Pobierz / Czytaj

WROC£AWSKIE
TOWARZYSTWO
NAUKOW
E
141
R O Z P R A W Y K O M I S J I J Ê Z Y K O W E J XXXVII
PL ISSN 0084-2990
IRENA SEIFFERT
Uniwersytet Wroc³awski
STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO
– ELEMENTY SYSTEMOWE
UWAGI OGÓLNE
Ukoñczona w 1937 roku powieœæ Leopolda Buczkowskiego pt. Wertepy z powodu
ingerencji cenzury oraz wybuchu wojny doczeka³a siê publikacji dopiero dziesiêæ lat
póŸniej (Kirchner 1984: 117-118; 1996: 91; 2000;72). Obecne w utworze rzeczywiste
nazwy miejscowoœci, takie jak Majdan, Horynka, Wiœniowiec, Zbara¿ czy Poczajow,
a tak¿e wodne, jak np. Seret, Sior³a, Ikwa i Horyñ oraz nazwa góry Makutra dowodz¹
niezbicie, ¿e autor uczyni³ miejscem akcji fragment wschodniego pogranicza przedwojennej Rzeczypospolitej, gdzie w 1905 roku przyszed³ na œwiat, a nastêpnie – z oko³o
siedmioletni¹ przerw¹ na studia malarskie i czêœciowo polonistyczne – przebywa³ do
roku 1944 (Nakwasza, Podkamieñ).
Równie¿ ukazane w tekœcie postacie mo¿na uznaæ za typowe, a jednoczeœnie charakterystyczne dla ludnoœci wschodnich rubie¿y, na których od wieków miesza³y siê
narodowoœci, wyznania, kultury i jêzyki. Miejsce osiedlenia bohaterów jest tym szczególniejsze, i¿ jeszcze do niedawna zaledwie kilka kilometrów od ich domostw zbiega³y
siê granice zaborów austriackiego i rosyjskiego (Encyklopedia Kresów: 248, 477).
W œwi¹tyniach i zagrodach, na polach i drogach Dolinoszczêsnej, Zaserecia, Supi³ek, Hrynianki, Pañkówki czy Szabasowej spotykamy jednak nie tylko ch³opów zajmuj¹cych rozmaite pozycje w tej zhierarchizowanej pod wieloma wzglêdami mikrospo³ecznoœci, lecz tak¿e duchownych rzymsko- i grekokatolickich, sêdziego, lekarza, urzêdników i stró¿ów prawa (so³tys, wójt, przodownicy i posterunkowi), nauczycieli oraz
innych jeszcze reprezentantów polskich w³adz, m. in. oœwiatowych. Niektóre z tych
osób prowadz¹ dzia³alnoœæ nielegaln¹, trudni¹ siê przemytem, kradn¹ konie i ryby,
a ow³adniête zawiœci¹ niszcz¹ cudz¹ w³asnoœæ, zabijaj¹ w z³oœci b¹dŸ ogarniête szaleñstwem stanowi¹ lokalne „dziwad³a”.
Nad œwiatem tym panuje narrator, ró¿ni¹cy siê od postaci sposobem myœlenia i wypowiadania, zdystansowany i wyrastaj¹cy ponad œrodowisko, które przedstawia, choæ
jednoczeœnie – jak pokazuje to warstwa leksykalna powieœci – niew¹tpliwie siê z niego wywodz¹cy. W³aœnie w partiach narracyjnych pewne okreœlenia zosta³y ujête w cudzys³ów albo zapisane kursyw¹. Sygnalizuje to ich obcoœæ lub niepe³n¹ asymilacjê
z polszczyzn¹ Wysokiego Podola b¹dŸ sugeruje, ¿e mamy tu do czynienia z nieoficjalnymi odpowiednikami pewnych nazw. Narrator czyni ponadto spostrze¿enia dotycz¹ce specyficznej intonacji w³aœciwej idiolektowi jakiejœ postaci (np. pani Marusi, ¿ony
ksiêdza ¯upana), demonstruj¹c tym samym w³asn¹ wiedzê o ró¿nicach pomiêdzy tzw.
142
IRENA SEIFFERT
polszczyzn¹ kulturaln¹ a dialektem lokalnym, u¿ywanym w rozmaitych sytuacjach komunikacyjnych i z uwagi na to równie¿ niejednolitym, chocia¿by w zakresie wystêpuj¹cych formu³ grzecznoœciowych.
