Innowacyjność w województwie małopolskim

Transkrypt

Zeszyty
Naukowe nr 730
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2006
Anna Francik
Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji
Andrzej Sokołowski
Katedra Statystyki
Innowacyjność w województwie
małopolskim
1. Wprowadzenie
W artykule omówiono wyniki badań poziomu innowacyjności województwa
małopolskiego na tle kraju, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wielkość organizacji. Innowacyjność jest mierzona różnymi metodami. W triadzie: badania
– rozwój – wdrożenia, tworzącej proces innowacyjny w makroskali, wszystkie
człony mają znaczenie dla ocen porównawczych innowacyjności. We wcześniejszych badaniach zajmowano się głównie pomiarem innowacyjności dotyczącej
wdrożeń. Kontynuując te analizy, przedstawiono niektóre wyniki pogłębionych
badań tego etapu procesu innowacyjnego. Poziom innowacyjności różni się w sposób istotny w organizacjach o różnych rozmiarach. Starano się więc znaleźć dodatkowe argumenty uzasadniające hipotezę istnienia zależności między wielkością
przedsiębiorstw a ich skłonnością i zdolnością innowacyjną. Przedmiotem szczególnego zainteresowania był obszar małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP).
Pozostałe etapy procesu innowacyjnego – badania i rozwój – mają również niemałe znaczenie, dlatego ich ocenę włącza się do światowych rankingów innowacyjności. Mając to na względzie, podjęto próbę ustalenia poziomu innowacyjności
kraju i województwa oraz – tam, gdzie było to możliwe – innowacyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Analiza rozmiarów działalności badawczo-rozwojowej w sektorze MŚP jest utrudniona, rzadko bowiem wyodrębnia się
ten sektor z ogółu instytucji prowadzących działalność B+R. Mimo to podjęto
próbę zaprezentowania wyrywkowych i niepełnych badań w tym obszarze.
k_730.indb 63
1/16/08 1:57:15 PM
Anna Francik, Andrzej Sokołowski
64
Dane dotyczące sektora MŚP są ograniczone, dlatego omówiono je na tle
szerszych problemów działalności badawczo-rozwojowej w województwie małopolskim i w Polsce. Przewaga małych i średnich przedsiębiorstw w ogólnej liczbie
przedsiębiorstw usprawiedliwia w pewnym stopniu charakterystyki całego województwa ze względu na to kryterium. Opracowanie wyników oparto na danych
GUS i różnych raportach z badań.
2. Poziom innowacyjności a wielkość organizacji
Skłonność przedsiębiorstw do podejmowania działalności innowacyjnej różni
się od ich zdolności innowacyjnej. Skłonność (chęci) i zdolność (możliwości)
determinowane są przez wiele czynników. Jednym z nich jest wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą zatrudnienia.
Przeważa pogląd, że przedsiębiorstwa duże wprowadzają innowacje częściej
niż małe i średnie. Duże firmy uważane są za główne źródła pomysłów i obszary
wdrożeń innowacyjnych. Potwierdzają to wyniki analiz ekonometrycznych, mających na celu ocenę wpływu różnych cech przedsiębiorstw na ich zdolność do
wprowadzania innowacji. J. Mairesse i P. Mohnen, opierając się na wynikach programu CIS Unii Europejskiej i EFTA, sformułowali wniosek, że innowacyjność
wzrasta wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstw.
Ogólną innowacyjność przedsiębiorstw określa ich zdolność oraz skłonność
do absorpcji innowacji. Organizacja jest zdolna do innowacji wówczas, gdy dysponuje dostatecznymi zasobami oraz strukturą wewnętrzną umożliwiającą kreowanie pomysłów i przetwarznie ich w innowacje. Skłonność wyraża się zainteresowaniem zmianami i gotowością do ich wdrażania. Organizacja zdolna do
innowacji nie musi ich wdrażać; skłonność oznacza prawdopodobieństwo podejmowania działań innowacyjnych przez organizacje zdolne do innowacji, co nie
wyklucza pojawienia się skłonności bez zdolności, czyli możliwości ich wdrażania. Skłonność innowacyjną organizacji wyznacza subiektywnie pojęta gotowość do zmiany obecnej sytuacji i potrzeba wprowadzania zmian bez względu na
zadowolenie z obecnego stanu rzeczy. Tak rozumiana skłonność jest cechą firm
małych i średnich. Ich potencjał przedsiębiorczy i chęć konkurowania stanowią
silniejszą motywację – w porównaniu z firmami większymi – do podejmowania
działalności innowacyjnej. Statystyczne badania polskie lat 90. dowodzą, że zdolność do wprowadzania innowacji zwiększa się wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstw. Duże firmy dysponują zwykle większymi zasobami, łatwiej im więc
ponieść tzw. koszty nieodwracalne, czyli koszty wejścia na rynek. Mogą też proSpecial Issue on New Science and Technology Indicators, STI Review, OECD, Paryż 2001,
nr 27.
k_730.indb 64
1/16/08 1:57:15 PM
65
wadzić badania i rozwój, a czynniki otoczenia wywierają na nie wolniejszy wpływ
niż na firmy małe. B. Dobiegała-Korona w konkluzji swoich badań stwierdziła,
że im mniejsze jest przedsiębiorstwo, tym mniejsza innowacyjność.
Pojawiają się też opinie odmienne, oparte na badaniach, których wyniki nie
potwierdzają tezy o przewadze dużych firm. Na przykład najwyższą innowacyjność zaobserwowano w przedsiębiorstwach sektora prywatnego o średniej skali,
a E. Stawasz udowodnił wyższą innowacyjność małych firm . Argumentów na
znaczenie innowacji w niewielkich organizacjach dostarczają sukcesy firm opisanych przez H. Simona. Jego zdaniem innowacyjność jest centralną kategorią
w przypadku niedużych firm odnoszących stałe sukcesy. W swej kreatywności
różnią się od wielkich korporacji wyważonym nastawieniem zarówno na rynek,
jak i na technologie. Z dotychczasowych badań wynika, że przedsiębiorstwa
zatrudniające poniżej 1 tys. pracowników wprowadziły 4 razy więcej ważnych
innowacji niż firmy średnie (od 1 tys. do 10 tys. osób). Inne badania dowodzą, że
przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 10 tys. pracowników zrealizowały znacznie więcej innowacji niż firmy mniejsze i większe. Jak widać, wielkość firm jest
w tych badaniach różnie rozumiana.
Dyskusja na temat wpływu wielkości organizacji na innowacyjność trwa nadal.
Stanowcze twierdzenie J.K. Galbraitha, że „łaskawa opatrzność” spowodowała
powstanie nowoczesnego przemysłu złożonego z niewielu wielkich firm, znakomicie przygotowanych do wprowadzania zmian, nie znajduje w praktyce bezdyskusyjnego potwierdzenia. Istnieje zapewne jakaś wielkość przedsiębiorstwa, która
optymalizuje warunki podejmowania działalności innowacyjnej, jednakże wiel
T. Dean, R. Brown, C. Bamford, Differences in Large nad Small Firm Responses to Environmental Context: Strategic Implications from Corporative Analysis of Business Formations,
„Strategic Management Journal” 1998, vol. 19, s. 709–728.
B. Dobiegała-Korona, Innowacje jako czynnik kreujący wartość firmy, niepublikowany raport
nt. innowacyjności przedsiębiorstw, SGH, Warszawa 2000.
Rozluźnić gorset akumulacji, rozmowa z J. Kotowicz-Jawor, „Nowe Życie Gospodarcze” 1998,
nr 23.
E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.
Autor dokonał przeglądu stanowisk na temat cech firm o różnej skali z punktu widzenia innowacyjności. Wyższa innowacyjność dotyczyła niektórych branż i grup firm zaawansowanych technologicznie.
H. Simon, Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Por. B. Ileczko, Niektóre elementy współczesnej wiedzy o innowacjach na tle piśmiennictwa
zachodniego, PWN, Warszawa–Łódź 1982, s. 21.
J.K. Galbraith, American Capitalism: The Concept of Countervailing Power, Boston 1952,
s. 861.
k_730.indb 65
1/16/08 1:57:15 PM
66
kość ta różni się zależnie od branży, okresu rozwoju firmy itp. Przedsiębiorstwa
działające w zaawansowanych technologicznie branżach są bardziej innowacyjne,
niż przedsiębiorstwa należące do tradycyjnych branż tzw. niskiej techniki. Tezę tę
potwierdza wiele badań. W krajach Unii Europejskiej i EFTA, uczestniczących
w programie CIS10, największy udział przedsiębiorstw innowacyjnych, wynoszący
średnio 70% (od 46% w Belgii do 93% w Danii), miała branża produkcji koksu
i wyrobów chemicznych (coke and chemicals). Podobnie w Polsce działy produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej oraz produkcji wyrobów chemicznych były najbardziej innowacyjnymi dziedzinami przemysłu11. W dziedzinie
produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej odnotowano najwyższy odsetek przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje techniczne, będące nowością
w skali światowej (ok. 13% ogólnej liczby jednostek liczących powyżej 49 pracujących).
Wzrostowi firmy nie zawsze towarzyszy wyższy poziom nakładów na badania i rozwój. Zdaniem wielu autorów wielkość organizacji może być tylko korelatem warunków społecznych i psychologicznych, zdolnych do wywołania zmian
w zachowaniu. L.W. Porter i E.E. Lawler12 stwierdzili, że na zachowania pracowników nie ma wpływu wielkość całej organizacji, ale istotne są jej części, stanowiące odrębne całości (brygady, wydziały, zespoły zadaniowe itp.). W swych
badaniach udowodnili, że małe części organizacji są ważniejsze od dużych we
wszystkich aspektach. Wzrost organizacji ma niewielki wpływ na postawy i zachowania dopóty, dopóki uda się utrzymywać niewielkie rozmiary grup pracowniczych13.
Jak widać, małe organizacje mają pewną przewagę nad dużymi, wykazują
bowiem większą aktywność w podejmowaniu ryzyka i zmian14. Jednak duża organizacja przynosi korzyści w postaci zmniejszenia pozycji przetargowej i niepew
D. Smallbone, Innovation, SME and Regional Development, referat na VIII konferencję nt.
Rola ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w rozwoju regionalnym i promocji małych i średnich przedsiębiorstw, SOOIPP, Kiekrz 1997.
10
F. Foyn, Community Innovation Survey 1997/1998, Statistics in focus, Eurostat 1999, theme
9–2/1999.
11
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS, Warszawa 2002, s. 36.
L.W. Porter, E.G. Lawler, Właściwości struktur organizacyjnych a postawy wobec pracy i zachowania w pracy [w:] Zachowania człowieka w organizacji, t. 2, red. W.E. Scott i L.L. Cummings,
PWN, Warszawa 1983, s. 409.
