Synteza Raportu - Forum Ekonomiczne

Rozdział I
SYNTEZA
Dariusz Rosati
Rozdział I
1. W roku 2006 i w pierwszej połowie 2007 w państwach Europy Środkowej i Wschodniej postępował
szybki wzrost gospodarczy pobudzany przez reformy systemowe, umocnienie integracji z rynkami międzynarodowymi oraz korzystne warunki otoczenia zewnętrznego.
W Europie Środkowej panowała stabilizacja, a jej najbardziej zaawansowane kraje (EŚW) wykorzystały swoje
członkostwo w Unii Europejskiej dla przyspieszenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia struktur gospodarczych. Mniej zaawansowane kraje Europy Południowo-Wschodniej (EPW) z powodzeniem przezwyciężały rozliczne gospodarcze i polityczne bariery wzrostu
i stabilizacji, dążąc do nadrobienia dystansu dzielącego
je od ich północnych i zachodnich sąsiadów. Dobre wyniki gospodarcze obserwowano także we Wspólnocie
Niepodległych Państw (WNP), gdzie sytuacja polityczna
była jednak mniej stabilna a sytuacja wewnętrzna bardziej zróżnicowana.
2. Podziały polityczne i gospodarcze w regionie uległy
dalszemu pogłębieniu, z główną linią podziału przebiegającą pomiędzy prozachodnio zorientowanymi państwami
Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej z jednej strony, a państwami byłego Związku Sowieckiego z drugiej
strony. Region ten także w przeszłości nigdy nie był jednorodny, a po zapoczątkowaniu transformacji w 1989 r. różnice uległy dalszemu pogłębieniu. Kraje Europy Środkowej
i Południowo-Wschodniej przyjęły europejski model liberalno-demokratycznego państwa prawa, o silnej roli parlamentu i demokratycznie kontrolowanego rządu, jak
również o sprawnej gospodarce rynkowej, opartej na konkurencji i własności prywatnej. Kraje WNP wyewoluowały
w kierunku bardziej autorytarnego modelu państwa, z silną pozycją prezydenta i gospodarką w znacznym stopniu
pozostającą pod kontrolą władz państwowych i nieformalnych grup złożonych z polityków i przedstawicieli różnych potężnych lobby, w tym wpływowych przedsiębiorców (oligarchów) i funkcjonariuszy tajnych służb specjalnych. Różnice pomiędzy tymi dwiema grupami państw
mają zasadniczy charakter i wykraczają dalece poza wewnętrzną politykę społeczno-gospodarczą, sięgając systemu prawa, sądownictwa, polityki bezpieczeństwa, obrony
i polityki zagranicznej.
14
3. Postępy transformacji w sferze politycznej rozkładały się nierówno w tej grupie państw, co odzwierciedla
rozbieżne tendencje ich strategii rozwoju i budowy państwa. Kraje EŚW i EPW stanowią funkcjonujące demokracje o znacznym stopniu swobód politycznych i obywatelskich. Struktury polityczne opierają się w nich na systemie
wielopartyjnym, ze swobodą działania opozycji, społeczeństwa obywatelskiego, środków masowego przekazu
i organizacji pozarządowych. Co prawda stopień dojrzałości politycznej jest wśród nich zróżnicowany, co oddają
rozmaite wskaźniki, takie jak wskaźnik swobód politycznych czy wskaźnik postrzeganej korupcji. W tym względzie,
te kraje Europy Środkowej, które weszły do UE wykazują
się najlepiej, natomiast mniej zaawansowane kraje Europy
Południowo-Wschodniej nadal pozostają nieco w tyle.
Niemniej jednak, państwa te różnią się ogromnie od większości państw WNP, gdzie prezydenci, skupiwszy w swoim
ręku olbrzymią władzę, prowadzą rządy na sposób mniej
lub bardziej autorytarny, zazwyczaj korzystając z pomocy
lub wsparcia różnych ciał niekonstytucyjnych, którym
na ogół brak demokratycznego umocowania. Parlamenty
są tam stosunkowo słabe, partie polityczne nie są dobrze
ukształtowane i często się zmieniają, a instytucje społeczeństwa obywatelskiego są niedorozwinięte i mają poważnie ograniczone możliwości działania. Według ocen
dokonywanych prze niezależne instytucje międzynarodowe, takie jak Freedom House, Transparency International,
czy Economist Intelligence Unit, państwa WNP (z pewnymi znaczącymi wyjątkami, takimi jak Gruzja czy Ukraina)
plasują się daleko za krajami Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej w zakresie praw obywatelskich i politycznych, wolności prasy oraz stopnia występowania korupcji.
4. Szereg państw środkowoeuropejskich ostatnio doświadczało pewnych napięć politycznych, głównie spowodowanych wewnętrzną rywalizacją pomiędzy głównymi siłami politycznymi. Republika Czeska przechodziła długotrwały kryzys rządowy po tym, jak w wyborach
przeprowadzonych w czerwcu 2006 r. nie udało się utworzyć silnej większości w parlamencie. Socjalistyczny rząd
Węgier znalazł się pod silną presją polityczną aby podał
się do dymisji po tym, jak wyszło na jaw, że ich premier
SYNTEZA
Rozdział I
okłamał opinię publiczną na temat faktycznego stanu gospodarki i finansów publicznych. W Rumunii, rywalizacja
pomiędzy prezydentem i premierem doprowadziła do poważnego kryzysu politycznego wkrótce po wejściu tego kraju do UE, w tym do wszczęcia procedury usunięcia prezydenta z urzędu (impeachment), ostatecznie odrzuconej
w ogólnonarodowym referendum. W czerwcu 2006, Czarnogóra ogłosiła niepodległość i oddzieliła się od Serbii
w atmosferze napięć pomiędzy różnymi grupami etnicznymi. Jednakże wszystkie te konflikty nie pociągnęły za sobą
długotrwałych konsekwencji i zostały rozwiązane za pomocą procedur demokratycznych i środków konstytucyjnych.
5. W Europie Południowo-Wschodniej przedłużające
się konflikty wewnętrzne w niektórych krajach w dalszym
ciągu komplikują sytuację polityczną na Bałkanach Zachodnich. Przyszłość Kosowa wciąż jest źródłem niepewności, a Serbia odrzuca popierany prze UE plan przyznania tej prowincji faktycznej niezależności. Wydaje się, że
sytuacja uległa tam wręcz pogorszeniu po wyborach
w Serbii w styczniu 2007 r., które wygrały partie nacjonalistyczne. Niewiele postępów osiągnięto w zakresie integracji dwóch składowych części Bośni i Hercegowiny, które nadal nie mają funkcjonującego jednolitego rządu.
Uporczywe napięcia utrzymują się wciąż w Macedonii pomiędzy mniejszością albańską i władzami państwowymi.
Niemniej jednak, ogólny poziom stabilizacji w regionie nie
daje powodów do bezpośrednich obaw, a może on zostać
dodatkowo wzmocniony dzięki międzynarodowym inicjatywom adresowanym do państw bałkańskich, takich jak
poszerzenie programu Partnerstwa dla Pokoju NATO i Porozumienia ws. Stabilizacji i Stowarzyszenia z UE. Na tym
tle sytuacja polityczna w Chorwacji pozostaje stabilna
i kraj ten czyni znaczące postępy na swej drodze ku członkostwu UE.
6. Sytuacja polityczna w regionie WNP była bardziej
niestabilna. Na Ukrainie, konflikt pomiędzy pro-zachodnim prezydentem i pro-rosyjskim premierem co do fundamentalnych wyborów w polityce zagranicznej destabilizował scenę polityczną na długie miesiące, paraliżował prace parlamentu i zmusił prezydenta do rozpisania
wcześniejszych wyborów. Opozycja demokratyczna występowała przeciwko rządom sprawującym władzę w takich
krajach jak Azerbejdżan i Białoruś, zaś napięcia polityczne
wzrastały w Kirgizji i Uzbekistanie, jako krajach narażonych na działania radykalnych ruchów islamistycznych.
