w zakresie żywienia

W ZAKRESIE ŻYWIENIA
P
rzy Katedrze i Klinice Endokrynologii Collegium Medicum ochronnie w procesach zapalnych i nowotworowych. Ciężki nieUniwersytetu Jagiellońskiego został powołany Ośrodek dobór jodu w ciąży może doprowadzić do nieodwracalnego niedoWspółpracujący ze Światową Organizacją Zdrowia.
rozwoju mózgu u płodu i do kretynizmu. Stan ten – obserwowany
Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization Polsce jeszcze w okresie międzywojennym – został całkowicie
– WHO) powstała w roku 1948 jako specjalistyczna agencja wyeliminowany przez profilaktykę jodową, ale umiarkowany
Organizacji Narodów Zjednoczonych. Działania WHO dotyczą niedobór jodu prowadzi do obniżenia wyższych funkcji mózgu,
ochrony zdrowia i obejmują dziedziny o dużym znaczeniu spo- jak zdolność uczenia się, zapamiętywania i kojarzenia oraz obniża
łecznym. Składają się na to następujące kierunki działań:
w istotnym stopniu miernik tych funkcji – iloraz inteligencji.
1. Wczesna diagnostyka i epidemiologia chorób o znaczeniu Niedobór jodu prowadzi do powiększenia tarczycy – tzw. wola,
społecznym związanych z czynnikami zakaźnymi, niedoborami zwiększa częstość chorób tarczycy, w tym raka tarczycy, a także
pokarmowymi lub stylem życia.
raka żołądka. Badania epide2. Określenie czynników rymiologiczne przeprowadzone
zyka chorób zakaźnych (bakterie,
w latach 1992–1993 u dzieci
wirusy, pasożyty) oraz chorób
szkolnych wykazały stan enniezakaźnych i niedoborowych
demii wola, którego częstość
(czynniki pokarmowe, styl życia,
w obszarze Sudetów osiągnęła
nawyki i nałogi). Standaryzawartość ponad 50 procent, a stan
cja wskaźników biologicznych
endemii w Polsce został okrei leków związanych z rozpoznaślony jako średnio ciężki, poza
waniem i monitorowaniem tych
obszarem nadmorskim, gdzie
chorób oraz opracowanie ich
stwierdzono lekkie nasilenie
modeli zapobiegania i leczenia.
endemii. W 1991 roku w poro3. Organizacja i wspieranie
zumieniu z Ministerstwem Zdrowszelkich akcji humanitarnych
wia Zarząd Główny Polskiego
o znaczeniu społecznym w zaTowarzystwa Endokrynologiczkresie ochrony zdrowia, ochrony
nego powołał Polską Komisję ds.
środowiska i krzewienia oświaty
Kontroli Zaburzeń z Niedoboru
sanitarnej.
Jodu (PKKZNJ) pod przewod4. Współpraca z organinictwem prof. Zbigniewa Szyzacjami międzynarodowymi,
bińskiego z siedzibą w Katedrze
rządowymi, pozarządowymi,
i Klinice Endokrynologii CM
uniwersytetami, instytutami
UJ w Krakowie. Na wniosek
naukowymi oraz z niezależnymi
Komisji minister zdrowia wygrupami ekspertów.
dał w 1996 roku zarządzenie
o powszechnym jodowaniu soli
Jedną z form współpracy jest
tworzenie ośrodków współpracukuchennej (30 ± 10 mg KI/1kg
jących z WHO przy jednostkach Dokument powołujący Ośrodek Współpracujący ze Światową Orga- soli). Komisja sprecyzowała rówrządowych, pozarządowych oraz nizacją Zdrowia w zakresie Żywienia – World Health Organization nież pozostałe elementy modelu
Cooperating Centre (WHOCC) for Nutrition
naukowo-badawczych o profilu
profilaktyki jodowej, obejmujące
zadań odpowiadającym celom WHO. We wrześniu 2008 roku jodowanie odżywek dla noworodków niekarmionych piersią oraz
Regionalne Biuro WHO dla Europy w Kopenhadze powołało stosowanie dodatkowej dawki (0,10–0,15 mg) jodu u ciężarnych
Ośrodek Współpracujący ze Światową Organizacją Zdrowia i karmiących kobiet. Prowadzone pod nadzorem PKKZNJ badania,
w zakresie Żywienia – World Health Organization Cooperating koordynowane przez Oddział Kliniczny Kliniki Endokrynologii
Centre (WHOCC) for Nutrition. Ośrodek ten działa przy Kate- Szpitala Uniwersyteckiego CM UJ, wykazały wybitną poprawę
drze i Klinice Endokrynologii Collegium Medicum Uniwersy- w zakresie stwierdzanych poprzednio skutków niedoboru jodu.
