Pobierz / Czytaj
Transkrypt
Pobierz / Czytaj
WROC£AWSKIE TOWARZYSTWO NAUKOW E 141 R O Z P R A W Y K O M I S J I J Ê Z Y K O W E J XXXVII PL ISSN 0084-2990 IRENA SEIFFERT Uniwersytet Wroc³awski STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO ELEMENTY SYSTEMOWE UWAGI OGÓLNE Ukoñczona w 1937 roku powieæ Leopolda Buczkowskiego pt. Wertepy z powodu ingerencji cenzury oraz wybuchu wojny doczeka³a siê publikacji dopiero dziesiêæ lat póniej (Kirchner 1984: 117-118; 1996: 91; 2000;72). Obecne w utworze rzeczywiste nazwy miejscowoci, takie jak Majdan, Horynka, Winiowiec, Zbara¿ czy Poczajow, a tak¿e wodne, jak np. Seret, Sior³a, Ikwa i Horyñ oraz nazwa góry Makutra dowodz¹ niezbicie, ¿e autor uczyni³ miejscem akcji fragment wschodniego pogranicza przedwojennej Rzeczypospolitej, gdzie w 1905 roku przyszed³ na wiat, a nastêpnie z oko³o siedmioletni¹ przerw¹ na studia malarskie i czêciowo polonistyczne przebywa³ do roku 1944 (Nakwasza, Podkamieñ). Równie¿ ukazane w tekcie postacie mo¿na uznaæ za typowe, a jednoczenie charakterystyczne dla ludnoci wschodnich rubie¿y, na których od wieków miesza³y siê narodowoci, wyznania, kultury i jêzyki. Miejsce osiedlenia bohaterów jest tym szczególniejsze, i¿ jeszcze do niedawna zaledwie kilka kilometrów od ich domostw zbiega³y siê granice zaborów austriackiego i rosyjskiego (Encyklopedia Kresów: 248, 477). W wi¹tyniach i zagrodach, na polach i drogach Dolinoszczêsnej, Zaserecia, Supi³ek, Hrynianki, Pañkówki czy Szabasowej spotykamy jednak nie tylko ch³opów zajmuj¹cych rozmaite pozycje w tej zhierarchizowanej pod wieloma wzglêdami mikrospo³ecznoci, lecz tak¿e duchownych rzymsko- i grekokatolickich, sêdziego, lekarza, urzêdników i stró¿ów prawa (so³tys, wójt, przodownicy i posterunkowi), nauczycieli oraz innych jeszcze reprezentantów polskich w³adz, m. in. owiatowych. Niektóre z tych osób prowadz¹ dzia³alnoæ nielegaln¹, trudni¹ siê przemytem, kradn¹ konie i ryby, a ow³adniête zawici¹ niszcz¹ cudz¹ w³asnoæ, zabijaj¹ w z³oci b¹d ogarniête szaleñstwem stanowi¹ lokalne dziwad³a. Nad wiatem tym panuje narrator, ró¿ni¹cy siê od postaci sposobem mylenia i wypowiadania, zdystansowany i wyrastaj¹cy ponad rodowisko, które przedstawia, choæ jednoczenie jak pokazuje to warstwa leksykalna powieci niew¹tpliwie siê z niego wywodz¹cy. W³anie w partiach narracyjnych pewne okrelenia zosta³y ujête w cudzys³ów albo zapisane kursyw¹. Sygnalizuje to ich obcoæ lub niepe³n¹ asymilacjê z polszczyzn¹ Wysokiego Podola b¹d sugeruje, ¿e mamy tu do czynienia z nieoficjalnymi odpowiednikami pewnych nazw. Narrator czyni ponadto spostrze¿enia dotycz¹ce specyficznej intonacji w³aciwej idiolektowi jakiej postaci (np. pani Marusi, ¿ony ksiêdza ¯upana), demonstruj¹c tym samym w³asn¹ wiedzê o ró¿nicach pomiêdzy tzw. 142 IRENA SEIFFERT polszczyzn¹ kulturaln¹ a dialektem lokalnym, u¿ywanym w rozmaitych sytuacjach komunikacyjnych i z uwagi na to równie¿ niejednolitym, chocia¿by w zakresie wystêpuj¹cych formu³ grzecznociowych. Bohaterowie Wertepów to w