ, т. XIV, но. 10554.
45
46
Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w.
17
rang urzędników ukraińskich z odpowiednimi rangami rosyjskimi, według których
hetman miał być pełnoprawnym generałem, generalny oboźny — generałem majorem lub brygadierem, pułkownik kozacki — pułkownikiem, towarzysz buńczukowy
— majorem lub kapitanem51. Zabiegi te nie przyniosły spodziewanych rezultatów.
Jeszcze w tym samym roku Ukraina na powrót znalazła się pod zwierzchnością
Senatu, lecz przez kolejne lata rząd rosyjski nie podejmował żadnych kroków godzących w jej autonomię. W maju 1762 r. hetmanowi udało się jeszcze wywalczyć
prawo do kontroli magistratu Kijowskiego (znajdującego się pod nadzorem Rosjan)
i innych miast Ukrainy. Decyzja ta, podjęta przez cara Piotra III (1761–1762), miała
istotny wpływ na poprawę finansów Hetmańszczyzny, gdyż uzyskiwane w Kijowie
dochody stanowiły istotny element jej gospodarki52.
51 С. Павленко, Загибель Батурина 2 листопада 1708 р., Киïв 2008, s. 236; Ведомость
о малороссийской генеральной старшине, полковниках, бунчуковых товарищах,
полковой и сотенной старшине и других чинах и рядовых с указанием, какой чин за
каким следует по малороссийскому обычаю, учинена в 1756 году, [w:] КС, 1883, т. VI,
s. 382–385.
52 ПСЗРИ, т. XV, СПб. 1830, но. 11541.
18
Paweł Krokosz
Pawel Krokosz. A Russian „no” for the „rights and freedoms” of the
Ukrainian people in the 18th century (1)
This article is devoted to the policy of the tsarist authorities against the Ukrainian
territories which were part of the Russian Empire in the 18th century. During the
Great Northern War (1700–1721), Hetman Ivan Mazepa attempted to create a Ukrainian state that was independent from Russia. His activities ended in failure. In the
following years, the Russian government allowed the Cossack Hetman state to operate to a very limited degree under its total control. In 1764, Empress Catherine II
removed the last Hetman, Cyril Razumovsky, from his post. Soon there was also a
complete elimination of the existing autonomy of Ukraine, which under the new
rules was incorporated into the Russian state. The Ukrainian population was also
then deprived of the special „rights and freedoms” which had once been guaranteed
by the Russian rulers.