wydawnictwo naukowe umk - Linguistica Copernicana

K
OW
E
UM
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
Linguistica
Copernicana
O
TW
NI
C
AW
YD
W
NA
UK
E
OW
K
UM
K
UM
E
NA
UK
OW
Linguistica
Copernicana
W
YD
AW
NI
C
TW
O
2(4)/2010
K
N A C Z E L N Y:
Maciej Grochowski
UM
R EDA KTOR
Maciej Grochowski, Krystyna Kallas, Irena Sawicka, Piotr Stal-
OW
R E D A K C Y J N E:
KOLEGIUM
maszczyk
E
R A D A R E D A K C Y J N A: Ireneusz Bobrowski (Kraków), Andrzej Bogusławski (Warszawa),
Gerd Hentschel (Niemcy, Oldenburg), Axel Holvoet (Litwa, Wilno), Krystyna Kleszczowa
(Katowice), Roman Laskowski (Kraków), Jarmila Panevová (Czechy, Praha), Jens Nørgård-Sørensen (Dania, Kopenhaga), Zuzanna Topolińska (Macedonia, Skopje), Daniel Weiss
(Szwajcaria, Zurich), Anna Wierzbicka (Australia, Canberra)
SEK R ETA R Z
R E D A K C J I:
NA
UK
O P I N I O W A L I D O D R U K U: Andrzej Bogusławski, Wojciech Chlebda, Jolanta Chojak, Magdalena Danielewiczowa, Adam Dobaczewski, Krystyna Kleszczowa, Krystyna Kowalik, Elżbieta
Mańczak-Wohlfeld, Halina Mieczkowska, Anna Pajdzińska, Jadwiga Puzynina, Jadwiga Waniakowa, Ewa Wolnicz-Pawłowska
Iwona Kaproń-Charzyńska
A D R E S R E D A K C J I: Instytut Języka Polskiego UMK, 87-100 Toruń, ul. Podmurna 74, e-mail:
[email protected], www.linguistica.umk.pl
TW
O K Ł A D K A: Monika Pest
O
R E D A K T O R: Magdalena Rupińska
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
NI
C
Toruń 2010
AW
ISSN 2080-1068
YD
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA
Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
tel. (56) 611 42 95, tel./fax 611 47 05
e-mail: [email protected]
W
Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel./fax (56) 611 42 38, [email protected]
www.wydawnictwoumk.pl
Wydanie I
Druk: Drukarnia cyfrowa, ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń, tel. (56) 611 22 15
K
UM
Spis treści
WSPOMNIENIA
Anna Kałkowska
OW
E
Od redakcji ........................................................................................................ 9
NA
UK
Żegnając Profesor Krystynę Pisarkową (1932–2010) .................................... 15
Krystyna Kleszczowa
O
Życie i twórczość naukowa Profesor Ireny Bajerowej
(13 III 1921 – 30 IV 2010) .............................................................................. 25
Witold Mańczak
TW
ARTYKUŁY
Rzekoma różnica między zaimkami celtyckimi a polskimi ........................... 35
NI
C
Différence prétendue entre les pronoms celtiques et les pronoms polonais
Zuzanna Topolińska
AW
Relacja possessor ~ possessum w językach bałkańskich. Status tzw. zaimków
dzierżawczych ................................................................................................. 43
The relation possessor~possessum in the Balkan languages. The status of so-called
possessive pronouns
YD
Piotr Sobotka
Norwidowska koncepcja nadziei .................................................................... 69
W
Norwid’s concept of hope
K
Anna Kisiel
UM
Zwłaszcza, szczególnie, w szczególności – próby eksplikacyjne .................. 101
Zwłaszcza, szczególnie, w szczególności – towards explications
Marzena Stępień
OW
E
Zniewolone partykuły. Wyrażenia funkcyjne jako narzędzia w semantyce
składnikowej ................................................................................................. 121
‘Enslaved particles’. Functional expressions as tools in the semantics of primitives
Iwona Kosek
NA
UK
Co tam, panie, w koalicji? Między skrzydlatym słowem a jednostką
języka ............................................................................................................ 139
Co tam, panie, w koalicji? – between a catch phrase and a unit of language
Sławomir Werwiński
Czy przyimek ogólnorelacyjny w stosunku do jest równoznaczny
z jednostkami w odniesieniu do i w porównaniu z? ...................................... 157
Paulina Rosalska
TW
O
Is the general-reference preposition w stosunku do equivalent to lexical units
w odniesieniu do and w porównaniu z?