wiêkszoci Polacy z Kresów oraz zwani te¿ Rusinami tamtejsi Ukraiñcy. Przynale¿noæ narodow¹ tych ostatnich podkrelaj¹ od czasu do czasu obecne w ich rozmowach wtrêty ukraiñskie. Zastosowana jednak przez pisarza stylizacja polega przede wszystkim na wywa¿onym pod wzglêdem ilociowym i jakociowym wykorzystywaniu g³ównie w dialogach najbardziej wyrazistych dla odbiorcy w³aciwoci wszystkich podsystemów polszczyzny kresowej, ³¹cznie z charakterystyczn¹ dla tej odmiany leksyk¹1. Autorowi przychodzi to tym ³atwiej, i¿ dokonuje wyboru w obrêbie odmiany, która jak pamiêtamy by³a jego pierwszym jêzykiem. Poni¿ej zostanie zaprezentowany wyodrêbniony z utworu materia³ fonetyczny, morfologiczny oraz sk³adniowy s³u¿¹cy wspomnianej stylizacji. Zestawiono go z treci¹ stosownych fragmentów monografii powiêconych dialektom i gwarom wschodniego pogranicza przedwojennej Polski, a w niektórych przypadkach równie¿ wybranych s³owników jêzyka polskiego, w tym S³ownika ortoepicznego Stanis³awa Szobera z 1937 r. Ze wzglêdu na ograniczon¹ objêtoæ publikacji zamieszcza siê tu w zasadzie tylko rejestr tych cech bez szczegó³owego objaniania ich istoty i przyczyn. Opisy te zawieraj¹ w wyczerpuj¹cym zakresie pozycje wymienione w Bibliografii. KRESOWE W£ACIWOCI FONETYCZNE Wokalizm W rozmowach postaci pojawiaj¹ siê przyk³ady zwê¿onej i podwy¿szonej artykulacji samog³osek rednich -e, -o, zrównanych z wysokimi -i, -y, -u. Jest to spowodowane takimi czynnikami, jak: a) tzw. redukcja samog³osek nieakcentowanych; w utworze realizacje takie s¹ ograniczone do pozycji wyg³osowej i niezbyt liczne, np. gaci (109)2, tobi (162), ali (164); anu (63), nu (96), tatu (101), Tomku (46)3, japkó (64)4; panowy (137)5; b) dziedziczenie dawnego e pochylnego tak¿e nie za czêste, np. wicie (36), ni (140), ty¿ (31), wiczka (137), kobito (118), ligaj (49), nalij (58); Sporadycznie wystêpuje wymowa y zamiast i po zdyspalatalizowanych na wzór ukraiñski spó³g³oskach wargowych m, w: z policajamy (138), panowy (137), przy czym y pojawia siê tu zarówno zamiast pierwotnego i, jak i pochodz¹cego z realizowanego w pozycji nieakcentowanej -e. W partiach narracyjnych spotykamy formy czasownika skwierczeæ z pierwotnym i przed r(rz): skwircza³o (56), skwircz¹c (77). Kilkanacie razy zdarza siê zapis wyg³osowego -ê jako zdenazalizowanego oraz zwê¿onego -i, -y; np. niespodzianki (57), chabety (59), dzwonnicy (123), proszy (147), nogi (76), rêki (165), albo w postaci grupy dwufonemowej -ym, -im: bednym (180), 1 Czêci u¿ytego w celach stylizacyjnych s³ownictwa i frazeologii dotyczy artyku³ Leksyka jêzykowego pogranicza w Wertepach Leopolda Buczkowskiego (w druku). 2 Cyfry w nawiasie oznaczaj¹ stronê, z której pochodzi cytowana forma wg wydania L. Buczkowski, 1973. 3 Tak¹ postaæ imiê przybiera równie¿ w partiach narracyjnych. 4 Taki zapis w tekcie! 