ROZDZIAŁ 22 TWORZENIE GRUP PRODUCENCKICH JAKO

Lucyna Szczebiot-Knoblauch
ROZDZIAŁ 22
TWORZENIE GRUP PRODUCENCKICH JAKO PRZEJAW
PRZEDSIĘBIORCZOŚCI WIEJSKIEJ
1. Wstęp
Łączenie się (integrowanie) uczestników życia gospodarczego w celu osiągnięcia
lepszych wyników gospodarowania nie jest nowym zjawiskiem. Potrzebę podejmowania
wspólnego działania łączącego środki, pomysły i pracę różnych, często obcych sobie osób
dostrzegano już w czasach starożytnych, kiedy to partnerzy łączyli się zarówno w celach
zarobkowych jak i dla ochrony swoich interesów1. W połowie XX w. nastąpiła ekspansja
procesów integracyjnych; państwa zaczęły się łączyć w bloki polityczne i ekonomiczne. W
latach 80. i 90. pojawiła się integracja regionalna, która przekroczyła granice krajów i stała się
zjawiskiem światowym, powstały wówczas struktury o zasięgu międzynarodowym2.
Idea powoływania grup producenckich przez rolników znana jest od kilku wieków.
Jednak ostatnie kilkadziesiąt lat nadało jej nowe znaczenie, ponieważ potrzeba integracji
poziomej rolników znajduje swoje źródło w mechanizmach gospodarki rynkowej, w której
producenci muszą podejmować decyzje gospodarcze uwzględniając sytuację na rynku. Na ten
stan rzeczy ma wpływ przede wszystkim prawo podaży, popytu i ogromna konkurencja, czyli
czynniki decydujące o sprzedaży w ogóle, jak i poziomie cen. Każdy bowiem producent dąży
do uzyskania jak najwyższego dochodu w danych warunkach rynkowych, którego wysokość
zależy przede wszystkim od wielkości wpływów ze sprzedaży i kosztów produkcji3.
Od początku lat 90. kiedy zaczęto mówić i pisać o najpopularniejszej do tej pory
formie integracji jaką są grupy producenckie, w Polsce nie było jeszcze odpowiedniej ustawy,
definiującej to pojęcie, przyjęto zatem nazwę „grupa producencka”, która zgodnie z
określeniem używanym w literaturze zachodniej dotyczy wszystkich zintegrowanych działań
grupowych rolników, podejmujących wspólną działalność przyjmujących formę prawną w
postaci: stowarzyszenia, zrzeszenia, spółdzielni bądź spółki.
2. Przedsiębiorczość a powoływanie grupy producenckiej
Szczególną uwagę należy zwrócić na sytuację, w której podejmuje się decyzję o
powoływaniu grupy producenckiej. Będzie ona miała miejsce wówczas, gdy pewna grupa
osób ujrzy w tym rozwiązaniu możliwość poprawy swojej sytuacji produkcyjnej, handlowej i
1
P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR,
Szepietowo 1999, 34-37.
P. Chałupka, Metodyka tworzenia i funkcjonowania grup producentów trzody chlewnej – aspekty
ekonomiczne, organizacyjne oraz prawne, AR, Poznań 1999, s. 28-31.
2
W. Kamiński, Ekonomika i organizacja przemysłu spożywczego, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa
1984, s. 72-75.
J. Małysz, Procesy integracyjne w agrobiznesie (ABC integracji), Centrum Edukacji w Rolnictwie, Poznań
1996, s. 41-43.
A. Woś, Agrobiznes. Makroekonomia, Wyd. Key Text, Warszawa 1996, s. 112-114.
3
A. Kucab, Grupy marketingowe w rolnictwie, ODR, Bonin 1997, s. 17-19.
A. Kucab, Grupy producenckie – wspólne handlowanie!, Informator ODR, Bonin 1997, s. 23-37.
Z. Szalczyk, Dlaczego grupy producenckie. Poradnik Gospodarski 2/1999, s. 4-7.
238
Lucyna Szczebiot-Knoblauch
finansowej. Niezbędny warunek do utworzenia grupy stanowić będzie jedynie obecność na
danym obszarze co najmniej kilku przedsiębiorczych rolników produkujących na skalę
towarową dany produkt, bądź grupę produktów i widzących niedogodność działania w
pojedynkę. Kolejnym ważnym elementem będzie posiadanie lidera – osoby przedsiębiorczej,
inicjatora działań, akceptowanego przez pozostałych członków grupy4.