O wyrażeniach na krok i o krok. Przyczynek składniowo-semantyczny ...... 175
NI
C
Syntactic and semantic analysis of the expressions o krok and na krok
Bogdan Walczak
AW
Swoistość zapożyczeń z języków blisko spokrewnionych (na przykładzie
zapożyczeń czeskich i wschodniosłowiańskich w języku polskim) ............. 189
Specific character of loanwords from cognate languages (a case study of Czech
and East-Slavonic loanwords in Polish language)
YD
Lucyna Agnieszka Jankowiak
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym i ich dzisiejsze
losy (na materiale zielnika Stefana Falimirza) .............................................. 201
W
Borrowings in medical vocabulary in the 16th century and their presence in contemporary
Polish (a case study of Stefan Falimirz’s herbarium)
K
Michał Szczyszek
UM
Przejawy internacjonalizacji we współczesnej polszczyźnie na przykładzie
zjawisk słowotwórczych .............................................................................. 215
Internationalisation processes in modern Polish: word-formation phenomena
E
Iwona Burkacka
Word-formation classification of more recent borrowings
Małgorzata Urban
OW
Klasyfikacja słowotwórcza nowszych zapożyczeń ....................................... 229
NA
UK
Wahania budowy słowotwórczej neologizmów rzeczownikowych
od podstaw zapożyczonych ........................................................................... 241
Changes in the derivational structure of nominal neologisms formed from adopted bases
Martin Ološtiak
Cudzie propriá v slovenčine z pohľadu teórie motivácie v lexikálnej
zásobe ............................................................................................................ 251
TW
O
Foreign proper names and the theory of lexical motivation
Aleksandra Wieluniecka
Ekspansja anglicyzmów w języku reklamy prasowej ................................... 263
NI
C
The expansion of Anglicisms in Polish press advertising
Anna Budziak
Zapożyczenia polskie w materiale ukraińskim XIX-wiecznego ukraińsko-polskiego słownika frazeologicznego Iwana Wahylewycza ........................ 273
AW
Польские заимствования в украинском материале украинско-польского
фразеологического словаря XIX в. Ивана Вагилевича
YD
Tatiana Kołodyńska
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich ................................... 287
W
Linguistic calques in the Ukrainian dialects of the San region in Poland
K
Walentyna Mieszkowska
Старые новые заимствования в русской экономической терминологии
Elena Słobodian
UM
Stare nowe zapożyczenia w rosyjskiej terminologii ekonomicznej ............. 297
OW
E
Graficzne przyswajanie zapożyczeń z języka angielskiego w języku
rosyjskim początku XXI wieku i moda językowa ........................................ 311
NA
UK
Графическое освоение заимствований из английского языка в русском языке начала
XXI века и языковая мода
W
YD
AW
NI
C
TW
O
Informacje dla autorów ................................................................................. 323
K
LINGUISTICA COPERNICANA
WITOLD M AŃCZAK
OW
Uniwersytet Jagielloński
Instytut Filologii Romańskiej
E
UM
Nr 2 (4) / 2010
NA
UK
Rzekoma różnica między
zaimkami celtyckimi a polskimi
TW
O
S ł o w a k l u c z e: połączenia przyimków z zaimkami w językach celtyckich
i w polszczyźnie, nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją,
etymologia słowa jemioła, wymowa na´ka
NI
C
Ostatnio ukazał się interesujący artykuł Piotra Stalmaszczyka (2006: 157–
–171) poświęcony „przyimkom zaimkowym” w językach celtyckich. Czytamy w nim, że
W
YD
AW
jedną z charakterystycznych cech morfologii współczesnych języków celtyckich
jest występowanie form stanowiących połączenie przyimka i zaimka osobowego.
W terminologii angielskiej formy te znane są jako inflected albo conjugated
prepositions, a także prepositional pronouns, pronominal prepositions i suffixed
pronouns […] Doyle i Gussmann […] w polskim podręczniku do nauki języka
irlandzkiego posługują się terminem zaimki przyimkowe, ale jednocześnie
zwracają uwagę, że „równie dobrze można by je nazywać przyimkami
zaimkowymi” […] W swoim opracowaniu języków celtyckich Bednarczuk […]
wprowadza jeszcze inny termin, a mianowicie prepozycje odmienne. Natomiast
w niniejszym artykule stosowana jest nazwa ‘przyimki zaimkowe’, która wydaje
się najlepiej opisywać charakterystyczne właściwości omawianej formy […].