5 Por. te¿ ni¿ej. STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO 143 przepim sia (46), b¹d w ródg³osowym po³o¿eniu nieakcentowanym jako -yn: obryncz (63), a nawet w pozycji akcentowanej przed spó³g³osk¹ palataln¹ jako -yñ: Bo¿yñciu (35). Wykrzyknik o! poprzedzany jest stale protetycznym elementem labialnym w: wo (np. 96, 104, 129, 132 itd.). W pojedynczych przyk³adach widoczne s¹: protetyczne j przed nag³osowym e-: Jewka (134) oraz h- przed -i: hidyczkowe (25). W wyrazach obcego pochodzenia zdarza siê niekiedy wypadanie samog³oski w nag³osie: eroplanów (69), truzów (138), a tak¿e w ródg³osie, gdzie zanika te¿ s¹siaduj¹ca spó³g³oska: konstucja konstytucja (138). Konsonantyzm W trzech przyk³adach dostrzegamy zgodn¹ z wymow¹ ukraiñsk¹ realizacjê spó³g³osek wargowych zmiêkczonych m, w jako twardych m, w: policajamy (138), panowy (137), weczór (94). Pojedynczy przyk³ad pokazuje leksykalne mieszanie wymowy sz z : przyszle (75), gdy¿ znalaz³o siê tu przed l. Wiejscy bohaterowie u¿ywaj¹ te¿ stale ukraiñskiej formy zaimka zwrotnego, tzn. sia i realizuj¹ go zapewne z s- prepalatalnym zazêbowym, a wiêc jako sa. Zgodnie ze stanem gwar zachodnioukraiñskich zaimek ten zachowuje te¿ ruchomoæ w czasownikach zwrotnych, np. nie gniewaj sia (99), kupa szkody narobi³a sia (75), ¿e sia buntuj¹ (138), ty sia poskar¿ (118). Jednostkowo wystêpuje wzorowana na ukraiñskiej wymowa r zamiast rz: bier (139). Sporadycznie spotyka siê miêkk¹ realizacjê ch w pozycji przed koñcówk¹ -ê, oddawan¹ w wyg³osie jako i6: pra¿uchi (163), muchi (125). W niektórych wyrazach pojawia siê w ródg³osie wtórne j lub t: ponajszczywali (75), wychytnê³a (50), czemu towarzyszy niekiedy upodobnienie s¹siedniej spó³g³oski: witkowañca wychowañca (149), tu wraz z hiperpoprawn¹ realizacj¹ ukraiñskiego wyjako wi-. Wystêpuje kilka form z upodobnieniami oraz odpodobnieniami spó³g³osek wewn¹trz wyrazów zachodz¹cymi w bezporednim s¹siedztwie i na odleg³oæ: a) lk > lg: wielgi (24); b) nz > ndz: bendzynowy (191); c) kk > tk: letkie (129); d) tw > kw: kwadra (14); e) mn > m³: trum³ê (139); f) r > l: malmurowa (73); g) r > n: antylerii (73). Trafiaj¹ siê wyrazy z uproszczeniami w obrêbie grup spó³g³oskowych: a) wst > st: stawaj (64); b) gd > d: dzie (66,132); c) wsp > sp: spólników (190. Niekiedy wystêpuj¹ formy z d³u¿szymi skróceniami: kie kiedy (95); bywa te¿, ¿e skróceniu towarzyszy przestawka i harmonia wokaliczna: telemacja legitymacja (50); do weczór! dobry wieczór (94). 6 Por. uwagi na ten temat w Wokalizmie. 144 IRENA SEIFFERT Zdarzaj¹ siê u¿ycia przyimka z rozszerzonego dodatkow¹ samog³osk¹ nieuzasadnion¹ artykulacyjnie, np. ze siebie (162), ze suszenia (76). Spotyka siê uproszczenia w wyg³osie przys³ówków: tera (97), zara (49, 80, 113, 136), wczora (35). KRESOWE ELEMENTY MORFOLOGICZNE Fleksja W tekcie Wertepów niektóre rzeczowniki maj¹ inny rodzaj gramatyczny lub/i liczbê ni¿ w polszczynie ogólnej: podniesiesz ten obryncz (63), zapisek urzêdowy (38), przywióz³ bañkê samogonki (11)7, poszuka³ mojej kaszkiety (189), naznosi³ licia (61), smarowa³ powid³em (55), pachn¹³ konopiem (181), sk³ad rupiecia (117), spojrza³ na dziup³o (139)8. Pojawiaj¹ siê liczne odstêpstwa w zakresie