Niepewna sytuacja polityczna utrzymuje się w Turkmenistanie po nagłej śmierci jego autorytarnego przywódcy
i w oczekiwaniu zmiany władzy. W Rosji, opozycja polityczna wobec prezydenta Władimira Putina, wprawdzie
jest nadal słaba i podzielona, niemniej jednak jest coraz
bardziej aktywna i bardziej otwarcie zabiera głos, zwłasz-
cza po serii zabójstw dziennikarzy i niezależnych działaczy
politycznych krytycznych wobec obecnych rządów oraz
ograniczeń narzuconych co do rejestracji opozycyjnych
partii politycznych, wolności prasy i swobody działania organizacji pozarządowych. Brak postępów w rozwiązywaniu tak zwanych „zamrożonych konfliktów” w Naddniestrzu, Abhazji, Południowej Osetii i Nagornym Karabachu, również komplikował sytuację polityczną w Mołdawii
i w regionie Kaukazu.
7. W ciągu całego roku 2006 i w pierwszej połowie
2007 r., w państwach regionu transformacji utrzymywało
się wysokie tempo wzrostu gospodarczego, niektóre z nich
korzystały z dobrodziejstw integracji z UE, inne zaś z wysokiego popytu na ropę naftową, gaz i inne surowce.
Wszystkie dawne państwa socjalistyczne korzystały także
na dobrej kondycji gospodarki światowej i szybkim wzroście handlu światowego. Łączny wzrost produkcji całej tej
grupy sięgał 6,9% w 2007 r., co stanowiło najwyższe tempo wzrostu kiedykolwiek osiągnięte przez tę grupę w przeciągu całego okresu transformacji. Niemniej jednak, cała
ta zbiorowość państw przechodzących transformacje ulegała rosnącemu zróżnicowaniu, a faktyczny podział
na dwie odrębne grupy uległ dalszemu pogłębieniu. Z jednej strony, występują nowe państwa członkowskie UE Europy Środkowo-Wschodniej ze sprawnie funkcjonującymi
gospodarkami rynkowymi i kraje Europy Południowo-Wschodniej starające się postępować ich śladem. Z drugiej strony, występują państwa WNP, gdzie postęp reform
jest powolniejszy bądź całkowicie zahamowany.
8. Średnia ważona stopa wzrostu PKB ośmiu państw
środkowoeuropejskich (cztery z grupy Wyszehradzkiej, trzy
kraje Bałtyckie i Słowenia) wzrosła do 6,2% w 2006 r., z poziomu 4,8% w 2005 r. Dwucyfrowe tempo wzrostu odnotowano na Łotwie i w Estonii (11-12%), za nimi zaś plasowały się Słowacja i Litwa (7-8%). Najwolniejszy wzrost występował na Węgrzech, w następstwie drastycznych
działań mających na celu ograniczenie nadmiernego i rosnącego deficytu budżetowego. W krajach Europy Południowo-Wschodniej wzrost gospodarczy był bardziej równomierny, z tempem wzrostu PKB wahającym się od 4,8%
w Chorwacji do 7,7% w Rumunii. Przyspieszenie wzrostu
gospodarczego nastąpiło także w regionie WNP, do 7,5%
z poziomu 6,8% w 2005 r., przy czym Azerbejdżan wykazał
wzrost PKB o jedną trzecią (!) dzięki szybkiemu rozwojowi
produkcji sektora ropy naftowej. Gospodarka Rosji, największa w tym regionie, wzrastała w tempie 6,7% na fali
wysokich cen i wzrostu popytu na ropę naftową i gaz.
9. Europa Środkowo-Wschodnia korzystała dzięki
znaczącej poprawie koniunktury gospodarczej już od szeregu lat. W większości krajów poziom produkcji w 2006 r.
SYNTEZA
15
Rozdział I
przekroczył poziom sprzed okresu transformacji bardzo
znacznie. W Europie Środkowej, poziom PKB w 2007 r.
był średnio o 42% wyższy niż w 1989 r., co oznacza średnioroczne tempo wzrostu wynoszące 2% na przestrzeni
okresu 18 lat. Pod tą wielkością średnią kryją się istotne
różnice pomiędzy poszczególnymi krajami. Polska uzyskała najwyższą średnią (2,6%), zaś Litwa plasuje się w dolnym krańcu skali (0,3%). Taka stopa wzrostu może nie wyglądać nazbyt imponująco, lecz należy pamiętać, że w tym
okresie czasu występowało szereg lat bardzo ostrego
spadku produkcji na początku lat dziewięćdziesiątych. Jeżeli wyłączy się recesję „transformacyjną” lat 1990-1993,
średnie tempo wzrostu w regionie waha się około 5%, co
wypada imponująco, zwłaszcza w porównaniu do znacznie słabiej rozwijającej się Europy Południowo-Wschodniej, gdzie średnioroczne tempo wzrostu po roku 1989 wyniosło zaledwie 0,2%, i gdzie niektóre kraje jeszcze nie
osiągnęły własnego poziomu produkcji sprzed transformacji (wszystkie republiki byłej Jugosławii, z wyjątkiem
Słowenii i Chorwacji). Sytuacja wygląda jeszcze gorzej
w krajach WNP, gdzie pomimo bardzo szybkiego wzrostu
w ostatnich kilku latach, łączny poziom produkcji w roku
2006 nadal był o 6% poniżej poziomu zarejestrowanego
w 1989 r. Załamanie gospodarcze było szczególnie dotkliwe w krajach dotkniętych wojnami domowymi i konfliktami zbrojnymi, takich jak Gruzja i Mołdawia, gdzie obecny
poziom produkcji pozostaje nadal 50% poniżej oficjalnie
zarejestrowanego PKB w 1989 r.
10. Wysoka inflacja wystąpiła w byłych krajach socjalistycznych na samym początku transformacji. W wielu
krajach wskaźnik inflacji według cen detalicznych sięgnął
dwu a nawet trzycyfrowego poziomu rocznie. Większość
państw tej grupy przeszła przez czyściec hiper-inflacji.
Obecnie, inflacja nie jest już poważnym problemem
w większości państw EŚW i EPW (z wyjątkiem Serbii).
W większości państw Europy Środkowo-Wschodniej
wskaźniki inflacji utrzymywały się na stosunkowo niskim
poziomie, nie przekraczając 4-4.5%. Jedyny wyjątek stanowi Litwa, gdzie podwyżki cen wyniosły co najmniej 7%. Rekordowy wynik należy do Polski, z zaledwie 1% podwyżką
cen w 2006 r. W sumie, pod-grupa ta odnotowała umiarkowaną inflację na poziomie 3,7% (średnia nie ważona),
nieco powyżej poziomu średniej poprzedniego roku. Europa Południowo-Wschodnia wykazała wyższą inflację
– średnio 5,3%, nieco mniej niż w roku poprzednim. Niemniej jednak niektóre kraje w tej podgrupie nadal borykają się z dosyć wysokim poziomem inflacji – od 7% w Bułgarii i Rumunii do blisko 13% w Serbii. Wprawdzie w większości państw WNP inflacja w 2006 r. uległa zmniejszeniu,
takie kraje jak Rosja, Ukraina, Mołdawia, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan, nadal notują wysoką inflację w granicach od 9%
16
do 17%. W roku 2006 średnia (nie ważona) stopa inflacji
dla tej podgrupy wyniosła 8.8%, nieco poniżej poziomu
poprzedniego roku. Łącznie, dla całej analizowanej grupy
średnia (nie ważona) stopa inflacji wynosi obecnie około
6%, to jest nieco mniej niż w poprzednim roku i znacznie
mniej niż w latach 1990.