W językach celtyckich szereg najczęstszych przyimków (‘przy’, ‘do’, ‘na’,
‘ponad’, ‘u’, ‘w’, ‘z’ itd.) może łączyć się w jeden wyraz z zaimkami i przybierać
Witold Mańczak
K
36
UM
odrębną formę osobową podlegającą odmianie przez osobę i liczbę, a w trzeciej
osobie liczby pojedynczej również przez rodzaj.
OW
E
Jako przykład P. Stalmaszczyk podaje połączenia irlandzkiego przyimka
ag ‘przy’ z zaimkami: agam ‘przy mnie’, agat ‘przy tobie’, aige ‘przy nim’,
aici ‘przy niej’, againn ‘przy nas’, agaibh ‘przy was’, acu ‘przy nich’. A oto,
jak się przedstawiają połączenia irlandzkiego przyimka ar ‘na’ z zaimkami:
orm ‘na mnie’, ort ‘na tobie’, air ‘na nim’, uirthi ‘na niej’, orainn ‘na nas’,
oraibh ‘na was’, orthu ‘na nich’. Z kolei dowiadujemy się, że
O
NA
UK
jak słusznie zauważają Doyle i Gussmann […], omawiane zjawisko nie jest
zupełnie obce językowi polskiemu, gdzie pojawiają się, choć marginalnie, formy
typu: patrzyła nań, pisała doń, odeszła odeń, cierpiała przezeń itp. Można
tu wspomnieć także formy hiszpańskie conmigo ‘ze mną’ i contigo ‘z tobą’.
W obydwu językach jednakże występowanie tych form jest bardzo ograniczone:
do trzeciej osoby rodz. m. w języku polskim i do przyimka con ‘z’ w pierwszej
i drugiej osobie liczby pojedynczej w języku hiszpańskim. W przeciwieństwie
do języka polskiego czy hiszpańskiego celtyckie formy posiadają regularne
paradygmaty i występują powszechnie.
W
YD
AW
NI
C
TW
Pragnę to zagadnienie rozpatrzyć z perspektywy koncepcji nieregularnego rozwoju fonetycznego spowodowanego frekwencją. Moim zdaniem, we
wszystkich językach forma wyrazów zależy od trzech podstawowych czynników, nie tylko od regularnego rozwoju fonetycznego i rozwoju analogicznego, ale także od tego, co nazywam nieregularnym rozwojem fonetycznym
spowodowanym frekwencją. W moim przekonaniu bardzo często używane grupy wyrazowe, wyrazy i morfemy nieraz doznają nieregularnych redukcji, np. niegdyś bardzo często używane wyrażenie wasza miłość skróciło
się do waść, słowo podobno skróciło się do pono, a prasłowiański morfem
bezokolicznika *-ti najpierw prawidłowo przekształcił się w stpol. -ci, a potem -ci nieregularnie skróciło się do -ć, por. stpol. (umrze)-ci, ale dzisiejsze
(umrze)- ć. Temu nieregularnemu rozwojowi poświęciłem trzy monografie
(Mańczak 1969, 1977 i 1987) oraz mnóstwo artykułów.
Nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją przejawia się
w najprzeróżniejszych postaciach, m.in. polega on na zrastaniu się grup wyrazowych w pojedyncze słowa. Np. przed udaniem się na spoczynek życzymy innym ludziom dobrej nocy. Na skutek tego, że czynimy to niemal każde-
37
K
Rzekoma różnica między zaimkami celtyckimi a polskimi
NA
UK
OW
E
UM
go dnia, grupa dwuwyrazowa dobra noc zrosła się w jedno słowo dobranoc.
W grupie dwuwyrazowej dobra noc były dwa akcenty oraz możliwa była
pauza między oboma słowami, natomiast w dobranoc jest tylko jeden akcent
i brak pauzy. Do dziś obok zrostu dobranoc istnieje grupa wyrazowa dobra
noc, ale spotyka się ją być może tysiące razy rzadziej niż słowo dobranoc.