tetu Jagiellońskiego. Klinika Endokrynologii (wtedy Akademii W najmłodszej grupie, dzieci szkolnych w wieku 6–8 lat, częstość
Medycznej w Krakowie) powstała w roku 1970, w roku 1993 wola endemicznego spadła poniżej 5 procent, a więc poniżej progu
została przekształcona w Katedrę CM UJ.
endemicznego, a konferencja ekspertów WHO i Międzynarodowej
Od początku działalności zespół pracowników naukowych Komisji ds. Niedoboru Jodu przesunęła Polskę do grupy krajów
prowadził prace nad niedoborem jodu, profilaktyką jodową europejskich z prawidłową podażą jodu na poziomie populacyjnym.
i epidemiologią chorób tarczycy. Niedobór jodu grozi poważ- W ślad za rekomendacjami WHO (Paryż 2006, Luxemburg 2007)
nymi konsekwencjami na poziomie populacyjnym. Jod jest dotyczącymi konieczności wybitnego ograniczania spożycia soli
podstawowym składnikiem hormonów tarczycy – tyroksyny (50–60 procent) jako czynnika ryzyka nadciśnienia i miażdżycy,
i trojjodotyroniny, które regulują wszystkie szlaki przemiany a jednocześnie będącego w Polsce głównym nośnikiem jodu w momaterii i wywierają decydujący wpływ na rozwój mózgu. Jest delu profilaktyki zostało opracowane wraz z Instytutem Żywności
również jednym z najsilniejszych przeciwutleniaczy, działa więc i Żywienia Stanowisko w sprawie podjęcia inicjatywy spożycia soli
ALMA MATER
95
w Polsce. Integralną część tego dokumentu stanowi modyfikacja
modelu profilaktyki jodowej w Polsce, polegająca na wprowadzeniu
jodowania pasz zwierząt hodowlanych dla uzyskania wyższego
stężenia jodu w mleku oraz promocja mineralnych i stołowych
wód jodowanych. Rozwiązania te – pierwsze w Europie jako odpowiedź na rekomendacje WHO – dały podstawę do powołania
Ośrodka Współpracującego ze Światową Organizacja Zdrowia
(WHOCC) przy Katedrze i Klinice Endokrynologii CM UJ.
Główny obszar działania programu WHOCC to opracowanie
i sprawdzenie modelu łączącego ograniczenie spożycia soli
z efektywną profilaktyką jodową, co stanowi strategiczny
problem w Europie zwłaszcza w odniesieniu do kobiet w ciąży.
Drugim obszarem działania są programy prewencyjne cukrzycy
typu 2, nadciśnienia i miażdżycy. Choroby te określane są jako
epidemie XXI wieku. Powikłania miażdżycy i cukrzycy typu
2 są najczęstszą przyczyną zgonów w wysoko rozwiniętych,
uprzemysłowionych krajach. Także w Polsce problem ten
narasta lawinowo. W 2003 roku w oparciu o wyniki programu
wdrożeniowego projektu zamawianego przez ministra zdrowia
Prewencja pierwotna i wtórna oraz jej wpływ na wskaźniki
epidemiologiczne i ekonomiczne w 1 i 2 typie cukrzycy w populacji polskiej (nr PBZ-018-11) określono częstość cukrzycy
typu 2 na poziomie endemicznym. Do programu przesiewowego
dołączono program interwencji niefarmakologicznej dla osób
z zaburzeniami tolerancji lipidów lub węglowodanów, natomiast
od 2004 roku prowadzona jest także późna kontrola efektów tej
interwencji. Powyższy model kwalifikacji do badań biochemicznych oparto na modelu badaczy fińskich Jaany Lindström i Jaakko
Tuomilehto. Analiza wyników dwóch pierwszych lat programu
wykazała wysoką skuteczność tego modelu. Zastosowanie sy-
stemu przesiewu wzorowanego na modelu fińskim pozwoliło
włączyć część zbadanej w ramach programu populacji Krakowa
do realizowanego w ramach Programu Zdrowia Publicznego
UE i koordynowanego przez Wydział Zdrowia Publicznego
Uniwersytetu w Helsinkach międzynarodowego programu Diabetes in Europe – Prevention using lifestyle physical activity and
nutritional intervention – DE-PLAN, jak również do programu
