Sylwia Kamień - Tczew.Edu.PL

Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
Zamek Tczewski
W historii miasta Tczewa pozostaje bardzo trudny, do tej pory niewyjaśniony problem lokalizacji i
rozplanowania zamku księcia Sambora. Dyskusję wśród badaczy wywołuje niezwykłe wręcz
usytuowanie zamku na ulegającym wylewom Wisły terenie nadrzecznym.
W roku 1252 książe Sambor II przystępuje do budowy w Tczewie zamku. W celu wzniesienia budowli
księcia pozyskał pomoc Zakonu Krzyżackiego.
Zamek tczewski był najsilniejszą na Pomorzu Wschodnim w XIII wieku i pierwszą na tych terenach
budowlą zbudowaną z cegły.\1 Budowa trwała stosunkowo krótko, ponieważ prace zakończono w
1255 r. Jak podaje M. Bielecki opisując walkę o świecie w 1309 r.: „Zamek tczewski został zbudowany
w dolinie Wisły przez księcia Sambora, na wzór zamków krzyżackich. Otoczony murem i fosą, od
zachodu graniczył z miastem, które obejmowało przestrzeń 6 hektarów i było zamieszkane przez 50
rodzin. Obwarowane było wałem z częstokołem i prawdopodobnie otoczone fosą. Dostęp do niego był
tylko od strony zachodniej, bowiem od wschodu oblewała je Wisła i chroniło strome zbocze wraz z
zamkiem, a od południa i północy trudno dostępne parowy”.\2 Po zamku zachowały się nieliczne opisy
i plany, które tylko częściowo wyjaśniają wygląd zamku i usytuowanie. Lustracje Prus Królewskich z
roku 1565 w aktach odnotowują, że siedziba starosty tczewskiego mieściła się obok młyna w
oddaleniu od dawnego zamku Sambora. Lustracja zawiera następujący opis pozostałości zamku: „
Tamże w murze miejskim jest zamek na placu mniemałem, spustoszały i zepsuwany, który był
zbudowany kosztem wielkim”.\3 Zachowały się również opisy stanu budowli zamkowej z minionych
stuleci. Wprawdzie tylko po części pokazują one wizję tego jednego z najstarszych pomników
architektury pomorskiej, ale i ten obraz należy do dziejów przestrzennego zagospodarowania Tczewa
w przeszłości.
Sporo informacji zawiera opis min zamku z 1739 roku w tłumaczeniu prof. Rozenkranza: „Zamek
usytuowany był na Dolnym Mieście przy Bramie Nizinnej poniżej klasztoru na skraju miasta. Widoczna
jest jeszcze dziś jedna ściana budowli, następnie równolegle do Wisły zachowała się połowa siedmiu
otworów okiennych – witrażowych, także ocenia się, że musiał to być znakomity zamek ...”.\4 Brama
Nizinna lokalizowana jest u zbiegu dzisiejszych ulic Chopina i Okrzei. Dalej prof. Rozenkranz w swojej
monografii miasta cytuje słowa dr Preussa, który w roku 1860 w swojej książce poświęconej dziejom
Tczewa, pisze: „Dzisiaj północna ściana zamku biegnąca w kierunku starego muru miejskiego
posiadała 186 stóp długości i osiąga wysokość od 6 do 10 stóp, zaś grubość muru wynosi 3 stopy. W
murze zachowało się pięć otworów z zachowanymi sklepieniami, a każdy otwór był 3 stopy szeroki i
3.5 stopy wysoki. Wschodni mur biegnący równolegle do koryta Wisły, o ile przyjąć go jako prastary
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/
Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
liczy 134 stóp długości, 8 wysokości i na 4 stopy gruby. Wewnątrz murów zachował się filar nośny. We
wnętrzu muru znajduje się rumowisko o grubości 3.5 stopy”.\5
Jak wynika z wyżej przytoczonych materiałów źródłowych zamek tczewski usytuowany był na terenie
zagrożony powodzią na Policach, na obszarze położonym u podnóża skarpy klasztornej, na wschód
od ulicy Zamkowej.
Usytuowanie także zamku budzi zastrzeżenia, gdyż jak wynika z ogólnych badań nad klimatem XIII
wieku, to właśnie w tym czasie przypada najbardziej wilgotny, obfitujący w opady okres. Wzmożona
suma opadów powodowała występowanie wód ze swoich koryt rzecznych. Przeciw takiemu miejscu
lokalizacji przemowie również powszechnie przyjmowania zasada średniowiecznej militarności, że
miasta nie mogły być lokowane wyżej niż obronne zamku.