12
13
L.W. Porter, Where is the Organization Man? „Harvard Business Review” 1963, nr 41, s. 61.
Zdaniem E. Stawasza od lat 70. stało się bezsporne, że właśnie małe, przedsiębiorcze firmy
wykazują największą aktywność innowacyjną. Zob. E. Stawasz, op. cit., s. 5.
14
k_730.indb 66
1/16/08 1:57:16 PM
67
ności działania, co jest szczególnie ważne dla procesów innowacyjnych. Obniża
jednak poziom satysfakcji z pracy, a to z pewnością nie pomaga wdrażanym innowacjom. Pojawia się też opinia, że wielkość jest czynnikiem drugorzędnym lub
pośrednio wpływającym na zachowania innowacyjne. Drugorzędnym, ponieważ
może np. utrudniać obieg informacji i komunikację interpersonalną, a nieistotnym, gdyż zdaniem niektórych badaczy większy wpływ na zachowania ma przynależność do grupy niż sama wielkość organizacji.
Poza dyskusją pozostaje rosnąca rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw
w rozwoju gospodarczym. Zdaniem wielu badaczy małe przedsiębiorstwa najefektywniej wykorzystują wiedzę naukową i środki finansowe15. Dzięki wykorzystaniu
atutu wielkości, wiążącej się z adaptacyjnością, elastycznością, bliskością rynku
i szybkością działania, mogą one wchłaniać i tworzyć innowacje w szybszym tempie niż mniej ruchliwe duże przedsiębiorstwa. Małe firmy powstają w otoczeniu
wielkich firm; wykorzystując ich możliwości, zajmują się tą produkcją (często bardzo nowoczesną), której nie mogą i nie powinny realizować duże organizacje ze
względu na skalę. Małe firmy mogą nie tylko wkraczać w nisze technologiczne
czy sfery produkcji nieopłacalnej, lecz także korzystać z „przeoczeń” dużych firm,
ukierunkowanych na problemy strategiczne. W dziedzinie badań, zwłaszcza podstawowych, skierowanych na nowe produkty i technologie, odgrywają one niewielką rolę w porównaniu z dużymi. Wykazują zaś nad nimi wyraźną przewagę
w dziedzinach, w których występują innowacje ukierunkowane na potrzeby rynku.
Bliskość rynku i kontakt z klientem sprawiają, że reakcja innowacyjna na potrzeby
rynku jest szybka, a innowacje mają charakter głównie popytowy. Oznacza to, że
w małych przedsiębiorstwach przeważają innowacje, których źródłem są kontakty
z klientem, „ukryta” (cicha) wiedza pracowników oraz ludzie spoza organizacji
mający z nią kontakty nieformalne.
Potencjalny konflikt między tymi poglądami ma głębokie uwarunkowania
kulturowe. Rozbieżność pomiędzy kulturą funkcjonalną a kulturą klienta jest
wyraźnie widoczna w dużych firmach, w których pracownicy zainteresowani
są głównie sprawami profesjonalnymi. W małych organizacjach relacje zwrotne
z klientami są natomiast łatwiejsze i częstsze, łatwiej zatem połączyć w nich
nastawienia funkcjonalno-rynkowe. Ich sukces opiera się na kompetencjach technologicznych, innowacyjności i – zdaniem H. Simona – nie zależy od szczęścia
czy sprzyjających okoliczności. Autor uznaje „odrobienie lekcji z innowacyjności”
za podstawowy warunek stania się liderem na jakimś rynku16.
15
K. Poznański, Intensywność badań w przemyśle, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1979, nr 4,
s. 457–560.
16
k_730.indb 67
H. Simon, op. cit., s. 121.
1/16/08 1:57:16 PM
68
Rozważania na temat zależności innowacyjności od rozmiarów organizacji
można podsumować wnioskiem: małe organizacje mają potencjalne zdolności do
podejmowania aktywności innowacyjnej, które można doskonalić. Nie wystarczą
one jednak do sukcesu innowacyjnego, musi im bowiem towarzyszyć w równym
stopniu silna skłonność do zmian.
3. Ocena innowacyjności małych firm w Polsce w świetle
niektórych badań
Opinia o większej innowacyjności dużych przedsiębiorstw w Polsce, wynikająca z badań statystycznych w latach 1989–2000, może prowadzić do niesłusznego
wniosku, że mniejsze organizacje nie mają takiego znaczenia, jakie przypisuje się
im w gospodarce. Istnienie i powstawanie (start-up firms) małych przedsiębiorstw
jest warunkiem koniecznym przemian ustrojowych w Polsce. Zapewniają one
zrównoważony rozwój, przyspieszają procesy zmian strukturalnych, dają miejsca
pracy i, z czasem, stają się – przynajmniej niektóre z nich – większe, a więc potencjalnie bardziej innowacyjne. Firmy rozpoczynające działalność są ważnym źródłem innowacji, które nie zawsze bywają rejestrowane. Na początku działalności
rozwój firmy dokonuje się w wyniku realizacji pomysłów dotyczących wszystkich
dziedzin funkcjonowania. Ponadto mniejsze firmy podejmują niekiedy aktywność
w obszarach, w których popyt jest niepewny, ryzyko wysokie, a procedury funkcjonowania i zastosowane technologie niesprawdzone.
Z dotychczasowych badań wynika, że w sektorze MŚP w miarę wzrostu wielkości firmy rośnie jej innowacyjność. Istnienie tej zależności próbowano potwierdzić w sondażu przeprowadzonym na obszarze Małopolski17. Badaniom poddano
64 firmy, w tym 55 należało do sektora prywatnego, a 9 do publicznego. Poziom
innowacyjności określano na podstawie liczby wdrażanych zmian z zakresu techniki, organizacji, zarządzania personelem, zdobywania nowych rynków zbytu
i współpracy z nauką.
W grupie przedsiębiorstw zatrudniających do 5 osób znalazły się tylko 4 firmy
prywatne. W jednej z nich odnotowano najwyższą innowacyjność, w jednej – dużą,
imitowaną, w dwóch – opartą na pomysłach pracowników. Mała liczebność nie
upoważnia do żadnych konkluzji. Firm zatrudniających 5–50 pracowników było 41,
w tym 36 prywatnych. Najwyższą inowacyjnością wykazywała się 1/3 firm prywatnych i 2 publiczne, 8 organizacji miało wysoką innowacyjność imitowaną, z tego
tylko 1 należała do sektora publicznego. Połowa firm (16) opierała swoją inno-
A. Francik, Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, Seria specjalna: Monografie, Kraków 2002, nr 158.
17
k_730.indb 68
1/16/08 1:57:17 PM
69
wacyjność na pomysłach pracowników, w tym 2 reprezentowały sektor publiczny.
Brak innowacyjności wykazały 3 firmy prywatne.
Przedstawione dane upoważniają do ostrożnego potwierdzenia hipotezy
o wzroście skłonności do zmian w miarę powiększania się organizacji. Dane te
skłaniają też do rozszerzania obszaru badań i poszukiwania innych czynników
wpływających na zachowania organizacji.
Mniejsza innowacyjność niewielkich firm wiąże się z małymi możliwościami
posiadania zaplecza badawczo-rozwojowego. Zrozumiałe, że małe przedsiębiorstwa nie mają takich warunków (kwalifikacje, finanse, zaplecze technologiczne)
jak duże do prowadzenia własnych badań. W 1997 r. własne zaplecze badawczo-rozwojowe w Polsce miało 10,7% wszystkich firm, z czego większość należała do sektora publicznego18. Udział firm z zapleczem badawczo-rozwojowym
w grupie małych przedsiębiorstw kształtował się na poziomie 2,3%, przy czym
większość z nich należała do sektora prywatnego. Wśród średniej wielkości
przedsiębiorstw bazę B+R posiadało 7,5% firm. Były to głównie firmy sektora
publicznego. W dużych przedsiębiorstwach udział ten wynosił 30%, a w bardzo
dużych (powyżej 1000 pracowników) osiągnął 53,3%. W latach 1998–2000 działalność B+R w grupie przedsiębiorstw zatrudniających 10–49 osób prowadziło
ok. 3,4% firm, w tym blisko ¾ (71%) stanowiły podmioty czyniące to w sposób
okazjonalny.
Współpracę w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami
podejmowało 7,2% firm, 1,9% z jednostkami PAN, 11,3% z branżowymi jednostkami B+R, 7,9% ze szkołami wyższymi, a 3,4% z instytucjami zagranicznymi.
W 2001 r. Ipsos-Demoskop przeprowadził badania innowacyjności losowo
wybranych przedsiębiorstw w Polsce19. Objęto nimi 347 firm zatrudniających do
5 osób oraz 483 firmy powyżej 5 pracowników (tabela 1). Innowacyjność została
dla potrzeb badania zdefiniowana jako zdolność istniejąca w danej firmie do tworzenia nowych produktów. Przejawem tej zdolności – otwartości na wprowadzanie
innowacji było:
– wykorzystywanie planowania strategicznego,
– tworzenie specjalnego budżetu na cele badawczo-rozwojowe,
– współpraca z ośrodkiem naukowym, instytutem badawczym lub uczelnią.
18
Zob. G. Niedbalska, Polish Innovation Surveys: Current Status and Analysis of Results
[w:] Innovation and Structural Change in Post-Socialist Countries: A Quantitative Approach,
Kluwer Academic Publ., Dordrecht 1999, s. 261–289.
Wskaźniki innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, materiały niepublikowane, Ipsos-Demoskop, Warszawa 2001.
19
k_730.indb 69
1/16/08 1:57:17 PM
k_730.indb 70
%
8
3
22
liczba
28
10
106
15
6
21
72
5
%
17
liczba
Firmy korzystające
z patentów, licencji,
know-how
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wskaźniki innowacyjności…
Firmy zatrudniające do
5 osób:
Polska (345 firm)
Województwo małopolskie
(35 firm)
Firmy zatrudniające
powyżej 5 osób:
Polska (483 firmy)
Wyszczególnienie
Firmy wykorzystujące planowanie
strategiczne
48
10
10
liczba
10
3
3
%
Własne patenty,
licencje, know-how
Tabela 1. Ocena niektórych mierników innowacji w małych i średnich firmach
63
13
3
5
17
10
%
liczba
Środki na prace
B+R
0
20
96
6
%
0
21
liczba
Współpraca
z innymi
jednostkami
70
1/16/08 1:57:18 PM
71
Bezpośrednim wskaźnikiem innowacyjności zastosowanym w badaniu była
liczba zgłaszanych patentów. Uznano, że kultura innowacyjności staje się warunkiem koniecznym pojawienia się innowacji, a wprowadzenie konkretnej innowacji
jest efektem tej kultury. Założono, że mogą istnieć przedsiębiorstwa o dużym
potencjale innowacyjnym, które jednak nie wprowadzają innowacji.
