Cały numer 26 w jednym pliku PDF

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Pro Libris nr 1(26) – 2009
Prace plastyczne wykorzystane w numerze
Piotr Czech
Copyright by
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2009
Redaktor naczelny
Sławomir Kufel
Zastępca redaktora naczelnego
Grzegorz Gorzechowski
Redaktor graficzny
Magdalena Gryska
Sekretarz redakcji
Ewa Mielczarek
Korekta
Joanna Wawryk
Członkowie redakcji:
Ewa Andrzejewska, Anita Kucharska-Dziedzic, Czesław Sobkowiak, Maria Wasik, Grażyna Zwolińska
Stali współpracownicy:
Krystyna Kamińska, Tomasz Mróz, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waśkiewicz, Jacek Wesołowski
Fotografie
Daniel Adamski, Ewa Duma, Ireneusz K. Szmidt, Łukasz Trzosek
Wydawca
Pro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra
Skład komputerowy
Firma Reklamowa GRAF MEDIA, tel. 068 451 72 78
Druk i oprawa
Drukarnia FILIP
Nakład – 400 egz.
ISSN 1642-5995
Nr indeksu 370754
Adres Redakcji:
WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris)
e-mail: [email protected], [email protected]
http://www.wimbp.zgora.pl
Spis treści
Grażyna Zwolińska, Bunt kur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Lidia Głuchowska, Geniusz, macho, efeb, androgyne...
Metamorfozy męskości we współczesnej polskiej ikonosferze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
(Genius, Macho, Ephebus, Androgyne...
Metamorphosen der Männlichkeit in der polnischen Ikonosphäre der Gegenwart) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Anita Kucharska-Dziedzic, Pytania... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Katrin Lechler, Fahrtziel Hoffnung (Cel podróży – nadzieja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Agnieszka Graczew-Czarkowska, Widzialne wśród niewidzialnych. O sztuce KOBIET . . . . . . . . . . . . . . . 38
Jerzy Bielerzewski, Seksistowskie cechy języka w badaniach z zakresu lingwistyki feministycznej . . . . . . . 42
Adam Bolesław Wierzbicki, Wiersz [Autoportret] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Czesław Sobkowiak, Życie we fragmentach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Jacek Wesołowski, Fajny facet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Agnieszka Der, Wiersze [#25, #21, #13, #22] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Zbigniew Kozłowski, Tabloidyci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Przemysław Kot, Wiersze [*** nie od razu wychodzę, *** brnąc w śniegu] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Alfred Siatecki, Imieniny szefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Jacek Wesołowski, Niemcopolak/Polakoniemiec w literaturze (Rozwagi polsko-niemieckie V) . . . . . . . . . 68
Deutschpole/Polendeutscher in der Nachkriegsliteratur (Deutsch-polnische Abwägungen 5) . . . . . . . . . . . 68
Eva-Maria Budemann, Deutsch-polnischer Frauenworkshop in Cottbus
(Polsko-niemieckie warsztaty kobiece w Cottbus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Rita König, In der Partnerstadt von Zielona Góra (W mieście partnerskim Zielonej Góry) . . . . . . . . . . . . . . . 81
PREZENTACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Piotr Czech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Piotr Czech, Przestrzenie i Światy ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Andrea Böning, Die Touristische Wahrnehmung (Widzieć świat jak turysta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Krystyna Kamińska, Landsberg an der Warthe – Gorzów Wielkopolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Woldemar Nürnberger, Wiersz [Das Lied von der Frau Warthe. Eine Romanze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
(Romanca o Pani Warcie)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Alicja Lipińska, Wczesne polonica zielonogórskiej książnicy. Charakterystyka i typologia . . . . . . . . . . . . . . 109
Jakub Rawski, Konferencja: Spadkobierca Norwida?
Wokół romantycznej genealogii Zbigniewa Herberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Piotr Michałowski, Wiersz [Milczenia-klasyk] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Elżbieta Wozowczyk-Leszko, Mistrz Florkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Uważajcie, co mówicie przy niej i do niej, bo może to wykorzystać!
Z Eugenią Pawłowską Snobką rozmawia Elżbieta Wozowczyk-Leszko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Joanna Wawryk, Lubuskie Wawrzyny 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Karol Graczyk, Wiersze [Henri Landru wychodzi na łowy, Życie po porodzie nie istnieje,
*** (Maleństwo), *** (Załóżmy na chwilę)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
4
Z TEKI HISTORYKA FILOZOFII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Anna Janczys, Rudolf Haym – zielonogórski krytyk filozofii G. W. S. Hegla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Berliński collage. O łamaniu stereotypów „polskości” na wystawie My, berlińczycy!/ Wir, Berliner!
Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa – raz jeszcze (Lidia Głuchowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Berliner Collage. Zur Überwindung der Stereotype des „Polentums“ auf der Ausstellung My, berlińczycy!/
Wir, Berliner! Geschichte einer deutsch-polnischen Nachbarschaft – noch ein Mal (Lidia Głuchowska) . . 141
Bywalec w spódnicy
Eugenia Pawłowska (Snobka), I ja tam byłam... (Leszek Żuliński) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Niebezpieczne Muzy. Kobiety wokół Maxa Ernsta
Karoline Hille, Gefährliche Musen. Frauen um Max Ernst (Lidia Głuchowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Między kontestacją a popkulturą
Anna Pelka, Teksas-land. Moda w PRL (Lidia Głuchowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
O dyskretnym uroku klasyki i pochwale istnienia
Wisława Szymborska, Tutaj (Anna Szóstak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Tęsknota za istotnością i impresje wyobraźni
Dariusz Dziurzyński, Metrum (Anna Szóstak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Oczyma dwudziestokilkulatka
Karol Graczyk, Osiemdziesiąt cztery (Joanna Wawryk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Poemat Wachowiaka
Eugeniusz Wachowiak, Wolności dla nas idzie czas (Janusz Koniusz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Przywołanie biografii
Stanisława Plewińska, Świat był piękny, a ludzie niezgorsi (Czesław Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Nowy tomik Władysława Łazuki
Władysław Łazuka, Kilka słów (Czesław Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Wezwany w górę
Wystawa Władysława Klępki ANABAZA II (Maria Miłek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Refleksje o pamiętniku Marii Dąbrowskiej
Maria Dąbrowska, Dzienniki (Eugeniusz Kurzawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Męczący „Bóg urojony”
Richard Dawkins, Bóg urojony (Eugeniusz Kurzawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Deutschland in Polen/Niemiec w Polsce
Steffen Möller, Viva Polonia. Als deutscher Gastarbeiter in Polen/Viva Polonia.
Niemiecki gastarbeiter w Polsce (Carmen Winter) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Tutam w Lubuskim Teatrze
Sztuka Bogusława Schaeffera, Tutam (Agnieszka Szpylma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
KSIĄŻKI NADESŁANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Nazwisko
5
Grażyna Zwolińska
Bunt kur
Od pewnego czasu koguty mają problem. Piór
w ogonie wyraźnie ubyło, czerwony grzebień bez
dawnego wigoru, pianie też już nie tak donośne jak
kiedyś. Na domiar złego kury nie zamierzają poprzestać na tym, co już mają. Czym to się skończy?
Końcem świata w kurniku?
Czy tak można zacząć tekst o feminizmie, a właściwie o równouprawnieniu kobiet? Czyli o tym, że
wieki całe było dla wszystkich oczywiste, że po pierwsze, kogut jest z natury mądry, a kura z natury
głupia. Po drugie, kogut jest panem podwórka, a kura
ma posłusznie znosić jajka. Tyle lat świat był po
bożemu poukładany i dobrze było. I komu to przeszkadzało? No, komu?
Oczywiście feministkom. A wcześniej sufrażystkom. A jeszcze wcześniej niejakiej Mary
Wollstonecraft, Angielce, która w 1792 r. wydała
książkę Obrona praw kobiet. Natychmiast męscy
krytycy rzucili się na Mary, nazywając ją czule hieną
w spódnicy. Bo kto to widział, żeby pisać o niewolniczym poddaniu kobiet, wynikającym z nakładanych
na nie ograniczeń edukacyjnych i tym podobnym
bzdurach. Mężczyźni nie przypuszczali jeszcze
wtedy, że to dopiero początek.