Bohaterowie Wertepów to w wiêkszoœci Polacy z Kresów oraz – zwani te¿ Rusinami – tamtejsi Ukraiñcy. Przynale¿noœæ narodow¹ tych ostatnich podkreœlaj¹ od czasu do
czasu obecne w ich rozmowach wtrêty ukraiñskie. Zastosowana jednak przez pisarza
stylizacja polega przede wszystkim na wywa¿onym pod wzglêdem iloœciowym i jakoœciowym wykorzystywaniu – g³ównie w dialogach – najbardziej wyrazistych dla odbiorcy w³aœciwoœci wszystkich podsystemów polszczyzny kresowej, ³¹cznie z charakterystyczn¹ dla tej odmiany leksyk¹1. Autorowi przychodzi to tym ³atwiej, i¿ dokonuje
wyboru w obrêbie odmiany, która – jak pamiêtamy – by³a jego pierwszym jêzykiem.
Poni¿ej zostanie zaprezentowany wyodrêbniony z utworu materia³ fonetyczny, morfologiczny oraz sk³adniowy s³u¿¹cy wspomnianej stylizacji. Zestawiono go z treœci¹
stosownych fragmentów monografii poœwiêconych dialektom i gwarom wschodniego
pogranicza przedwojennej Polski, a w niektórych przypadkach równie¿ wybranych
s³owników jêzyka polskiego, w tym S³ownika ortoepicznego Stanis³awa Szobera z 1937 r.
Ze wzglêdu na ograniczon¹ objêtoœæ publikacji zamieszcza siê tu w zasadzie tylko rejestr tych cech bez szczegó³owego objaœniania ich istoty i przyczyn. Opisy te zawieraj¹
w wyczerpuj¹cym zakresie pozycje wymienione w Bibliografii.
KRESOWE W£AŒCIWOŒCI FONETYCZNE
Wokalizm
W rozmowach postaci pojawiaj¹ siê przyk³ady zwê¿onej i podwy¿szonej artykulacji
samog³osek œrednich -e, -o, zrównanych z wysokimi -i, -y, -u. Jest to spowodowane
takimi czynnikami, jak:
a) tzw. redukcja samog³osek nieakcentowanych; w utworze realizacje takie s¹ ograniczone do pozycji wyg³osowej i niezbyt liczne, np. gaci (109)2, tobi (162), ali
(164); anu (63), nu (96), tatu (101), Tomku (46)3, japkó (64)4; panowy (137)5;
b) dziedziczenie dawnego e pochylnego – tak¿e nie za czêste, np. wicie (36), ni
(140), ty¿ (31), œwiczka (137), kobito (118), ligaj (49), nalij (58);
Sporadycznie wystêpuje wymowa y zamiast i po zdyspalatalizowanych na wzór
ukraiñski spó³g³oskach wargowych m’, w’: z policajamy (138), panowy (137), przy
czym y pojawia siê tu zarówno zamiast pierwotnego i, jak i pochodz¹cego z realizowanego w pozycji nieakcentowanej -e.
W partiach narracyjnych spotykamy formy czasownika skwierczeæ z pierwotnym
i przed r(rz): skwircza³o (56), skwircz¹c (77).
Kilkanaœcie razy zdarza siê zapis wyg³osowego -ê jako zdenazalizowanego oraz
zwê¿onego -i, -y; np. niespodzianki (57), chabety (59), dzwonnicy (123), proszy (147),
nogi (76), rêki (165), albo w postaci grupy dwufonemowej -ym, -im: bednym (180),
1
Czêœci u¿ytego w celach stylizacyjnych s³ownictwa i frazeologii dotyczy artyku³ „Leksyka jêzykowego pogranicza w Wertepach Leopolda Buczkowskiego” (w druku).
2
Cyfry w nawiasie oznaczaj¹ stronê, z której pochodzi cytowana forma – wg wydania L. Buczkowski,
1973.
3
Tak¹ postaæ imiê przybiera równie¿ w partiach narracyjnych.
4
Taki zapis w tekœcie!
5
Por. te¿ ni¿ej.
STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO
143
przeœpim sia (46), b¹dŸ w œródg³osowym po³o¿eniu nieakcentowanym jako -yn: obryncz
(63), a nawet w pozycji akcentowanej przed spó³g³osk¹ palataln¹ jako -yñ: Bo¿yñciu
(35).
Wykrzyknik o! poprzedzany jest stale protetycznym elementem labialnym w: wo
(np. 96, 104, 129, 132 itd.).
W pojedynczych przyk³adach widoczne s¹: protetyczne j przed nag³osowym e-:
Jewka (134) oraz h- przed -i: hidyczkowe (25).
W wyrazach obcego pochodzenia zdarza siê niekiedy wypadanie samog³oski w nag³osie: eroplanów (69), truzów (138), a tak¿e w œródg³osie, gdzie zanika te¿ s¹siaduj¹ca
spó³g³oska: konstucja ‘konstytucja’ (138).
Konsonantyzm
W trzech przyk³adach dostrzegamy zgodn¹ z wymow¹ ukraiñsk¹ realizacjê spó³g³osek wargowych zmiêkczonych m’, w’ jako twardych m, w: policajamy (138), panowy
(137), weczór (94).
Pojedynczy przyk³ad pokazuje leksykalne mieszanie wymowy sz z œ: przyszle (75),
gdy¿ œ znalaz³o siê tu przed l. Wiejscy bohaterowie u¿ywaj¹ te¿ stale ukraiñskiej formy zaimka zwrotnego, tzn. sia i realizuj¹ go zapewne z s- prepalatalnym zazêbowym,
a wiêc jako s’a. Zgodnie ze stanem gwar zachodnioukraiñskich zaimek ten zachowuje te¿ ruchomoœæ w czasownikach zwrotnych, np. nie gniewaj sia (99), kupa szkody
narobi³a sia (75), ¿e sia buntuj¹ (138), ty sia poskar¿ (118).
Jednostkowo wystêpuje wzorowana na ukraiñskiej wymowa r zamiast rz: bier
(139).
Sporadycznie spotyka siê miêkk¹ realizacjê ch w pozycji przed koñcówk¹ -ê, oddawan¹ w wyg³osie jako i6: pra¿uchi (163), muchi (125).
W niektórych wyrazach pojawia siê w œródg³osie wtórne j lub t: ponajszczywali
(75), wychytnê³a (50), czemu towarzyszy niekiedy upodobnienie s¹siedniej spó³g³oski:
witkowañca ‘wychowañca’ (149), tu wraz z hiperpoprawn¹ realizacj¹ ukraiñskiego wyjako wi-.
Wystêpuje kilka form z upodobnieniami oraz odpodobnieniami spó³g³osek wewn¹trz wyrazów – zachodz¹cymi w bezpoœrednim s¹siedztwie i na odleg³oœæ:
a) lk > lg: wielgi (24);
b) nz > ndz: bendzynowy (191);
c) kk > tk: letkie (129);
d) tw > kw: kwadra (14);
e) mn > m³: trum³ê (139);
f) r > l: malmurowa (73);
g) r > n: antylerii (73).
Trafiaj¹ siê wyrazy z uproszczeniami w obrêbie grup spó³g³oskowych:
a) wst > st: stawaj (64);
b) gdŸ > dŸ: dzie (66,132);
c) wsp > sp: spólników (190.
Niekiedy wystêpuj¹ formy z d³u¿szymi skróceniami: kieœ ‘kiedyœ’ (95); bywa te¿,
¿e skróceniu towarzyszy przestawka i harmonia wokaliczna: telemacja ‘legitymacja’
(50); do…weczór! ‘dobry wieczór’ (94).
6
Por. uwagi na ten temat w Wokalizmie.
144
IRENA SEIFFERT
Zdarzaj¹ siê u¿ycia przyimka z rozszerzonego dodatkow¹ samog³osk¹ – nieuzasadnion¹ artykulacyjnie, np. ze siebie (162), ze suszenia (76).
Spotyka siê uproszczenia w wyg³osie przys³ówków: tera (97), zara (49, 80, 113,
136), wczora (35).