Ponieważ wyniki badań rzadko dotyczą najmniejszych firm, liczących do 5
zatrudnionych, warto przedstawić je w sposób pełny (tabela 1). W badaniach najmniejszych firm przeważały zakłady osób fizycznych (208 z 347 badanych), zajmujące się handlem (112 firm) i usługami (80 firm), osiągające obroty powyżej
100 tys. zł (104 firmy). 151 przedsiębiorstw miało swoje siedziby w niewielkich
miastach (do 20 tys. mieszkańców). Spośród wszystkich badanych firm tylko 31
prowadziło określoną formę wymiany z zagranicą, a w 3 z nich odnotowano udział
kapitału zagranicznego.
Firmy zatrudniające powyżej 5 osób reprezentowane były przede wszystkim
przez organizacje średniej wielkości (48 z 74 badanych), prowadzące wszystkie
rodzaje działalności ujmowanej w EKD. Najwięcej firm prowadziło działalność
usługową (22) i przemysłową (17). Były wśród nich spółki prawa handlowego (27),
zakłady osób fizycznych (14) i przedsiębiorstwa państwowe (13). Prawie połowa
podejmowała wymianę z zagranicą, a tylko w 5 zarejestrowano obecność kapitału
zagranicznego. Firmy miały swoje siedziby (proporcjonalnie) w miastach wszystkich kategorii wielkości.
W badanych firmach planowanie długookresowe, dotyczące okresu powyżej
5 lat, podejmowały przede wszystkim firmy duże (powyżej 250 zatrudnionych).
Odsetek firm tej grupy wynosił prawie 40%, przy poniżej 20% w firmach mniejszych. W najmniejszych przedsiębiorstwach (do 5 zatrudnionych) tylko 28 badanych firm (8%) wykorzystywało planowanie strategiczne (tabela 2). Oznacza to, że
92% badanych firm nie planowało przedsięwzięć na dłuższe okresy. Interesujące
było również to, że 307 firm nie prowadziło żadnej wymiany handlowej z zagranicą, natomiast w grupie przewidującej długookresowe funkcjonowanie 36% firm
importowało i (lub) eksportowało swoje produkty. Były to głównie firmy należące do przemysłu. Spośród 31 organizacji podejmujących wymianę z zagranicą,
najwięcej prowadzących planowanie strategiczne zajmowało się równocześnie
eksportem i importem (36%). Firmy planujące swoją przyszłość ulokowane były
w różnych branżach, z przewagą przemysłu i najmniejszą reprezentacją w budownictwie (5%). Ich formy prawne to – w kolejności według liczebności – spółdzielnie, zakłady osób fizycznych i inne (po ok. 10%). Biorąc pod uwagę obroty,
większość z nich mieściła się w średniej kategorii najmniejszych przedsiębiorstw
(30–100 tys. zł).
k_730.indb 71
1/16/08 1:57:18 PM
k_730.indb 72
Ogółem
Rodzaj dzialalności:
– przemysł
– budownictwo
– handel
– usługi
– rolnictwo
– firma wielobranżowa
– inna działalność
Forma prawna:
– spółka prawa handlowego
– spółka cywilna
– zakład (osoby
fizyczne)
– spółdzielnia
– inne
Obrót (w zł):
– poniżej 30 000
– 30 001–100 000
– powyżej 100 000
– odmowa odpowiedzi
Wyszczrgólnienie
5
1
8
6
3
2
3
1
5
19
1
2
4
6
8
9
27
80
208
10
20
46
37
104
158
9
16
8
6
10
10
9
6
4
14
5
7
8
7
9
10
2
1
6
8
0
1
8
4
3
2
0
1
7
5
1
1
4
3
6
5
0
5
4
5
11
6
0
1
9
11
5
3
%
5
liczba
17
liczba
29
%
8
Firmy korzystające
z patentów, licencji
i know-how
Planowanie strategiczne wzrostu
36
22
112
80
43
22
30
347
Liczba
badanych
przedsiębiorstw
1
2
2
5
0
0
2
4
3
2
1
3
1
1
2
0
liczba
10
2
5
2
3
0
0
1
5
1
6
5
3
1
2
9
0
%
3
Własne patenty,
licencje, know-how
Tabela 2. Charakterystyka innowacyjności firm liczących do 5 zatrudnionych w 2001 r.
1
2
7
6
0
0
10
4
3
6
2
0
0
5
3
1
2
5
7
4
0
0
5
5
11
17
9
0
0
11
14
3
Firmy
przeznaczające
środki własne na
B+R
liczba
%
17
5
3
3
7
6
0
5
12
2
2
3
0
1
1
12
1
4
7
8
7
6
0
25
6
3
8
9
0
1
1
27
5
13
Współpraca z ośrodkami naukowymi,
instytutami badawczymi, uczelniami
liczba
%
21
6
72
1/16/08 1:57:19 PM
k_730.indb 73
9
12
7
1
1
4
21
1
3
1
151
118
76
11
9
11
307
3
39
35
0
0
2
2
33
8
3
5
6
0
11
0
5
0
1
0
15
9
11
36
7
6
9
2
7
7
3
10
9
6
Wielkość miasta z siedzibą małej firmy:
– poniżej 200 000
mieszkańców
– 20 000–200 000
Wymiana z zagranicą:
– eksport
– import
– eksport i import
– brak współpracy
Obecność kapitału
zagranicznego:
– tak
Województwo:
– mazowieckie
– małopolskie
0
1
1
2
0
3
6
5
2
3
0
3
33
18
0
27
2
4
3
2
3
1
1
2
2
4
9
4
7
8
8
3
33
18
22
36
3
3
9
5
3
0
0
8
0
0
18
22
27
5
3
13
4
10
2
2
3
15
5
8
73
1/16/08 1:57:20 PM
k_730.indb 74
Ogółem
Rodzaj działalności:
– przemysł
– budownictwo
– rolnictwo
– firma wielobranżowa
– inna działalność
Forma prawna:
– spółka prawa handlowego
– spółka cywilna
– zakład (osoby
fizyczne)
Obrót (w zł):
– poniżej 30 000
– 30 001–100 000
– odmowa odpowiedzi
Wielkość miasta z siedzibą średniej firmy:
– poniżej 200 000
mieszkańców
– 20 001–200 000
Wyszczególnienie
86
100
33
8
1
2
5
3
6
0
2
10
1
2
7
6
7
3
6
0
0
1
1
100
100
71
50
0
1
1
1
80
0
75
3
4
1
1
0
1
0
0
0
17
14
0
1
0
0
0
1
0
0
10
0
0
14
17
0
1
1
0
0
0
0
0
50
17
0
20
0
0
0
17
0
0
0
14
0
0
0
50
17
0
0
0
0
50 001–100 000
liczba
%
1
6
Wysokość nakładów (w zł)
20 001–50 000
liczba
%
2
13
0
0
2
67
100
60
50
100
4
2
3
1
0
5
2
5
2
1
Liczba badanych przedsiędo 20 tys.
biorstw
liczba
%
16
11
69
0
1
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
1
0
0
17
0
0
0
0
17
0
25
0
0
0
0
50
0
100 001–500 000
liczba
%
1
6
Tabela 3. Środki przeznaczone na prace badawczo-rozwojowe w 2001 r. w małych firmach (do 5 pracowników)
0
1
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
1
0
0
liczba
1
0
17
0
0
0
0
17
10
0
0
0
0
20
0
0
%
6
Odmowa
odpowiedzi
74
1/16/08 1:57:21 PM
k_730.indb 75
– eksport
2
2
1
2
11
8
2
0
1
1
16
9
4
1
100
100
69
89
50
0
50
0
0
2
1
0
1
0
– małopolskie
– mazowieckie
Województwo:
– nie
Obecność kapitału
zaganicznego:
– brak wymiany
– eksport i import
– import
Wymiana z zagranicą:
0
0
13
11
0
0
50
0
0
1
0
1
0
0
0
0
6
0
25
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
6
0
25
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
6
0
0
0
100
75
1/16/08 1:57:21 PM
76
Kolejnym miernikiem innowacyjności poddanym analizie była liczba wykorzystanych patentów, licencji i know-how. W firmach najmniejszych tylko 5% badanych (17 firm) korzystało z gotowych rozwiązań. Ich struktura według rodzaju
działalności budzi zdziwienie, ponieważ najczęściej po tego rodzaju innowacje
sięgały firmy funkcjonujące w rolnictwie (11%) i usługach (9%) oraz nie dysponujące kapitałem zagranicznym. W tej grupie przedsiębiorstw najwięcej firm
było spółkami prawa handlowego, osiągającymi obroty powyżej 100 tys. zł i zlokalizowanymi w największych aglomeracjach. Ich wymiana z zagranicą dotyczyła
tylko importu.
W firmach średnich i dużych z patentów i licencji korzystało 15% badanych
organizacji. Znaczący odsetek podejmujących trud wdrożeń patentowych i licencyjnych stanowiły firmy o obrocie powyżej 5 mln zł, mające swoje siedziby w dużych miastach (21%), z obecnością kapitału zagranicznego (32%).
Korzystanie z patentów i licencji jest wskaźnikiem otwartości na innowa
cyjność. Można było zatem oczekiwać, że firmy korzystające z patentów kreują
własne rozwiązania i prowadzą prace badawczo-rozwojowe. 3% badanych mikroprzedsiębiorstw (10 firm) podejmowało własne próby poszukiwania nowych rozwiązań. Były to firmy wielobranżowe i przemysłowe, które – wraz z rolniczymi
– należały do większości firm przeznaczających środki własne na badania i rozwój. Przeważały wśród nich spółki prawa handlowego, o obrotach sięgających do
100 tys. zł. Firmy opracowujące własne projekty prowadziły w większości eksport
i import oraz miały udziały kapitału zagranicznego.
Wśród firm średnich i dużych średnio 10% posiadało własne patenty bądź
sprzedawało opracowane przez siebie licencje lub know-how. Większość z nich
należała do grupy największych (powyżej 250 osób) i o obrotach powyżej 1 mln zł.
Działały one w miastach o największej liczbie mieszkańców, prowadziły wymianę
z zagranicą i dysponowały kapitałem zagranicznym.