11. Bezrobocie nadal stanowi poważny problem w regionie przechodzącym transformację. Ma ono w przeważającej mierze charakter strukturalny, gdyż kraje w toku
transformacji doświadczają niedopasowania pomiędzy
podażą i popytem – co do kwalifikacji, wieku, płci i rozmieszczenia geograficznego wolnych zasobów pracy
i miejsc pracy. Wraz z postępem reform i doskonaleniem
wyników gospodarczych, bezrobocie w regionie spadało
systematycznie przez szereg lat. Średnia (nie ważona) stopa bezrobocia w krajach EŚW wynosi około 10%. W ramach tej podgrupy najwyższe stopy bezrobocia (12-15%)
wykazują Polska i Słowacja. Nadal bardzo wysokie bezrobocie notuje się w krajach EPW – średnio 21%. Większość
państw tej podgrupy wykazuje zarejestrowane bezrobocie
powyżej 10%. W Bośni i Hercegowinie, Macedonii i Serbii,
bezrobocie sięga obecnie 30-40% całych zasobów siły roboczej. Państwa WNP wykazują znacznie niższe wskaźniki
zarejestrowanego bezrobocia (przy średniej wynoszącej
8% w 2005 r.), lecz dane te są mniej wiarygodne i niezbyt
porównywalne z wielkościami dotyczącymi innych
państw. W 2004 i 2005 r., najwyższą stopę bezrobocia
wykazywały Gruzja i Turkmenia (14% i 30%).
12. Zmiany w dziedzinie finansów publicznych przedstawiały mieszany obraz. W niektórych krajach, ogólny
stan finansów państwa poprawił się w 2006 r. (Polska, Estonia), lecz w innych krajach EŚW i EPW deficyt budżetowy powiększał się, a w niektórych przypadkach sięgał bardzo wysokiego poziomu, zagrażając stabilizacji makroekonomicznej (Węgry – 9,2% PKB). Pośród państw EŚW
i EPW, tylko Węgry, Polska, Republika Czeska i Słowacja
mają znaczny deficyt (odpowiednio -9,2%, -3,9% i -3,4%
PKB), przekraczający granicę 3% ustaloną dla państw
członkowskich UE w ramach Paktu Stabilności i Rozwoju,
gdy tymczasem Estonia, Bułgaria i Serbia wykazują nadwyżkę budżetową (3,8%, 3,3% i 2,7% PKB). W WNP, rozkład sytuacji w tym względzie jest bardziej zróżnicowany,
ze stanem budżetu wahającym się od nadwyżki 9,2%
w Rosji i 6,4% w Kazachstanie, po deficyt 5,1% w Tadżykistanie. Państwa WNP jako całość wykazały łącznie nadwyżkę budżetową wynoszącą 0,7% PKB. Relatywna wielkość długu publicznego w krajach przechodzących transformację, wyrażona jako % rocznej wielkości PKB nie jest
nadmierna w porównaniu do standardów światowych.
Według danych EBOR, wielkość długu publicznego waha
się od 4,1% PKB w Estonii, 6,1% w Kazachstanie, 6,9%
SYNTEZA
Rozdział I
na Białorusi, po 47,8% w Polsce, 54,4% w Albanii, 66,0%
na Węgrzech i 71,7% w Kirgizji. Dla całej grupy państw
przechodzących transformację razem wziętych, średnia zadłużenia wynosi 51,8% PKB, co jest nieco powyżej średniej
dla wysoce dochodowych gospodarek (48,7%), lecz
znacznie poniżej średniej dla strefy Euro (69,2%).
13. Większość państw regionu w trakcie transformacji ma ujemne saldo obrotów bieżących z zagranicą.
W 2006 r. pogorszyło się ono nieco we wszystkich trzech
podgrupach. Wszystkie kraje EŚW i EPW wykazują ciągły
deficyt obrotów bieżących: od -0,4% PKB w Macedonii i 2,3% w Polsce, po -13,0% na Łotwie, -14,9% w Estonii, 14,8% w Bułgarii, oraz oszałamiające -29,1% w Czarnogórze. Deficyty takie w znacznej mierze odzwierciedlają efekt
znacznego napływu kapitałów z bezpośrednich inwestycji
zagranicznych i transferów z UE. W krajach WNP obraz
jest bardziej zróżnicowany. Wielcy producenci ropy naftowej i gazu wykazują dodatnie saldo obrotów bieżących
(od 1,0% PKB w Kazachstanie, po 9,7% w Rosji, 12,0%
w Uzbekistanie, 12,7% w Turkmenii, a nawet 19,0%
w Azerbejdżanie). Równocześnie najuboższe kraje, takie
jak Mołdawia i Kirgizja, odnotowują znaczny deficyt obrotów bieżących (odpowiednio -11,9% i -19,7% PKB),
a wielkość tego deficytu ma tendencję wzrostową.
14. Większość państw analizowanej grupy można
obecnie uznać za w pełni otwarte gospodarki, w znacznym
stopniu polegające na eksporcie i imporcie oraz napływie
inwestycji zagranicznych. W 2006 r., większość państw
w tej grupie wykazywała szybką ekspansję eksportu, znacznie przewyższającą średnią światową. Najlepsze osiągnięcia
obserwowano w tym względzie wśród wielkich producentów ropy naftowej: w Kazachstanie i Azerbejdżanie (odpowiednio 35% i 70%). Azerbejdżan wykazał także spektakularny skok wielkości eksportu dzięki wzrostowi sprzedaży
roby naftowej i gazu poprzez niedawno skonstruowane rurociągi na Kaukaz i do Turcji. Wszystkie pozostałe państwa
(z wyjątkiem Mołdawii i Armenii) wykazały także poważny
wzrost eksportu, wahający się pomiędzy 10% i 30%, znacznie większy niż całkowite tempo wzrostu handlu światowego (9,2%). Całkowita wartość obrotów handlu zagranicznego wszystkich rozpatrywanych krajów w 2006 r. wyniosła 908 miliardów USD w eksporcie i 838 miliardów USD
w imporcie. Stanowiło to około 7-8% całych obrotów handlu światowego. Największymi eksporterami w ramach tej
grupy są Rosja, Polska, Republika Czeska i Węgry.
15. Ważnym czynnikiem zewnętrznym istotnie wpływającym na sytuację gospodarczą państw przechodzących
transformację jest napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Do bezpośrednich inwestycji zagranicznych zalicza się zazwyczaj nabywanie istniejących przedsiębiorstw,
tworzenie nowych przedsiębiorstw, oraz zakładanie firm
z kapitałem mieszanym, lecz z dominującym udziałem kapitału zagranicznego. Łącznie, w okresie lat 1989-2006
skumulowany napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do byłych państw socjalistycznych wyniósł blisko 400
miliardów USD. Większość tej sumy trafiła do Polski,
Czech i Węgier, a następnie do Rumunii, Kazachstanu,
Ukrainy, Rosji, Słowacji, Bułgarii i Chorwacji. Jednakże
w przeliczeniu na jednego mieszkańca, największą zdolność absorpcji kapitału zagranicznego obserwowano
w mniejszych krajach: Republice Czeskiej, Estonii, na Węgrzech, Słowacji w Chorwacji. W 2006 r., łączny napływ
bezpośrednich inwestycji zagranicznych tej grupy państw
wyniósł 71 miliardów USD, tj. o 30% więcej niż w roku poprzednim. Największe strumienie napływu takich inwestycji zarejestrowano w Rosji, Polsce i na Ukrainie. Wprawdzie wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do tej grupy państw jest dosyć znaczna, nadal
stanowi ona stosunkowo niewielką część przepływów realnego kapitału w skali całego świata: zaledwie 5,6% w 2005
r. Należy odnotować, że napływ bezpośrednich inwestycji
zagranicznych do poszczególnych krajów uzależniony jest
nie tylko od atrakcyjności potencjalnego zwrotu z kapitału, lecz także od poziomu ryzyka. Według obliczeń Banku
Światowego, najbardziej bezpieczne i przyjazne dla inwestycji zagranicznych były Słowenia, Łotwa, Republika Czeska, Węgry, Estonia, Polska, Rosja, Słowacja i Litwa.