Zresztą Mary Wollstonecraft i tak może mówić
o dużym szczęściu. Rok później, w 1793 r. w rewolucyjnym ferworze ścięto, popierającą zresztą
rewolucję francuską, Olympię de Gouges, pisarkę
i aktywistkę na rzecz praw kobiet. W 1791 r. ogłosiła
ona słynny manifest, w którym domagała się między
innymi przyznania kobietom prawa do edukacji i rozporządzania własnością prywatną, prawa do hono-
6
rów i funkcji równych tym posiadanym przez
mężczyzn oraz równości płci w rodzinie i w Kościele.
Manifest był wzorowany na Deklaracji Praw
Człowieka i Obywatela i nosił tytuł Deklaracja Praw
Kobiety i Obywatelki. Wprawdzie Olympię ścięto
głównie za pyskowanie przeciwko Robespierrowi, ale
jakby nie była taką feministką i nie wypowiadała się
w publicznych sprawach, dożyłaby pewnie w domowym zaciszu później starości.
Kompletny dziwoląg
Wieki całe utrzymywano kobiety w sferze życia
prywatnego, domowego. Sfera życia publicznego
była zarezerwowana dla mężczyzn. W hierarchii
wartości stała zdecydowanie wyżej. Uczestnicząc
w publicznej sferze, kogut był więc z definicji mądry.
Pozbawiona do niej dostępu kura, cóż, głupia... Choć
nieraz miła, ładna, ciepła, wyszywająca makatki,
a czasem nawet grająca na fortepianie. Do takiej kury
kogut lubił wracać z publicznej zimnej sfery.
Tak się jednak porobiło, że w miastach coraz
więcej kogutów nie było w stanie utrzymać rodziny.
Do pracy poszły więc też kury. Do dotychczasowych
obowiązków, dołożyły nowe. Gdy zmęczone
zawodową pracą koguty ucinały sobie poobiednią
drzemkę lub szły z kolegami na piwo, zmęczone
zawodową pracą kury zmywały naczynia, sprzątały,
prały, prasowały, doglądały dzieci, podgotowywały
obiad na następny dzień. Bo przecież poobiednia
drzemka koguta bez domowego obiadu to byłby,
choćby tylko lingwistycznie, kompletny dziwoląg.
Rano kury wstawały pierwsze, żeby wyszykować
męża do pracy, dzieci do szkoły lub przedszkola. No
i nie spóźnić się do roboty. W powrotnej drodze robiły
zakupy. W niedzielę gotowały coś ciekawszego, bo
przecież nie szły w tym dniu do pracy, więc rodzina
mogła się spodziewać szczególnego potraktowania.
Kura leżąca do góry brzuchem na kanapie w wolnym
od pracy zawodowej dniu byłaby czymś zgoła antyrodzinnym. Co innego kogut.
W tym codziennym kołowrocie kury nawet nie
miały czasu pomyśleć, że coś chyba jest nie tak. A jak
pomyślały, to nie miały siły, żeby dzień w dzień
egzekwować udział koguta w domowych obowiązkach. Zresztą kogut, czule patrząc w oczy,
przekonywał, że on nie potrafi, że ona zrobi to lepiej.
Ona wiedziała, że na pewno zrobi to szybciej, niż
użerając się z udającym niepełnosprawność manualną i umysłową kogutem. I tak płynęły lata.
Czasem tylko kurze w nocy śniło się równouprawnienie.
Z zabarwieniem sentymentalnym, jeśli kochała
swego koguta.
Przekleństwo złotej klatki
Majętne z urodzenia lub dobrze zarabiające
koguty od wieków swoje kury trzymały w domu. Pod
hasłem, że tam będzie im najlepiej. Kury godziły się
na to, bo tak je od zawsze wychowywano. Poza tym
klatka była złota, więc myślały, że będzie w niej
wygodnie. Rodziły dzieci, dbały, by rosły zdrowo, no
i żeby w domu było ciepło i przytulnie. Gdy zmęczony
kogut wracał z pracy, miał podane i poukładane.
Czegoż więcej trzeba? – myślał, robiąc co jakiś czas
niewinny skok w bok.
Jak grom z jasnego nieba spadł na niego bunt kur.
I to nie tych, co biegały do fabryk i nisko płatnej
biurowej pracy, a potem jeszcze harowały za darmo
w domu, ale jego kur, tych ze złotych klatek, w których – zdaniem koguta – niczego im nie brakowało.
– Głupie kury! – mówił wściekły.
Najpierw wściekł się kogut amerykański. Bo to
właśnie w USA w klasie średniej białych kobiet narodził się współczesny feminizm, potomek licznych
wcześniejszych ruchów równouprawnienia kobiet.
Z klasy średniej wywodziła się feministka Betty
Friedan, przywódczyni ruchu w latach 60. XX w.
W książce Mistyka kobiecości zakwestionowała
powojenny kontrakt społeczny w USA każący kobietom spełniać się wyłącznie jako niepracujące żony
i lokować wszystkie ambicje w prowadzeniu domu
i wychowywaniu dzieci.
Zaczęło się od tego, że pod koniec lat 50.
ubiegłego wieku wyszło na jaw, jak wiele żon ze
złotych klatek jest w psychicznym kryzysie, cierpi na
nerwicę, popada w alkoholizm. Zamknięcie w domu,
nawet luksusowym, wyraźnie nie robiło im dobrze.
Po odchowaniu dzieci próbowały wrócić do pracy, ale
ich miejsca były już zajęte, a ich umiejętności, po latach, już gorszej jakości. Amerykańskie społeczeństwo zamknęło przed nimi drzwi. Złota klatka stała
się przekleństwem.
Na to nałożyły się młodzieżowe socjalizujące
ruchy w imię praw człowieka, o równouprawnienie
Murzynów, przeciw wojnie w Wietnamie. Brały
w nich udział także dziewczęta. Szybko odkryły,
że koledzy traktują je instrumentalnie. Nastrojeni
rewolucyjnie młodzi działacze albo kpili z aspiracji
koleżanek, albo przyznając im rację w ocenie sytuacji
kobiet, mówili: poczekajcie na swoją kolej, najpierw
trzeba wyzwolić ludy kolonialne, które jęczą pod
uciskiem. A dziewczęta odkryły, że kobiety to też taki
lud kolonialny, skolonizowana wykorzystywana
masa, mająca od wieków zdecydowanie mniejsze
prawa. Kolejna fala feminizmu przybierała na sile.
Już w tamtych latach ruchy feministyczne zaczęły
się dzielić na wiele odłamów. Feministki od złotych
klatek nazwano z czasem liberalnymi. Ich centralnym
pojęciem było słowo dyskryminacja (z powodu
płci).Te młode to feministki radykalne. Używały
słowa ucisk i wyraźnie wskazywały na beneficjenta,
czyli mężczyznę. Były jeszcze feministki socjalistyczne, które mówiły o wyzysku kobiet... Szczegółowo
opisuje historię ruchów domagających się kobiecego
równouprawnienia prof. Kazimierz Ślęczka, autor
książki Feminizm, który sam o sobie mówi, że jest
feministą.
Polulać w nocy
Kiedy w latach 60. XX w. pojawił się w USA
współczesny feminizm, tamtejsze koguty nie
zamierzały traktować go poważnie. Podobnie
postępowały koguty w XIX w. wobec sufrażystek czy
emancypantek. Nie inaczej zachowywały się we
wcześniejszych wiekach wobec prób wskazywania
przez niektóre kury, że „odwieczny porządek” nie do
końca jest sprawiedliwy. Jednak mimo ośmieszania,
wyciągania skrajnych, rzeczywiście godnych tylko
Gra¿yna Zwoliñska
7
wyśmiania elementów, bagatelizowania istoty
sprawy, ruch nie umarł. Szybko dotarł do Europy.