odró¿nienia form mêskoosobowych od ¿eñsko-rzeczowych, np. gdzie terminatory (69), [pch³y] zjedliby cz³owieka (96), [dzieci] sia k¹pali (114), [baby] mieli (129), pastuchy buszowali (159), k³aki wyroli (162), te parobki wrócili (164), dzieci zas³u¿yli (58), [dzieci] zjedli (56), konie nie chcieli (79), taki gospodarzy (138). W odmianie rzeczowników obserwujemy niekiedy u¿ycia nietypowych w danym przypadku lub/i kategorii semantycznej koñcówek fleksyjnych, np. ze stoga (57); tata szukam (50); zbili szybów (75), dokupcie linków (79), skiñcie jagodów (140), wszów nie masz (47), naznocie jajów (24); kulów szukaj¹ (191); cerkwia (25); przyszlê wnuczk¹ (75); pieni¹dzami (75). W ostatnim przyk³adzie dosz³o równie¿ do wyrównania tematu do jego postaci w pozosta³ych przypadkach. W odmianie zaimków sporadycznie zdarzaj¹ siê formy wzorowane na ukraiñskich: któryj staw (170), jakuj telemacju (50). Wród form czasowników wystêpuj¹cych w rozmowach bohaterów dostrzegamy zarówno postacie z innymi od ogólnopolskich, a w³aciwymi dla dialektu kresowego przyrostkami tematycznymi lub pozbawione takich przyrostków, jak i odmianê niektórych czasowników wed³ug innych koniugacji: lubieæ (143), gacie wdzieli (109)9, lubi siê czepiæ (61), szla sia (49), poobrzynujê (60), zmielisz (57), spam w stodole (137), dzie spaj¹ (66). Sporadycznie zdarzaj¹ siê formy czasowników niedokonanych i dokonanych u¿ytych w czasie teraniejszym i przysz³ym prostym utworzone podobnie jak czas przesz³y, tzn. na wzór wschodnios³owiañski, a wiêc poprzedzone odpowiednim zaimkiem osobowym: ja przyjmê (170), ja tobie powiem (35), ja dzier¿awiê (170), ja sia pytam (168), ja leczê (170), niekiedy realizowane te¿ z pominiêciem koñcówki osobowej: wy tego powinni wycharaszaæ (149). W trybie rozkazuj¹cym zastosowane w celach stylizacyjnych formy bywaj¹ albo utworzone od niew³aciwych postaci tematu, albo/i z u¿yciem nieodpowiedniej koñcówki, albo wreszcie pojawi³y siê one w z³ym kontekcie z punktu widzenia normy ogólnopolskiej, zgodnie jednak ze stanem panuj¹cym w dialekcie kresowym: zlazuj z pryczy i ul¿ywaj sobie (83), nie szczypajcie (37), dawajcie pospaæ (49), biegaj po kuchni (133), Takiej formy u¿ywa te¿ narrator. Tak¹ formê widzimy w narracji. 9 W formie tej zachowa³o siê e zamiast a bêd¹cego rezultatem wyrównania postaci tematu czasu przesz³ego do tematu czasu teraniejszego. 7 8 STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO 145 biegaj do chaty (166), nie wychodcia (139). Formy opisowe dla 3. osoby liczby pojedynczej przybieraj¹ czasem postaæ z typow¹ dla jêzyka kresów form¹ partyku³y niech, tzn. naj: naj siada (36), naj siê k¹pi¹ (114). W utworze znajdujemy bardzo liczne przyk³ady form czasu przesz³ego zbudowanych na wzór wschodnios³owiañski, tj. z³o¿onych z odpowiedniego zaimka osobowego oraz zró¿nicowanej rodzajowo postaci imies³owu przesz³ego czynnego danego czasownika, np. kto zrabowa³ (170), ja s³u¿y³ (73), pyta³ ja (155), ty myla³ (82), widzia³ ty (140), my j¹ wykinuli (109), tato