KRESOWE ELEMENTY MORFOLOGICZNE
Fleksja
W tekœcie Wertepów niektóre rzeczowniki maj¹ inny rodzaj gramatyczny lub/i liczbê ni¿ w polszczyŸnie ogólnej: podniesiesz ten obryncz (63), zapisek urzêdowy (38),
przywióz³ bañkê samogonki (11)7, poszuka³ mojej kaszkiety (189), naznosi³ liœcia (61),
smarowa³ powid³em (55), pachn¹³ konopiem (181), sk³ad rupiecia (117), spojrza³ na
dziup³o (139)8.
Pojawiaj¹ siê liczne odstêpstwa w zakresie odró¿nienia form mêskoosobowych od
¿eñsko-rzeczowych, np. gdzie terminatory (69), [pch³y] zjedliby cz³owieka (96), [dzieci]
sia k¹pali (114), [baby] mieli (129), pastuchy buszowali (159), k³aki wyroœli (162), te
parobki wrócili (164), dzieci zas³u¿yli (58), [dzieci] zjedli (56), konie nie chcieli (79),
taki gospodarzy (138).
W odmianie rzeczowników obserwujemy niekiedy u¿ycia nietypowych w danym
przypadku lub/i kategorii semantycznej koñcówek fleksyjnych, np. ze stoga (57); tata
szukam (50); zbili szybów (75), dokupcie linków (79), skiñcie jagodów (140), wszów nie
masz (47), naznoœcie jajów (24); kulów szukaj¹ (191); cerkwia (25); przyszlê wnuczk¹
(75); pieni¹dzami (75). W ostatnim przyk³adzie dosz³o równie¿ do wyrównania tematu do jego postaci w pozosta³ych przypadkach.
W odmianie zaimków sporadycznie zdarzaj¹ siê formy wzorowane na ukraiñskich:
któryj staw (170), jakuj telemacju (50).
Wœród form czasowników wystêpuj¹cych w rozmowach bohaterów dostrzegamy
zarówno postacie z innymi od ogólnopolskich, a w³aœciwymi dla dialektu kresowego
przyrostkami tematycznymi lub pozbawione takich przyrostków, jak i odmianê niektórych czasowników wed³ug innych koniugacji: lubieæ (143), gacie wdzieli (109)9, lubi siê
czepiæ (61), szla sia (49), poobrzynujê (60), zmielisz (57), spam w stodole (137), dzie
spaj¹ (66).
Sporadycznie zdarzaj¹ siê formy czasowników niedokonanych i dokonanych u¿ytych w czasie teraŸniejszym i przysz³ym prostym utworzone podobnie jak czas przesz³y,
tzn. na wzór wschodnios³owiañski, a wiêc poprzedzone odpowiednim zaimkiem osobowym: ja przyjmê (170), ja tobie powiem (35), ja dzier¿awiê (170), ja sia pytam (168),
ja leczê (170), niekiedy realizowane te¿ z pominiêciem koñcówki osobowej: wy tego
powinni wycharaszaæ (149).
W trybie rozkazuj¹cym zastosowane w celach stylizacyjnych formy bywaj¹ albo
utworzone od niew³aœciwych postaci tematu, albo/i z u¿yciem nieodpowiedniej koñcówki, albo wreszcie pojawi³y siê one w z³ym kontekœcie z punktu widzenia normy ogólnopolskiej, zgodnie jednak ze stanem panuj¹cym w dialekcie kresowym: zlazuj z pryczy
i ul¿ywaj sobie (83), nie szczypajcie (37), dawajcie pospaæ (49), biegaj po kuchni (133),
Takiej formy u¿ywa te¿ narrator.
Tak¹ formê widzimy w narracji.
9
W formie tej zachowa³o siê ‘e zamiast ‘a bêd¹cego rezultatem wyrównania postaci tematu czasu przesz³ego do tematu czasu teraŸniejszego.
7
8
STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO
145
biegaj do chaty (166), nie wychodŸcia (139). Formy opisowe dla 3. osoby liczby pojedynczej przybieraj¹ czasem postaæ z typow¹ dla jêzyka kresów form¹ partyku³y niech,
tzn. naj: naj siada (36), naj siê k¹pi¹ (114).
W utworze znajdujemy bardzo liczne przyk³ady form czasu przesz³ego zbudowanych na wzór wschodnios³owiañski, tj. z³o¿onych z odpowiedniego zaimka osobowego
oraz zró¿nicowanej rodzajowo postaci imies³owu przesz³ego czynnego danego czasownika, np. kto zrabowa³ (170), ja s³u¿y³ (73), pyta³ ja (155), ty myœla³ (82), widzia³ ty
(140), my j¹ wykinuli (109), tato wierzyli (147), wy mieli (130). Niekiedy s¹ one
wzmacniane partyku³¹ -¿: ja¿ mówi³ (138).