Dziś stosunek do równouprawnienia kobiet jest
na Zachodzie jak najbardziej poważny. Co więcej,
dostrzeganie kwestii praw kobiet stało się już nawet
elementem poprawności politycznej. Żaden zachodni
polityk, choćby najbardziej konserwatywny i dogmatycznie religijny, nie odważy się tych praw publicznie
negować. Najwyżej inaczej rozłoży akcenty i będzie
apelował o umiar i dostrzeżenie, że Pan Bóg tak to
ułożył, że pewne rzeczy mogą zrobić tylko kobiety: –
Bo przecież mężczyzna dziecka nie urodzi. – Ale
przewinąć, wstać w nocy, polulać, kaszkę ugotować
przecież może. Korona męskości z głowy mu nie
spadnie – odetną się feministki. I dodadzą, że
zwłaszcza gdy kobieta już wróciła do zawodowej
pracy, zwykłym męskim egoizmem jest przewrócenie
się na drugi bok i czekanie, aż do dziecka wstanie
żona, bo to przecież jej obowiązek.
Ogórkowa na czas
W polskim parlamencie można sobie jeszcze
z praw kobiet robić śmichy-chichy i zasłużyć na
brawa, choć już rzadziej niż jeszcze kilkanaście lat
temu. Ponadto wchodząc do Unii Europejskiej,
zostaliśmy zmuszeni dostosować prawo w dziedzinie
wyrównywania szans obu płci do zachodnich standardów.
Warto pamiętać jednak, że już konstytucja z 1952 r.
gwarantowała kobietom i mężczyznom w Polsce
równe prawa we wszystkich dziedzinach życia, dając
kobietom m.in. takie samo prawo do pracy i do
takiego samego wynagrodzenia, co mężczyźni.
Pomimo że minęło od tamtego czasu ponad pół
wieku, rzeczywistość wciąż jednak wyraźnie odbiega
od formalnych zapisów. Równouprawnienie wciąż
jest traktowane w naszym kraju głównie jako
równość podstawowych praw obywatelskich
zapisanych w aktach prawnych i jednoczesne
łaskawe przyzwolenie przez mężczyzn na dwuetatowość kobiet. Czyli niech sobie głosują, pracują,
robią kariery, działają tu czy tam, ale ogórkowa musi
być na czas.
Współczesna feminizująca Polka może się też
często spotkać z męską opinią, że nie wiadomo, o co
jeszcze jej z tym równouprawnieniem chodzi. Niech
się cieszy, że nie mieszka tam, gdzie bycie kobietą
oznacza naprawdę bycie człowiekiem drugiej kate-
8
gorii. W polskiej sytuacji robienie awantury o jakiś
„szklany sufit”, o niższe średnio o 25 proc. płace na
identycznych stanowiskach, o brak rzeczywistego
podziału domowych obowiązków to pretensje
kogoś, komu w głowie się poprzewracało od nadmiaru wolności.
Poza tym przecież nie wszystkim paniom obecna
sytuacja przeszkadza. Są takie, które siedzą w domu,
wychowują dzieci, gotują obiady i są szczęśliwe, że
mąż się im po kuchni nie plącze. Co więcej, są też
takie, które oprócz tego, że są jednoosobowym kombajnem domowym, pracują zawodowo. Padają więc
na twarz, ale uważają, że wszystko jest w porządku.
Do tego stopnia w porządku, że zgodzą się z opinią,
że jak mąż ma niewyprasowane lub poplamione
spodnie, to jest to ich wina, a nie męża niechluja.
Liczyć na koguty?
Prof. Henryk Domański, znakomity skądinąd
socjolog, autor wydanej w 1992 r. pracy Zadowolony
niewolnik. Studium o nierównościach społecznych
między mężczyznami a kobietami w Polsce, napisał :
„Uniwersalny charakter nierówności płci jest częścią
naturalnego porządku. Są one ogniwem struktury
społecznej i nie powinno się ich zmieniać na siłę,
ponieważ próby radykalnej interwencji w logikę
struktury społecznej od zewnątrz mogą mieć
destrukcyjne skutki, które trudno przewidzieć”.
Ten fragment jest cytowany w wielu feministycznych pracach. Czy należy rozumieć go tak, że trzeba
spokojnie czekać, aż szklany sufit z czasem sam
zniknie, a płace w cudowny sposób same się kiedyś
wyrównają? Poza tym, co to jest ten naturalny
porządek rzeczy? Jeszcze na przełomie XIX i XX w.
nienaturalna była kobieta studiująca lub wykładająca
na uniwersytecie, kobieta głosująca lub kandydująca
w wyborach, mająca konto w banku, decydująca
o swoim macierzyństwie itp. Dziś to w naszej części
świata standard.
W kontekście tego, że zdaniem wielu nierówność
płci jest częścią naturalnego porządku, warto może
spytać, co by było, gdyby kobiety, owi „zadowoleni
niewolnicy”, tak jak przez wieki, siedziały cicho
i czekały, aż „logika struktury społecznej” sama się
zmieni. A więc gdyby nie domagały się dostępu do
nauki, prawa do decydowania o posiadaniu (bądź
nie) dzieci, praw wyborczych, finansowej samodzielności, równości w pracy i w domu. Czy koguty same
w końcu zauważyłyby, że kurze należą się podobne
jak im prawa albo nawet takie same? Może i zauważyłyby, tylko kiedy? A może nigdy by nie zauważyły,
bo któż z własnej woli rezygnuje z przywilejów?
Zwłaszcza z przywileju władzy.
Posag na kochankę
Pamięć historyczna bywa krótka... Może więc
warto przypomnieć parę „oczywistych oczywistości”.
Choćby takich, że jeszcze stosunkowo niedawno, bo
w XVIII i XIX w. kobiety nie miały żadnych praw,
a wyłącznie obowiązki wobec męża. W przysiędze
małżeńskiej musiały przyrzekać posłuszeństwo,
co oznaczało, że mąż miał pełnię władzy w domu (co
nie znaczy, że musiał z niej w pełnym zakresie korzystać na co dzień, ale mógł). Mógł np. zmusić żonę do
seksu w ramach małżeńskiego obowiązku (dziś
nazywa się to małżeńskim gwałtem) czy do
urodzenia kolejnego dziecka i oddania go na
wychowanie, gdyby uznał, że żona nie wywiązuje się
z roli matki. W razie rozpadu związku oczywiste też
było, że kobieta nie ma do dzieci żadnych praw.
Nie lepiej było w kwestiach finansowych. O tym
też przypominają dziś feministki. Kobiety nie miały
żadnego majątku. Nawet ten, który wnosiły w posagu, należał wyłącznie do męża. Mógł wydać go na
kochankę lub prostytutki. Żona nie miała prawa
wtrącać się do spraw finansowych. Jak coś zarobiła,
to i tak należało to do męża. Zapisy przedmałżeńskie
dotyczące tego, co dziś nazwalibyśmy swego rodzaju
rozdzielnością majątkową (chroniące posag) należały
do rzadkości i zdarzały się niemal wyłącznie w wysokich sferach.
Pewnie by tak zostało, bo jakoś nie było słychać,
żeby koguty chciały z własnej inicjatywy wprowadzać zmiany zmierzające do równouprawnienia
w finansowej lub rodzinnej sferze.
Zaczął się jednak bunt kur, także w Polsce.
„Artykuły panieńskie na Sejm Walny 1637” to pierwszy znany manifest kobiecy w naszym kraju.
Kobiety domagały się w nim ograniczenia władzy
ojców oraz opiekunów prawnych, ograniczenia zbyt
szerokiej władzy męża oraz prawa do kształcenia
i możliwości brania udziału w życiu politycznym. Nie
wspomina się o tym w podręcznikach historii, bo ona
jest historią „męską”.
Nasilenie działań, które dziś nazywamy feministycznymi, w wielu krajach Europy, ale też na
Nowym Kontynencie, nastąpiło w wieku XIX,
a zwłaszcza w jego drugiej połowie. Na przykład
w Anglii w połowie XIX wieku zaczęły działać
sufrażystki. Walczyły nie tylko o prawa wyborcze dla
kobiet, ale i o prawa majątkowe zamężnych kobiet.
To dzięki sufrażystkom w 1870 roku weszła w życie
ustawa, która przekazywała żonom prawo do ich
własnych zarobków oraz do posiadania własnego
konta bankowego. W innych krajach kobiety
z biegiem lat również takie prawa dostały. Musiały je
sobie jednak też same, nie bacząc na ironiczne
męskie komentarze, wywalczyć.
Wróżeniem z fusów jest próba dania wiarygodnej odpowiedzi na pytanie, czy i kiedy mężczyźni,
nienaciskani przez sufrażyski, feministki i wszelkiej
innej maści kobiece ruchy, sami zrezygnowaliby z tak
wygodnego dla nich tradycyjnego układu.