wierzyli (147), wy mieli (130). Niekiedy s¹ one wzmacniane partyku³¹ -¿: ja¿ mówi³ (138). Podobnie utworzone s¹ te¿ czasem formy trybu przypuszczaj¹cego: mo¿e by my ugodê spisali (69), przy czym przyrostek -by jest niekiedy zredukowany do -b: mo¿eb ja co ko³o stawu robi³ (92). W narracji wystêpuje dwukrotnie imies³ów przymiotnikowy bierny od czasownika regionalnego zapachn¹æ: pó³ litra samogonki zapachnionej pestkami (76), mocno zapachniony wódk¹ (131). Narrator pos³uguje siê równie¿ imies³owem przys³ówkowym uprzednim pochodz¹cym od niedokonanego czasownika wyzamiataæ: wyzamiatawszy podwórze (70). Z kolei jeden ze starszych bohaterów u¿ywa imies³owu przys³ówkowego uprzedniego od czasownika min¹æ w ten sposób, ¿e odmienia go wg deklinacji przymiotnikowej: wiêcej jak min¹wszego roku (75). S³owotwórstwo W powieci pojawia siê pewna liczba formacji zdrobnia³ych pierwszego i drugiego stopnia, utworzonych typowymi dla jêzyka kresów sufiksami, tj. -ko, -cio, uñcio, -êcio, w których koñcowe -o przechodzi w wymowie w -u: Tomku (84), Tomciu (52), Tatuñciu (87), majstruñciu (69), Bo¿yñciu (35), oraz -unia, -eñka, mamunia (73), mateñka (18). Kresowy charakter maj¹ tak¿e derywaty rzeczownikowe z przyrostkami: -yk: czosnyk (31); -aka: wojaka (186), koniaka koñ (70); -ak: martwiak martwy noworodek (81); -ka: moszonka moszna (37), samogonka (11); -ec: przedpoborowiec parobek zdatny do s³u¿by wojskowej (117); - uk: Bondarczuk (189), Ha³andziuk (189). Wród przymiotników uwagê zwracaj¹ takie formacje, jak kochanieñki z sufiksem -eñki (148), nadwitanny i wiklinny z przyrostkami -anny oraz -inny (158, 177), przesmykalna z formantem -alna prowadz¹ca przemytników przez prze³êcz (44), z³ona z przyrostkiem -na (137), czortowy z formantem -owy (169), wróblêcy z sufisem -êcy (173). W obrêbie zaimków przys³ownych obserwujemy formy ró¿ni¹ce siê od ogólnopolskich wyg³osow¹ samog³osk¹10, takie jak tyla (164) i têda (50). Tutka (170) z kolei oraz za dlaczego (144) wydaj¹ siê kontaminacjami tut+kaj oraz za co + dlaczego. Sporód przys³ówków uwagê zwracaj¹ formy z³onie (170) oraz lizuñsko (68), utworzone od z³ony i (?) lizuñski. W grupie czasowników wystêpuj¹ derywaty z odmiennymi ni¿ w polszczynie ogólnej prefiksami i sufiksami, takimi jak np.: na- zamiast o-: nakulbaczyæ (28); wy- zamiast po-: wyzamiataæ (70); 10 Por. te¿ uwagi w Konsonantyzmie. 146 IRENA SEIFFERT -n¹- zamiast -a-: wsypn¹æ (95); -ywa- zamiast -e-: dowidywaæ (96) dowidzieæ; -owa - zamiast -i-: zlazowaæ (83); -e- zamiast -i-: lubieæ (143); -e- zamiast -a-: wdzieæ (109); -i- zamiast -a-: czepiæ siê (61). KRESOWE CECHY SK£ADNIOWE W tekcie Wertepów zwracaj¹ uwagê czêste u¿ycie orzeczeñ imiennych z pominiêciem ³¹cznika, np. on twardy cz³owiek (93), ty jego syn (50), ty nie wojskowy (115), co ty za jeden (96). Niektóre czasowniki niepe³ni¹ce funkcji orzeczeñ zwrotnych wystêpuj¹ w formie zwrotnej, np. popatrzy³ siê w lusterko (56), ¿eby czytania siê nie zaby³ (70), zagoci³ siê do was (174). Liczne s¹ zak³ócenia zwi¹zku