16. W Raporcie dokonano oceny ogólnych wyników
gospodarczych poprzez analizę pięciokątnych wykresów
przedstawiających w syntetycznej formie postępy dokonane przez poszczególne kraje w zakresie pięciu wskaźników
makroekonomicznych: stopy wzrostu gospodarczego, stopy bezrobocia, wskaźnika inflacji, zrównoważenia budżetu, salda na rachunku bieżącym. Pamiętając o oczywistych
ograniczeniach takiej analizy, można jednak stwierdzić, że
obecna sytuacja makroekonomiczna większości państw
przechodzących transformację, z wyjątkiem niektórych
państw EPW (Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Czarnogóra i Serbia), oraz słabiej rozwiniętych państw WNP
(Mołdawia, Kirgizja, Turkmenistan i Uzbekistan), jest
ogólnie rzecz biorąc dosyć dobra i poprawia się, a w wielu
aspektach jest porównywalna do sytuacji państw Unii Europejskiej. Najbardziej symetryczne i najlepiej wypełnione
pięcioboki przedstawiające całokształt stanu gospodarki
mają Czechy, Polska, Słowenia, Armenia, Azerbejdżan,
Kazachstan i Rosja. Żadem kraj z tej grupy nie był w stanie
wykazać poprawy wyników gospodarczych w zakresie
wszystkich pięciu analizowanych kryteriów. Znaczącą poprawę całokształtu sytuacji gospodarczej stwierdzono
w Polsce i na Ukrainie, natomiast sytuacja makroekonomiczna w niektórych słabiej rozwiniętych krajach, takich
jak Serbia czy Mołdawia, uległa raczej pogorszeniu.
SYNTEZA
17
Rozdział I
17. Jedną z najważniejszych kwestii przy ocenie wyników transformacji stanowi stopień rzeczywistej poprawy
warunków życia obywateli. W świetle takiej perspektywy,
transformacja regionu jest bardzo zróżnicowana. Dane
dotyczące dochodu na jednego mieszkańca za rok 2005
wyrażone według parytetu siły nabywczej wskazują na olbrzymie różnice poziomu rozwoju poszczególnych krajów,
wahające się od 1.260 USD w Tadżykistanie (jako najuboższym państwie) do 22.160 USD w Słowenii (jako najzamożniejszym kraju), oraz ukazują jak wielki dystans
dzieli poziom dochodów ludności tych krajów od przeciętnego poziomu dochodów w rozwiniętych krajach zachodnich (35.643 USD). Niemniej jednak, pojęcie dobrobytu
społecznego oczywiście wykracza poza same materialne
standardy poziomu życia, mierzone dochodem na jednego mieszkańca czy wielkością konsumpcji. Obejmuje ono
także szereg innych elementów jakości życia, takich jak warunki mieszkaniowe, warunki zdrowotne, dostępność i jakość kształcenia, bezpieczeństwo publiczne, praworządność, prawa obywatelskie i demokracja (nie wszystkie
z tych składników są mierzalne).
18. Stopę ubóstwa określa się jako proporcję ludności o dochodach poniżej 2 USD dziennie z uwzględnieniem
parytetu siły nabywczej. W najuboższych krajach analizowanej grupy (Tadżykistanie, Kirgizji, republikach kaukaskich) stopa ta sięga 20-45% ludności. Niskie wskaźniki
ubóstwa wykazywane w oficjalnych danych przez Białoruś
i Uzbekistan mogą być mylące. Lecz także w niektórych
bardziej rozwiniętych krajach (Albanii, Rumunii, Rosji
i Kazachstanie) znaczna część ludności żyje poniżej bezwzględnej granicy ubóstwa. W większości państw EŚW
wskaźnik bezwzględnego ubóstwa jest dosyć niski, poniżej
3% (z wyjątkiem Łotwy i Estonii). Istnieje wyraźny związek
pomiędzy wskaźnikiem ubóstwa i stopniem nierówności
w podziale dochodów. W krajach o najwyższych wskaźnikach ubóstwa z reguły występują także największe nierówności dochodów. Dane dotyczące nierówności dochodów
w poszczególnych krajach, mierzone wskaźnikiem Gini,
wykazują olbrzymie zróżnicowanie dochodów pośród
obywateli większości państw WNP (szczególnie w Rosji,
Gruzji i Turkmenistanie). W EŚW i EPW podział dochodów jest ogólnie rzecz biorąc równiejszy. W ramach tej
grupy, nierówność dochodów jest największa w państwach bałtyckich, w Polsce i w Macedonii.
19. Złożony wskaźnik warunków życia publikowany
jest przez UNDP jako Indeks Ludzkiego Rozwoju [Human
Development Index] – HDI. Szacuje się go na podstawie
trzech składowych wskaźników odzwierciedlających następujące elementy: PKB na jednego mieszkańca wedle siły
nabywczej pieniądza, poziom kształcenia i oczekiwana
długość życia. Ranking poszczególnych krajów w porów-
18
naniu międzynarodowym obejmującym 177 państw pokazuje, że kraje EŚW zajmują stosukowo wysokie pozycje,
od 27 w przypadku Słowenii, do 45 zajmowanego przez
Łotwę. Kraje EPW oceniane są ogólnie niżej, od 44 Chorwacji po 73 Albanię. Wśród państw WNP, wedle tegoż indeksu, Azerbejdżan plasuje się najwyżej, a Mołdawia najniżej, zajmując odpowiednio miejsca 67 i 114. Rozpatrując zmiany wskaźnika HDI na przestrzeni czasu, w okresie
od 1995 do 2004 r. można stwierdzić, że wszystkie byłe
państwa socjalistyczne poprawiły swoje relatywne pozycje
w zakresie warunków życia. Jednocześnie różnice pomiędzy poszczególnymi krajami zwiększały się. Najbardziej
spektakularne postępy osiągnęły kraje bałkańskie.
20. W 2006 r. odnotowano dalszą poprawę dyscypliny fiskalnej w całej grupie państw przechodzących transformację. Całkowity deficyt finansów publicznych zmniejszył
się z około 3% PKB w latach 1999-2002 oraz 2,3% w roku
2003, do 0,5% w ubiegłym roku (średnia nie ważona). Niemniej jednak, w porównaniu do stanu z 2005 r., skala nierównowagi fiskalnej zwiększyła się w 12 krajach i nadal była w wielu z nich nadmierna, w następstwie braku fundamentalnej reformy finansów publicznych oraz kontynuacji
ekspansywnej polityki fiskalnej. Sytuacja finansów publicznych była najtrudniejsza w Europie Środkowej, gdzie najgłębszą nierównowagę fiskalną notowano na Węgrzech
(9,2% PKB). Generalnie rzecz biorąc, polityka fiskalna była
zdecydowanie nadmiernie ekspansywna w większości krajów, wykazując wyraźnie pro-cykliczne nastawienie. Ogółem, w 2006 r., cztery z ośmiu państw UE-8 nie zdołały
spełnić kryteriów fiskalnych konwergencji nominalnej wymaganych przez unijny Pakt Stabilności i Wzrostu.