Parasolkami w okiennice
I kolejna „oczywista oczywistość”: prawa wyborcze dla kobiet. Warto sobie uświadomić, jak
niedawno kobiety je uzyskały. Wcześniej głosować
mogli tylko mężczyźni. W myśl zasady: sfera publiczna dla kogutów, sfera prywatna dla kur.
W kontekście praw wyborczych Polska jest
chwalona jako kraj, który dał je kobietom znacznie
wcześniej niż wiele innych europejskich państw. To
przecież Polki, dekretem Naczelnika Państwa, otrzymały te prawa już w 1918 r.
Piłsudski był tak hojny i postępowy? Skądże. Po
prostu miał za żonę Aleksandrę Szczerbińską,
zagorzałą feministkę. Suszyła głowę mężowi, on jednak szczególnie chętny do ustępstw w kwestii praw
wyborczych nie był. Ola, widząc że sama nic nie
wskóra, wezwała na pomoc sufrażystki. Przyszły pod
willę Piłsudskiego i stukając parasolkami w okiennice,
domagały się wysłuchania. Piłsudski przetrzymał delegację pań kilka godzin na mrozie. W końcu, wzięty
w dwa ognie (tam rozjuszone, przemarznięte
sufrażystki, tu coraz bardziej wściekła własna żona)
obiecał, że prawa wyborcze będą przysługiwać
w Polsce bez względu na płeć. Początkowo miały być
dane tylko mężczyznom. Pewnie musiał się potem
tłumaczyć męskim politykom. Zarówno socjalistycznym, którzy swoim działaczkom kazali podpisywać
uchwały, że w imię spraw wagi państwowej
zrezygnują z niewczesnego żądania praw dla siebie,
jak i prawicowcom, którzy twierdzili, że rozprawianie
Gra¿yna Zwoliñska
9
o prawach kobiet to rzecz nienarodowa, bo kobiety
powinny stać na straży świętych instynktów.
Macierzyńskiego zwłaszcza. Podkreślali, że „Emancypacja to większa klęska dla narodu aniżeli rozbiór
Polski”.
W 1918 r. prawa wyborcze dostały też Niemki
i Austriaczki. Amerykanki dwa lata później. Brytyjki
i Irlandki w 1928 r., Turczynki w 1930 r., Francuzki
w 1944 r., Włoszki w 1946 r. A np. Szwajcarki dopiero
w 1971 r., z wyjątkiem jednego kantonu, gdzie mogły
pójść po raz pierwszy do urn dopiero w... 1991 r.
Portugalki zagłosowały pierwszy raz w 1974 r.,
mieszkanki Kuwejtu w 2005 r. W Libanie do urn
mogą iść tylko panie odpowiednio wykształcone.
W przypadku mężczyzn wykształcenia nikt nie
sprawdza, bo są mądrzy z natury. W Arabii
Saudyjskiej kobiety w ogóle nie mogą głosować. Auta
zresztą też im prowadzić nie wolno, ale to tak na
marginesie.
Postudiujesz, jak zacerujesz
Spójrzmy na kolejną „oczywistą oczywistość”,
czyli prawo do nauki, także na uczelniach wyższych.
Całe wieki nie widziano potrzeby kształcenia
dziewczynek. A jeśli już, to uważano, że powinny
nabywać głównie te umiejętności, jakie będą im
potrzebne do przyszłego spełniania tradycyjnych ról.
Jan Jakub Rousseau w Emilu, czyli traktacie
o wychowaniu zalecał kobietom tylko taką edukację,
która pozwalałyby im być posłusznymi żonami.
Długą tradycję miały też osobne szkoły dla dziewcząt
i chłopców. Nie chodziło tylko o to, żeby poprzez
koedukację nie stwarzać „grzesznych pokus”, ale też
o to, że według ówcześnie dominujących poglądów
inny powinien być program nauczania dla chłopców,
inny dla dziewcząt. Przekonywano też, że zbyt długa
i dogłębna nauka może być dla dziewcząt niekorzystna. Jeszcze w 1873 r. profesor Harwardu, niejaki
Edward Clarke w książce Sex in Education twierdził,
że edukacja kobiet odbywająca się w okresie wzrostu
i rozwoju zdolności prokreacyjnych organizmu może
temu rozwojowi zaszkodzić. Jego praca miała wiele
wydań. Cytowana była też w Polsce przez przeciwników porządnej edukacji dziewcząt. Pięknie
współgrała z wcześniejszymi poglądami Bronisława
Trentowskiego, filozofa i pedagoga, zawartymi
w dziele Chowanna z 1842 r., gdzie radził on bardzo
wąski zakres wiedzy i wykształcenia dla dziewcząt
10
(szkoła elementarna), uważając, że głębsza nauka
i oświata nie są dla cór Ewy: „lepsza im igła i wrzeciono”. Zauważał (nie bez podstaw przecież), że
uczonej żony lękają się mężczyźni „równie jak niebezpiecznej cholery.”
O ile jednak w XIX w. było już oczywiste, że nie
tylko chłopcy powinni chodzić do szkół, to bramy
wyższych uczelni były dla kobiet wciąż zamknięte.
Zaczęło się to zmieniać bardzo powoli, dopiero pod
koniec XIX w. Pierwsze studentki pojawiły się
wprawdzie w Oberlin College w Stanach Zjednoczonych już w 1837 r., ale przyjęto je na dość oryginalnych zasadach. Dziewczęta musiały się zobowiązać,
że będą prać, cerować, sprzątać i podawać do stołu
studiującym mężczyznom. W zamian za to mogły
uczestniczyć w niektórych zajęciach. Nie wolno im
było jednak studiować łaciny, greki i matematyki. Nie
mogły też zabierać głosu w dyskusjach ani odczytywać napisanych przez siebie prac.
Pierwszy collage dla kobiet utworzono w 1869 r.
w Cambridge. Powoli i z wielkimi oporami na kobiety
zaczęły się też wtedy otwierać uniwersytety w zachodniej Europie.
Nie, bo to kobieta
Na ziemiach polskich w tamtych latach kobieta
nie miała szans dostać się na uniwersytet. To dlatego
Maria Skłodowska w 1891 r. wyjechała na studia do
Paryża. W zachodnich europejskich krajach, na skutek coraz większych nacisków kobiecych organizacji
domagających się równouprawnienia także w tej
dziedzinie, uczelnie „poddały się” nieco wcześniej niż
polskie.
Pięć pierwszych młodych Polek rozpoczęło studia
na Uniwersytecie Jagiellońskim dopiero w 1894 r. po
uzyskaniu indywidualnych zgód Senatu. Stało się to
po 530 latach od powstania tej uczelni. Dziwne to
jednak było studiowanie, skoro kobiety nie miały
prawa zdawania egzaminów i uzyskania dyplomu.
Uniwersytet Warszawski „złamał się” niewiele wcześniej niż Jagielloński.
Kolejnym progiem do przekroczenia było zostanie przez kobietę wykładowcą na uczelni. Męskie
akademickie lobby było temu bardzo długo zdecydowanie przeciwne. Kiedy Maria Skłodowska, po
studiach na paryskiej Sorbonie, przyjechała do
Krakowa z dyplomem i własnymi naukowymi
pomysłami, odmówiono jej zatrudnienia na UJ, argu-
mentując, że przecież jest kobietą. Rozpłakała się
z wściekłości i bezsilności, wróciła do Francji. Z czasem
wykładała na Sorbonie, gdzie była też pierwszą kobietą, która objęła katedrę.
Na początku XX wieku, po wielkich naciskach,
Polkom, które wracały do ojczyzny z doktoratami
zagranicznych wyższych uczelni i uznanym naukowym dorobkiem, proponowano w najlepszym razie
stanowisko tzw. demonstratorki, czyli młodszej asystentki. Kiedy wywalczyły w końcu pozwolenie na
bycie asystentkami, to przynajmniej nie dano im
uprawnień urzędników państwowych, choć asystenci –
mężczyźni je mieli. Habilitowanie się kobiety było
marzeniem ściętej głowy, bo Senat UJ w uchwałach
wyraźnie się temu sprzeciwiał. I znów nieważny był
naukowy dorobek, lecz to, że jego autor nosił spódnicę.