W wielu ocenach innowacyjności (m.in. w badaniach GUS oraz cytowanych
wcześniej za G. Niedbalską) dowiedziono, że współpraca z innymi przedsiębiorstwami, ośrodkami naukowo-badawczymi i uczelniami sprzyja zdolności i skłonności innowacyjnej. Z badanych 347 najmniejszych firm tylko 21 prowadziło taką
współpracę (6% firm). Były to głównie firmy z obszaru rolnictwa (27%), przemysłu i innej, niesprecyzowanej działalności, osiągające obroty wszystkich wymienionych poziomów. Najwięcej przedsiębiorstw tej grupy funkcjonowało w dużych
aglomeracjach i prowadziło wszystkie formy współpracy z zagranicą, nie mając
udziałów kapitału zagranicznego.
Znacznie więcej firm podejmowało współpracę w grupie średnich i dużych
organizacji. 20% tych przedsiębiorstw nawiązało stałe kontakty z ośrodkiem
naukowym, instytutem badawczym bądź uczelnią. Współpraca ta dotyczyła najczęściej modernizacji i opracowania nowych technologii (21%), badania jakości
produktu oraz konsultacji i doradztwa.
k_730.indb 76
1/16/08 1:57:22 PM
77
Własne badania i rozwój prowadziło 16 firm mikro (5%), reprezentujących
głównie spółki prawa handlowego, przemysłu i rolnictwa, osiągające obroty powyżej 100 tys. zł i zlokalizowane w dużych miastach (tabela 3). Większość firm, mających własną bazę badawczo-rozwojową, wskazywała najniższy przedział przeznaczanego na ten cel kapitału (do 20 tys. zł rocznie). Większe nakłady ponosiły
tylko firmy przemysłowe. Wysokość tych nakładów nie była zależna od obrotów.
Firmy przeznaczające środki na B+R osiągały obroty ujęte w pierwszej i drugiej
kategorii (do 100 tys. zł rocznie) i nie były związane z kapitałem zagranicznym.
Prace badawczo-rozwojowe w większych firmach prowadziło średnio 13%
badanych jednostek zlokalizowanych we wszystkich kategoriach wielkości miast.
Większość z nich działała w branży przemysłowej i rolniczej, najmniej w handlu i usługach. Środki na prace B+R przeznaczały głównie przedsiębiorstwa państwowe i spółki prawa handlowego, o obrotach powyżej 5 mln zł, prowadzące
wymianę z zagranicą. Podobnie jak w firmach mikro, wysokość środków wynosiła najczęściej do 20 tys. zł, przy czym istniała spora grupa przedsiębiorstw
(17%), która wydawała na cele B+R ponad 1 mln zł rocznie.
Przedstawione wyniki badań pokazują, że stopień innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, mierzony różnymi wskaźnikami, pozostaje na niskim poziomie.
Jest on jednak w każdym przypadku zależny od wielkości firmy.
4. Sfera badawczo-rozwojowa jako podstawa oceny
innowacyjności kraju
Jednym z bardzo ważnych wskaźników oceny poziomu innowacyjności jest
wielkość nakładów na działalność innowacyjną, czyli wszelkich wydatków bieżących i inwestycyjnych, poniesionych w roku sprawozdawczym na wszystkie
prace zakończone sukcesem (tzn. wdrożeniem innowacji) i nie zakończone (kontynuowane i przerwane). Jest to tzw. budżet innowacji20. Obejmują one:
– prace badawcze i rozwojowe (B+R) związane z opracowaniem nowych i ulepszonych produktów i procesów, wykonane przez własne zaplecze rozwojowe lub
nabyte od innych jednostek,
– zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw (licencji, praw
patentowych, ujawnień know-how itp.),
– oprogramowanie (koszty zakupu, opracowania i adaptacji),
– zakup i montaż maszyn i urządzeń oraz budowę i rozbudowę budynków służących wdrażaniu innowacji,
– szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną,
Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Tchnological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/Eurostat 1997.
20
k_730.indb 77
1/16/08 1:57:22 PM
78
– marketing dotyczący nowych i ulepszonych produktów,
– pozostałe przygotowania do wprowadzenia innowacji technologicznych (procedury, normy, dokumentacja, teksty końcowe).
Udział prac B+R w ogólnych nakładach na innowacje wyniósł w 2000 r. 12,7%
(w 1999 r. 18,6%). W krajach zachodnioeuropejskich najważniejszym czynnikiem
działalności innowacyjnej jest własna baza badawczo-rozwojowa.
W ramach szeroko pojętej działalności innowacyjnej mieści się węższe pojęcie działalności badawczo-rozwojowej (B+R), rozumianej jako systematycznie
prowadzone prace twórcze, podjęte w celu zwiększenia zasobu wiedzy, jak również znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy. Obejmuje ona badania podstawowe i stosowane oraz prace rozwojowe21. Miernikiem charakteryzującym
skalę prowadzonej działalności badawczo-rozwojowej jest odniesienie nakładów
na tę działalność do wielkości produktu krajowego brutto (PKB). Głównymi podmiotami finansującymi działalność B+R są przedsiębiorstwa i budżet państwa,
z niewielkim udziałem zagranicy. W tabeli 4 wskazano miejsce Polski w świecie
i scharakteryzowano strukturę tych nakładów. Z danych zawartych w tej tabeli
widać, że Polska znajduje się na jednej z ostatnich pozycji w rankingu nakładów na B+R. Gorszy wskaźnik miała w 1995 r. Portugalia, która jednak zwiększyła nakłady w 2000 r. do 0,76% PKB, co spowodowało przesunięcie Polski na
ostatnie miejsce w analizowanych krajach. Skorelowane z relacjami krajowymi
nakłady na 1 mieszkańca dowodzą zlej sytuacji naszego kraju. Wskaźnik ten jest
prawie trzykrotnie większy w Czechach, ok. 13 razy większy w Finlandii, prawie
10 razy większy w Niemczech, średnio 7 razy większy w Unii Europejskiej i prawie 8 razy – w krajach OECD. Inna też jest struktura nakładów w Polsce.
W większości krajów, oprócz Portugalii, Węgier i Rosji, badania i rozwój
finansowane są głównie przez przedsiębiorstwa. W Polsce cały ciężar wspomagania badań i rozwoju spoczywa na budżecie państwa. Podmioty gospodarcze zajmujące się działalnością B+R zaliczane są do sektorów: przedsiębiorstw,
instytucji rządowych i samorządowych oraz sektora prywatnych instytucji niedochodowych.
Według klasyfikacji SRN sektor przedsiębiorstw obejmuje22:
– jednostki instytucjonalne prowadzące prace B+R, zaliczone w PKD do działu
73, nie będące jednostkami budżetowymi, a więc placówki PAN, jednostki badawczo-rozwojowe wraz z zakładami doświadczalnymi,
– przedsiębiorstwa,
– prywatne szkoły wyższe.
21
Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, G. Niedbalska, I. Kudrycka, J. Isajew,
B. Rejn, GUS, Warszawa 1999, z uwzględnieniem późniejszych aktów normatywnych.
22
k_730.indb 78
L. Zienkowski, System rachunków narodowych (SRN), t. 1, GUS, Warszawa 1996.
1/16/08 1:57:22 PM
k_730.indb 79
0,69
1,01
1,29
2,31
0,81
1,34
1,74
2,26
0,57
2,51
2,73
0,73
1,00
1,81
2,11
0,79
1995
0,70
1,35
3,31
2,15
0,90
–
1,94
2,46
0,76
2,76
–
0,82
1,03
1,86
2,21
1,09
2000
47,2
125,2
431,4
467,3
123,4
243,6
396,0
483,1
78,1
745,1
688,3
66,5
201,1
351,0
409,2
–
1995
64,3
192,8
807,4
499,6
174,2
–
–
613,2
127,2
–
–
77,1
239,9
418,2
502,0
–
2000
Nakłady na 1 mieszkańca
(w USD (PPP))
Nakłady krajowe na działalność B+R w odsetkach
w latach 1999 i 2000
w tym finansowane przez:
Ogółem
przedsiębudżet
zagranicę
biorstwa
100,0
32,6
63,4
1,8
100,0
51,2
44,5
3,1
100,0
66,9
29,2
3,0
100,0
54,1
36,9
7,0
100,0
48,9
40,8
5,6
100,0
69,2
22,2
6,7
100,0
42,6
31,8
15,8
100,0
65,7
32,0
2,1
100,0
21,3
69,7
5,3
100,0
68,2
27,3
–
100,0
67,5
26,9
3,1
100,0
37,8
49,5
10,6
51,3
5,1
100,0
44,0
100,0
56,0
34,5
–
100,0
63,1
29,6
–
100,0
32,9
54,8
12,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Main Science and Technology Indicators, OECD 2001, nr 2 oraz B. Rejn, Działalność badawczo-rozwojowa (B+R) – nakłady, efekty, Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych, GUS i PAN, Warszawa 2002, z. 281.
Polska
Czechy
Finlandia
Francja
Hiszpania
Irlandia
Kanada
Niemcy
Portugalia
Stany Zjednoczone
Szwajcaria
Węgry
Włochy
Unia Europejska
OECD
Rosja
Kraj
Relacje do PKB (w %)
Tabela 4. Nakłady na działalność B+R w wybranych krajach w latach 1995 i 2000
79
1/16/08 1:57:23 PM
80
Według klasyfikacji OECD jednostki prowadzące działalność badawczo-rozwojową ujęte są w 3 następujące grupy23:
– jednostki badawczo-rozwojowe pracujące na rzecz sektora przedsiębiorstw
i w znacznym stopniu finansowane przez przedsiębiorstwa,
– przedsiębiorstwa produkcyjne prowadzące działalność B+R,
– inne jednostki instytucjonalne, prowadzące prace B+R na rzecz tego sektora,
zajmujące się problematyką naukowo-techniczną i produkcyjno-doświadczalną.
Z podziału tego sektora na jednostki o różnej wielkości według liczby zatrudnionych można wysnuć wnioski o skłonności do innowacji wśród mniejszych i średnich jednostek. Badając sektor MŚP, ograniczamy go zwykle do przedsiębiorstw.
Rozszerzając te analizy na pozostałe jednostki zajmujące się działalnością B+R,
uzyskujemy pełniejszy obraz wpływu rozmiarów organizacji na innowacyjność.
Zatrudnienie w poszczególnych grupach jednostek B+R przedstawiono w tabeli 5
(według klasyfikacji OECD). Wielkość zatrudnienia jest pośrednią miarą zróżnicowania potencjału badawczego.
Działalność B+R prowadzi łącznie 860 jednostek, z tego 240 to jednostki
badawczo-rozwojowe. W sektorze przedsiębiorstw istnieje 151 jednostek badawczo-rozwojowych i 388 w przedsiębiorstwach. Prawie jednakowa liczba jednostek
tego typu funkcjonuje w sektorze prywatnym i państwowym. Z ogółu 860 jednostek 533 (62%) przypada na przedsiębiorstwa małe, liczące do 5 zatrudnionych.