Dobre przygotowanie organizacji (także do rejestracji zgodnej z wymogami Ustawy),
jak również jej dalsze działanie, zależeć będzie przede wszystkim od lidera (liderów), który
zechce poświęcić swój czas, a nierzadko i pieniądze, na pokierowanie pracami i praktyczne
ich wykonywanie. Wśród cech, które powinien posiadać lider grupy producenckiej można
wymienić5:
1. dostrzeganie w swojej społeczności istniejących problemów, niedoskonałości i posiadanie
pomysłów na ich rozwiązanie;
2. umiejętność zainicjowania i pokierowania działaniami zmierzającymi do rozwiązania
problemów;
3. umiejętność dbania o sprawiedliwy podział tego, co w trakcie działania powstanie.
Liderem może zatem zostać osoba o postawie przedsiębiorczej, która będzie posiadać
wizje zmian jakich może dokonać i która przez wywieranie wpływu na innych potrafi
pozyskać zwolenników i współpracowników gotowych do wspólnego działania. Ważne jest,
aby lider wierzył w sukces swojej misji, jak również dostarczał korzystnych wzorców
zachowań do naśladowania. Konieczność dla owocnego współdziałania stanowi także
zaufanie do osoby lidera, nie pomijając zaufania lidera do swoich współpracowników.
Do zadań każdego lidera należeć będzie wykorzystanie swoich przedsiębiorczych
umiejętności na efektywne lokowanie produktów grupy na rynku. Aby tego dokonać
powinien realizować następujące działania6:
a. prowadzić rozpoznanie rynku potencjalnych nabywców (odbiorców);
b. analizować czynniki wpływające na decyzje potencjalnych nabywców o kupnie bądź
rezygnacji z kupna oferowanych produktów;
c. wyróżniać swoją ofertę na tle ofert sąsiadów;
d. analizować, jakie atuty produktów należy poprawić, aby zwiększyć popyt na te produkty;
e. organizować dystrybucję w taki sposób, aby produkty były dostępne w czasie i miejscu
pożądanym.
Nie są to proste zadania, dlatego tak ważne jest znalezienie i wybór odpowiedniego
człowieka na lidera!
Jeżeli chodzi o samych członków grupy producenckiej, to mogą nimi zostać jedynie
osoby wzajemnie sobie ufające, lojalne i wierzące w przyszły sukces, a także zdecydowane na
4
M. Kramarz, Szkolenie liderów w programie GMINA. [w:] Kształcenie liderów społeczności wiejskich,
Fundusz Współpracy Agrolinia 2000, Warszawa 1997, s. 35-38.
J. Małysz, Integrowanie się rolników dla potrzeb organizacji rynku rolnego. [w:] Jednolity rynek, proces jego
rozszerzania, wyzwania i skutki dla polskiego rolnictwa, Red. A. Lewczuk. CROW ART, Olsztyn 1998, s. 70–
91.
W. Boguta, Funkcjonowanie zorganizowanych producentów na rynku – szanse i zagrożenia. [w:] Organizacje
producentów trzody chlewnej, jako element stabilizacji rynku wieprzowiny w Polsce i Unii Europejskiej.
WODR, Olsztyn 2000, s. 9-16.
5
K. Pieniążek, J. Seremak-Bulge, J. Arnfeldt, P. Cook, Poradnik dla osób poszukujących sukcesu w działaniach
grupowych na rynku rolnym, FAPA, Koszalin1997, s. 75-76.