zgody pomiêdzy podmiotem i orzeczeniem w liczbie mnogiej czasu przesz³ego oraz miêdzy przydawkami przymiotnymi a ich nadrzêdnikami, np. czasy byli stare (25), tam brechali psy (193), pierogi pomierdli (186), jaja sia ugotowali (25), te znachory (22), oni pe³niejsze od waszych (8)11. Pojawiaj¹ siê te¿ przyk³ady dope³nieñ wiadcz¹ce o nieco innej rekcji niektórych czasowników. Dotyczy to m.in. u¿ycia dope³niacza zamiast biernika, np. wypatroszy³ kieñdziucha (163), trzeba by³o przynieæ sobie kuferka (62), napisa³ kwitka (25); dope³niacza z przyimkiem dla zamiast celownika, np. nalewaj¹c dla syna (73); biernika zamiast dope³niacza przy czasowniku brakowaæ, np. brakowa³o kilka z³otych (69), mo¿e co brakuje (60); biernika zamiast narzêdnika z przyimkiem o, np. opowiedzia³ bitkê w szkole (111); biernika zamiast miejscownika, np. gram przedstawienie (73); narzêdnika z przyimkiem za zamiast biernika przy czasowniku szukaæ i jego ekwiwalentach, np. szukaj¹ za wami (37), przetrz¹sa³y p³oty za paj¹kami (165), rozgl¹da siê za puszk¹ (30), biega za plotkami (77), w¹cha za koñmi (104). Jednostkowy przyk³ad pokazuje u¿ycie liczebnika zbiorowego jako przydawki ilociowej przy nadrzêdniku rodzaju ¿eñsko-rzeczowego: szybów zbili troje (75). Nieliczne wypowiedzi bohaterów powiadczaj¹ istnienie dope³nieñ wyra¿onych bezokolicznikiem zamiast rzeczownikiem ods³ownym, np. ja ju¿ rzuci³ paliæ (162), starosta szykuje siê zwiedziæ (159). W pojedynczym przyk³adzie dosz³o do pomieszania przyimków bez i przez: leje siê bez wierzch (101). Jednokrotnie w równowa¿niku zdania imies³ów przys³ówkowy wspó³czesny zast¹piono imies³owem przymiotnikowym czynnym od ukraiñskiego czasownika wertaæ wracaæ: nogi z³ama³a wertaj¹cy do domu (76). Z kolei w narracji pojawiaj¹ siê imies³owy przys³ówkowe wspó³czesne zamiast uprzednich od czasowników wyzbieraæ oraz zamachn¹æ: wyzbieruj¹c opad³e licie (65), zamachuj¹c rêkoma (22). W tekcie Wertepów znajdujemy równie¿ inn¹ ni¿ w polszczynie ogólnej dystrybucjê niektórych spójników oraz zaimków pytaj¹co-wzglêdnych. Zdarzaj¹ siê tam u¿ycia co w dope³niaczu zamiast w celowniku lub poprzedzonego przyimkiem dla, np. czego 11 Por. te¿ Fleksja. STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO 147 ty p³aczesz (85), czego podmakaj¹ (189). Spotyka siê ponadto zdania przydawkowe wyszczególniaj¹ce wprowadzone spójnikiem ¿e zamiast zaimkiem który, np. te parobki, ¿e z wojska wrócili (164), s¹ taki, ¿e sia buntuj¹ (138). Spójnik ¿e zastêpuje tak¿e bo w zdaniach okolicznikowych przyczyny, np. z³ona ona, ¿e w stodole spam (137). Czêstym zjawiskiem s¹ pe³ne postacie zaimków osobowych w pozycji po orzeczeniu oraz gdy nie pada na nie akcent logiczny, np. nie ma jego (93), ty, co jego bijesz? (109), chc¹ jego r¿n¹æ (37). W roli dodatkowego wyznacznika nawi¹zuj¹cego z nacechowaniem ekspresywnym pojawia siê niekiedy partyku³a ta, np. ta gdzie (149), ta ja wim (95), ta czemu nie (55), ta to¿ ty, smarku (11). PODSUMOWANIE Analiza tekstu pod k¹tem obecnych w nim