I w tym momencie docieramy do sedna sprawy. Zrastanie się grup wyrazowych złożonych z przyimków i zaimków osobowych w pojedyncze słowa
zachodzi w polszczyźnie na równie wielką skalę jak w językach celtyckich.
Chodzi tylko o to, żebyśmy sobie uświadomili, że nasza pisownia połączeń
przyimków z zaimkami, wzorowana na językach obcych, nie odzwierciedla
wymowy. Chodzi o to, żebyśmy zechcieli zaobserwować, gdzie pada akcent,
a wówczas zauważymy, że połączenia przyimków z zaimkami są wymawiane
jak pojedyncze słowa z normalnym akcentem na przedostatniej sylabie:
NI
C
TW
O
* 'namnie, *na'tobie, * 'nanim, * 'nanas, * 'nawas, * 'nanich;
* 'umnie, *u 'ciebie, *u 'niego, * 'unas, * 'uwas, * 'unich;
*be 'zemnie, *bez 'ciebie, *bez 'niego, * 'beznas, * 'bezwas, * 'beznich;
*o 'demnie, *od 'ciebie, *od 'niego, * 'odnas, * 'odwas, * 'odnich;
*po 'demną, *pod 'tobą, * 'podnim, *pod 'nami, *pod 'wami, *pod 'nimi;
* 'zamną, *za 'tobą, * 'zanim, *za 'nami, *za 'wami, *za 'nimi;
*na 'demną, *nad 'tobą, * 'nadnim, *nad 'nami, *nad 'wami, *nad 'nimi;
* 'przymnie, *przy 'tobie, * 'przynim, * 'przy nas, * 'przywas, * 'przynich;
* 'kumnie, *ku 'tobie, *ku 'niemu, * 'kunam, * 'kuwam, * 'kunim;
* 'domnie, *do 'ciebie, *do 'niego, * 'donas, * 'dowas, * 'donich.
W
YD
AW
Natomiast przy połączeniach przyimków z rzeczownikami do zrostów
w zasadzie nie dochodzi, np. 'na ''mchu, 'u ''psa, 'bez ''tchu, 'od ''krwi, 'pod ''las,
'za ''dom, 'nad ''pniem, 'przy ''dnie, 'ku ''psu, 'do ''bzu. Dzieje się tak dlatego, że
średnia częstość użycia połączeń przyimków z rzeczownikami jest niższa od
średniej frekwencji połączeń przyimków z zaimkami. Jednak od ogólnej zasady, że połączenia przyimków z zaimkami zrastają się, a połączenia przyimków z rzeczownikami nie zrastają się, istnieją wyjątki. Z jednej strony, zrastają się najczęściej używane grupy przyimek + rzeczownik, np. 'Pan ''Bóg >
'Pan Bóg, 'na ''dół > 'na dół, 'Wielka ''Noc > Wiel ' kanoc, 'za ''mąż > 'za mąż, 'na
''dwór > 'na dwór, 'spode ''łba > spo ' de łba, 'Biały ''Stok > Bia '' łystok, 'o ''bok
> 'obok. Z drugiej zaś strony, rzadziej używane połączenia przyimków z za-
Witold Mańczak
K
38
UM
imkami nie zrastają się: 'ponad ''mną, 'poza ''nim, 'zamiast ''niej, 'wśród ''nich,
'prócz ''mnie.
OW
E
Przy okazji warto podkreślić doniosłość koncepcji nieregularnego rozwoju fonetycznego spowodowanego frekwencją, który nie tylko zachodzi we
wszystkich językach świata, ale ponadto w obrębie poszczególnych języków
przejawia się w najrozmaitszy sposób. Oto dwa przykłady. W swym słowniku
etymologicznym W. Boryś s.v. jemioła pisze, że
NA
UK
zmienność nagłosu wyrazu (*emela/*jьmela, a zwłaszcza mająca duży zasięg
postać *omela, nie dająca się w takim przypadku objaśnić) nie przemawia za
dopatrywaniem się tu nazwy wykonawcy czynności (z przyr. *-ela) od psł.
czas. *ęti, *jьm ! ‘wziąć, chwycić, schwytać, złapać, ująć’ […] z pierwotnym
znaczeniem ‘ta, co chwyta, łapie’, chociaż właściwości rośliny, z której lep był
używany do chwytania ptaków, uzasadniałyby takie objaśnienie.