W sektorze przedsiębiorstw same przedsiębiorstwa stanowią 89,4% (347) wszystkich jednostek. Zatem w tym sektorze dominują organizacje małe, zatrudniające
do 50 osób, stanowiące w 91,7% własność prywatną.
Sektor rządowy reprezentuje 79 jednostek, co stanowi 41,4% ogółu. Sektor
szkolnictwa wyższego ma 18 małych jednostek zajmujących się B+R, z czego
większość stanowi własność prywatną (58,3%). Sektor instytucji niedochodowych
ma 15 jednostek. Wszystkie jednostki tego sektora zatrudniają do 50 osób, a biorąc pod uwagę wielkość zatrudnienia całego sektora (17 osób), widać, że są to
głównie organizacje jednoosobowe.
Jednostki małe (do 50 osób) skupiały tylko 8,5% ogólnej liczby pracowników
prowadzących prace badawczo-rozwojowe oraz zaledwie 6,7% ogólnej liczby pracowników naukowo-badawczych. Największe zatrudnienie przypada w tej grupie
na sektor przedsiębiorstw.
Jednostek zajmujących się działalnością B+R sklasyfikowanych jako średnie
(51–250 osób) było 230 (26,7% wszystkich). Sektor przedsiębiorstw tej wielkości
obejmował 106 jednostek, z których 38 należało do grupy przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R. Większość tych jednostek, w przeciwieństwie do najFrascati Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed
Standard Practis for Surveys of Research and Experimental Development, OECD 1994.
23
k_730.indb 80
1/16/08 1:57:24 PM
81
mniejszych, jest własnością państwową. Najwięcej jednostek w tej grupie (50,8%)
należy do sektora rządowego. Sektor szkolnictwa wyższego ma 27 jednostek tej
wielkości, w tym 23 są własnością publiczną. Zatrudnia on 4% (1660 osób) ogółu
pracowników naukowo-badawczych we wszystkich kategoriach wielkości. Udział
ten w mniejszych jednostkach (do 50 osób) wynosi 0,3% (118 osób). Potencjał osobowy badań i rozwoju jest więc skupiony w szkołach wyższych. W sektorze szkolnictwa wyższego w grupie największych jednostek koncentrowało się 95,7% ogółu
zatrudnienia i 95,4% ogółu pracowników naukowo-badawczych. Mniejsze szkoły
wyższe zajmują się działalnością B+R marginesowo, skupiając swoje wysiłki na
działalności dydaktycznej.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa małe (do 50 osób) stanowią
ok. 4/5 ogólnej liczby przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R oraz skupiają 45% ogółu pracowników działalności badawczo–rozwojowej, zatrudnionych
we wszystkich przedsiębiorstwach prowadzących taką działalność. Niewiele większy udział (47,2%) mają przedsiębiorstwa średnie. Przedsiębiorstwa małe zatrudniają też największą liczbę pracowników naukowo-badawczych (46,2%, tj. 1607
osób) w porównaniu z pozostałymi kategoriami przedsiębiorstw.
Przedsiębiorstwa średnie obejmują tylko 9,8% wszystkich przedsiębiorstw
badawczo-rozwojowych, ale skupiają nieco większy odsetek ogółu zatrudnionych
niż firmy małe (47,2% w relacji do 45% w małych przedsiębiorstwach) i nieco
mniejszy w grupie pracowników naukowo-badawczych.
Warto poszerzyć przedstawioną analizę o kierunki działalności sektora przedsiębiorstw i zastanowić się nad ich zróżnicowaniem według rozmiarów przedsiębiorstw.
W grupie przedsiębiorstw zatrudniających do 50 pracowników, która obejmuje w 82,7% przedsiębiorstwa, najwięcej jednostek prowadzi działalność produkcyjną. W grupie przedsiębiorstw średnich (50–250 pracowników), w której
przedsiębiorstwa są w mniejszości (35,8%), a przeważają jednostki badawczo-rozwojowe, dominuje również produkcja maszyn i urządzeń, wyrobów chemicznych,
farmaceutycznych i pojazdów mechanicznych.
W sektorze rządowym 79 jednostek zatrudnia do 50 osób, 97 – od 50 do 250
osób i 15 – powyżej 250 osób. Najwięcej jednostek w grupie pierwszej (do 50
osób) zajmuje się naukami przyrodniczymi (54,4%), a zwłaszcza naukami technicznymi (20,3%). Ponadto duża grupa jednostek prowadzi badania w dziedzinach społeczno-humanistycznych. W drugiej grupie wielkości przedsiębiorstw
aż 82,5% jednostek sklasyfikowano w naukach przyrodniczych. Podobnie jak
w pierwszej grupie (do 50 osób), najwięcej jednostek zajmuje się naukami technicznymi (22,7%) i medycznymi (13,4%). Nauki społeczno-humanistyczne obejmują 13,4% udział ogółu jednostek. W grupie największych jednostek 100% zajmuje się naukami przyrodniczymi, w tym 26,7% przypada na nauki medyczne.
k_730.indb 81
1/16/08 1:57:24 PM
k_730.indb 82
w tym:
– jednostki
badawczo-rozwojowe
Sektor przedsiębiorstw
w tym :
– jednostki
badawczo-rozwojowe
– przedsiębiorstwa
Własność państwowa
Własność prywatna
Ogółem
Sektor
gospodarki
OECD
Rodzaje
jednostek
Formy własności
89,4 2925
63,5
91,7 2084 50,3
347
167
254
2576
1729
48,3
73
17,8
45,0
14,3
25,1
78,0 4660
11,4
421
2617
45,4
109
11,4
13,8
1164
1318
53,1
17,3
1607 46,2
872
2482 25,3
1415
21
85
38
68
106
110
7,6
32,3
9,8
45,0
1 745 42,1
8 611 59,6
3 066 47,2
7 289 60,3
19,6 10 356 55,7
45,8 12 343 53,6
828 37,8
4 665 61,1
1 527 43,9
3 966 62,5
5 493 55,9
6 906 55,8
2
11
3
10
13
21
0,7
4,2
0,8
6,6
2,4
8,8
7,8
6 121
–
3 253 22,5
509
3 062 25,3
3 571 19,2
8 084 35,1
9,9
–
–
1 647 21,6
342
1 504 23,7
1 847 18,8
4 066 32,8
Jednostki instytucjonalne o ogólnej liczbie zatrudnionych
poniżej 50
51–250
powyżej 251
Zatrudnieni w B+R
Zatrudnieni w B+R
Zatrudnieni w B+R
w tym
w tym
w tym
Jednostki
Jednostki
Jednostki
ogółem
naukowoogółem
naukowoogółem
naukowo-badawczy
-badawczy
-badawczy
liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba %
533 62,0 6677 8,5 3717 6,7 230 26,7 22 835 28,9 13 744 24,9 97
11,3 49 413 62,6 37 713 68,4
Tabela 5. Zatrudnieni w działalności B+R według ogólnej liczby zartudnionych w jednostce w 2000 r.
82
1/16/08 1:57:25 PM
k_730.indb 83
15
Sektor prywatnych instytucji
niedochodowych
100,0
58,3
10,8
15,8
81,0
40,4
41,4
32,1
6,6
0,2
0,3
41,8
8,1
10,1
10,0
17 100,0
45
73
118
262
888
733
1883
7
38
64
102
105
543
100,0
6,3
0,2
0,3
30,3
9,0
10,1
479 10,2
1126
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Rejn, op. cit.
7
– własność
prywatna
11
18
Sektor szkolnictwa wyższego:
– własność
publiczna
17
36
79
26
– pozostałe jednostki
– jednostki B+R
– placówki PAN
Sektor rządowy:
–
4
23
27
4
42
51
97
–
33,3
22,5
23,7
19,0
47,2
63,0
3,6
4,0
–
–
195 28,5
1465
1660
365 58,2
5054 46,1
5402 74,7
50,8 10 820 57,5
–
189
1 300
1 489
241
–
31,2
3,9
4,3
69,7
2 940 48,6
6 762 60,9
3 582 76,0
–
1
68
69
–
11
4
15
–
–
–
–
2 562 42,4
650 13,8
3 211 28,9
–
8,3
–
–
–
–
–
–
–
–
66,7 39 279 96,2 32 277 95,9
60,5 39 721 95,7 32 655 95,4
–
5 023 45,8
12,4
5 023 15,2
1 098 32,5
7,9
4,9
83
1/16/08 1:57:26 PM
84
79 małych jednostek rządowych stanowi 41,4% wszystkich. Najwięcej jednostek rządowych (50,8%) to instytucje zatrudniające od 50 do 250 osób. Udział
największych instytucji stanowi 7,9% ogółu. Jeśli odnieść analizę do zatrudnienia,
to największy jego udział przypada na jednostki średnie, zgodnie z przewagą ilościową tych jednostek. Wszystkie największe jednostki zajmują się naukami przyrodniczymi. Jest to jedyna grupa, w której nie przeważają nauki techniczne.
Zatrudnienie i liczba jednostek rozkłada się prawie równo na nauki medyczne,
leśne, rolnicze i weterynaryjne oraz techniczne. Dużych jednostek nie ma w naukach społeczno-humanistycznych, chociaż nauki te zajmują ważne miejsce
w działalności małych i średnich jednostek.
5. Próba oceny innowacyjności Małopolski
Biorąc pod uwagę różnorakie mierniki ocen innowacyjności, województwo
małopolskie, a zwłaszcza aglomeracja krakowska, jest drugim, liczącym się
ośrodkiem w Polsce. Potencjał badawczy tego województwa jest jednak 3–5
razy mniejszy niż województwa mazowieckiego. Na ogólną liczbę 860 jednostek
badawczo-rozwojowych w Polsce ponad 45% przypada na przedsiębiorstwa (388).
W Małopolsce funkcjonuje 65 jednostek B+R, w tym 25 w przedsiębiorstwach
(tabela 6). W porównaniu z innymi województwami małopolskie nie jest obszarem
przodującym pod tym względem. W województwie mazowieckim działa 258 jednostek (w tym 63 w przedsiębiorstwach), co stanowi 30% ogółu jednostek w Polsce. Małopolskę wyprzedza również województwo śląskie ze 108 jednostkami
(12,6% ogółu), w tym 55 w przedsiębiorstwach (rys. 1).
Nakłady wewnętrzne na działalność B+R są w województwie małopolskim
wysokie w relacji do innych województw. Według tego kryterium województwo
małopolskie jest na drugim miejscu (9,2%) po mazowieckim, które konsumuje
ponad 45% nakładów ogółem w kraju (rys. 2).