Podobnie utworzone s¹ te¿ czasem formy trybu przypuszczaj¹cego: mo¿e by my
ugodê spisali (69), przy czym przyrostek -by jest niekiedy zredukowany do -b: mo¿eb
ja co ko³o stawu robi³ (92).
W narracji wystêpuje dwukrotnie imies³ów przymiotnikowy bierny od czasownika
regionalnego zapachn¹æ: pó³ litra samogonki zapachnionej pestkami (76), mocno zapachniony wódk¹ (131).
Narrator pos³uguje siê równie¿ imies³owem przys³ówkowym uprzednim pochodz¹cym od niedokonanego czasownika wyzamiataæ: wyzamiatawszy podwórze (70). Z kolei
jeden ze starszych bohaterów u¿ywa imies³owu przys³ówkowego uprzedniego od czasownika min¹æ w ten sposób, ¿e odmienia go wg deklinacji przymiotnikowej: wiêcej
jak min¹wszego roku (75).
S³owotwórstwo
W powieœci pojawia siê pewna liczba formacji zdrobnia³ych pierwszego i drugiego stopnia, utworzonych typowymi dla jêzyka kresów sufiksami, tj. -ko, -cio, uñcio,
-êcio, w których koñcowe -o przechodzi w wymowie w -u: Tomku (84), Tomciu (52),
Tatuñciu (87), majstruñciu (69), Bo¿yñciu (35), oraz -unia, -eñka, mamunia (73), mateñka (18).
Kresowy charakter maj¹ tak¿e derywaty rzeczownikowe z przyrostkami: -yk: czosnyk (31); -aka: wojaka (186), koniaka ‘koñ’ (70); -ak: martwiak ‘martwy noworodek’
(81); -ka: moszonka ‘moszna’ (37), samogonka (11); -ec: przedpoborowiec ‘parobek
zdatny do s³u¿by wojskowej’ (117); - uk: Bondarczuk (189), Ha³andziuk (189).
Wœród przymiotników uwagê zwracaj¹ takie formacje, jak kochanieñki z sufiksem
-eñki (148), nadœwitanny i wiklinny z przyrostkami -anny oraz -inny (158, 177), przesmykalna z formantem -alna ‘prowadz¹ca przemytników przez prze³êcz’ (44), z³oœna z
przyrostkiem -na (137), czortowy z formantem -owy (169), wróblêcy z sufisem -êcy
(173).
W obrêbie zaimków przys³ownych obserwujemy formy ró¿ni¹ce siê od ogólnopolskich wyg³osow¹ samog³osk¹10, takie jak tyla (164) i têda (50). Tutka (170) z kolei oraz
za dlaczego (144) wydaj¹ siê kontaminacjami – tut+kaj oraz za co + dlaczego.
Spoœród przys³ówków uwagê zwracaj¹ formy z³oœnie (170) oraz lizuñsko (68),
utworzone od z³oœny i (?) lizuñski.
W grupie czasowników wystêpuj¹ derywaty z odmiennymi ni¿ w polszczyŸnie
ogólnej prefiksami i sufiksami, takimi jak np.:
na- zamiast o-: nakulbaczyæ (28);
wy- zamiast po-: wyzamiataæ (70);
10
Por. te¿ uwagi w Konsonantyzmie.
146
IRENA SEIFFERT
-n¹- zamiast -a-: wsypn¹æ (95);
-ywa- zamiast -e-: dowidywaæ (96) ‘dowidzieæ’;
-owa - zamiast -i-: zlazowaæ (83);
-e- zamiast -i-: lubieæ (143);
-e- zamiast -a-: wdzieæ (109);
-i- zamiast -a-: czepiæ siê (61).
KRESOWE CECHY SK£ADNIOWE
W tekœcie Wertepów zwracaj¹ uwagê czêste u¿ycie orzeczeñ imiennych z pominiêciem ³¹cznika, np. on twardy cz³owiek (93), ty jego syn (50), ty nie wojskowy (115), co
ty za jeden (96).