W
YD
AW
NI
C
TW
O
Z faktu, że jeden < edinъ, jedlina, derywat od *edlь < pie. *edhl-, jeleń
< pie. *elen-, jelito < *elito, jesień < pie. *esen-, jesiotr < *esetrъ, jest < pie.
*esti, jeszcze < pie. *edskue, jezioro < pie. *eKhero-, jeż < pie. *eKhªo-, wynika, że regularnym kontynuantem pie. *e- jest je-, a w psł. *jьm!, zestawianym z łac. emo, *jь jest rezultatem nieregularnego rozwoju fonetycznego spowodowanego frekwencją. Oczywiście dziwić nie może, że w nazwie
jemioły, znacznie rzadziej używanej od czasownika jąć, przetrwał regularny
wokalizm nagłosowy. Tak więc nie widzę powodu do kwestionowania poglądu, że w nazwie jemioły tkwi pie. *em-.
A oto drugi przykład. Miliony Polaków wymawiają słowo nauka jako
dwusylabowe, tzn. nau-ka, czyli na´ka, i ja osobiście nie widzę w tym nic
zdrożnego (Mańczak 2005), jednak specjaliści od poprawności językowej
mój artykuł przemilczeli (a zmowa milczenia to potężna broń) i idąc w ślady
Doroszewskiego, nadal w sposób mniej lub bardziej stanowczy zalecają wymowę na-u-ka. Przede wszystkim należy podkreślić, że wymowa na´ka nie
jest czymś izolowanym, ale jest tym samym, czym w gwarach bardzo rozpowszechniona wymowa chałupa jako cha´pa czy dziewucha jako dzie´cha
lub dzio´cha. Rozwój na-u-ka > na´ka uwarunkowany jest częstym użyciem, o czym się można przekonać, zaglądając do słownika Kurcz i innych
(1990), według którego to słownika frekwencja wchodzących w grę wyrazów
przedstawia się następująco: nauczanie 18, nauczyciel 71, nauczycielka 9,
39
K
Rzekoma różnica między zaimkami celtyckimi a polskimi
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
nauczycielski 15, nauczycielstwo 5, nauczyć 11, nauczyć się 20, ale na´ka
193, na´kowiec 28, na´kowo 5, na´kowo-badawczy 9, na´kowo-techniczny
10, na´kowy 146. Średnia częstość użycia słów zawierających na-ucz- wynosi 21, natomiast średnia frekwencja wyrazów zawierających na´k- – 65, co
dowodzi, że wymowa na´k- powstała na skutek częstego użycia.
W trójkącie samogłoskowym samogłoska i zajmuje położenie podobne do
położenia samogłoski u i dlatego paralelnie do spowodowanego frekwencją
rozwoju u > ´ obserwujemy również częstością użycia spowodowany rozwój
i > j. Zazwyczaj i po samogłosce się zachowuje, por. przyimek, zaimek, zaimponować, zaimprowizować, zainicjować, zainkasować, zainteresować, zaiste, zaistnieć, uiścić, wyizolować, doigrać się, poigrać, czy fakt, że w słowniku pod redakcją Doroszewskiego jest 126 czasowników na -oić typu doić.
Jednak wyjątek pod tym względem stanowią derywaty od dwu bardzo często
używanych czasowników, a mianowicie iść i imać się: najść, zajść, obejść,
nadejść, odejść, podejść, wejść, zejść, rozejść się, wzejść, przejść, odnajdywać itd., zajmować, obejmować, przejmować, odejmować, ujmować, pojmować itd. czy sejm, rozejm, ujma. Redukcja i do j trafia się także w nazwach
geograficznych, por. kraina, ale Krajna, choina, ale Chojny, Chojnice. W języku ogólnopolskim kraina używane jest bez porównania częściej od Krajna
i podobnie jest z choina w stosunku do Chojny, Chojnice, nie można jednak
zapominać o tym, że w języku mieszkańców Krajny czy Chojnic sytuacja
przedstawia się odwrotnie. Słowo ruina wymawiane jest nie tylko ru-i-na,
ale i ruªna, a poza tym istnieje tylko rujnować. W często używanym słowie chrześcijanin nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją
przejawił się w zaniku i. Że co do tego nie może być wątpliwości, najlepiej
o tym świadczy akcentuacja gen. plur. 'chrześcijan, nikt przecież nie mówi
*chrześ ' cijan. A czyż redukcja chrześcijanin do [chrześćjanin] nie przypomina redukcji dziewucha do dzie´cha, dzio´cha?