Nakłady na 1 zatrudnionego są w województwie małopolskim mniejsze od
średniej krajowej (49,5 tys. zł w relacji do 60,8 tys. zł) i przodującego województwa mazowieckiego (80,1 tys. zł). Biorąc pod uwagę ten wskaźnik, województwo
małopolskie wyprzedzają województwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie i łódzkie. Nakłady te w województwie małopolskim stanowią 82,3%
średnich nakładów na 1 zatrudnionego w Polsce. W województwie mazowieckim
kwota ta osiąga 131,9% w stosunku do średnich nakładów krajowych. Interesujący
jest natomiast fakt, że nakłady na 1 zatrudnionego w przedsiębiorstwach w Polsce są prawie dwa razy większe niż średnie nakłady na 1 zatrudnionego w sferze
badawczo-rozwojowej (tabela 7).
k_730.indb 84
1/16/08 1:57:26 PM
k_730.indb 85
w tys. zł
%
7,3
30,0 2 163 839,6 45,1
32,6 1 994 295,2 43,5
258
273
63
2,9
25
203 348,3
30 888,9
4,2
0,6
437 434,2 9,1
496 519,9 10,8
7,6
9,7
65
81
758 496,0 15,8
45,1
100,0 4 796 053,8 100,0
100,0 4 582 734,7 100,0
%
ogółem
388
860
838
liczba
Jednostki
143,3
80,1
92,1
49,5
116,7
60,8
na jednego
zatrudnionego
(w tys. zł)
%
w tys. zł
razem
%
w tys. zł
budynki
%
0,7
1 707,9
72 100,4
76 227,4
149 834,5
3,8
53 513,8
1 850 911,5 46,5 312 928,1
1 714 912,8 44,7 279 382,4
29 181,0
365 333,8 9,2
420 292,5 11,0
574 873,4 14,4 183 662,6
1 707,9
51 121,2
49 183,4
6,6
38 037,5
38,4 227 197,9
37,6 198 801,6
0,2
8,9
10,3
22,5 138 162,4
6,7
40,2
40,5
0,3
9,0
24,4
15 476,3
85 730,2
80 580,8
–
20 979,2
27 044,0
45 460,2
6,2
34,4
32,1
–
8,4
18,3
3 981 457,6 100,0 814 596,2 100,0 565 638,8 100,0 248 957,4 100,0
3 840 342,1 100,0 742 392,6 100,0 491 325,7 100,0 251 066,9 100,0
w tys. zł
inwestycyjne
maszyny
i urządzenia
w tys. zł
%
Źródło: opracowanie na podstawie: B. Rejn, op. cit. oraz danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS, Warszawa 2000, 2001, 2002,
2003, 2004.
Polska
2000
2002
w tym przedsiębiorstwa
Małopolska
2000
2002
Mazowieckie
2000
2002
Wyszczególnienie
Nakłady wewnętrzne
bieżące
Tabela 6. Nakłady krajowe na działalność B+R w latach 2000 i 2002
85
1/16/08 1:57:27 PM
k_730.indb 86
100,0
100,0
45,1
30,0
32,6
7,3
7,6
9,7
2,9
258
273
63
65
81
25
%
860
838
388
liczba
437 434,2
496 519,9
30 888,9
2 163 839,6
1 994 295,2
203 348,3
4 796 053,8
4 582 734,7
758 496,0
w tys. zł
9,1
10,8
0,6
45,1
43,5
4,2
100,0
100,0
15,8
%
Nakłady ogółem
92,1
49,5
143,3
80,1
116,7
60,8
w tys. zł
82,3
131,9
100,0
%
Nakłady na 1
zatrudnionego
72,9
126,4
86,9
w tys. zł
83,9
145,4
100,0
%
Nakłady na 1 pracownika naukowo-badawczego
49,5
47,3
40,1
37,0
38,5
38,8
20,8
17,5
25,1
28,0
24,9
25,7
podstostawowe sowane
29,8
35,2
34,8
35,1
36,6
35,5
prace
rozwojowe
Nakłady wewnętrzne
na badania (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Rejn, op. cit. oraz danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS, Warszawa 2000, 2001,
2002, 2003, 2004.
Polska
2000
2002
Mazowieckie
2000
2002
Małopolska
2000
2002
Wyszczególnienie
Jednostki
Tabela 7. Nakłady krajowe na działalność B+R w latach 2000 i 2002
86
1/16/08 1:57:27 PM
87
Nakłady na 1 pracownika naukowo-badawczego w działalności B+R, osiągające średnio w Polsce kwotę niemal 87 tys. zł, wynoszą w województwie małopolskim ok. 73 tys. zł, co w skali kraju oznacza 6. miejsce, po podkarpackim, mazowieckim, wielkopolskim, łódzkim i śląskim. W województwie małopolskim na 1
pracownika badawczo-rozwojowego przypada 83,9% średnich nakładów w kraju,
w województwie podkarpackim kwota ta stanowi 166,9% tej wartości.
Pomorskie
41 (42)
Zachodniopomorskie
17 (20)
Lubuskie
12 (14)
Warmińsko-mazurskie
12 (14)
Kujawsko-pomorskie
38 (43)
Wielkopolskie
82 (83)
Dolnośląskie
61 (63)
Łódzkie
63 (64)
Podlaskie
8 (7)
Mazowieckie
258 (250)
Lubelskie
27 (31)
Opolskie Śląskie Świętokrzyskie
11 (16)
16 (19) 108
(114)
Małopolskie Podkarpackie
41 (50)
65 (75)
W nawiasach podana została liczba jednostek w 1998 r. (Polska = 955)
poniżej 15
15–49
50–100
powyżej 100
Rys. 1. Liczba jednostek instytucjonalnych w sferze działalności B+R według
województw w latach 1998 i 2000
Źródło: B. Rejn, op. cit., s. 88.
Największe nakłady w województwie małopolskim przeznacza się na nauki
techniczne (38,4% ogółu nakładów województwa w relacji do 49,8% w Polsce),
a w następnej kolejności na matematyczno-fizyczne i medyczne (po 11%) oraz chemiczne i nauki o Ziemi (po ok. 10%). Nauki społeczno-humanistyczne pochłaniają
7,9% nakładów w województwie małopolskim (7,1% w Polsce).
Ze względu na nakłady bieżące i inwestycje województwo małopolskie plasuje
się na drugim miejscu po województwie mazowieckim (rys. 3). Warto dodać, że
struktura tych nakładów w województwie małopolskim różni się od struktury Polski i Mazowsza. Nakłady na maszyny i budynki są w nich stosunkowo równo rozłożone, podczas gdy w województwie małopolskim nie ma nakładów na budynki.
Oznacza to brak inwestycji powiększających obszar B+R.
k_730.indb 87
1/16/08 1:57:28 PM
88
4,3%
(3,8%)
1,2%
(1,1%)
1,4%
(2,3%)
0,8%
(0,5%)
2,6%
(3,4%)
45,1%
(43,1%)
7,0%
(6,1%)
0,8%
(0,8%)
6,1%
(6,2%)
6,5%
(6,7%)
0,9%
8,1%
(0,9%) (8,7%)
3,1%
(3,3%)
0,4%
(0,7%)
9,1%
(9,3%)
2,6%
(3,2%)
W nawiasach podano odsetek nakładów w 1998 r. (Polska = 100)
0–2%
2–5%
5–10%
powyżej 10%
Rys. 2. Struktura terytorialna nakładów wewnętrznych na działalność B+R według
Nakłady bieżące na działalność badawczo-rozwojową w Polsce w 2002 r.
wyniosły 3 840 342,1 tys. zł, z czego 38,8% przypada na badania podstawowe,
25,7% na badania stosowane, a 35,5% na prace rozwojowe. Województwo małopolskie zajmuje według kryterium nakładów 2. miejsce w Polsce po województwie mazowieckim z kwotą 420 292,5 tys. zł. Najwięcej przeznacza się w nim na
badania podstawowe – 47,3%, następnie na rozwój – 35,2% i badania stosowane
– 17,5%. Aż 46,5% wszystkich nakładów pochłania województwo mazowieckie;
9,2% udział Małopolski świadczy o skali różnic. Różnice te potwierdzają też dane
dotyczące zatrudnienia.
Na ponad 120 tys. osób zatrudnionych w działalności B+R najwięcej przypada
na województwo mazowieckie (rys. 4). W województwie małopolskim zatrudnia się
niemal połowę pracowników województwa mazowieckiego (ok. 28% ogółu zatrudnienia w B+R w Polsce). Jeśli uznać zatrudnienie w sferze badawczo-rozwojowej za
ważny element innowacyjności, to tendencję wzrostową personelu badawczo-rozwojowego należy ocenić korzystnie. W skali kraju liczba tej grupy działalności
wzrosła w stosunku do 1995 r. o 4,7%, a w województwie mazowieckim zmniejszyła się prawie o 10%. Optymizmem napawa wzrost o 19,4% liczby tego typu
pracowników w województwie małopolskim. Jednak wzrost ten, po przeliczeniu
k_730.indb 88
1/16/08 1:57:29 PM
89
na czas pracy poświęcony wyłącznie na działalność B+R, jest pozorny. W rzeczywistości faktyczne zatrudnienie w sferze badawczo-rozwojowej zmalało.
W omawianej grupie zatrudnionych w Polsce pracuje 54 326 kobiet, co stanowi
43,2% ogółu. Taki sam odsetek kobiet pracuje w województwie małopolskim. Stanowią one 12,4% ogółu kobiet zatrudnionych w tej działalności w Polsce.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie na 1 zatrudnionego w sferze B+R wynosi
w Polsce 2631 zł. Województwo małopolskie zajmuje według tego kryterium
dopiero 8. miejsce ze średnim wynagrodzeniem 2573 zł (97,8% wynagrodzenia
w Polsce). Województwa wyprzedzające pod tym względem Małopolskę, a więc
mazowieckie, śląskie, dolnośląskie, świętokrzyskie, opolskie, wielkopolskie, miały
wyższe niż przeciętne wynagrodzenie w kraju.
4,5%
(2,3%)
2,1%
(5,4%)
3,0%
(2,7%)
2,0%
(1,2%)
1,5%
(0,5%)
2,0%
(7,2%)
38,4%
(32,9%)
10,4%
(6,0%)
10,5%
(11,9%)
5,0%
(3,1%)
0,8% 6,2%
(1,0%) (11,1%)
0,4%
(0,7%)
8,9%
(8,9%)
1,8%
(1,3%)
2,6%
(3,8%)
0–2%
2–5%
5–15%
powyżej 15%
Rys. 3. Struktura terytorialna nakładów inwestycyjnych na działalność B+R według
Struktura zatrudnionych według wieku w działalności badawczo-rozwojowej
jest we wszystkich województwach podobna. W województwie małopolskim 34,6%
pracowników jest w wieku poniżej 39 lat, 55% mieści się w największej grupie wiekowej 40–59 lat i 10,4% w grupie powyżej 60 lat. Najmniej liczna najstarsza grupa
wiekowa wykazuje tendencję wzrostową (ok. 3% wzrostu w stosunku do 1995 r.).
k_730.indb 89
1/16/08 1:57:30 PM
90
Świadczy to o zjawisku pewnej stagnacji zatrudnienia i ograniczonego dopływu
młodej kadry pracowników.