Niektóre czasowniki niepe³ni¹ce funkcji orzeczeñ zwrotnych wystêpuj¹ w formie
zwrotnej, np. popatrzy³ siê w lusterko (56), ¿eby czytania siê nie zaby³ (70), zagoœci³ siê
do was (174).
Liczne s¹ zak³ócenia zwi¹zku zgody pomiêdzy podmiotem i orzeczeniem w liczbie
mnogiej czasu przesz³ego oraz miêdzy przydawkami przymiotnymi a ich nadrzêdnikami, np. czasy byli stare (25), tam brechali psy (193), pierogi poœmierdli (186), jaja sia
ugotowali (25), te znachory (22), oni pe³niejsze od waszych (8)11.
Pojawiaj¹ siê te¿ przyk³ady dope³nieñ œwiadcz¹ce o nieco innej rekcji niektórych
czasowników. Dotyczy to m.in. u¿ycia dope³niacza zamiast biernika, np. wypatroszy³
kieñdziucha (163), trzeba by³o przynieœæ sobie kuferka (62), napisa³ kwitka (25);
– dope³niacza z przyimkiem dla zamiast celownika, np. nalewaj¹c dla syna (73);
– biernika zamiast dope³niacza przy czasowniku brakowaæ, np. brakowa³o kilka
z³otych (69), mo¿e co brakuje (60);
– biernika zamiast narzêdnika z przyimkiem o, np. opowiedzia³ bitkê w szkole (111);
– biernika zamiast miejscownika, np. gram przedstawienie (73);
– narzêdnika z przyimkiem za zamiast biernika przy czasowniku szukaæ i jego ekwiwalentach, np. szukaj¹ za wami (37), przetrz¹sa³y p³oty za paj¹kami (165), rozgl¹da siê za puszk¹ (30), biega za plotkami (77), w¹cha za koñmi (104).
Jednostkowy przyk³ad pokazuje u¿ycie liczebnika zbiorowego jako przydawki iloœciowej przy nadrzêdniku rodzaju ¿eñsko-rzeczowego: szybów zbili troje (75).
Nieliczne wypowiedzi bohaterów poœwiadczaj¹ istnienie dope³nieñ wyra¿onych
bezokolicznikiem zamiast rzeczownikiem ods³ownym, np. ja ju¿ rzuci³ paliæ (162), starosta szykuje siê zwiedziæ (159).
W pojedynczym przyk³adzie dosz³o do pomieszania przyimków bez i przez: leje siê
bez wierzch (101).
Jednokrotnie w równowa¿niku zdania imies³ów przys³ówkowy wspó³czesny zast¹piono imies³owem przymiotnikowym czynnym od ukraiñskiego czasownika wertaæ
‘wracaæ’: nogi z³ama³a wertaj¹cy do domu (76). Z kolei w narracji pojawiaj¹ siê imies³owy przys³ówkowe wspó³czesne zamiast uprzednich od czasowników wyzbieraæ oraz
zamachn¹æ: wyzbieruj¹c opad³e liœcie (65), zamachuj¹c rêkoma (22).
W tekœcie Wertepów znajdujemy równie¿ inn¹ ni¿ w polszczyŸnie ogólnej dystrybucjê niektórych spójników oraz zaimków pytaj¹co-wzglêdnych. Zdarzaj¹ siê tam u¿ycia
co w dope³niaczu zamiast w celowniku lub poprzedzonego przyimkiem dla, np. czego
11
Por. te¿ Fleksja.
STYLIZACJA KRESOWA W WERTEPACH LEOPOLDA BUCZKOWSKIEGO
147
ty p³aczesz (85), czego podmakaj¹ (189). Spotyka siê ponadto zdania przydawkowe
wyszczególniaj¹ce wprowadzone spójnikiem ¿e zamiast zaimkiem który, np. te parobki,
¿e z wojska wrócili (164), s¹ taki, ¿e sia buntuj¹ (138). Spójnik ¿e zastêpuje tak¿e bo
w zdaniach okolicznikowych przyczyny, np. z³oœna ona, ¿e w stodole spam (137).
Czêstym zjawiskiem s¹ pe³ne postacie zaimków osobowych w pozycji po orzeczeniu oraz gdy nie pada na nie akcent logiczny, np. nie ma jego (93), ty, co jego bijesz?