Dziś nazwalibyśmy to wszystko dyskryminacją ze
względu na płeć albo po prostu seksizmem. I znów
trzeba spytać, czy gdyby nie uparta wieloletnia walka
wyśmiewanych ówczesnych feministek, domagających się równego traktowania, uniwersytety
otworzyłyby się dla kobiet? Może i tak, ale kiedy?
Dopiero jak „logika struktury społecznej” dałaby
przyzwolenie?
Nie chciała na to czekać przed wiekami Nawojka,
uchodząca za pierwszą polską studentkę. Ta córka
rektora gnieźnieńskiej szkoły parafialnej w 1414 r.
w męskim przebraniu rozpoczęła studia na Akademii
Krakowskiej. Kiedy przygotowywała się już do
złożenia końcowych egzaminów bakalarskich,
została zdemaskowana przez syna wójta z Gniezna,
rozpoczynającego w tym czasie naukę w Akademii.
Surowej kary (mówiono nawet o stosie) uniknęła
dzięki znakomitym świadectwom nauki i moralności
wystawionym przez profesorów, mężczyzn zresztą.
Zaraz potem schroniła się w zakonie.
A tak na marginesie... Na prywatny amerykański
uniwersytet Princeton, założony w 1746 r. pierwsza
kobieta została przyjęta w... 1969 r.
Papież i feministka
Na osobny artykuł zasługuje to, jak na stosunek
do równouprawnienia kobiet wpływały (i wpływają)
poszczególne religie. W Polsce – oczywiście katolicyzm.
Na przestrzeni wieków wielu chrześcijańskim
mędrcom i świętym przytrafiały się poglądy kurio-
zalne z dzisiejszego punktu widzenia i skrajnie
dyskryminacyjne. Wzięte zresztą głównie ze starożytnej greckiej filozofii i prawa rzymskiego, a tylko
po części z Pisma Świętego. To św. Tomasz z Akwinu
miał twierdzić, że „Wartość kobiety polega na jej zdolnościach rozrodczych i możliwości wykorzystania do
prac domowych”, a św. Augustyn, że „To naturalny
porządek rzeczy, że kobieta ma służyć mężczyźnie”.
Dziś czasy się zmieniły, ale duch tego typu
poglądów wciąż tłucze się po zakamarkach
społecznej świadomości. Podtrzymywany jest przy
życiu przez licznych polskich kościelnych hierarchów,
dla których kobieta to przede wszystkim matka
Polka. Wprawdzie może próbować odnosić sukcesy
w różnych dziedzinach życia, ale jej najważniejszym
powołaniem i tak jest macierzyństwo.
Jan Paweł II, wielki orędownik kultu Matki
Boskiej, też tak to widział. Wystarczy przeczytać jego
List Apostolski z okazji Roku Maryjnego Mulieris
dignitatem o godności i powołaniu kobiety.
W tym kontekście aż nie wypada przypominać,
że inny papież, Paweł VI, osobiście odznaczył
czołową amerykańską feministkę Betty Friedan
medalem papieskim za to, co zrobiła „dla kobiet, czyli
dla ludzkości”.
Tymczasem w Polsce, jeszcze 10 lat temu, katolicka posłanka AWS Ewa Sikorska-Trela podczas
sejmowej debaty nad projektem ustawy o równym
statusie kobiet i mężczyzn mówiła, że „Bóg stworzył
mężczyznę i kobietę i dał im odmienne role w życiu.
Nie należy zmieniać tych ról i poprawiać Stwórcy
w jego zamysłach”.
Pytania pracodawcy
Równouprawnienie kur i kogutów w polskim
kurniku na pewno sprawą zamkniętą nie jest. Opinii,
że w Polsce większość kobiet nie czuje się dyskryminowana mogą przeczyć choćby badania przeprowadzone przez agencję ARC Rynek i Opinia
w ramach programu „Kobiety 2000”. Aż 69 proc.
respondentek stwierdziło w nich, że kobiety są
w Polsce dyskryminowane. Tylko 17,3 proc.
odpowiedziało, że nie są.
– A niby w czym jeszcze przejawia się ta
dyskryminacja? – pytają koguty, prezentując
z wyrzutem swój oskubany przez feministki z wielu
piór ogon, grzebień bez dawnego wigoru i pianie już
nie takie jak kiedyś.
Gra¿yna Zwoliñska
11
Generalnie w tym, że pomimo tylu zmian kulturowych i obyczajowych, polska kobieta wciąż jest
uznawana głównie za podmiot rodzinny, a mężczyzna – podmiot pracujący. Tak to widzą nie tylko
męscy politycy, ale i pracodawcy.
Ciągle aktualna jest wypowiedź amerykańskiej
feministki Glorii Steinem (cytuje ją w książce Świat
bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym
Agnieszka Graff).
W latach 70. XX w. mówiła ona tak: „Jeśli nie
masz męża i pytasz o pracę, odmówią ci z obawy, że
możesz wyjść za mąż. Jeśli jesteś mężatką i pytasz o
pracę, odmówią ci, bo wkrótce zaczniesz rodzić
dzieci. Jeśli już je masz i szukasz pracy, odmówią ci,
bo dzieci na pewno będą chorować, a wtedy ty
będziesz musiała zostać z nimi w domu. A jeśli
wyjaśnisz im ostatnią opcję, czyli że jesteś radykalną
lesbijką, odmówią ci z obawy, że natychmiast rzucisz
się na wszystkie kobiety w biurze”.
Czyż w Polsce nie jest ciągle tak, że pracodawcy
nie interesuje, czy szukający pracy mężczyzna ma
dzieci, a w przypadku szukającej pracy kobiety –
i owszem? Trudno się zresztą dziwić pracodawcy.
Wciąż przecież za oczywiste uznaje się, że jak dziecko
zachoruje, to powinna z nim siedzieć w domu matka.
Czy naprawdę zawsze musi to być ona, a nie on?
Skazuje to przecież od razu kobietę na gorsze
postrzeganie jako pracownika. Niestety, nawet jeśli
przepisy na to pozwalają, niewielu ojców decyduje się
zostać w domu, choćby tylko na czas choroby dziecka. Bo po prostu, mimo tych wszystkich
oficjalnych słów o randze domowej sfery, sfera życia
prywatnego wciąż jest znacznie mniej poważana
i atrakcyjna niż sfera życia publicznego. Gdyby
było inaczej, koguty by się do niej pchały, a nie podkreślały, że nie chcą zabierać kurze tradycyjnego
miejsca.
12
Liczby z domowego zacisza
To, że kobieta jest traktowana jako podmiot
rodzinny, pozwala też na to, że za normalne uważane
jest, że w sfeminizowanych zawodach zarobki są
niższe, a w tych wykonywanych przez obie płcie
mniej więcej po równo, pensje na takich samych
stanowiskach wciąż w wielu przedsiębiorstwach
zależą od płci pracownika. Potwierdzają to statystyki.
Tymczasem przecież postulat równej płacy za równą
pracę, jest uznawany za jedno z głównych zagadnień
polityki antydyskryminacyjnej Unii Europejskiej.
Podobnie jak zachowanie równowagi obu płci choćby w instytucjach politycznych.
I tak dalej, i tak dalej...
Całowanie pań po rękach, przepuszczanie ich
w drzwiach i dawanie kwiatka na Dzień Kobiet czy
walentynki nie zmieni też tego, że tzw. domowe
zacisze to jeden z najsilniejszych bastionów braku
równouprawnienia. Według sondażu CBOS-u z grudnia
2006 r. „Kobiety i mężczyźni o podziale obowiązków
domowych”, wciąż aż 75 proc. kur przygotowuje
posiłki (a tylko 7 proc. kogutów), 65 proc. zmywa
gary (8 proc.), 61 proc. sprząta (6 proc.), 84 proc.
robi pranie (4 proc.), 84 procent prasuje (5 proc.).
W pozostałych przypadkach kura i kogut konkretnymi
obowiązkami dzielą się po partnersku.
Tymczasem dopóki nie będzie sprawiedliwszego
podziału obowiązków domowych i rodzinnych, dopóty
nie będzie istotnego postępu w równouprawnieniu
kobiet na rynku pracy. Ale też w działalności politycznej i społecznej, bo na nią trzeba mieć po prostu siły
i czas. Sama ochota nie wystarczy.