R. Stach, L. Górniak,. Lider - znaczy kto? Idea przywództwa i koncepcja lidera społeczności wiejskiej. [w:]
Kształcenie liderów społeczności wiejskich, Ogólnopolska Konferencja. Fundusz Współpracy - Agrolinia
2000, Warszawa 1997, s. 71-81.
6
J. Adamczyk, Marketing i zarządzanie w agrobiznesie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej,
Rzeszów 1999, s. 57-59.
Tworzenie grup producenckich jako przejaw przedsiębiorczości wiejskiej
239
rezygnację z części własnej samodzielności na rzecz wspólnego działania grupowego, u
których nie może zabraknąć ducha przedsiębiorczości7.
3. Przesłanki tworzenia grup producenckich
Istotną przesłanką mobilizującą producentów rolnych do integracji poziomej będzie
możliwość czerpania korzyści ze zjawiska nazywanego synergią, czyli takiego „celowego
zestawienie dwóch lub większej ilości elementów, aby ich oddziaływanie wywoływało skutek
większy niż suma skutków wywoływanych przez każdy z elementów osobno”. Ta współpraca
i wzajemne oddziaływanie odrębnych działów w organizacji prowadzić będzie do większej
ich efektywności, niż gdyby każdy działał w oderwaniu od innych. Synergię można
zobrazować nieprawdziwym równaniem przedstawionym poniżej8:
2 + 2 = 4 + 1 lub 2 + 2 = 5
Równanie to ilustruje przewagę poprawnie zorganizowanego działania, polegającego
na celowym łączeniu się dla realizacji wspólnego celu produkcyjnego. Lewą stronę równania
stanowić będą części, w tym przypadku pojedyncze gospodarstwa, natomiast prawą stronę suma działania grupy producenckiej, czyli efekt organizacyjny synergii, który powinien być
większy od indywidualnego9.
Aby potwierdzić rozważania na temat efektu synergii, rozpatrzono najważniejsze
motywy jakimi kierowali się członkowie badanych w Polsce północno-wschodniej grup
producenckich w podjęciu decyzji o integracji. Główną przesłanką była przede wszystkim
chęć wzmocnienia swojej pozycji na rynku (rys. 1). Rolnicy zdawali bowiem sobie sprawę, że
pojedynczy producent to słaby partner (na rynku), w związku z czym nie ma szans, aby
przeciwstawić się zorganizowanej sile sfery skupu i przetwórstwa. Ankietowani rolnicy byli
świadomi także faktu, że grupa producentów rolnych może być postrzegana przez
producentów środków produkcji, usługodawców, zakłady przetwórcze, jako jeden duży
podmiot rynkowy gotowy do odebrania dużych ilości dóbr i usług oraz do dostarczenia
dużych i jednolitych partii produktów. Będzie więc solidnym i pewnym partnerem do
robienia interesów10.
7
J. Małysz, Procesy integracyjne w agrobiznesie (ABC integracji), Centrum Edukacji w Rolnictwie, Poznań
1996, s. 41-43.
P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR,
Szepietowo 1999, 34-37.
P. Chałupka, Metodyka tworzenia i funkcjonowania grup producentów trzody chlewnej – aspekty
ekonomiczne, organizacyjne oraz prawne, AR, Poznań 1999, s. 28-31.
Z. Szalczyk, Dlaczego grupy producenckie. Poradnik Gospodarski 2/1999, s. 4-7.
W. Boguta, Funkcjonowanie zorganizowanych producentów na rynku – szanse i zagrożenia. [w:] Organizacje
producentów trzody chlewnej, jako element stabilizacji rynku wieprzowiny w Polsce i Unii Europejskiej.
WODR, Olsztyn 2000, s. 9-16.
8
J. A. F. Stoner, R. E. Freeman, D. R. Gilbert, Kierowanie. PWE, Warszawa 1999, s. 213-216.
9
P. Chałupka, Działalność zespołowa producentów rolnych jako sposób łagodzenia negatywnych skutków
gospodarki rynkowej. Trzoda Chlewna 6/1999.
P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR,
Szepietowo 1999, 34-37.