(109), chc¹ jego r¿n¹æ (37).
W roli dodatkowego wyznacznika nawi¹zuj¹cego z nacechowaniem ekspresywnym
pojawia siê niekiedy partyku³a ta, np. ta gdzie (149), ta ja wim (95), ta czemu nie (55),
ta to¿ ty, smarku (11).
PODSUMOWANIE
Analiza tekstu pod k¹tem obecnych w nim systemowych elementów dialektu kresowego pokaza³a przede wszystkim to, ¿e autor wykorzysta³ do celów stylizacyjnych liczne i najbardziej typowe cechy tego dialektu, zakres i czêstoœæ ich pojawiania siê w Wertepach jest jednak uzale¿niona od pozycji i rangi postaci.
Cechy te wystêpuj¹ we wszystkich wypowiedziach ch³opskich bohaterów, chocia¿
tylko niektóre z nich s¹ ich sta³ym elementem, np. sposób realizacji zaimka siê jako sia
czy budowanie form czasu przesz³ego na wzór wschodnios³owiañski, np. ja poszed³ lub
mieszanie form mêskoosobowych z ¿eñsko-rzeczowymi: pierogi poœmierdli, podczas
gdy na pozosta³e natrafiamy tylko czasami, np. zdyspalatalizowana wymowa g³osek
wargowych: policajamy b¹dŸ uogólnienie koñcówki -ów w D. lm: jajów. Na marginesie nale¿y dodaæ, ¿e ch³opi-Ukraiñcy wypowiadaj¹ niekiedy ca³e frazy w rodzimym
jêzyku, w utworze przytoczone s¹ równie¿ fragmenty ukraiñskich pieœni ludowych.
W mowie innych postaci kresowe w³aœciwoœci fonetyczne i gramatyczne zdarzaj¹
siê bardzo rzadko, np. prelegent oœwiatowy przestrzega przed piciem samogonki. Reprezentanci inteligencji pos³uguj¹ siê natomiast od czasu do czasu wyrazami o proweniencji wschodnios³owiañskiej, np. nauczycielka Chrobowska narzeka na sobacze ¿ycie.
Wyj¹tek na tym tle stanowi ks. ¯upan i jego ¿ona Marusia, która – jak to okreœla narrator – zaci¹ga po ko³omyjsku i jest jej skuczno bez goœci, jej m¹¿ zaœ mówi stale nu
‘no’ i u¿ywa pe³nych form zaimków osobowych po czasowniku: A gdzie to same zabili
jego, mieszaj¹c te¿ formy rodzajowe.
Równie¿ w partiach narracyjnych elementy kresowe nale¿¹ do wyj¹tków, jedynie
imiê jednego z bohaterów – Tomku – zawsze pojawia siê w tej postaci. Obecnoœæ innych cech narrator ogranicza. S¹ to zreszt¹ z regu³y œrodki leksykalne, nie zaœ fonetyczno-gramatyczne, a i wówczas zostaj¹ one zwykle ujête w cudzys³ów jako nienale¿¹ce
do jego jêzyka.
Jak zatem widzimy, zastosowana stylizacja jest odmian¹ stylizacji przytaczaj¹cej.
Powtórzyæ jednak nale¿y, i¿ autor w umiejêtny sposób ogranicza liczbê systemowych
cech kresowych, a przede wszystkim ich czêstoœæ w utworze. Zastosowanie takiego
rozwi¹zania pozwala odbiorcy – nawet mimo egzotycznoœci czêœci leksyki pochodzenia ukraiñskiego i niemieckiego, której u¿ywaj¹ postacie, a niekiedy i narrator – na
lepszy kontakt z tekstem, który w przypadku stylizacji rekonstruuj¹cej móg³by do lektury zniechêcaæ. Jednoczeœnie odpowiedni rozk³ad cech wykorzystanych w dialogach
bohaterów ludowych oraz inteligenckich uczestników zdarzeñ fabularnych i monologach narratora s³u¿y dodatkowej charakterystyce oraz podkreœla koloryt lokalny, a tak¿e
148
IRENA SEIFFERT
sygnalizuje wtapianie siê danej postaci w miejscow¹ spo³ecznoœæ (ks. ¯upan) b¹dŸ próbê zjednania jej przychylnoœci (prelegent).
