Możliwości doskonalenia relacji interpersonalnych w szkole na

Joanna Lechniak [email protected]
nauczyciel matematyki
LXX Liceum Ogólnokształcące
Im. A. Kamińskiego w Warszawie
Możliwości doskonalenia relacji interpersonalnych w szkole
na podstawie literatury* i własnych doświadczeń.
1. Stosunki nauczyciel – uczeń.
- co jest najważniejsze w stosunkach uczeń – nauczyciel
- metody, które pomagają rozwijać się uczniom
- problem dyscypliny
- autorytaryzm i permisywizm
2. Efektywne stosunki uczeń – nauczyciel
- mity, oczekiwania
- dobre stosunki nauczyciel – uczeń
- nauczyciel akceptujący i nie akceptujący
- różne uczucia wobec różnych uczniów
- wpływ otoczenia lub sytuacji
- słuszność czy niesłuszność udawanej akceptacji
- czyj problem: nauczyciela czy ucznia
3. Co może zrobić nauczyciel, gdy uczeń ma problem?
- konstruktywne metody niesienia pomocy uczniom
bierne słuchanie
rola odpowiedzi potakujących
rola „otwieraczy”, zaproszenie do rozmowy
aktywne słuchanie, wypowiedzi zwrotne
4. Potrzeba aktywnego słuchania
5. Komunikacja interpersonalna
6. Ustosunkowanie się nauczyciela do problemów, jakie stwarza uczeń.
7. Konflikty w klasie
- czym naprawdę jest konflikt?
- rola władzy w klasie i jej uzasadnienie (autorytet, siła, mity)
- mechanizmy obronne uczniów
bunt, opór, prowokowanie
chęć odwetu
kłamstwo, wykręty (oddawanie ciosów)
obwinianie innych, oskarżanie
narzucanie swej woli, terroryzowanie,
chęć wygranej, niegodzenie się z przegraną
organizowanie się, tworzenie sojuszy
poddanie się i podporządkowanie
podlizywanie się
konformizm, niepodejmowanie żadnego ryzyka ani nowych prób
wycofywanie się, opuszczanie lekcji
8. Rozwiązywanie problemów
- określenie problemu (konfliktu)
- szukanie możliwych rozwiązań
- ocena rozwiązań
- podejmowanie decyzji
- wypracowanie sposobów realizacji postanowienia
- sprawdzenie, jak w praktyce sprawdziło się dane rozwiązaniu
9. Korzyści z właściwego rozwiązywania konfliktów
1
-
brak urazów
właściwa motywacja
rozwiązanie dobre dla wszystkich
wzajemna sympatia nauczyciela i uczniów, wzajemny szacunek
ujawnianie rzeczywistych problemów, (a nie domyślnych)
większa dojrzałość i odpowiedzialność uczniów
Efektywne stosunki uczeń nauczyciel, jak je udoskonalić
Nauczanie i uczenie się są dwiema różnymi czynnościami, dwoma różnymi procesami
różnie przebiegającymi. Proces nauczania jest dziełem jednej osoby – nauczyciela, a proces
uczenia się przebiega w drugiej osobie – uczniu. Aby oba te procesy przebiegały skutecznie i
bez zakłóceń, między nauczycielem a uczniem musi istnieć „nić porozumienia”, zaufanie,
wzajemny szacunek
Charakter stosunków uczeń – nauczyciel ma podstawowe znaczenie (jeśli nauczanie ma być
skuteczne) w nauczaniu wszystkiego. Wzajemny szacunek powoduje, że uczniowie mają
zaufanie do nauczyciela, czują się z nim bezpiecznie, wspólnie z nim chcą osiągnąć wiedzę, a
nauczyciel wie, że może polegać na nich, a respektowanie ich potrzeb będzie odebrane nie jako
słabość, ale jako wyraz demokracji i zauważenia nauczyciela jako „normalnego” człowieka.
Postępowanie nauczyciela powinno popierać rozwój odpowiedzialności w młodym człowieku
poprzez aktywne słuchanie, które umożliwi uczniom znalezienie własnego rozwiązania
problemu i wzięcie odpowiedzialności za to rozwiązanie, zwiększy wiarę w siebie.
Nauczyciele zapatrzeni w mity o nierealnych ideałach niestety ponoszą klęskę w działaniach
na co dzień. Te mity – to wiara, że istnieje idealny „Dobry Nauczyciel”.
Dobry Nauczyciel jest spokojny, zawsze zrównoważony, nie daje się wyprowadzić z
równowagi, nie daje się ponosić emocjom. DN jest bezstronny i wolny od uprzedzeń,
wszystkich akceptuje jednakowo.
DN potrafi ukryć swe uczucia przed uczniami i zawsze tak postępuje. DN uczy w atmosferze
atrakcyjnej, pobudzającej do myślenia, swobodnej, choć zarazem spokojnie i w sposób
uporządkowany.