21. Polityka pieniężna w krajach transformacji stopniowo zmieniała się z dostosowawczej polityki monetarnej
realizowanej w latach 2003-2005 na bardziej neutralne
lub umiarkowanie restrykcyjne podejście do polityki monetarnej. W obliczu trudnego wyboru pomiędzy szybkim
– lecz bardziej niezrównoważonym – wzrostem i wyższą inflacją, wiele banków centralnych decydowało się na podnoszenie stóp procentowych, wprowadzanie ostrzejszych
regulacji dotyczących rezerw minimalnych albo podejmowało inne działania antyinflacyjne. Ponad połowa gospodarek w toku transformacji doświadczała przyspieszonego
wzrostu nominalnej podaży pieniądza, często w połączeniu z ekspansją kredytu na rynku wewnętrznym, co stanowiło odbicie przyspieszonego wzrostu gospodarczego i rosnącej inflacji. W krajach EŚW władze odpowiedzialne
za politykę pieniężną musiały w ubiegłym roku podejmować zdecydowane kroki aby zapewnić stabilność cen i kursu walutowego. W Republice Czeskiej, na Węgrzech, Łotwie i Słowacji banki centralne podnosiły stopy procentowe od stycznia 2006 r., reagując na wzrost stóp
SYNTEZA
Rozdział I
procentowych w strefie Euro. Z kolei Estonia i Łotwa
wprowadziły bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące rezerw minimalnych i innych środków antyinflacyjnych
w odpowiedzi na znaczny wzrost udzielanych kredytów
na krajowym rynku. Polska była jedynym państwem w tym
regionie, gdzie stopy procentowe były obniżane, lecz stanowiło to jednak także formę podejścia dosyć restrykcyjnego. Podobnie banki w krajach EPW usiłowały uporać
się z problemami stwarzanymi przez silny wzrost gospodarczy i ekspansję kredytową. Wymogi dotyczące rezerw
obowiązkowych zostały istotnie podniesione w Bośni
i Hercegowinie, Chorwacji i Serbii, natomiast bank centralny w Rumunii musiał szereg razy podnosić stopy procentowe od połowy roku 2005. Także w regionie WNP
banki centralne szeregu krajów (Azerbejdżanu, Kazachstanu i Kirgizji) decydowały się reagować na wzrost inflacji
podwyżkami stóp procentowych lub wprowadzały bardziej bezpośrednie środki kontroli nad podażą pieniądza.
22. Od roku 2006, spośród 28 byłych państw komunistycznych, 19 miało płynne kursy walutowe, natomiast
osiem gospodarek funkcjonowało w systemach stałego
kursu walutowego, quasi-stałego lub kontrolowanego
przez radę polityki walutowo-pieniężnej (jeden kraj – Czarnogóra – nie posiada własnej waluty). Większość państw
przechodzących transformację systemową – niezależnie
od panującego reżimu kursu walutowego – doświadczało
trendu w kierunku aprecjacji ich waluty krajowej w ujęciu
realnym. Tendencja taka była wynikiem kombinacji różnych czynników, w tym szybkiego wzrostu wydajności
(efekt Balassa-Samuelsona), znacznego napływu bezpośrednich i portfelowych inwestycji zagranicznych, oraz
przyspieszenia wzrostu eksportu i nadwyżki salda na rachunku obrotów bieżących w niektórych krajach. Ponadto, w przypadku nowych państw członkowskich UE
i państw kandydujących do Unii, presja w kierunku aprecjacji waluty była wzmacniana przez napływ funduszy unijnych i dodatkowych strumieni napływu kapitału prywatnego, pobudzanych przez podnoszenie wiarygodności kredytowej krajów przyjmujących te transfery dokonywane
przez międzynarodowe agencje ratingowe. Po roku 2000
największe wzrosty realnej wartości walut krajowych
na rynku międzynarodowym występowały w tych krajach,
które osiągały największe postępy w procesie transformacji ich systemów gospodarczych i reform strukturalnych.
Do tej kategorii należały przede wszystkim państwa objęte
akcesją do UE. Waluty krajowe podlegały silnej aprecjacji
także w krajach WNP produkujących ropę naftową i gaz,
w tym w Rosji, w reakcji na duże nadwyżki w obrotach
handlu zagranicznego i napływ bezpośrednich inwestycji
zagranicznych. W następstwie tych procesów zmian, skala
aprecjacji waluty rosyjskiej w ujęciu realnym była największa w przekroju całej analizowanej grupy państw (średnio
8,5% rocznie). Tendencja ta spowodowała, że narażenie
na „chorobę holenderską” stało się coraz bardziej realnym
zagrożeniem dla gospodarki rosyjskiej.
23. Zakres i tempo reform strukturalnych oraz generalnie postęp transformacji systemowej, różniły się znacznie pomiędzy poszczególnymi państwami. Na jednym
krańcu spektrum występowały kraje EŚW i niektóre państwa EPW, które były uznane za funkcjonujące gospodarki rynkowe przez EBOR. W tej pierwszej grupie najbardziej
zaawansowane w procesie reform są Węgry, Republika
Czeska, Estonia i Polska. Na drugim krańcu spektrum
znajdowały się takie kraje jak Białoruś, Turkmenistan i Uzbekistan, gdzie do 2006 r. reformy rynkowe wciąż jeszcze
były na etapie wstępnym. Co więcej, ta ostatnia grup pozostaje znacząco w tyle nawet za tymi państwami WNP
(Armenia, Gruzja, Rosja, Kazachstan, Kirgizja i Ukraina),
które podjęły reformy strukturalne znacznie później niż
kraje EŚW. W efekcie, „luka instytucjonalna” pomiędzy
najbardziej zaawansowanymi krajami reformującymi się
i tymi, które pozostają w tyle w tym procesie poszerzyła się
jeszcze bardziej w ostatnich kilku latach.
24. W 2006 r., szereg byłych państw komunistycznych dokonało dalszych postępów w przeprowadzaniu reform strukturalnych. Postępy były szczególnie zauważalne
w trzech obszarach: rynków papierów wartościowych i innych niż banki instytucji finansowych, reform systemu
bankowego oraz liberalizacji stóp procentowych, a także
polityki konkurencji. W układzie poszczególnych krajów,
największych postępów (wedle wskaźników EBOR) dokonała Estonia (polityka konkurencji i rynków papierów wartościowych oraz nie będących bankami instytucji finansowych), Bułgaria (małej skali prywatyzacja i rozwój rynków
papierów wartościowych), Rumunia i Macedonia (restrukturyzacja przedsiębiorstw i polityka konkurencji), Kazachstan (rozwój rynków papierów wartościowych i reforma infrastruktury), Rosja (reforma systemu bankowego
i rozwój rynków papierów wartościowych) i Ukraina (reformy sektora bankowego i infrastruktury). Ostatnie kilka
lat wykazało, że reformy strukturalne w krajach WNP straciły rozmach w porównaniu z Europą Środkową i Południowo-Wschodnią. Po dokonaniu początkowych zmian
prorynkowych, w tym liberalizacji cen i handlu zagranicznego oraz małej prywatyzacji, obserwuje się stosunkowo niewielki postęp w budowie instytucji kluczowych dla gospodarki rynkowej, takich jak system sądownictwa, administracji publicznej, ochrony zdrowia, system emerytalny,
rynek pracy i sektor bankowy, jak również polityka konkurencji i skuteczne procedury upadłościowe. Reformy instytucjonalne napotykały na opór w krajach WNP za każdym
razem kiedy zmierzały do odejścia od tradycyjnej roli rządu
jako bezpośredniego uczestnika w życiu gospodarczym.
SYNTEZA
19
Rozdział I
25. Doświadczenia państw WNP pokazują, że istnienie „kotwicy zewnętrznej” w postaci perspektywy członkowstwa Unii Europejskiej może znacząco przyspieszać
proces reform i ułatwiać reformy strukturalne w krajach
kandydujących. Zastosowanie takiej „kotwicy” może prowadzić do różnych ścieżek reform strukturalnych nie tylko
w gospodarkach przechodzących transformację, lecz także w szerszym, globalnym układzie. Jakość instytucji w nowych państwach członkowskich UE jest obecnie wyższa niż
w innych krajach o podobnym poziomie rozwoju. W pozostałych gospodarkach transformujących się, zwłaszcza
w krajach WNP, stopień rozwoju rynkowej infrastruktury
instytucjonalnej jest nieco niższy niż w innych krajach
o podobnym poziomie rozwoju. Postępy reform strukturalnych stanowiły ważny czynnik wzrostu gospodarczego
w krajach przechodzących transformację. Analiza regresji
przeprowadzona w ramach Raportu wskazuje, że państwa, w których proces przekształceń systemowych był
najbardziej zaawansowany, osiągały średnio szybszy
wzrost PKB w latach 1990-2005 niż te kraje, które pozostawały w tyle w procesie reform. Pozytywna korelacja pomiędzy tymi dwiema zmiennymi jest szczególnie wyraźna
w Europie Środkowej.