systemowych elementów dialektu kresowego pokaza³a przede wszystkim to, ¿e autor wykorzysta³ do celów stylizacyjnych liczne i najbardziej typowe cechy tego dialektu, zakres i czêstoæ ich pojawiania siê w Wertepach jest jednak uzale¿niona od pozycji i rangi postaci. Cechy te wystêpuj¹ we wszystkich wypowiedziach ch³opskich bohaterów, chocia¿ tylko niektóre z nich s¹ ich sta³ym elementem, np. sposób realizacji zaimka siê jako sia czy budowanie form czasu przesz³ego na wzór wschodnios³owiañski, np. ja poszed³ lub mieszanie form mêskoosobowych z ¿eñsko-rzeczowymi: pierogi pomierdli, podczas gdy na pozosta³e natrafiamy tylko czasami, np. zdyspalatalizowana wymowa g³osek wargowych: policajamy b¹d uogólnienie koñcówki -ów w D. lm: jajów. Na marginesie nale¿y dodaæ, ¿e ch³opi-Ukraiñcy wypowiadaj¹ niekiedy ca³e frazy w rodzimym jêzyku, w utworze przytoczone s¹ równie¿ fragmenty ukraiñskich pieni ludowych. W mowie innych postaci kresowe w³aciwoci fonetyczne i gramatyczne zdarzaj¹ siê bardzo rzadko, np. prelegent owiatowy przestrzega przed piciem samogonki. Reprezentanci inteligencji pos³uguj¹ siê natomiast od czasu do czasu wyrazami o proweniencji wschodnios³owiañskiej, np. nauczycielka Chrobowska narzeka na sobacze ¿ycie. Wyj¹tek na tym tle stanowi ks. ¯upan i jego ¿ona Marusia, która jak to okrela narrator zaci¹ga po ko³omyjsku i jest jej skuczno bez goci, jej m¹¿ za mówi stale nu no i u¿ywa pe³nych form zaimków osobowych po czasowniku: A gdzie to same zabili jego, mieszaj¹c te¿ formy rodzajowe. Równie¿ w partiach narracyjnych elementy kresowe nale¿¹ do wyj¹tków, jedynie imiê jednego z bohaterów Tomku zawsze pojawia siê w tej postaci. Obecnoæ innych cech narrator ogranicza. S¹ to zreszt¹ z regu³y rodki leksykalne, nie za fonetyczno-gramatyczne, a i wówczas zostaj¹ one zwykle ujête w cudzys³ów jako nienale¿¹ce do jego jêzyka. Jak zatem widzimy, zastosowana stylizacja jest odmian¹ stylizacji przytaczaj¹cej. Powtórzyæ jednak nale¿y, i¿ autor w umiejêtny sposób ogranicza liczbê systemowych cech kresowych, a przede wszystkim ich czêstoæ w utworze. Zastosowanie takiego rozwi¹zania pozwala odbiorcy nawet mimo egzotycznoci czêci leksyki pochodzenia ukraiñskiego i niemieckiego, której u¿ywaj¹ postacie, a niekiedy i narrator na lepszy kontakt z tekstem, który w przypadku stylizacji rekonstruuj¹cej móg³by do lektury zniechêcaæ. Jednoczenie odpowiedni rozk³ad cech wykorzystanych w dialogach bohaterów ludowych oraz inteligenckich uczestników zdarzeñ fabularnych i monologach narratora s³u¿y dodatkowej charakterystyce oraz podkrela koloryt lokalny, a tak¿e 148 IRENA SEIFFERT sygnalizuje wtapianie siê danej postaci w miejscow¹ spo³ecznoæ (ks. ¯upan) b¹d próbê zjednania jej przychylnoci (prelegent). BIBLIOGRAFIA B a l b u s S., 1968, Problem stylizacji w poetyce i niektóre zagadnienia stylu poetyckiego, [w:] Poetyka i historia. Konferencja teoretyczno-literacka w Po³czynie, Wroc³aw-Warszawa-Kraków. B r z e z i n a M., 1990, Sytuacja jêzyka ukraiñskiego w wietle polskich utworów