Jak będzie wyglądał świat w kurniku za 50-100 lat?
Trzeba mieć nadzieję, że coraz bardziej rozpychające
się kury całkiem kogutów nie zadziobią, bo wizja
Seksmisji aż tak pociągająca nie jest. Także dla kur.
Lidia Głuchowska
Lidia Głuchowska
Geniusz, macho,
efeb, androgyne...
Metamorfozy męskości
we współczesnej
polskiej ikonosferze
Genius, Macho,
Ephebus, Androgyne...
Metamorphosen
der Männlichkeit
in der polnischen
Ikonosphäre
der Gegenwart
Geniusz, macho, efeb, androgyne – to tylko niektóre typy funkcjonujących obecnie wzorców
męskości, konkurujących ze sobą w kulturze „wysokiej” i „popularnej” – na wystawach i w kinie,
w internecie i na ulicy. W ikonosferze współczesności
i w refleksji socjologiczno-estetycznej tradycyjne
wzorce podlegają intensywniej niż kiedykolwiek
dotąd dynamicznej transformacji.
Nie tylko w rozprawach z zakresu historii sztuki,
lecz także w ramach przewidzianych dla szerokiej
publiczności wystaw dekonstruuje się choćby
XIX-wieczny artystyczny mit geniusza. W kulturze
wizualnej i refleksji nad nią odzwierciedlają się i inne
przemiany historycznie utrwalonego obrazu męskości.
Należą one, także w Polsce, do zjawisk wnikliwie
analizowanych w ramach badań feministycznych,
uprawianych nota bene nie tylko przez kobiety.
Dotyczący ich dyskurs przybrał już w krytyce artystycznej i nauce o sztuce bardzo zniuansowaną
formę, stąd zasługuje na wnikliwszą uwagę. 1
Genius, Macho, Ephebus, Androgyne sind nur
einige Typen der gegenwärtigen Männlichkeit, die in
der hohen wie in der populären Kultur miteinander
konkurrieren – in Ausstellungen ebenso wie im Kino,
im Internet wie auch auf der Straße. In der
Ikonosphäre der Gegenwart und in der soziologischästhetischen Reflexion unterliegen die traditionellen
Geschlechtermuster intensiver als je zuvor einem
dynamischen Wandel. Beispielsweise, nicht nur
kunstwissenschaftliche Studien, sondern auch große
Ausstellungen für eine breite Öffentlichkeit wie die
Berliner Schau „Der Kult des Künstlers“ (2008/2009)
dekonstruieren zur Zeit den aus dem 19. Jahrhundert
stammenden künstlerischen Geniemythos. Auch
weitere Transformationen historisch gefestigter
Vorstellungen von Männlichkeit zeigen sich in der
visuellen Kultur und gehören ebenfalls in Polen zu
den Schwerpunkten der neueren so genannten
Genderforschung, die allerdings nicht nur von weiblichen, sondern auch von männlichen Wissenschaftlern betrieben wird. Da dieser Diskurs in der
polnischen Kunstkritik und –wissenschaft inzwischen
eine sehr elaborierte und nuancierte Form angenommen hat, verdient er eine nähere Betrachtung. 1
1 Artykuł powstał jako rezultat komparatystycznych badań, przeprowadzonych w ramach stypendium Fundacji ADAMAS na Rzecz Interkulturalnych Studiów na Przykładzie Grecko-Niemieckim i Polsko-Niemieckim. W pierwszej, obszerniejszej wersji, opublikowanej
w języku niemieckim zawiera obszerne odsyłacze bibliograficzne. Por.
Lidia Głuchowska: Bild und Gegenbild. Die Männlichkeit nach 1989 in
Polen im Spiegel der hohen und populären Kultur, [w:]
Postsozialistische Männlichkeiten in einer globalisierten Welt, red.
S. Scholz, W. Willms, Berlin 2008, s. 163–192. W niniejszym tekście
część literatury cytowana jest w wykazie źródeł ilustracji.
1 Die für diesen Beitrag nötige komparatistische Forschung erfolgte im
Rahmen eines Stipendiums der ADAMAS-Stiftung Götz Hübner für
interkulturelle Studien am griechisch-deutschen und polnisch-deutschen Beispiel. In einer ersten, umfangreicheren Fassung davon in
Lidia G³uchowska
13
Rzeczywistość polską po przełomie politycznym
1989 Agnieszka Graff określiła mianem „świata po
Seksmisji”, odwołując się do popularnego filmu
Juliusza Machulskiego (1983). Wykreowana w nim
wizja osadzonej w przyszłości rzeczywistości au
rebours na prawach science fiction – dyktatury kobiet bez mężczyzn to zarazem wizja i kryptokarykatura systemu komunistycznego. W finałowej scenie
dwóch przebudzonych z hibernacji pięknoduchów,
nalewa plemniki do probówek, tym samym ratując
(męską) ludzkość.
Ten, znany chyba wszystkim Polakom, film
nawiązuje do zakorzenionego w patriotycznej kulturze czasu zaborów mitu matki Polki. Wówczas to,
gdy Polska nie posiadała niezależnego bytu państwowego, nie mogły wykształcić się wyraziste
wzory męskości. Matka Polka posyłała swych synów
i męża do patriotycznych powstań, traciła ich ze
względu na ich działalność konspiracyjną, a sama –
pod ich nieobecność stała na straży narodowych
i patriarchalnych świętości: Boga, dumy i ojczyzny.
W erze Solidarności i antykomunistycznego
podziemia, zwłaszcza pomiędzy 1980 i 1989 rokiem,
polski etos konspiracyjny, będący swoistym przedłużeniem romantycznej tradycji niepodległościowej, odgrywał szczególną rolę. Prodemokratyczne
tendencje realizowały się wówczas poprzez publikacje nielegalnej prasy podziemnej, walkę o wolność słowa i wolny przepływ informacji między
Wschodem a Zachodem. Często podkreśla się, jak
wielką rolę w ówczesnej akcji wydawniczej i kolportażowej odgrywały kobiety oraz że – paradoksalnie –
czas po przełomie politycznym oznaczał nie tylko
inkubacje wolnej Polski, lecz również neopatriarchatu. Nie tylko współtwórczyni Solidarności, Anna
Walentynowicz, znikła w cieniu Lecha Wałęsy. Także
inne, zaangażowane w konspirację działaczki zniknęły z politycznej sceny. Po latach pozornego
równouprawnienia – jak podkreśla Agnieszka Graff
w swej książce Świat bez kobiet – rozpoczęła się
jawna walka płci. W 1993 w Polsce zatwierdzono
bowiem jedno z najbardziej radykalnych praw
antyaborcyjnych. „Świat po Seksmisji” okazał się
konserwatywny, gdyż rodził się pod patronatem
Kościoła katolickiego, będącego w czasach PRL dla
wielu jedynym niewzruszonym autorytetem moralnym. Z kolei Piotr Piotrowski w Znaczeniach modernizmu oraz Paweł Leszkowicz i Tomasz Kitliński
w książce Miłość i demokracja podkreślają, iż wolność
14
Die Ära nach der politischen Wende wurde in
Polen schon vor zehn Jahren als die „Welt nach der
Sexmission“apostrophiert, vernannt nach einem Film
von Juliusz Machulski (Seksmisja, 1983), der in einer
in der Zukunft verorteten Welt ohne Männer spielt,
die unter der Diktatur von Frauen steht. Dieser, wohl
jedem Polen bekannte, Film kann als eine Satire des
kommunistischen Systems gedeutet werden. In
seinem Finale treten zwei aus der Hibernation
geweckte Schöngeister auf, die ihren Samen zur Invitro-Fertilisation auf Reagenzgläser verteilen und
somit die (männliche) Menschheit retten.
Der Film basiert auf dem in der polnischen Kultur
des 19. Jahrhunderts gründenden patriotischen
Mythos der Mutter Polin. Dieser entstand in der Zeit,
als Polen keinen unabhängigen politischen Status
besaß und sich somit keine starken Modelle von
Männlichkeit ausbilden konnten. Die Mutter Polin
schickte ihre Söhne in den Kampf, verlor sie wegen
deren Konspiration, und während deren
Abwesenheit bewahrte sie die nationalen und die
patriarchalischen Werte: Gott, Stolz und Vaterland.