26. Postęp prywatyzacji w krajach transformacji odzwierciedla postępy w zakresie innych reform strukturalnych. Państwa EŚW, które przystąpiły do UE w 2004 r. są
najbardziej zaawansowane w procesie przekształceń własnościowych. Pośród innych podgrup państw, także Bułgaria, Chorwacja i Rumunia mają pod niektórymi względami podobne osiągnięcia. Na przeciwległym krańcu
spektrum jest Białoruś, Turkmenistan i Uzbekistan, gdzie
dominacja własności państwowej i brak postępów prywatyzacji wynikały głównie z czynników politycznych,
w połączeniu z brakiem woli forsowania daleko idących
reform rynkowych. Co więcej, analiza wykazuje, że istnieje wyraźna pozytywna korelacja pomiędzy prywatyzacją
i stopą wzrostu gospodarczego w przekroju całej analizowanej grupy jak i poszczególnych państw.
27. Wolność gospodarcza należy do podstawowych
mierników postępu w budowie konkurencyjnego systemu
rynkowego. Zakres swobód gospodarczych był największy
w tych krajach, które wykazywały największą determinację
i zdecydowanie we wprowadzaniu reform systemowych
i które osiągnęły największe postępy w tym procesie.
Do grupy tej należały przede wszystkim nowe państwa
członkowskie UE. W 2006 r., Estonia była liderem pośród
tych krajów (i w całej analizowanej grupie), zajmując siódme miejsce na świecie w rankingu Heritage Foundation.
Stosukowo wysoki stopień wolności gospodarczej występował także w Republice Czeskiej i na Litwie, z tendencją
w kierunku dalszej poprawy. Pośród innych państw naj-
20
szersze pole swobody gospodarczej panowało w Armenii,
natomiast większość pozostałych krajów WNP (zwłaszcza
położonych w Azji Centralnej, jak również Azerbejdżan,
Białoruś i Rosja) wykazywała najgorsze wyniki w tym zakresie. Wolność gospodarcza w tych ostatnich krajach
ucierpiała wskutek przerostu funkcji rządu i wszechogarniającej biurokracji. W 2006 r. następowała poprawa
średnich wskaźników wolności gospodarczej we wszystkich analizowanych podgrupach państw. Wśród nowych
członków UE, Republika Czeska odnotowała najbardziej
znaczący postęp. Równocześnie w dwóch krajach z tej grupy – na Węgrzech i Łotwie – sytuacja uległa pogorszeniu
w 2006 r. Wskaźniki wolności gospodarczej poprawiły się
w 2006 r. także we wszystkich z wyjątkiem jednego (Bułgaria) krajach Europy Południowo-Wschodniej, zwłaszcza
w Rumunii, Albanii, Chorwacji i Macedonii. Wśród
państw WNP najbardziej spektakularny postęp nastąpił
w Armenii, a następnie w Gruzji i Kazachstanie. Odwrotne
zjawisko nastąpiło w pozostałych krajach WNP (Azerbejdżanie, Białorusi, Rosji i Ukrainie), gdzie miał miejsce regres
wolności gospodarczej. Analiza przedstawiona w Raporcie
wykazuje, że także wolność gospodarcza sprzyjała szybkiemu wzrostowi gospodarczemu (i odwrotnie – ograniczenia
wolności gospodarczej stawały się barierą wzrostu).
28. Dane dotyczące postrzegania korupcji w regionie
podlegającym transformacji publikowane przez Transparency International potwierdzają odwrotny związek pomiędzy wolnością gospodarczą i postrzeganą korupcją.
Problem ten wydaje się być najmniej dotkliwy w krajach
Europy Środkowej, natomiast przybiera znacznie większe
a nawet katastrofalne rozmiary w większości gospodarek
Europy Południowo-Wschodniej (w tym w Rumunii) i we
wszystkich państwach WNP. W ostatnim roku nastąpił
spadek wskaźników dostrzeganej korupcji w 17 spośród
27 byłych państw komunistycznych. W przeciwieństwie
do lat ubiegłych, wystąpił on w pierwszym rzędzie w tych
krajach, gdzie skala korupcji już wcześniej była mniejsza,
tj. w grupie państw UE-8 z Europy Środkowej. Z drugiej
strony, w niektórych krajach WNP, a zwłaszcza na Białorusi, w Republice Kirgizji i Uzbekistanie, występowanie dostrzeganej korupcji uległo dalszemu zwiększeniu.
29. Ocena zakresu regulacji państwowej wykazuje, że
najlepsze warunki dla działalności gospodarczej oferują
Węgry, Słowacja, Republika Czeska i Państwa Bałtyckie.
Wynika to z niewielkiej liczby barier biurokratycznych
w tych krajach, w połączeniu z łatwością wejścia i wyjścia
z rynku, oraz systemem sądownictwa wysoce sprawnym
w zakresie egzekwowania umów (z wyjątkiem Słowenii,
gdzie procedura taka średnio zajmuje cztery lata). Z drugiej strony, otoczenie biznesu w Polsce i Słowenii było klasyfikowane – wedle większości miar – jako najmniej zachę-
SYNTEZA
Rozdział I
cające pośród państw EŚW. Ustalenia takie tylko częściowo potwierdzają model wynikający z doświadczeń międzynarodowych, tj. że bariery wejścia na rynek są odwrotnie
skorelowane z poziomem rozwoju gospodarczego.
Wprawdzie prawidłowość taka wydaje się potwierdzać
w Europie Środkowej i w niektórych krajach Europy Południowo-Wschodniej, dostępne dane dla państw WNP nie
potwierdzają jej.
30. Zdolność generowania, poprzez odpowiednią
politykę wydatków publicznych, korzystnych uwarunkowań zewnętrznych dla sektora prywatnego i tą drogą
wzmacniania czynników pobudzających rozwój, stanowi
ważną funkcję sprawnych rządów w gospodarkach wysoko rozwiniętych. Dwa najważniejsze źródła takich efektów
stanowią poziom pomocy państwa dla krajowego sektora badawczo-rozwojowego w poszczególnych krajach
oraz wyniki osiągane przez sektor badawczo-rozwojowy,
jak również poziom rozwoju i rozpowszechnienie technologii informatycznych i telekomunikacyjnych (ICT). Gdy
chodzi o wsparcie dla działalności badawczo-rozwojowej, tylko jeden kraj (Słowenia) wykazywał wydatki
na działalność badawczo-rozwojową przekraczające 1,5%
PKB. W szeregu innych państw (Republika Czeska, Chorwacja, Serbia i Czarnogóra, Rosja i Ukraina) wskaźnik ten
przekraczał 1,0% i wykazywał tendencję wzrostową. Równocześnie ten sam wskaźnik w krajach OECD wynosił
1,85%, natomiast średnia w Unii Europejskiej wynosiła
1,93% PKB. Niewystarczające wsparcie ze strony państwa
dla rozwoju nauki i technologii w krajach transformacji
może być uznane za przyczynę niskich zdolności innowacyjnych tych krajów.
31. Ważną miarę postępów transformacji i zaawansowania reform strukturalnych stanowi rozwój rynków finansowych i zakres pośrednictwa finansowego. Zmiany
takie zostały ujęte w ocenie postępów reform w sektorze finansowym dokonanej przez EBOR, który w 2006 podniósł
punktację przyznaną dziewięciu spośród analizowanych
państw: Estonii, Słowacji, Bułgarii, Chorwacji, Macedonii,
Czarnogórze, Kazachstanowi, Rosji, Tadżykistanowi
i Ukrainie. Raport analizuje trzy wymiary pośrednictwa finansowego: rozwój rynku papierów wartościowych, zakres zasilania gospodarki kredytem bankowym, oraz poziom gospodarki pieniężnej. Stwierdzono, że wszystkie trzy
aspekty są pozytywnie skorelowane ze wzrostem PKB.