P. Chałupka, Metodyka tworzenia i funkcjonowania grup producentów trzody chlewnej – aspekty
ekonomiczne, organizacyjne oraz prawne, AR, Poznań 1999, s. 28-31.
10
L. Knoblauch, R. Kisiel, Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup
producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 37-43.
240
Lucyna Szczebiot-Knoblauch
wzmocnienie pozycji
przetargowej
wspólne zaopatrzenie w
środki produkcji i inwestycje
zapewnienie zbytu
możliwość korzystania ze
szkoleń i wymiana
doświadczeń
chęć działnia w grupie i
namowa członków grupy
0
10
20
30
40
50
60
70
80
% ankietowanych
Wykres 1. Motywy decydujące o wstąpieniu do grupy producenckiej
Źródło: badania własne.
Na początku procesów transformacji ustrojowej panowała powszechna opinia wśród
producentów rolnych, że najważniejsze jest prawo wyboru partnera rynkowego, zapominając
o gwarancji zbytu. Obecnie, jak zauważa Woś (2001), sytuacja przedstawia się nieco inaczej.
Jak wynika z badań, dla zdecydowanej większości rolników (63%), to właśnie utrata
gwarancji zbytu stała się przesłanką integracji. Okazało się bowiem, że prawo wyboru
odbiorcy nie istnieje, a dodatkowo występują trudności ze zbytem. W warunkach przewagi
podaży nad popytem cała „moc” rynku znajduje się w ręku nabywcy, a nie sprzedawcy. Poza
tym wielu hodowców trzody chlewnej ma bogate doświadczenia ze współpracy, np. z małymi
ubojniami, które czasami oferowały wyższe ceny za żywiec, ale często po wahaniach na
rynku zawieszają swoją działalność, nie wypłacając, np. zaległych należności.
Dla wielu producentów ważne było posiadanie kontraktów, nawet indywidualnych,
których warunki są jednak wynegocjowane przez Zarząd grupy i będą jednakowe dla
wszystkich członków. Przyjęcie regulacji podaży, np. żywca wieprzowego dotyczących
jakości, ilości, terminu dostaw, cech zdrowotnych i cen zbytu, jakie nakłada zakład mięsny
daje pewność sprzedaży swojej produkcji i w mniejszym stopniu naraża na wahania cen, czy
wystąpienie trudności ze zbytem.
Mówiąc dalej o czynnikach przyświecających działaniu w zespole producenckim nie
sposób pominąć szans na uzyskanie wyższych dochodów (poprzez obniżkę kosztów, wyższe
ceny zbytu). Dzięki temu będzie można np. pozwolić sobie na inwestycje w gospodarstwach
(jest o tym przekonane 70% ankietowanych), tak istotne dla skutecznej konkurencji. Co piąty
ankietowany członek grup producenckich wskazywał też, że kierował się również samą
chęcią działania w takiej organizacji poznania czegoś nowego, mobilizacji w zakresie
podnoszenia efektywności i jakości produkcji11.
11
L. Knoblauch, R. Kisiel, Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup
producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 48-51.
Tworzenie grup producenckich jako przejaw przedsiębiorczości wiejskiej
241
Korzyści z przedsiębiorczości
Współdziałanie rolników w formalnych grupach producentów pozytywnie wpływa na
organizację i działalność rynku rolnego. W tym obszarze najważniejszą korzyścią będzie
planowanie i dostosowywanie produkcji do popytu pod względem ilości, asortymentu i
jakości. Integracja wiązać się będzie jednak przede wszystkim ze wzrostem konkurencyjności
rolników na rynku, która powinna dotyczyć12:
1.
ograniczenia bądź wyeliminowania liczby pośredników z rynku;
2.
budowy trwałych powiązań kooperacyjnych z odbiorcami, sprzyjających stabilizacji
produkcyjnej poszczególnych gospodarstw;
3.
ułatwienia dostępu do informacji rynkowej;
4.
dostosowania produkcji do przetwórstwa (standaryzacja produkcji oraz odpowiednie
przygotowanie do sprzedaży);
5.
wspólnej promocji i zbytu produkcji.