BIBLIOGRAFIA
B a l b u s S., 1968, Problem stylizacji w poetyce i niektóre zagadnienia stylu poetyckiego, [w:] Poetyka i historia. Konferencja teoretyczno-literacka w Po³czynie, Wroc³aw-Warszawa-Kraków.
B r z e z i n a M., 1990, Sytuacja jêzyka ukraiñskiego w œwietle polskich utworów literackich XIX i XX
wieku, „Socjolingwistyka” X, 97-104.
B u c z k o w s k i L., 1973, Wertepy, Kraków.
D e j n a K., 1957, Gwary ukraiñskie Tarnopolszczyzny, Wroc³aw.
Encyklopedia Kresów [bez daty wydania], s³owo wstêpne S. Lem, Kraków.
H a r h a l a W., 1931, O polskiej gwarze okolic Komarna, „Lud S³owiañski” II, 55-91, 156-177.
H r a b e c S., 1995, O polskiej gwarze wsi Duliby w b. powiecie buczackim, „Rozprawy Komisji
Jêzykowej” £TN, 31-76.
K a r ³ o w i c z J., 1900-1911, S³ownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków.
K a r ³ o w i c z J., K r y ñ s k i A., N i e d Ÿ w i e d z k i W., 1900-1927, S³ownik jêzyka polskiego,
t. I-VIII, Warszawa.
K i r c h n e r H., 1984, has³o Buczkowski Leopold, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa, 117-118.
K i r c h n e r H., 1996, Leopold Buczkowski albo uroda na czasie, [w:] Sporne postacie polskiej literatury wspó³czesnej. Kontynuacje, Warszawa, 89-102.
K i r c h n e r H., 2000, has³o Buczkowski Leopold, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik
encyklopedyczny, Warszawa, 72-73.
K l i c h E., 1919, Narzecze wsi Borki Niziñskie, Kraków.
K u r a s z k i e w i c z W., 1954, Zarys dialektologii wschodnio-s³owiañskiej z wyborem tekstów
gwarowych, Warszawa.
K u r z o w a Z., 1985, Polszczyzna Lwowa i Kresów po³udniowo-wschodnich do 1939 roku, wyd. II
rozszerzone, Warszawa – Kraków.
L e p r - S p ³ a w i ñ s k i T., 1914, O mowie Polaków w Galicji wschodniej, „Jêzyk Polski”, II, 40-51.
L i n d e S. B., 1854-1860, S³ownik jêzyka polskiego, t. I-VI, Lwów.
£ e s i ó w M., 1956, Polszczyzna na gruncie gwar zachodnioukraiñskich, „Jêzyk Polski” XXXVI, 36-39.
S e i f f e r t I., 1992, Dawny dialekt miejski Lwowa. Czêœæ I Gramatyka, Wroc³aw.
S e i f f e r t I., (w druku), Leksyka jêzykowego pogranicza w Wertepach Leopolda Buczkowskiego.
S³ownik gwar polskich, 1982-1991, t. I red. M. Karaœ, t. II-III. red. J. Reichan i S. Urbañczyk, Wroc³aw.
S³ownik jêzyka polskiego, 1958-1969, red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa.
S z o b e r S., 1937, S³ownik ortoepiczny, Warszawa.
T r z c i s z k a Z., 1987, Leopold Buczkowski, Warszawa.
Z d a n o w i c z A., B o h u s z - S z y s z k o M., F i l i p o w i c z J., T o m a s z e w i c z W.,
C z e p i e l i ñ s k i F., K o r o t y ñ s k i W., T r e n t o w s k i B., 1861, S³ownik jêzyka polskiego…,
cz. I-II, Wilno.
KRESY-RELATED STYLIZATION IN „WERTEPY” BY LEOPOLD BUCZKOWSKI
– SYSTEM-BASED ELEMENTS
Summary
In his novel, the author follows so called quoting stylization. Taking a place of the plot into consideration he used among others the most distinctive system-based elements of his first language – a Kresy dialect (the term “Kresy” relates to a land adjacent to what Poles consider the historical eastern frontier of their
country – today’s western territories of Ukraine, Belarus and Lithuania). These features appear with changing intensity in all peasants’ dialogues. Only sometimes single elements of this type appear in other characters’ dialogues and in narrative parts.