32. Przewiduje się, że nastąpi konwergencja nowych
państw UE ze starymi państwami członkowskimi UE
w zakresie poziomu dochodu na jednego mieszkańca.
Proces konwergencji obejmuje dwa wymiary: konwergencję poziomu dochodów i konwergencję cykliczną. Analiza przeprowadzona w Raporcie potwierdza stosunkowo
powolną konwergencję pomiędzy nowymi członkami UE
i dawną UE-15 pod względem dochodów na jednego
mieszkańca. Uzyskane wyniki wskazują, że państwa EŚW
potrzebowałyby około 20-25 lat na zredukowanie o połowę dystansu dzielącego je od państw UE-15. Konwergencja ujmowana jest zarówno w porównaniach kraju
do kraju jak i w ujęciu regionalnym, obejmującym te
dwie grupy. Analiza korelacji pomiędzy zmianami wielkości produkcji w UE-8 i UE-15 również wykazała znaczny
stopień symetrii pomiędzy zmianami cyklicznymi wielkości produkcji w UE-8 i UE-15, ze szczególnie wysoką synchronizacją z cyklem koniunktury gospodarczej w przypadku Węgier.
33. Perspektywy dalszego wzrostu w przyszłości są
zróżnicowane w przekroju regionu podlegającego transformacji. Kraje EŚW, które przystąpiły do Unii Europejskiej wydają się mieć szczególnie obiecujące perspektywy
wzrostu. Kraje bałkańskie muszą się jeszcze uporać z poważnymi wyzwaniami w zakresie prywatyzacji, restrukturyzacji przedsiębiorstw i budowy instytucji rynkowych; w toku tego procesu będą musiały one opierać się głównie
na własnych zasobach. Największa niepewność dotyczy
przyszłego rozwoju państw WNP. Wydaje się, że nadal
koncentrują się one na bieżących problemach a nie na budowie konkurencyjnych zdolności produkcyjnych. Niemniej jednak, dysponują one znacznymi rezerwami mocy
produkcyjnych. Może to zapewnić zadowalające tempo
wzrostu gospodarczego na najbliższe kilka lat pod warunkiem, że nastąpi przyspieszenie reform gospodarczych.
Tempo wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach
tej szerokiej grupy będzie w znacznej mierze zależało
od dalszego napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W tym zakresie, najlepsze perspektywy wzrostu wydają się mieć znowu państwa EŚW i EPW. Perspektywy
państw WNP posiadających znaczne zasoby naturalnych
źródeł energii (Rosja, Kazachstan i Azerbejdżan) wydają
się być również sprzyjające. W pozostałych krajach WNP
(n.p. Ukraina, Gruzja i Białoruś) tempo wzrostu gospodarczego zależeć będzie głównie od postępu reform w kierunku otwartej gospodarki rynkowej i demokratycznego
państwa prawa.
34. Współpraca regionalna pomiędzy krajami przechodzącymi okres transformacji rozwijała się głównie
w ramach poszczególnych podgrup państw, a nie w skali
całego regionu. Instrumenty i ramy współpracy regionalnej wypracowane pośród państw EŚW straciły na znaczeniu po wejściu tych państw do UE. Regularne kontakty pomiędzy wysokimi przedstawicielami czterech państw Grupy Wyszehradzkiej nie przekładają się na bardziej zborną
współpracę, ani wewnątrz UE ani poza nią. Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu (CEFTA) utraciła swoich
SYNTEZA
21
Rozdział I
pierwotnych członków i znaczenie po wejściu państw EŚW
do UE i została formalnie przekształcona w 2006 r. w regionalny obszar wolnego handlu państw Europy Południowo-Wschodniej. W tym nowym układzie oczekuje się,
że organizacja ta nada wymiar dotyczący handlu i gospodarki Porozumieniom o Stabilizacji i Stowarzyszeniu podpisanym pomiędzy UE i krajami bałkańskimi. Niedawno
zainicjowano pewne nowe projekty współpracy regionalnej w dziedzinie dostaw energii i regionu Morza Czarnego.
Z drugiej strony, państwa WNP kontynuują pewne ograniczone formy współpracy na dawnym terytorium sowieckim, które zogniskowane są w Rosji. Jedyny wyjątek względem tego schematu stanowi GUUAM, organizacja powołana przez Gruzję, Ukrainę, Uzbekistan, Azerbejdżan
i Mołdawię, której głównym celem jest dążenie do większej
niezależności od Rosji. W 2007 r. Polska podjęła próbę
ustanowienia jakiejś formy wielostronnej współpracy
w dziedzinie dostaw energii pomiędzy niektórymi krajami
EŚW i wybranymi państwami WNP produkującymi ropę
naftową i gaz ziemny, lecz dopiero w przyszłości okaże się,
jakie będą wyniki tej inicjatywy.
35. Coraz bardziej asertywna polityka zagraniczna
i regionalna Rosji była powodem wzrostu napięć politycznych w regionie. W 2006 i w pierwszej połowie 2007 r.,
wyłoniło się szereg konfliktów pomiędzy Rosją i jej sąsiadami w takich kwestiach jak handel, dostawy i tranzyt nośników energii, status mniejszości rosyjskiej w niektórych
państwach WNP oraz rywalizacja polityczna na terenach
„zamrożonych konfliktów”. Udane próby powołania prozachodnich rządów o demokratycznym programie w takich krajach jak Ukraina czy Gruzja popchnęły władze Rosji w kierunku silnej reakcji za pomocą rozmaitych instrumentów polityki, w tym embarga handlowego,
podnoszenia cen a czasami odcinania dostaw energii,
zniechęcania państw sąsiednich do podejmowania bardziej niezależnej polityki zagranicznej. Do wskazanych
działań należał zakaz importu mięsa z Polski wprowadzony w 2005 r. i nadal utrzymany w mocy, przerwanie dostaw ropy naftowej rurociągiem Przyjaźń do litewskiej rafinerii w Możejkach w 2006 r. (tuż po odrzuceniu oferty
kupna tej rafinerii ze strony rosyjskiej firmy Łukoil przez
władze Litwy i wygraniu przetargu przez polską spółkę
PKN Orlen), sankcje i ograniczenia handlu, tranzytu i ruchu lotniczego i kolejowego z Gruzją, embargo na import
wina z Mołdawii, ostre podwyżki cen gazu dostarczanego
na Ukrainę, do Gruzji, Mołdawii i na Białoruś, a ostatnio
konflikt z Estonią dotyczący usunięcia pomnika z epoki sowieckiej z centralnego placu w Tallinie. Wszystkie te spory
były motywowane względami politycznymi i stanowią wyraźne symptomy nowego „neo-imperialnego” kursu polityki zagranicznej Kremla, zmierzającej do odbudowy silnej
pozycji międzynarodowej Rosji.
22
36. Handel regionalny rozwijał się szybko po roku
2003, zwłaszcza w nowych państwach członkowskich UE.
W tej grupie państw średnioroczne tempo wzrostu eksportu w latach 2004-2006 osiągnęło 20%, a importu 17.6%.
Tak dynamiczna ekspansja wynikała z szeregu czynników,
głównie obejmujących dostęp do rynków UE, przyspieszenie wzrostu popytu na świecie oraz wzrost konkurencyjności państw EŚW dzięki ich wcześniejszym reformom strukturalnym. Ciekawe jest to, że w większości krajów eksport
na rynki poza UE wzrastał szybciej niż handel wewnątrz-unijny. Najszybszy wzrost eksportu wykazywała Estonia,
a następnie Łotwa. Wzrost importu był szczególnie dynamiczny na Słowacji, w Estonii i na Łotwie, gdzie był napędzany przez bardzo szybki wzrost PKB. Kontrastowała
z tym ociężałość handlu pomiędzy krajami WNP, który
pozostawał w tyle za handlem pomiędzy tą grupą i krajami spoza WNP.