Zur Zeit des antikommunistischen Widerstands –
in der Ära von Solidarność zwischen 1980 und 1989 –
spielte das so genannte „konspirative Ethos“ eine
besondere Rolle. Es handelt sich dabei um eine Reihe
prodemokratischer Bestrebungen – wie die
Herausgabe von illegalen Publikationen oder den
offenen Informationsaustausch mit Westeuropa –,
denen sich die offiziellen Medien verweigerten. An
diesen Aktivitäten, die eine Art Verlängerung der
romantischen Tradition aus der Zeit der Teilungen
Polens und dessen Nicht-Existenz auf der Karte
Europas waren, hatten Frauen wesentlichen Anteil.
Die darauf folgende politische Wende indes war
zwar die Inkubation des freien Polens, aber auch die
des Patriarchats. Nicht nur die Heldin von
Solidarność, Anna Walentynowicz, vergaß man
zugunsten von Lech Wałęsa. Auch die anderen an
der Konspiration beteiligten Frauen wurden aus der
neuen politischen Szene ausgeblendet. Nach Jahren
der scheinbaren Gleichberechtigung begann ein
echter Geschlechterkampf, wie Agnieszka Graff
der deutschen Sprache sind sämtliche bibliographische Hinweise enthalten. Vgl. Lidia Głuchowska: Bild und Gegenbild. Die Männlichkeit
nach 1989 in Polen im Spiegel der hohen und populären Kultur. In:
Scholz, Sylka/ Weertje Willms (Hg.): Postsozialistische Männlichkeiten in einer globalisierten Welt, Berlin 2008, S. 163-192. Hier werden einige wichtige Publikationen im Abbildungsnachweis genannt.
po 1989 roku konstytuowano więc w imię tradycyjnych (katolickich) wartości narodowych, a nie
nowoczesnego społeczeństwa demokratycznego.
Timothy Gaston Ash opisuje polską rzeczywistość
około 1990 roku jako paradoksalną abnormal normality, w której ecclessia militans, triumfujący
Kościół i pornografia funkcjonują w pokojowej
koegzystencji.
Pomimo to konotacje wzorów męskości i kobiecości uległy w Polsce po 1989 roku istotnej
redefinicji. Modele męskości są od ponad dziesięciu
lat przedmiotem zainteresowania tzw. drugiej fali
badań nad płcią warunkowaną kulturowo – Gender
Studies. Konserwatywne i alternatywne modele
męskości analizowane są jako ambiwalentne i ewoluujące zjawisko przez humanistów i socjologów.
Podkreślają oni, iż otwarcie na Zachód i spóźniona,
zahamowana przez komunistyczną utopię równości,
emancypacja wyznaczają w tym kontekście nowe
perspektywy, podobnie jak społeczne dylematy
ostatnich lat, takie jak AIDS, bezrobocie, krzepnięcie
„nowej” konserwatywnej cenzury i lawinowo narastająca konsumpcja. Na ten temat opublikowano
dotychczas tyle opracowań, choćby autorstwa
Sławomiry Walczewskiej, Kazimiery Szczuki czy
Moniki Szczepaniak, że choćby ich krótkie omówienie przekracza ramy niniejszego tekstu.
Generalizując, można stwierdzić, że konstrukcje
męskości w „popularnej” i w „wysokiej” kulturze polskiej konstytuują się jako wzór i antywzór – model
i antymodel. Według historyka sztuki Hansa Beltinga,
obraz człowieka w sztuce w każdej epoce odzwierciedla obowiązujące wyobrażenia na temat kondycji
świata. Modele kobiecości i męskości jako typy i indywidua, funkcjonujące choćby w sztuce i w podręcznikach szkolnych czy też w popularnych mediach,
nie stanowią jednak jedynie odbicia społecznej
rzeczywistości, lecz także antycypacje potencjalnego
podziału ról w przyszłości. Wyraźnie wskazują na to
ustalenia z zakresu pedagogiki społecznej i badania
rynku.
W „popularnej” kulturze wizualnej, zwłaszcza
w reklamie, po 1989 roku pojawia się nowy wzorzec
męskości, któremu przeciwstawia się inny – także
nowy, choć inaczej wystylizowany – wzorzec męskości w kulturze „wysokiej”. Pierwszy zainspirowany
jest głównie zmieniającą się sytuacją rynkową, drugi
dyskursem emancypacyjno-demokratycznym. Tu
w centrum uwagi znajdą się wizualizacje obu tych
2001 in ihrem Buch Świat bez kobiet (Die Welt ohne
Frauen) vermerkte. So wurde in Polen 1993 eines der
restriktivsten Abtreibungsgesetzte Europas verabschiedet. Die „Welt nach der Sexmission“ im neuen
Polen ist eine Welt der Männer. Diese ist konservativ,
da sie unter der Schirmherrschaft der katholischen
Kirche entstanden ist. Die Freiheit erfolgte im Namen
der traditionell (und katholisch) verstandenen Nation
und nicht im Namen der modernen demokratischen
Gesellschaft, wie Piotr Piotrowski in seinem Buch
Znnaczenia modernizmu (Die Bedeutungen des
Modernismus) sowie Paweł Leszkowicz und Tomasz
Kitliński in ihrer Miłość i demokracja (Liebe und
Demoratie) vermerken. Timothy Gaston Ash beschreibt die polnische Wirklichkeit um 1990 als eine
paradoxe „abnormal normality“, in der sich die triumphierende Kirche und die Pornografie voneinander abgrenzen.
Dennoch unterliegt die Codierung der
Geschlechter in Polen seit der politischen Wende
1989 einem tief greifenden Wandel. Die
Konfigurationen von Männlichkeit stehen hierbei seit
mindestens zehn Jahren – vor allem im Rahmen der
so genannten Genderforschung der zweiten Welle –
im Mittelpunkt des Interesses Die konservativen und
die alternativen Modelle von Männlichkeit werden in
den Geistes- und Sozialwissenschaften gleichermaßen sowohl positiv als auch negativ reflektiert und
revidiert. Die Öffnung nach Westen und die verspätete, durch die kommunistische Utopie der
Gleichheit gebremste Emanzipation der Frau
markieren in diesem Kontext neue Perspektiven,
ähnlich wie die sozialen Dilemmata der letzten Jahre,
z. B. AIDS, Arbeitslosigkeit, Konstituierung einer
„neuen“, konservativen Zensur sowie steigender
Konsum. Zu diesem Thema gibt es inzwischen eine
ganze Reihe von Publikationen, etwa von Sławomira
Walczewska, Kazimiera Szczuka und Monika
Szczepaniak, die im vorliegenden Rahmen nicht einmal ansatzweise besprochen werden können.
Allgemein ist festzustellen, dass die Konstruktionen von Männlichkeit in der populären und in der
hohen polnischen Kultur als Bild und Gegenbild
betrachtet werden können. Nach Hans Belting
schließt das Menschenbild in der Kunst in sich das für
die jeweilige Epoche geltende Bild von der Welt mit
ein. Die Bilder von Frau und Mann als Typus und als
Individuum, die in der Kunst sowie in Schulbüchern
und populären Medien kursieren, stellen jedoch nicht
Lidia G³uchowska
15
modeli, które z jednej strony zawierają elementy
wynikające z otwartej dyskusji społeczno-politycznej, z drugiej – nierzadko poprzez skandal obyczajowy – same ją wywołują. W tym kontekście na
uwagę zasługują również pochodne „klasycznego”,
tradycyjnego podziału płci i niektóre aspekty tzw.
metroseksualności.
Krytyczny bilans transformacji w Polsce ukazują
choćby takie popularne filmy z lat 90. XX w. jak opatrzone znaczącymi tytułami: Psy Władysława
Pasikowskiego (1992), Młode wilki Jarosława Żamojdy
(1995) czy Egoiści Mariusza Trelińskiego (2000).