Stan bazy naukowo-badawczej województwa małopolskiego decyduje w dużym stopniu o efektach tej sfery, a także wywiera wpływ na zachowania innych
podmiotów gospodarczych. Silna baza powinna promować postawy innowacyjne
i zachęcać przedsiębiorstwa, zwłaszcza małe i średnie, do sięgania po produkty
B+R. Aparatura naukowo-badawcza zaliczona do środków trwałych osiąga
w Polsce wartość 2 931 892,3 tys. zł, a stopień jej umorzenia wynosi ponad 70%
(tabela 8). Stopień umorzenia waha się od 58,4% w województwie podkarpackim
do 77,6% w dolnośląskim. Prawie 40% wartości brutto aparatury badawczo-rozwojowej ma województwo mazowieckie. Małopolskie z ok. 12% ogólnej wartości
aparatury dysponuje oprzyrządowaniem ponad 3-krotnie niższym niż województwo mazowieckie. Poziom umorzenia środków trwałych tej sfery jest zbliżony do
średniej krajowej i województwa mazowieckiego.
Wartość środków trwałych w jednostkach instytucji badawczo-rozwojowych
osiąga w Polsce poziom 5 527 156 tys. zł. Województwo małopolskie kwotą
527 650,2 tys. zł zajmuje pod tym względem 3. pozycję po mazowieckim i śląskim.
Wartość brutto środków trwałych w województwie mazowieckim sięga 60,4%
całości tych środków w Polsce.
5,5%
(5,0%)
2,4%
(2,9%)
1,9%
(1,6%)
1,1%
(1,7%)
3,9%
(3,8%)
1,3%
(1,0%)
28,1%
(29,6%)
8,6%
(8,9%)
7,6%
(7,3%)
7,0%
(7,0%)
1,6% 9,3%
(1,4%) (8,8%)
0,9%
(1,2%)
12,4%
(11,7%)
5,5%
(5,4%)
3,0%
(2,6%)
1–4%
4–8%
8–12%
powyżej 12%
Rys. 4. Struktura terytorialna zatrudnionych w działalności B+R według województw
w latach 1998 i 2000
k_730.indb 90
1/16/08 1:57:31 PM
k_730.indb 91
69,0
74,0
68,1
73,4
66,7
73,1
2 931 892,3
100,0
3 525 221,4
100,0
1 149 109,1
39,2
1 404 382,3
39,8
354 131,8
12,1
417 053,9
11,8
0,85
1,39
0,65
155
391
120
17 232
14,0
15 613
12,4
33 486
27,2
35 259
28,1
122 987
100,0
125 614
100,0
liczba
zatrudnionych
119,4
90,1
104,7
ogółem
(1995 = 100)
Zatrudnienie w działalności B+R
Żródło: opracowanie własne na podstawie: B. Rejn, op. cit. oraz danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS, Warszawa 2000, 2001,
2002, 2003, 2004.
Polska:
2000 r.
w tys. zł
w%
2002 r.
w tys. zł
w%
Województwo mazowieckie:
2000 r.
w tys. zł
w%
2002 r.
w tys. zł
w%
Województwo małopolskie:
2000 r.
w tys. zł
w%
2002 r.
w tys. zł
w%
Wyszczególnienie
Aparatura zaliczona do środków
Nakłady na działalność B+R
trwałych
w 2002 r.
stopień umorzenia relacja do PKB na 1 mieszkańca
wartość brutto
(w %)
brutto (w %)
(w zł)
Tabela 8. Aparatura naukowo-badawcza, nakłady na działalność B+R oraz zatrudnienie w jednostkach instytucjonalnych
działalności B+R w latach 2000 i 2002
91
1/16/08 1:57:31 PM
92
Wracając do badań innowacyjności najmniejszych przedsiębiorstw (do 5
zatrudnionych), przeprowadzonych przez Ipsos-Demoskop, można poszerzyć
charakterystykę innowacyjności województwa o elementy nie tylko związane
z działalnością badawczo-rozwojową. Wśród 35 badanych przedsiębiorstw w Małopolsce wyłącznie w jednym wykorzystywane jest planowanie strategiczne,
w dwóch – licencje i patenty, w jednym powstają własne rozwiązania i tylko jedno
prowadzi działalność B+R, przeznaczając na nią do 20 tys. zł rocznie, a więc najmniejszą badaną kwotę. Ze względu na te mierniki województwo małopolskie niewiele różni się od mazowieckiego. W obydwu porównywanych województwach
firmy ponoszące nakłady na działalność badawczo-rozwojową przeznaczają najmniejszą kwotę z proponowanych w badaniach (do 20 tys. zł).
Mała liczebność badanych firm nie pozwala na uogólnienia, choć dane zawarte
w tabelach 1 i 2 wskazują, że warunki do innowacyjnych działań w województwie
nie są optymalne.
6. Podsumowanie i wnioski
Możliwe tempo wzrostu gospodarczego kraju można określić za pomocą potencjalnego tempa wzrostu wydajności pracy, kształtowanego przez sprawność sektora
tworzącego wiedzę. W krótkim okresie zwiększenie tej sprawności nie jest możliwe, gdyż jego cechą zasadniczą jest opóźnienie efektów w czasie. Rozwój społeczno-gospodarczy jest ściśle uzależniony od wprowadzania innowacji, które są
rezultatem wiedzy. Wiele wynalazków czy pomysłów na zmiany technologiczne,
menedżerskie, organizacyjne lub edukacyjne pojawia się tylko wtedy, gdy sektor dostarczający wiedzę otrzymuje znaczne środki. Dlatego badania i prace rozwojowe, jako źródło innowacji technicznych i technologicznych, stanowią tę perspektywę, z której opisuje się stan innowacyjności gospodarki. Jej bezpośrednim
miernikiem jest udział w badanej zbiorowości jednostek tzw. przedsiębiorstw innowacyjnych. Są to przedsiębiorstwa, które w badanym okresie (najczęściej trzyletnim) wprowadziły na rynek co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony wyrób,
bądź zastosowały nowy lub istotnie ulepszony proces. Określenie „nowy” oznacza,
że wyroby i procesy są technicznie nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa.
Z badań GUS przeprowadzonych w ostatniej dekadzie XX w. w przedsiębiorstwach różnej wielkości wynikają pewne niepokojące wnioski. Korzystne tendencje wzrostowe obserwowane w latach 1994–1998 zostały przerwane przez negatywne zjawiska, takie jak:
– wyraźne zmniejszenie się efektów działalności innowacyjnej mierzonych
wartością udziału produkcji sprzedanej wyrobów technicznie nowych i zmoderni-
k_730.indb 92
1/16/08 1:57:32 PM
93
zowanych wprowadzonych na rynek w ciągu ostatnich trzech lat w wartości produkcji sprzedanej wyrobów ogółem, czyli tzw. stopnia odnowienia produkcji;
– znaczący spadek nakładów na działalność innowacyjną, w tym zwłaszcza
nakładów na działalność badawczo-rozwojową, stanowiącą warunek i główne źródło innowacji.
Główne wnioski płynące z przedstawionej w tym opracowaniu analizy można
ująć następująco:
1. Szukając zależności między wielkością przedsiębiorstwa a jej innowacyjnością, w cytowanych badaniach znajdujemy dowody na większą innowacyjność
dużych przedsiębiorstw niż małych. Wśród przedsiębiorstw małych, liczących
10–49 zatrudnionych, udziały jednostek, które wprowadziły innowacje, osiągnęły 10,7%, w grupie średnich (50–249 zatrudnionych) – 23,2%, wśród przedsiębiorstw dużych (powyżej 250 zatrudnionych) – 54,2%, w tym wśród przedsiębiorstw największych (powyżej 1000 zatrudnionych) – 72,4%. Uzupełniające
badania porównawcze Ipsos-Demoskopu z 2001 r., wprowadzające analizę mikroprzedsiębiorstw (do 5 zatrudnionych), udowodniły dodatnią zależność między
wielkością firmy a jej innowacyjnością. Innowacyjność ta mierzona była nie tylko
rzeczywistymi efektami – wdrażanymi innowacjami własnymi oraz sięganiem
do różnych źródeł po patenty i licencje, lecz również skłonnością do innowacji.
Szczególne miejsce przypisuje się współpracy z ośrodkami naukowymi, instytutami badawczo-rozwojowymi czy uczelniami. Wśród firm zatrudniających
do 5 pracowników 6% współpracuje z jakimś ośrodkiem naukowym, w grupie
większych firm – 20% podejmuje taką współpracę. W badaniach GUS ok. 90%
przedsiębiorstw, które posiadały umowę o współpracy w zakresie działalności
innowacyjnej z innymi jednostkami krajowymi lub zagranicznymi, to firmy innowacyjne.
2. Począwszy od 1994 r. w statystyce publicznej w Polsce stosuje się standardy OECD, dzięki czemu możliwe stały się porównania poziomu innowacyjności różnych krajów. Nakłady krajowe brutto na działalność badawczą i rozwojową należą w Polsce do najniższych wśród krajów członkowskich OECD.
Wskaźnik GERD24 na głowę ludności w Polsce jest ośmiokrotnie mniejszy niż
średnio w krajach OECD, prawie siedmiokrotnie mniejszy niż w krajach Unii
Europejskiej i tylko nieco większy w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi
krajami Ameryki Łacińskiej. Wydatki na jednego badacza w Polsce są najniższe
spośród wszystkich krajów OECD i czterokrotnie mniejsze niż średnio w Unii
Europejskiej.
Procentowy udział nakładów na B+R w produkcie krajowym brutto w Polsce
jest porównywalny ze wskaźnikiem w Hiszpanii, na Węgrzech, w Portugalii, Gre24
k_730.indb 93
Gross Domestic Expenditure on R & D, czyli nakłady krajowe brutto na B+R.
1/16/08 1:57:32 PM
94
cji, Turcji i Meksyku. Niekorzystnie ocenić można również strukturę nakładów.