DN jest przede wszystkim konsekwentny, ma niezmienne usposobienie, nie okazuje
stronniczości, nie zapomina się, nie wpada w zły lub dobry nastrój, nie popełnia błędów.
DN zawsze zna odpowiedź, swą mądrością przewyższa uczniów. Wspólnie z innymi DN-le
tworzą wspólny front wobec uczniów, wspomagają się wzajemnie, niezależnie od swoich
osobistych uczuć czy przekonań. DN musi być człowiekiem wszelkich cnót, a więc takim,
jakim na ogół nie jest przeciętny nauczyciel. Mity o DN, wiara w nie wymagają od nauczycieli
zaprzeczenia tego, że są zwykłymi ludźmi. Powoduje to różnego rodzaju frustracje,
niezadowolenie. Granie roli DN powoduje, że tak naprawdę nauczyciel nie uczy, nie
wychowuje, a prowadzi swego rodzaju walkę z uczniami, walkę, która nieuchronnie prowadzi
do klęski i to dla obu stron.
Uczniowie mogą się swobodnie uczyć tylko wtedy, gdy stosunki uczeń – nauczyciel są
dobre. Dopóki te stosunki takie nie są, nawet najlepsze metody nauczania okażą się
nieskuteczne.
Stosunki pomiędzy uczniem a nauczycielem są dobre, jeżeli cechuje je:
- otwartość i przejrzystość, pozwalająca na ryzyko bezpośredniości i uczciwości we
wzajemnych kontaktach,
- wzajemna troska, kiedy to każdy wie, że jest ceniony i dostrzegany przez drugą stronę,
- wzajemna zależność (będąca przeciwieństwem zależności jednostronnej),
- poszanowanie odrębności, pozwalające obu stronom na rozwój swych twórczych
zamierzeń i indywidualności,
- wzajemne uwzględnianie potrzeb, tak, by nic nie działo się kosztem którejś ze stron.
Każdy nauczyciel może poprawić swoje stosunki z uczniami tak, aby były bardziej otwarte,
nacechowane większą wzajemną troską, bardziej współzależne, w większym stopniu
uwzględniające odrębności i bardziej satysfakcjonujące.
2
Konstruktywne metody niesienia pomocy uczniom
Jedną z najtrudniejszych rzeczy dla nauczycieli (i dla innych) jest zrozumienie, że można
drugiemu człowiekowi pomóc tylko słuchając go. Doświadczenie psychologów mówi, że
słuchanie człowieka znajdującego się w trudnej sytuacji stanowi zaproszenie, by mówił, co go
trapi; pomaga człowiekowi, który ma problemy pogłębić dokonane odkrycie; mówi o naszej
gotowości przyjścia mu z pomocą oraz informuje go o naszej akceptacji tego, jaki jest, z jego
kłopotami.
Jesteśmy w błędzie, jeśli sądzimy, że nasza pomoc powinna polegać na mówieniu,
pocieszaniu, okazywaniu współczucia, wspólnym analizowaniu, podawaniu rozwiązania
ocenianiu i osądzaniu.
Okazuje się, że jednym z najlepszych sposobów przyjścia z pomocą ludziom znajdującym się
w trudnym położeniu jest po prostu być z nimi i ich słuchać.
Z uczniami sprawa przedstawia się podobnie
Bierne słuchanie
Niemówienie niczego oznacza w gruncie rzeczy akceptację. Milczenie – „bierne słuchanie” –
jest niezwykle ważnym komunikatem bezsłownym, który może sprawić, że uczeń poczuje się
naprawdę zaakceptowany i to zachęci go do dalszego otwarcia się i szczerej rozmowy z
nauczycielem. Uczeń na ogół nie mówi o swoich problemach i o tym, czy się martwi, jeśli
słyszy o nich z ust nauczyciela i w wersji nauczyciela.
Rola odpowiedzi potakujących
Uczniowi bardzo potrzebny jest komunikat, że jest on naprawdę słuchany , z życzliwym
zainteresowaniem, bez interpretacji jego słów czy problemów, przynajmniej dopóki nie
skończy mówić o swoim problemie. Sygnały słowne w rodzaju „hm”, „aha”, „no tak”, „jasne”,
mogą utwierdzić ucznia w przekonaniu, że nauczyciel słucha go z uwagą i zainteresowaniem.
Rola „otwieraczy”
Niekiedy uczniowie potrzebują dodatkowej zachęty, by mówić dalej, wejść w problem głębiej,
a nawet zacząć. Przesłania takie nazywamy „otwieraczami”. Są to pytania lub uwagi, które nie
zawierają żadnej oceny tego, o czym się mówi np. „Wygląda na to, że to bardzo przeżywasz”,
„Czy chcesz o tym porozmawiać?” itp. Mogą spowodować, że uczeń będzie mówił otwarcie
wierząc w chęć pomocy osoby słuchającej.