Być może w tym przypadku znajdziemy wyjątek, gdyż połączenie osady rzemieślniczo – rybackiej
(„Dolne Miasto”) położonej na terenie nadrzecznym z ośrodkiem na skarpie („Górne Miasto”),
pociągało za sobą zmniejszenie obronności miasta, którego obwarowań nie można było ograniczyć do
korzystnie ukształtowanej skarpy. Objęcie wspólnym murem dwóch tak różnie położonych dzielnic
wyrazem ustępstwa czynników bezpieczeństwa na rzecz momentów gospodarczych.\6
W 1976 r. Haftka próbował wysunąć hipotezę o lokalizacji zamku na wzgórzu w rejonie dzisiejszego
kościoła Św. Stanisława Kostki. Jednak po głębokim przebadaniu tego rejonu stanął na stanowisku
umiejscowienie zamku na terenie nadrzecznym\7 lub w najbliższej okolicy.
Analiza terenu dawnego miasta i okolic w ostatnim czasie daje możliwość wysunięcia nowej hipotezy
lokalizacji zamku. Tereny przyległe do obszarów średniowiecznego Tczewa często przez
dziesięciolecia ulegały pracom niwelacyjnym. Jednakże analizując pracę p. Z. Nawrockiego „Tczew –
studium urbanistyczno-historyczne” można wysunąć i utrzymać nową lokalizację samborowgo zamku.
Nawrocki upatrzył lokalizację zamku na miejscu obecnego Liceum Katolickiego, a dawnego Liceum
Medycznego. Wg niego w tym miejscu krzyżował się trakt prowadzący przez miasto w stronę portu i
przeprawy przez Wisłę z drogą boczną omijającą miasto po jego południowej stronie, a prowadzącą
od skrzyżowania traktów w rejonie dzisiejszego placu Józefa Piłsudskiego. Port i przeprawa przez
Wisłę w stronę Malborka znajdowała się w kierunku wschodnim i południowo wschodnim, w rejonie
ulicy Chopina nad Wisłą, przypuszczalnie od drugiej połowy XIV w. i od tego czasu do XIX w. taki
charakter ten rejon miasta posiadał.
Port i przeprawa zapewne od drugiej połowy XIV w. przesunięte zostały w to miejsca z terenów
położonych bardziej na północ, gdyż w tym miejscu krawędź wysoczyzny dochodziła do koryta Wisły,
teren był podniesiony i w tym czasie nie podlegał zamuleniu, co jak zdaje się miało miejsce w XIII i XIV
w.
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/
Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
Z pierwotnej zabudowy przedmieścia tego obszaru nic się do dnia dzisiejszego nie zachowało.
Dzisiejszy układ ulic powstał w wyniku regulacji przeprowadzonej w pierwszej połowie XIX w. \8
Obecne Liceum stoi na cyplu wysoczyzny, który przypuszczalnie w okresie poprzedzającym budowę
murów obronnych w drugiej połowie XIV w. znajdował się poza obszarem miasta obwałowanego. Taki
cypel mógł być wykorzystany np. jako miejsce obronne.\9
Hipoteza lokalizacji zamku Sambora II w tym rejonie przymocowane było przez prof. UG St.
Mielczarskiego. Być może teren, który przez dziesiątki lat ulegał przeobrażeniom, miał zupełnie inny
kształt. W rejonie tym umiejscawia się bieg murów obronnych wg badań archeologicznych i
topograficznych. Porównując te przypuszczenie chociażby z lustracjami z 1565 r., które opisują
pozostałości po zamku w murach miejskich, można również brać pod uwagę taką hipotezę,
zmniejszającą do ostatecznego umiejscowienia książęcego zamku.
Jedna z ulic starego miasta nosi nazwę Zamkowej, co przyczynia się do podejmowania próby
lokalizacji zamku właśnie w tym miejscu. Trzeba jednak również przyjąć stwierdzenie, że mogła być to
drogą wiodąca wzdłuż Wisły do Zamku.
Jednak przyjmując za wiarygodne wyżej podane dokumenty, mażna przyjąć za miejsce lokalizacji
zamku, tereny położone na południowo – wschodnim i wschodnie rejony od skarpy lokowanego w XIII
w. W miejscu tym znajdowała się również przeprawa przez Wisłę, a jednym z zadań zamku była
kontrola ruchu na rzece.
Zakończenie spekulacji pomiędzy uczonymi może nastąpić dopiero wtedy, gdy zostaną
przeprowadzone odpowiednie zaproponowane badania archeologiczne w przypuszczalnych
miejscach usytuowanie zamku Sambora II. Na pewno będą one bardzo korzystne z uwagi na
kolosalne zmiany w ukształtowaniu powierzchni jakie zostały dokonane od wieków.
mgr Jan Majewski
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/