Obok nieregularnego rozwoju fonetycznego spowodowanego frekwencją
istnieje inny, od dawna znany nieprawidłowy rozwój fonetyczny, na który
się składają asymilacje, dysymilacje, metatezy, haplologie, zmiany spowodowane ekspresywnością czy hiperpoprawnością. Otóż zmiany te mają to do
siebie, że w różnych językach zachodzą w najprzeróżniejszych słowach. Np.
pol. zmierzch (z ch zamiast k) wykazuje nieregularną zmianę spowodowaną
hiperpoprawnością, ale wątpliwe jest, czy w jakimś innym języku indoeuropejskim wyraz o tym znaczeniu uległ również zmianie spowodowanej hi-
Witold Mańczak
K
40
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
perpoprawnością. W pol. pokrzywa zaszła metateza i znowu możliwe jest, że
mało jest języków na świecie, w których by w słowie o tym znaczeniu doszło
do metatezy. Tymczasem nieregularne zmiany fonetyczne spowodowane frekwencją charakteryzują się tym, że w różnych językach nieraz przebiegają
paralelnie, co się tłumaczy faktem, że najczęściej używane wyrazy są wszędzie mniej więcej te same. Np. czasownik oznaczający mówienie w wielu
językach wykazuje nieregularne redukcje, por. pol. mówić < mołwić, dial.
pada < powiada, pedział < powiedział, stpol. pry < prawi, ros. govorit, które
się w gwarach skraca do gryt > gyt, fr. parler i wł. parlare < łac. parabolare, łac. ajo < *agiō, ang. speak z nieregularnym zanikiem r, które przetrwało
w niem. sprechen, czy ang. says, said z nieprawidłową monoftongizacją dyftongu, który się zachował w rzadziej używanym lays, laid.
W związku z tym warto zwrócić uwagę na to, że obok pol. dial. cha´pa
nieregularnie zredukowane chalpa pojawia się w gwarach czeskich i rosyjskich (w Karelii). Także kontynuanty łac. casa ‘dom’ w językach romańskich
wykazują niekiedy nieregularne redukcje, por. fr. chez, wł. dial. ca, sthiszp. en
cas czy retoromańskie akamia ‘u mnie w domu’. Hol. thuis ‘w domu’ powstało ze skrócenia tehuis. Szwedzki przyimek hos jest nieregularnie zredukowaną postacią rzeczownika hūs ‘dom’. Wreszcie nie od rzeczy będzie wspomnieć o tym, że we wszystkich językach słowiańskich występujące doma
wywodzi się od loc. sg. *domōu, która to forma regularnie przeszła w domu,
a nieregularnie (poprzez stadium *domō) skróciła się do doma. Nieregularne
jest też zaświadczone u Homera dō < *dōm.
Pol. dzie´cha, dzio´cha mają paralele w innych językach. Niem. Jungfer
‘dziewica’ powstało ze skrócenia juncvrouwe. Podobnie hol. juffer powstało
z jonkvrouw. Niem. Mädchen ‘dziewczyna’ jest zredukowaną postacią Mägdchen. W średnio-wysoko-niemieckim magetîn, magedîn skracało się do meitîtn, meidîn. Hol. meisje ‘dziewczyna’ ostatecznie wywodzi się od meiskijn.
Podobnie ang. maid ‘dziewczyna’ jest nieregularnie skróconą postacią maiden. Ang. wench ‘dziewucha’ powstało na skutek nieregularnej redukcji wenchel. Rum. fatǎ ‘dziewczyna’ skracane bywa do fǎ. W słowniku pod redakcją Trubaczowa jest wzmianka o tym, że w gwarach rosyjskich obok devuška
trafia się deuška.
Nie przychodzi mi na myśl żaden język, w którym by słowo ‘nauka’ doznało nieregularnej redukcji. Natomiast w związku z redukcją i do j w czasownikach typu pójść, odejść itp. bardzo łatwo przytoczyć przykłady na to,
41
K
Rzekoma różnica między zaimkami celtyckimi a polskimi
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
że wyraz znaczący ‘iść’ w różnych językach doznał nieregularnego rozwoju
fonetycznego spowodowanego frekwencją, por. łac. ambulare, z którego powstało fr. aller, wł. andare, hiszp. andar, prow. ana czy retoromańskie la, ma,
na (Mańczak 1974 i 1975). Również nieregularnie skrócone jest niem. gehen
czy ang. go (Mańczak 1987a).