Doświadczenia krajów o silnie rozwiniętym ruchu organizacji producenckich wykazują,
że poprzez podejmowanie wspólnych działań producenci mogą stawić czoła coraz
trudniejszym warunkom gospodarowania, sprostać wyższym wymaganiom przemysłu i
konsumenta oraz silniejszej konkurencji, a w efekcie utrzymać swoje dochody na możliwie
wysokim poziomie13.
Potwierdzeniem powyższych rozważań mogą być przeprowadzone badania, z których
wynika, że organizowanie grup wśród producentów trzody chlewnej może przynosić szereg
korzyści. Do najważniejszych, które były odczuwane przez wszystkich zgrupowanych
respondentów, zaliczono poprawiającą się opłacalność produkcji i negocjacje umów na zakup
środków produkcji, włącznie z materiałem hodowlanym (rys. 2). Ponad 90% respondentów
wskazywało na kalkulowanie kosztów, które przed wstąpieniem do grupy nie występowało,
bądź nie miało dużego wpływu na ich działanie (obecnie podjęcie większości decyzji
poprzedzają wykonaniem prostej kalkulacji opłacalności, np. przed wprowadzeniem lepszych
i droższych mieszanek pasz do żywienia)14.
12
W. Tomiński, Grupa producentów rolnych, ODR, Płock 1998, s. 17-19.
J. Szczepańska, A. Machowicz, Kapitałowa integracja producentów trzody chlewnej w Koźminie
Wielkopolskim. Trzoda Chlewna 3/1999, s. 103-104.
E. Halicka, K. Retman, Przedsiębiorczość rolników wobec integracji z Unią Europejską - tworzenie grup
producentów rolnych. [w:] Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracji z Unią
Europejską. Red. K. Gutkowska i I. Ozimek. SGGW, Warszawa 2001.
13
P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR,
Szepietowo 1999, 34-37.
P. Chałupka, Metodyka tworzenia i funkcjonowania grup producentów trzody chlewnej – aspekty
ekonomiczne, organizacyjne oraz prawne, AR, Poznań 1999, s. 28-31.
W. Boguta, Cz. Siekierski., Grupy producentów rolnych jako czynnik doskonalenia produkcji i obrotu
produktami rolnymi. [w:] Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej. Zeszyty Naukowe SGGW,
Warszawa 43/2001, s. 45-56.
14
L. Knoblauch, R. Kisiel, Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup
producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 53-55.
242
Lucyna Szczebiot-Knoblauch
poprawa opłacalności produkcji
negocjacje warunków zakupu środków produkcji
kalkulowanie kosztów produkcji
pewniejszy zbyt produkowanych towarów
wspólne kredytowanie przedsięwzięć inwestycyjnych
przygotowanie do integracji z UE
wyższa cena sprzedaży i możliwość jej negocjacji
dostęp do informacji rynkowej i uczestnictwo w szkoleniach
mniejsze ryzyko działalności
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
% ankietowanych
Wykres 2. Korzyści wynikające z uczestnictwa w grupie producenckiej
Źródło: badania własne.
Ponad połowa respondentów za pozytywny skutek działania w grupie uznaje
rozpoczęcie przygotowania swoich gospodarstw do sprostania konkurencji z jaką przyjdzie
im się spotkać w UE, gdzie organizacje producentów są ważnym elementem rynku rolnego.
Działalność w grupie to również możliwość wymiany doświadczeń i uczenie się na
cudzych błędach (31%). Po dokładniejszym zapoznaniu się z tym zagadnieniem stwierdzono,
że blisko ¾ wszystkich członków trzodziarskich grup producenckich konsultowało między
sobą osiągane wyniki, dzieliło się swoimi doświadczeniami (np. wynikającymi z
popełnionych błędów w produkcji). Pozostali rolnicy przyznali się, że współpracowali z
innymi producentami, ale nie zawsze przekazywali wszystkie swoje spostrzeżenia.