Development and implementation of a European Guidline and
training standards for diabetes prevention – IMAGE koordynowanego przez dr. Petera Schwarza z Instytutu Technologicznego
w Dreźnie. Do udziału w programie kwalifikowani byli mieszkańcy Krakowa, którzy ukończyli 25. rok życia i u których do chwili
badania nie stwierdzano cukrzycy ani miażdżycy i jej sercowonaczyniowych powikłań. Do roku 2008 przebadano łącznie 38
358 osób w wieku od 20. roku życia wzwyż. W badanej grupie
w trakcie wykonywanych badań stwierdzono wysoką częstość
czynników ryzyka. I tak, u 2,6 procent wykryto po raz pierwszy
cukrzycę typu 2, u 42,9 procent nadwagę, u 20,6 procent otyłość,
u 68,7 procent podwyższony poziom cholesterolu i u 40 procent
nadciśnienie tętnicze. Uzyskano wysoką efektywność programu
interwencyjnego, gdzie w II etapie ponad 80 procent badanych
odpowiedziało pozytywnie. U większości chorych uzyskano obniżenie częstości czynników ryzyka: nietolerancja węglowodanów
zmniejszyła się z 64 procent do 24,7 procent, częstość cukrzycy
z 17,2 do 13,4 procent, ogółem przestało palić 11,6 procent kobiet
i 21,5 procent mężczyzn.
Oba omówione wyżej obszary badań zostały objęte czteroletnim programem działania (Terms of Reference) Ośrodka
Współpracującego z WHO.
Zbigniew Szybiński
Członkowie Zespołu WHOCC: prof. Zbigniew Szybiński – kierownik zespołu, dr hab. Alicja Hubalewska-Dydejczyk
– kierownik Katedry i Kliniki Endokrynologii CM UJ, dr hab. Filip Gołkowski, dr med. Małgorzata Trofimiuk, dr med.
Monika Buziak-Bereza, dr med. Marta Matyja, dr med. Aleksandra Gilis-Januszewska.
O ZASADACH PRAWIDŁOWEJ DIETY
Przez żołądek do serca, przez talerz do zdrowia – to tytuł wykładu wygłoszonego przez prof. Martę Doleżal
w Klubie Stowarzyszenia Absolwentów UJ 15 stycznia br.
Podczas wykładu prof. Doleżal przypomniała niezaprzeczalną wartość dla zdrowia tradycji żywieniowej opartej
na wielowiekowych obserwacjach i doświadczeniach (Majowie, Homer, Hipokrates), a związanej z warunkami
klimatycznymi i ekologicznymi produkcji żywności. Prelegentka zwróciła również uwagę, że według wskazówek nutrigenomiki dietę należy planować zgodnie z zapisem indywidualnych cech osobistego genomu, choć
na masową skalę sporządzanie takich zapisów nie jest jeszcze możliwe. W ostrym kontraście z przesłankami
zdrowego żywienia pozostają przemysłowe metody produkowania żywności (także konserwowanie, uzdatnianie
i nierzadko suplementacja) stosowane w rolnictwie, hodowli i przetwórstwie. Zagadnienie uzupełnia nieuczciwy
marketing i niewystarczająca kontrola jakości żywności, wynikająca z nadmiernie liberalnego prawa.
Jaśniejszym punktem są natomiast wyniki badań nad dietą zbudowaną w oparciu o składniki służące zdrowiu,
a także profilaktyka chorób cywilizacyjnych, na przykład nowotworów, poprzez aktywizację genów chroniących
przed zachorowaniem oraz wyciszanie genów zwiększających ryzyko choroby, a nawet wspomaganie leczenia
przez zwiększanie efektu chemioterapii (natural killers) oraz próby zmniejszania skutków ubocznych różnych
Prof. Marta Doleżal
typów terapii.
Wykład zilustrowany został planszami dotyczącymi grup produktów spożywczych (warzywa, owoce, przyprawy, typy mięs, rodzaje tłuszczów,
węglowodanów), które według badań naukowych mają pozytywne znaczenie w profilaktyce i przebiegu choroby w różnych typach raka. Wykład
zakończył się dyskusją, jak kształtować prozdrowotną multidietę dla osób w różnym wieku (również dzieci) i uczyć odrzucać wysoko przetworzone
produkty żywnościowe.
96
ALMA MATER