literackich XIX i XX wieku, Socjolingwistyka X, 97-104. B u c z k o w s k i L., 1973, Wertepy, Kraków. D e j n a K., 1957, Gwary ukraiñskie Tarnopolszczyzny, Wroc³aw. Encyklopedia Kresów [bez daty wydania], s³owo wstêpne S. Lem, Kraków. H a r h a l a W., 1931, O polskiej gwarze okolic Komarna, Lud S³owiañski II, 55-91, 156-177. H r a b e c S., 1995, O polskiej gwarze wsi Duliby w b. powiecie buczackim, Rozprawy Komisji Jêzykowej £TN, 31-76. K a r ³ o w i c z J., 1900-1911, S³ownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków. K a r ³ o w i c z J., K r y ñ s k i A., N i e d w i e d z k i W., 1900-1927, S³ownik jêzyka polskiego, t. I-VIII, Warszawa. K i r c h n e r H., 1984, has³o Buczkowski Leopold, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa, 117-118. K i r c h n e r H., 1996, Leopold Buczkowski albo uroda na czasie, [w:] Sporne postacie polskiej literatury wspó³czesnej. Kontynuacje, Warszawa, 89-102. K i r c h n e r H., 2000, has³o Buczkowski Leopold, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa, 72-73. K l i c h E., 1919, Narzecze wsi Borki Niziñskie, Kraków. K u r a s z k i e w i c z W., 1954, Zarys dialektologii wschodnio-s³owiañskiej z wyborem tekstów gwarowych, Warszawa. K u r z o w a Z., 1985, Polszczyzna Lwowa i Kresów po³udniowo-wschodnich do 1939 roku, wyd. II rozszerzone, Warszawa Kraków. L e p r - S p ³ a w i ñ s k i T., 1914, O mowie Polaków w Galicji wschodniej, Jêzyk Polski, II, 40-51. L i n d e S. B., 1854-1860, S³ownik jêzyka polskiego, t. I-VI, Lwów. £ e s i ó w M., 1956, Polszczyzna na gruncie gwar zachodnioukraiñskich, Jêzyk Polski XXXVI, 36-39. S e i f f e r t I., 1992, Dawny dialekt miejski Lwowa. Czêæ I Gramatyka, Wroc³aw. S e i f f e r t I., (w druku), Leksyka jêzykowego pogranicza w Wertepach Leopolda Buczkowskiego. S³ownik gwar polskich, 1982-1991, t. I red. M. Kara, t. II-III. red. J. Reichan i S. Urbañczyk, Wroc³aw. S³ownik jêzyka polskiego, 1958-1969, red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa. S z o b e r S., 1937, S³ownik ortoepiczny, Warszawa. T r z c i s z k a Z., 1987, Leopold Buczkowski, Warszawa. Z d a n o w i c z A., B o h u s z - S z y s z k o M., F i l i p o w i c z J., T o m a s z e w i c z W., C z e p i e l i ñ s k i F., K o r o t y ñ s k i W., T r e n t o w s k i B., 1861, S³ownik jêzyka polskiego , cz. I-II, Wilno. KRESY-RELATED STYLIZATION IN WERTEPY BY LEOPOLD BUCZKOWSKI SYSTEM-BASED ELEMENTS Summary In his novel, the author follows so called quoting stylization. Taking a place of the plot into consideration he used among others the most distinctive system-based elements of his first language a Kresy dialect (the term Kresy relates to a land adjacent to what Poles consider the historical eastern frontier of their country todays western territories of Ukraine, Belarus and Lithuania). These features appear with changing intensity in all peasants dialogues. Only sometimes single elements of this type appear in other characters dialogues and in narrative parts.