Aktywne słuchanie, odpowiedzi zwrotne
Milczenie, odpowiedzi potwierdzające, „otwieracze” mają pewne ograniczenia: pozostawiają
niewiele miejsca na współdziałanie – całą pracę wykonuje mówiący, który w dodatku nie może
się dowiedzieć czy nauczyciel rzeczywiście go rozumie; wie tylko, że go słucha. Takie
odpowiedzi często uniemożliwiają pogłębienie i odejście od powierzchni problemu ku jego
przyczynom i związanym z nimi odczuciom. Uczeń może również nie wiedzieć, czy
nauczyciel akceptuje jego i jego komunikat. Wie tylko, że został wysłuchany.
Słuchanie bierne nie przekonuje mówiącego, że słuchacz go rozumie. Skuteczne słuchanie
wymaga dużo większego współdziałania, jest to taki sposób słuchania, który zapewnia
zrozumienie tego, co uczeń ma do powiedzenia. Aktywne słuchanie, będące przeciwieństwem
słuchania biernego, zakłada współdziałanie z uczniem, dostarczając mu zarazem dowodu, że
nauczyciel go rzeczywiście zrozumiał.
Aby aktywne słuchanie było skuteczne, nauczyciele muszą spełniać kilka warunków, bez
których mogą wydać się nieszczerymi manipulatorami, a ich naprawdę aktywne słuchanie
będzie odbierane przez uczniów jako mechaniczne, nienaturalne i drętwe.
3
1. Nauczyciel musi głęboko ufać, że uczniowie mimo wszystko są zdolni do rozwiązywania
swych problemów. Jeśli uczniowie nie potrafią szybko znaleźć rozwiązań, kluczą i nie
mogą dojść do żadnych wniosków, nauczyciele musza wierzyć w sens samego procesu
poszukiwania i pamiętać, że celem aktywnego słuchania jest ułatwienie rozwiązania – a
sam proces może trwać bardzo długo.
2. Nauczyciel musi umieć rzeczywiście przyjmować uczucia wyrażane przez ucznia,
niezależnie od tego, jak bardzo będą się one różnić od uczuć, które jego zdaniem „powinni”
mieć uczniowie. Jeśli uczucia te mogą być wyrażone w sposób otwarty, przeanalizowane i
ujawnione, oznacza to dla ucznia uwolnienie się od ciążącego brzemienia.
3. Nauczyciel musi pamiętać, że uczucia przemijają, istnieją tylko w danej chwili. Aktywne
słuchanie pomaga uczniom przejść od jednego chwilowego uczucia do innego; uczucia
zostaną „unieszkodliwione” , rozproszone i uwolnione. „To przejdzie” – odnosi się do
większości ludzkich uczuć.
4. Nauczyciel musi chcieć pomóc uczniom w rozwiązywaniu ich problemów i znaleźć na to
czas.
5. Nauczyciel musi „towarzyszyć” uczniowi przeżywającemu ciężkie chwile, zachowując
jednak odrębną tożsamość i nie dając się złapać w sieć ucznia do tego stopnia, iż groziłoby
to utratą tożsamości. Dlatego nauczyciel musi przeżywać uczucia ucznia, jak gdyby były
one jego własnymi uczuciami, nie może jednak pozwolić na to, aby rzeczywiście się nimi
stały (i zmąciły mu spokój).
6. Nauczyciele powinni pamiętać, że uczniowie rzadko zaczynaj od rzeczywistego problemu.
Aktywne słuchanie pomaga im wyjaśnić sytuację i pogłębić widzenie oraz oderwać się od
fazy wstępnej. Nauczyciele, którzy czują się skrępowani życiowymi , trudnymi problemami
uczniów mimo woli to ujawniają. Lepiej wówczas powiedzieć: „Czuję się skrępowany” i
zaproponować uczniowi skontaktowanie go z kimś innym, kto byłby lepiej zorientowany i
łatwiej przyjmował życiowe problemy uczniów.
7. Nauczyciele muszą szanować prywatność i poufny charakter wszystkiego, co uczeń mówi
o sobie i swoim życiu. Zbyt często nauczyciele plotkują na temat uczniów i otwarcie
dyskutują o dotyczących ich sprawach. Jest to element przekreślający zaufanie i pomoc dla
ucznia ze strony nauczyciela.
Aktywne słuchanie jest bardzo ważną metodą zastosowania całego zespołu wiadomości na
temat uczniów, ich problemów i roli nauczyciela jako osoby pomagającej.
•
•
Thomas Gordon – „Wychowanie bez porażek w szkole”
Adele Faber, Elaine Mazlish – „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas
mówiły”.
4