37. Ważnym celem polityki nowych państw członkowskich UE jest przystąpienie do strefy Euro. Słowenia
jest pierwszym krajem EŚW, który wprowadził wspólną
walutę w styczniu 2007 r. Dwa inne nowe państwa członkowskie – Cypr i Malta – spełniły kryteria akcesji w 2007 r.
i zostały zaproszone do wstąpienia do strefy Euro z dniem
1 stycznia 2008 r. Perspektywy wejścia do tej strefy innych
krajów są mniej wyraźne. Wprawdzie większość z nich
przyjęła określone harmonogramy wprowadzenia Euro
pomiędzy rokiem 2009 i 2012 (tylko Polska nie ogłosiła
jeszcze żadnego ustalonego terminu akcesji), lecz mogą
one jeszcze napotkać trudne wyzwania na drodze do unii
walutowej. Niektóre kraje posiadające reżimy stałego kursu wymiany, oparte zazwyczaj na rygorystycznych rozwiązaniach z kontrolą ze strony rady polityki pieniężnej (Estonia, Litwa, Bułgaria, a także Łotwa), mogą mieć trudności
z utrzymaniem inflacji pod kontrolą, natomiast inne kraje
(o elastycznych systemach kursu wymiany) mogą okazać
się niezdolne (albo nieskłonne) do dokonania niezbędnych cięć swoich znacznych deficytów budżetowych (Węgry, Polska), albo też mogą napotkać problemy z utrzymaniem wahań kursu swojej waluty w wąskich pasmach wymaganych przez system ERM-2. Długie opóźnienia
w przystąpieniu do strefy Euro mogą doprowadzić do podziału wszystkich państw członkowskich UE na dwie kategorie, przy czym państwa członkowskie nie należące
do strefy Euro będą mieć wyraźnie mniej do powiedzenia
w sprawach polityki gospodarczej w Unii Europejskiej.
38. Nowe państwa członkowskie UE ogromnie skorzystały na pomocy finansowej w ramach funduszy strukturalnych i funduszu spójności UE. Łączna wielkość środków przyznanych państwom UE-10 na lata 2004-2006
wyniosła 24,4 miliardy Euro, z czego Polsce przypadło ponad 52% całej tej sumy. Na koniec roku 2006, rzeczywista
SYNTEZA
Rozdział I
absorpcja funduszy strukturalnych (wraz z wypłatami zaliczek) była najwyższa w Estonii (51,5%), Słowenii (51,4%)
i na Węgrzech (49,7%), najniższa natomiast na Cyprze
(32,1%), w Republice Czeskiej (33,3%) i na Łotwie
(34,2%). Wprawdzie środki przyznane za lata 2004-2006
można jeszcze wykorzystać do końca roku 2008 (w myśl
zasady „n+2”), lecz ewidentnie przynajmniej niektóre nowe państwa członkowskie (o ile nie wszystkie) będą miały
poważne trudności z pełnym wykorzystaniem wszystkich
środków postawionych do ich dyspozycji w budżecie UE.
39. Akcesja Bułgarii i Rumunii w styczniu 2007 r. zakończyła największe i najtrudniejsze poszerzenie kiedykolwiek podjęte przez UE. Jednakże przystąpienie tych dwóch
państw wywołało poważne wątpliwości co do ich gotowości i zdolności podołania wszystkim zobowiązaniom związanym z członkowstwem UE. Oba te państwa krytykowano za brak postępów w zwalczaniu korupcji i przestępczości zorganizowanej, za niewydolność ich systemów
sądownictwa i administracji, oraz za słabość ich systemów
podatkowych i finansowych. Niemniej jednak, w końcu
podjęto decyzję o przyjęciu tych dwóch państw, z długą listą odstępstw i klauzul zabezpieczających załączoną
do ich Traktatów Akcesyjnych. Dopiero w przyszłości okaże się, czy Bułgaria i Rumunia będą zdolne szybko nadrobić zaległości i poprawić sytuację w problematycznych
dziedzinach.
40. Akcesja do UE pozostałych krajów bałkańskich
nie wydaje się być na bieżącym porządku dziennym.
Za wyjątkiem Chorwacji, która jest znacznie lepiej przygotowana i mocno zaawansowana w negocjacjach w sprawie członkostwa, pozostałe kraje EPW są wciąż znacznie
mniej zaawansowane w dostosowaniu strukturalnym i reformach instytucjonalnych, a na pewno nie są zdolne spełnić kopenhaskich kryteriów członkostwa w bliskiej przyszłości. Ciągły brak stabilizacji politycznej w niektórych
z tych krajów (Bośnia i Hercegowina, Serbia) stanowi dodatkowe utrudnienie na drodze do akcesji. Ponadto, nastawienie polityczne państw członkowskich UE wobec jej
poszerzenia zmieniło się, wykazując wyraźne objawy „znużenia poszerzeniem”. Niemniej jednak, UE jest zdeterminowana wspomagać proces akcesji i blisko współpracować z krajami kandydackimi i krajami będącymi potencjal-
nymi kandydatami na Bałkanach w ramach Porozumień
o Stabilizacji i Stowarzyszeniu, aby pobudzać je do koniecznych reform i wzmacniać wewnętrzną stabilizację tego regionu.
41. Specjalne opracowanie w niniejszym Raporcie
poświęcono analizie bieżącej sytuacji politycznej w Federacji Rosyjskiej. Dynamika sceny politycznej w latach
2006-2007 była uwarunkowana intensywną walką o władzę pomiędzy różnymi grupami reprezentującymi różne
segmenty administracji publicznej, „nomenklatury” politycznej, wpływowych oligarchów i przedsiębiorców. Wybory parlamentarne w 2007 r., a zwłaszcza wybory prezydenckie w roku 2008, mogą doprowadzić do istotnych
przesunięć w podziale władzy pomiędzy tymi różnymi grupami politycznymi. Biorąc pod uwagę stopień bliskich powiązań pomiędzy polityką i gospodarką w Rosji, przesunięcia takie mogą skutkować redystrybucją wpływów gospodarczych i przetasowaniem majątku na poważną
skalę. Rozległe uprawnienia skupione w rękach Prezydenta Putina i jego otoczenia w połączeniu z szerokim poparciem społecznym, dają mu niezwykle silną pozycję w rosyjskim systemie politycznym. Władimir Putin będzie zatem
dysponować możliwością ogłoszenia preferowanej przez
siebie kandydatury do następstwa po nim, a jego deklaracja będzie najprawdopodobniej decydującym czynnikiem
przesądzającym o wyborze. Niemniej jednak, zmiana władzy raczej nie spowoduje zmiany sytuacji w Rosji w żaden
znaczący sposób, gdyż przewiduje się, że następca Prezydenta Putina będzie kontynuować politykę obecnej administracji.
42. W krótko- i średnioterminowym horyzoncie sytuacja polityczna w Rosji pozostanie stabilna, dzięki wsparciu silnego wzrostu gospodarczego napędzanego przez korzystne warunki na rynku paliw i energii. Niemniej jednak,
w dłuższej perspektywie, Rosja stoi w obliczu poważnych
wyzwań, takich jak konieczność modernizacji i dywersyfikacji gospodarki, niekorzystne trendy demograficzne, korupcja i patologie społeczne. „Prezydencko-oligarchiczny”
model państwa, który wyłonił się w Rosji w okresie transformacji może wkrótce okazać się istotną przeszkodą dla
procesu wdrażania niezbędnych reform i przezwyciężania
słabości strukturalnych.
23