W krajach wysoko rozwiniętych w nakładach na badania i rozwój przeważają
środki pozabudżetowe. W Japonii np. działalność ta w ok. 80% jest finansowana
przez przedsiębiorstwa. W Polsce dominuje finansowanie budżetowe, które stanowi prawie 2/3 ogółu nakładów. Z takimi krajami, jak Meksyk, Islandia, Turcja i Portugalia, Polska należy do krajów o najwyższym udziale środków pochodzących z budżetu państwa w nakładach krajowych brutto na działalność B+R.
3. Potencjał badawczy Polski mierzony liczbą zatrudnionych w działalności
B+R plasuje Polskę na nieco wyższej pozycji, niż omawiane wcześniej mierniki.
Zajmuje ona 9. miejsce wśród krajów OECD. Zbliżonym zasobem dysponuje
Hiszpania i Holandia.
1,2
1,08
1,0
% PKB
0,8 0,758
0,6
0,87 0,86
0,644
0,90
0,74
0,573 0,554
0,4
0,2 0,32
0,22
0,29
0,35
0,78
0,74
0,73
0,74
0,68
0,72
0,467 0,478 0,464 0,435 0,441 0,426 0,424
0,28
0,30
0,27
0,30
0,30
0,26
0,65
0,347
0,30 0,30
0,0
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
udział wydatków ogółem na naukę
udział wydatków budżetowych na naukę
udział wydatków pozabudżetowych na naukę
Rys. 5. Udział w PKB wydatków na naukę w Polsce w latach 1991–2002.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS i KBN.
Działalność B+R prowadzi w Polsce 860 jednostek, z których większość należy
do sektora przedsiębiorstw. Są to głównie jednostki małe, 62% z nich zatrudnia
do 50 pracowników. Mimo dużej liczebności skupiają jednak tylko 8,5% ogólnej liczby pracowników badawczo-rozwojowych. Jednostki średnie w 230 organizacjach zatrudniają prawie 30% wszystkich pracowników B+R. W tej kategorii
wielkości zatrudnia się najwięcej (55,7%) wszystkich pracowników naukowo-badawczych w sektorze przedsiębiorstw. Najmniej liczna kategoria wielkości dotyczy
k_730.indb 94
1/16/08 1:57:33 PM
95
dużych jednostek (powyżej 250 osób), w których zatrudnienionych jest ponad 62%
ogółu pracowników sfery B+R i prawie 70% pracowników naukowo-badawczych.
4. Ocena ogólnej innowacyjności województwa małopolskiego, zajmującego
drugie miejsce w Polsce, świadczy albo o jego wysokiej pozycji, albo też o niskiej
pozycji pozostałych regionów. Niska na ogół innowacyjność kraju skłania raczej
do wyboru drugiej konkluzji.
Przewaga województwa mazowieckiego pod prawie każdym względem przekłada się na wysokie bezpośrednie wskaźniki innowacyjności tego województwa.
Wielokrotnie niższe nakłady na badania i rozwój w województwie małopolskim,
niskie nakłady na 1 zatrudnionego w działalności B+R, trzykrotnie niższa wartość aparatury badawczo-rozwojowej, niższe niż przeciętne w kraju wynagrodzenia pracowników sfery badawczo-rozwojowej nie tylko usprawiedliwiają efekty
województwa (ustępujące mazowieckiemu), lecz także świadczą o niezłym wykorzystaniu potencjału badawczo-rozwojowego, mimo jego skromności. Niepokoi
brak w województwie inwestycji powiększających bazę B+R, wyraźnie rozwijaną
w innych regionach.
Jeśli zatrudnienie w B+R uznać za ważny element innowacyjności, to tendencję
wzrostową tego personelu w województwie o 19,4% należy ocenić pozytywnie.
Warto jednak dodać, że w zatrudnieniu wojewódzkiej sfery badawczo-rozwojowej
obserwuje się niekorzystne tendencje stagnacyjne. Wzrasta udział pracowników
naukowo-badawczych mających więcej niż 60 lat i nie dostrzega się zwiększonego
dopływu młodych kadr.
5. W OECD stosuje się podział B+R na trzy typy działalności: badania podstawowe, badania stosowane i prace rozwojowe. Proporcje między typami działalności różnią się w zależności od dyscypliny, kraju i okresu. W obrębie tej samej
dyscypliny w różnych krajach rozwijają się badania podstawowe, stosowane lub
prace rozwojowe. Koszty prac rozwojowych są na ogół znacznie wyższe od badań
stosowanych i podstawowych. Dlatego w większości krajów OECD najwięcej
wydaje się na prace rozwojowe, a mniej na pozostałe typy działalności. Polska
przeznacza na badania stosowane i rozwój najmniejszą część łącznych wydatków
na B+R wszystkich krajów OECD (z wyjątkiem Meksyku). W 2002 r. na badania
podstawowe w Polsce przeznaczono 40% wszystkich nakładów, a w województwie
małopolskim 47,3%. Badania stosowane pochłaniają w Polsce 25,7%, w województwie małopolskim 17,5%, a prace rozwojowe odpowiednio 35,5% i 35,2%. Strukturę tę można więc ocenić jako mniej nowoczesną w województwie niż w kraju.
Powyższe podsumowanie wskazuje na skalę zaniedbań i szans rozwojowych
potencjału innowacyjnego w Polsce i województwie małopolskim, zwłaszcza
w zakresie finansowania działalności badawczo-rozwojowej. Finansowanie to
powinno być nakierowane głównie na pozyskiwanie środków pozabudżetowych.
Na świecie firmy traktują innowacje jako dźwignię rozwoju oraz warunek pozy-
k_730.indb 95
1/16/08 1:57:33 PM
96
cji konkurencyjnej na międzynarodowych rynkach. Stąd w strukturze nakładów
na innowacje udział środków przeznaczonych na działalność badawczo-rozwojową
ponoszonych przez przedsiębiorstwa jest największy. Działalność badawczo-rozwojowa jest szczególnie wrażliwa na niekorzystne zmiany koniunktury gospodarczej. Mając trudności finansowe, firmy ograniczają przede wszystkim nakłady
na badania i rozwój. Niepewna i stale zmieniająca się sytuacja gospodarcza nie
zachęca też do działalności B+R tych przedsiębiorstw, które takiej działalności
dotychczas nie prowadziły. Wszystko to wpływa niekorzystnie na proces modernizacji gospodarki i miejsce Polski w świecie.
Polskiej gospodarce potrzebne jest pobudzanie postaw proinnowacyjnych
wszystkich podmiotów gospodarczych, zwłaszcza obszaru MŚP, które w warunkach polskich odznaczają się niskim poziomem innowacyjności. Warunkiem spełnienia tego postulatu jest tworzenie sieci powiązań między różnymi podmiotami
uczestniczącymi w szeroko pojmowanej działalności innowacyjnej. Równie ważne
jest ułatwianie dostępu do kapitału (w tym funduszu kapitału ryzyka) i realizacji
wspólnych przedsięwzięć badawczo-rozwojowych.
Literatura
Dean T., Brown R., Bamford C., Differences in Large and Small Firm Responses to Environmental Context: Strategic Implications from Corporative Analysis of Business
Formations, „Strategic Management Journal” 1998, vol. 19.
Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, G. Niedbalska, I. Kudrycka, J. Isajew, B. Rejn, GUS, Warszawa 1999.
Dobiegała-Korona B., Innowacje jako czynnik kreujący wartość firmy, niepublikowany
raport nt. innowacyjności przedsiębiorstw, SGH, Warszawa 2000.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS,
Warszawa 2002.
Foyn F., Community Innovation Survey 1997/1998, Statistics in focus, Eurostat 1999,
theme 9–2/1999.
Francik A., Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, Seria specjalna:, Monografie, Kraków 2002, nr 158.
Frascati Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed
Standard Practis for Surveys of Research and Experimental Development, OECD
1994.
Galbraith J.K., American Capitalism: The Concept of Countervailing Power, Boston
1952.
Ileczko B., Niektóre elementy współczesnej wiedzy o innowacjach na tle piśmiennictwa
zachodniego, PWN, Warszawa–Łódź 1982.
Innovation and Structural Change in Post-socialist Countries: A Quantitative Approach,
Kluwer Academic Publ., Dordrecht 1999.
k_730.indb 96
1/16/08 1:57:34 PM
97
Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Tchnological Activities, Proposed
Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/
Eurostat 1997.
Porter L.W., Where is the Organization Man? „Harvard Business Review”1963, nr 41.
Poznański K., Intensywność badań w przemyśle, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1979,
nr 4.
Rejn B., Działalność badawczo-rozwojowa (B+R) – nakłady, efekty, Zakład Badań Statystyczno-ekonomicznych, GUS i PAN, Warszawa 2002, z. 281.
Rozluźnić gorset akumulacji, rozmowa z J. Kotowicz-Jawor, „Nowe Życie Gospodarcze”
1998, nr 23.
Simon H., Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadków, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1999.
Smallbone D., Innovation, SME and Regional Development, referat na VIII konferencję
nt. Rola ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w rozwoju regionalnym i promocji
małych i średnich przedsiębiorstw, SOOIPP, Kiekrz 1997.
Special Issue on New Science and Technology Indicators, STI Review, OECD, Paryż
2001, nr 27.
Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
1999.
Wskaźniki innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, materiały niepublikowane, Ipsos-Demoskop, Warszawa 2001.
Zachowania człowieka w organizacji, t. 2, red. W.E. Scott, L.L. Cummings, PWN, Warszawa 1983.
Zienkowski L., System rachunków narodowych (SRN), t. 1, GUS, Warszawa 1996.
The Innovativeness of the Małopolskie Voivodship
In this article, the authors present the results of their research into the innovativeness
of the Małopolskie Voivodship. They verify the assertion of a direct link between the size
of a company and its ability to innovate. Their main focus is on the SME sector. Making
the assumption that in the research-development-implementation triad that underpins
macroeconomic innovation processes each of these three factors is of equal importance,
the authors assess them to compare the innovativeness of Małopolska’s SMEs with that of
SMEs in the rest of Poland.
k_730.indb 97
1/16/08 1:57:34 PM

Innowacyjność w województwie małopolskim

Transkrypt

Podobne dokumenty

Innowacyjność: Szansa rozwoju czy problem? Innowacyjność w

Prezentacja A Żołnierskiego

Nauka i technika ma due znaczenie dla rozwoju gospodarki i tym

PROGRAM RAMOWY SPOTKANIE PONADREGIONALNE dla

Zarządzanie innowacjami i innowatyka

Załącznik numer 3 b Decyzja odmowna (wzór) Decyzja nr z dnia

PROGRAM RAMOWY SPOTKANIE PONADREGIONALNE dla

Lista załączników 1.6.2

dr hab. Wojciech Downar, prof. US 1. Czy można zmierzyć