Pol. Krajna ma też paralele w innych językach, por. ang. country (z nieregularną monoftongizacją dyftongu), rum. ţarǎ < łac. terra czy słoweń. dežela ‘kraj’ z nieregularnym zanikiem r, które przetrwało w država ‘państwo’.
Z pol. chrześcijanin (z nieregularnym zanikiem i) kojarzy się fakt, że w rosyjskim obok christianin ‘chrześcijanin’ istnieje krestьjanin ‘chłop’, przy czym
forma zredukowana jest używana bez porównania częściej od formy pełnej.
Elementarną zasadą pracy naukowej jest to, żeby badanych zjawisk nie
rozpatrywać w izolacji, ale żeby je rozpatrywać na możliwie jak najszerszym
tle. Przede mną różni ludzie zabierali głos w sprawie wymowy na´ka, ale
wszyscy oni rozpatrywali tę wymowę samą w sobie, nie dostrzegali żadnego związku między tą wymową a innymi zjawiskami (chciałoby się powtórzyć za poetą: takie widzi świata koło, jakie…). Ja pierwszy usiłowałem rozpatrzyć wymowę na´ka na szerszym tle, co mnie doprowadziło do wniosku,
że ponieważ nauka za naszych czasów odgrywa bez porównania większą rolę
niż w przeszłości, o nauce mówi się dziś znacznie częściej niż niegdyś i dlatego słowo nauka doznało nieregularnej redukcji, skracając się do na´ka. Oby
specjaliści od poprawności językowej zechcieli wreszcie przerwać zmowę
milczenia wokół mego poglądu i podjęli ze mną dyskusję, jeśli uważają mój
pogląd za błędny.
Bibliografia
W
YD
KURCZ I., LEWICKI A., SAMBOR J., SZAFRAN K., WORONCZAK J., 1990, Słownik frekwencyjny polszczyzny współczesnej, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
MAŃCZAK W., 1969, Le développement phonétique des langues romanes et la fréquence, Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
MAŃCZAK W., 1974, Une étymologie romane controversée: aller, andar, etc., Revue
roumaine de linguistique 19, s. 89–101.
MAŃCZAK W., 1975, Étymologie de fr. aller, esp. andar, etc. et calcul des probabilités,
Revue roumaine de linguistique 20, s. 735–739.
Witold Mańczak
K
42
NA
UK
OW
E
UM
MAŃCZAK W., 1977, Słowiańska fonetyka historyczna a frekwencja, Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
MAŃCZAK W., 1987, Frequenzbedingter unregelmäßiger Lautwandel in den germanischen Sprachen, Wrocław: Ossolineum.
MAŃCZAK W., 1987a, Etymologie von gehen und stehen, Kwartalnik Neofilologiczny 34, s. 3–10.
MAŃCZAK W., 2005, Wymowa słowa nauka, Poradnik Językowy, z. 3, s. 3–7.
STALMASZCZYK P., 2006, Przyimki zaimkowe i konstrukcje posesywne w nowożytnych językach celtyckich, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 62,
s. 157–171.
Différence prétendue entre les pronoms celtiques et les pronoms polonais
(r é s u m é )
W
YD
AW
NI
C
TW
O
Dans les langues celtiques, le groupe préposition + pronom personnel se soude en
un seul mot, cf. irlandais orm ‘sur moi’, ort ‘sur toi’, air ‘sur lui’, uirthi ‘sur elle’, etc.
Le but du présent article est d’attirer l’attention sur le fait que, contrairement à ce qu’on
affirme, la situation est semblable en polonais si, faisant abstraction de la graphie, on
considère la prononciation. En polonais, on écrit na mnie ‘sur moi’, na tobie ‘sur toi’,
na nim ‘sur lui’, etc., mais on prononce * 'namnie, *na 'tobie, * ' nanim, etc. c’est-àdire que le groupe préposition + pronom personnel se soude en un seul mot, accentué
toujours sur la syllabe pénultième. L’auteur explique cette évolution, aussi bien dans
les langues celtiques qu’en polonais, par ce qu’il appelle développement phonétique
irrégulier dû à la fréquence d’emploi.