Świadczyło to o sporym braku zaufania niektórych członków grupy wobec siebie, co mogło
być pozostałością z czasów, kiedy występowały ogromne trudności na rynku ze zbytem
żywca, a może było nawet objawem zawiści. Niewielu respondentów wskazywało na
mniejsze ryzyko działalności związane z grupowym funkcjonowaniem na rynku. Tej
odpowiedzi udzielali zaś prawdopodobnie ci producenci, którzy mieli złe doświadczenia i
wspomnienia z kontaktów z nieuczciwymi pośrednikami lub też z zakładami, które upadały
nie regulując należności za dostarczony żywiec.
Korzystny jest fakt, że dzięki zintegrowanej działalności ponad 97% ankietowanych
producentów trzody chlewnej było przekonanych o większej satysfakcji jaką mają ze swojej
pracy. Sama możliwość osiągania coraz lepszych rezultatów, dzielenia się swoimi sukcesami
i uczenie innych (aby np. nie popełniali podobnych błędów) może dawać powody do
zadowolenia15.
15
Knoblauch L., Kisiel R. Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup
producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 72-74.
Tworzenie grup producenckich jako przejaw przedsiębiorczości wiejskiej
243
Podsumowanie
Jednym z największych problemów w procesie przygotowań Polski do integracji z
Unią Europejską należy dostosowanie sektora żywnościowego, w tym rolnictwa, do nowej
sytuacji i wymogów. Urynkowienie gospodarki w naszym kraju doprowadziło do zmian
funkcjonowania gospodarstw rolnych, które zostały zmuszone do zmiany orientacji
produkcyjnej na rynkową (marketingową), gdzie najważniejszy jest rynek, a w nim finalni
nabywcy i ich potrzeby. W tej sytuacji jedynym sposobem obrony producentów jest zmiana
sposobu uczestnictwa w rynku, na którym spotykają się Ci, którzy tworzą ceny i Ci, którzy
muszą je akceptować. Do tych ostatnich zaliczamy producentów na tyle małych w stosunku
do całego rynku, że ich sprzedaż i zakupy nie mogą wpłynąć na ceny rynkowe. Są oni
zmuszeni do zaakceptowania lub odrzucenia ceny rynkowej, decydując się na określoną
wielkość sprzedaży lub zakupu. Rolnicy, którzy najczęściej są właśnie „cenobiorcami”, chcąc
wzmocnić swoją siłę przetargową muszą tworzyć organizacje, w celu wspólnej sprzedaży
wytworzonych produktów lub zakupu środków produkcji. Dzięki temu mogą stać się
„cenotwórcami”. Na wolnym rynku pozycję tę zajmują producenci na tyle znaczący w
stosunku do całości rynku, że ich sprzedaż i zakupy mają wpływ na cenę rynkową. Poprzez
swoje decyzje dotyczące zakupu, produkcji i sprzedaży, określają oni ceny rynkowe. Dlatego
też istotną przesłanką przy podejmowaniu decyzji o integracji, którą powinni kierować się
rolnicy, jest możliwość osiągnięcia pozycji „cenotwórcy”. Nie opłaca się bowiem być
biernym producentem Trzeba wykazać się pewną przedsiębiorczością w robieniu interesów,
np. poprzez funkcjonowanie w ramach grupy producenckiej.
Tworzenie grup producenckich jest propagowane w Polsce od kilku lat i pomimo
wielu argumentów przemawiających za powoływaniem takich organizacji, skala tego
zjawiska jest wciąż ograniczona. Należy więc pamiętać, że silna konkurencja, dobrze
zorganizowani rolnicy, wysoka jakość produkcji w UE stanowić będzie dużą przeszkodę dla
naszych producentów. Dlatego już dziś trzeba upowszechniać oraz zachęcać rolników do
tworzenia organizacji producenckich i wspólnej pracy, aby mieli możliwość konkurowania na
tamtejszym rynku. Można przypuszczać, że w przyszłości grupy producenckie staną się
jednymi z najważniejszych struktur w rolnictwie.