Popularyzują one mit „silnego mężczyzny”, „samotnego wojownika” i szeryfa „dzikiego Zachodu” –
młodej polskiej demokracji oraz nowego polskiego
Eldorado. Obnażają też relatywizm moralny, pustkę
uczuciową i konsumpcjonizm, tak wśród byłych
funkcjonariuszy urzędu bezpieczeństwa, jak i młodych yuppies. W odniesieniu do kultury codziennej
i sztuki popularnej istotne są jednak nie tylko analizy
współczesnego filmu, lecz również reklam, podręczników szkolnych oraz choćby „ukryte komunikaty”
w postawie nauczycieli.
Ogólny wniosek z ich analizy mógłby brzmieć:
nie tylko kultura popularna i media, lecz również
edukacja szkolna upowszechnia konserwatywne
wzorce męskości i kobiecości, bazujące na kon-
1. Jerzy Bereś, Przepowiednia. Spełnia się (Die Prophezeiung. Es
geht in Erfüllung), 1989, [w:] (Aus:) P. Piotrowski, Znaczenia
modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 roku (Die
Bedeutungen des Modernismus. Der polnischen Kunstgeschichte nach 1945 entgegen), Poznań 1999, s. 201.
16
nur eine Widerspiegelung der sozialen Wirklichkeit
dar, sondern auch Antizipationen der potentiellen
zukünftigen Rollenverteilung, worauf u. a. Analysen
aus dem Bereich der Sozialpädagogik und Arbeitsmarktforschung deutlich hinweisen.
In der populären Kultur zeigt sich in Werbung
und politischen Parolen ein neues Bild von
Männlichkeit, dem das Männlichkeitskonstrukt der
hohen Kunst als ebenfalls neues, wenn auch anders
„gestyltes“ und vorwiegend andere Gesellschaftsgruppen betreffendes, Gegenbild gegenüber steht.
Im Mittelpunkt stehen hier also Visualisierungen von
Männlichkeitskonzepten, die einerseits die Elemente
öffentlicher, sozial-politischer Diskussionen beinhalten, anderseits diese – nicht selten durch einen
Skandal – hervorrufen. In diesem Kontext werden
auch die Erweiterungen der „klassischen“, traditionellen Geschlechtermodelle und die Aspekte der
Metrosexualität erwähnt.
Die kritische Bilanz der Transformation in Polen
ist u. a. aus solch populären Spielfilmen der 1990er
Jahre abzulesen, die sprechende Titel tragen wie Psy
(Die Hunde, von Władysław Pasikowski, 1992),
Młode wilki (Die Jungen Wölfe, von Jarosław
Zamojda, 1995) und Egoiści (Die Egoisten, von
Mariusz Treliński, 2000). Darin wird der Mythos vom
„starken Mann“, dem „einsamen Kämpfer“ und dem
„Sheriff des Wilden Westens“ der jungen polnischen
Demokratie und des neuen polnischen Eldorado
aufgebaut. Die moralische Relativität, die emotionale
Leere und der Konsumdrang herrschen hier sowohl
unter den ehemaligen Funktionären der Geheimpolizei als auch unter den modernen Yuppies. In
Bezug auf den Alltag und die populäre Kultur sind
nicht nur die Analysen des gegenwärtigen Films, sondern auch die der Werbung, der Schulbücher sowie
der „versteckten Mitteilungen“ im Verhalten von
Lehrern als besonders inspirierend einzuschätzen.
Die allgemeine Schlussfolgerung bis hierher
lautet: Nicht nur die populäre Kultur und die Medien,
sondern auch die Schulbildung verbreiten konservative, auf Konsum und asymmetrische Verteilung der
Rechte orientierte Geschlechtsmuster. Diese
entsprechen zum Teil nicht der sozialen Realität nach
der Transformation und den Vorgaben der Europäischen Kommission bezüglich der Gleichberechtigung
der Frau und nicht-heterosexueller Orientierungen.
Am häufigsten werden hier die Männer als aktive
„Schöpfer“ der Kultur und Wirtschaft und Frauen als
sumpcjonizmie i asymetrycznym podziale ról społecznych oraz praw. Częściowo nie odpowiadają one
ani społecznej rzeczywistości po transformacji, ani
wytycznym Unii Europejskiej w zakresie równouprawnienia kobiet i orientacji nie-heteroseksualnych. Mężczyźni prezentowani są tu najczęściej jako
aktywni „twórcy” kultury i gospodarki, a kobiety jako
„konsumentki”, nawet jeśli to właśnie one łatwiej
adaptują się w warunkach nowego turbokapitalizmu.
Konserwatywny, promujący sukces, konkurencję
i konsumpcjonizm model męskości kreuje się
w licznych kolorowych czasopismach powstających
lawinowo po 1989 roku, najpierw w tych tzw.
kobiecych, później także w tych adresowanych do
tzw. płci brzydkiej. Są to zwykle importy z Zachodu,
uzupełniające stopniowo stereotypowy model męskości jedynie o komponent „męskie ciało jako
towar”, o czym świadczyć mogą przykładowo
okładki i zawartość pisma „Men´s Health”. Patriarchalne wzory zachowań społecznych umacniają
się poprzez tradycyjnie męskie strategie współzawodnictwa i werbalne techniki „autopromocji”
wśród nowych macho „Trzeciej” i „Czwartej Rzeczpospolitej” i w męskich magazynach.
Znacznie bardziej wieloaspektowo fenomen
męskości analizowany jest w tzw. sztuce wysokiej.
Jeśli za symboliczną w odniesieniu do ery socjalizmu
uznać pracę Magdaleny Abakanowicz Masa
(1985-1987), przedstawiającą anonimową, zuniformizowaną, pozbawioną twarzy i osobowości grupę
postaci, to polityczny przełom akcentują przede
wszystkim dwa dzieła. Jest to, po pierwsze, performance Jerzego Beresia Przepowiednia... (1989), w którym nagie ciało staje się medium wyrazu artystycznego. W zuniformizowanym świecie socjalizmu nagość nacechowana erotyką, zwłaszcza nagość
męska, jako signum indywidualizmu stanowiło absolutne tabu. Można je było obnażać jedynie w wąskich
ramach „kultury niszowej”. Gdy w kwietniu 1989 roku
podpisano postanowienia „Okrągłego Stołu”,
poprzedzające powołanie nowej „demokratycznej
Rzeczypospolitej”, Bereś namalował na swym nagim
ciele narodową flagę i inskrypcję Przepowiednia.
Spełnia się (por. il. 1). Jego nagość jest tu aseksualna
i sytuuje się poza sferą wyidealizowanych konotacji
męskiego aktu heroicznego. Jako przeciwieństwo
socrealistycznych półnagich herosów z fasady Pałacu
Kultury i Nauki w Warszawie (1953) Bereś aktualizuje
jedną z „wielkich narodowych narracji”, a mianowicie
die „Konsumentinnen“ dargestellt, auch wenn sich
nicht selten gerade die Frauen besser an die neuen
Herausforderungen des jungen „Turbokapitalismus“
adaptieren.
Das konservative, erfolgs-, wettbewerbs- und
konsumorientierte Bild der Männlichkeit wird unter
anderem in den nach der politischen Wende um 1989
zahlreich entstandenen Frauenzeitschriften und in
den letzten Jahren auch in deren an das „hässliche
Geschlecht“ adressierten Pendants kreiert. Diese
entstehen zumeist als Importe aus dem Westen und
erweitern allmählich das stereotype Modell der
Männlichkeit lediglich um die Komponente
„männliche Körper als Ware“, wofür beispielhaft die
Titelblätter und der Inhalt der Zeitschrift Men´s
Health stehen können. Die patriarchalischen Muster
der Gesellschaft werden durch die traditionellen
männlichen Konkurrenzstrategien und das steigende
Selbstlob der Machos der Dritten und Vierten
Polnischen Republik auch in der Politik und in den
Männermagazinen gefestigt.
Bedeutend vielfältiger wird das Phänomen der
Männlichkeit in der hohen Kunst analysiert. Wenn für
die Ära des Sozialismus das Werk Masa (Die Masse,
1985-1987) von Magdalena Abakanowicz stehen
kann, welches eine anonyme, uniformierte, gesichtslose und ihrer Identität beraubte Menschenansammlung darstellt, so markieren die politische Wende
vor allem zwei Werke. Zum einen handelt es sich um
eine Performance von Jerzy Bereś, Przepowiednia,
spełnia się (Die Prophezeiung. Die geht in
Erfüllung1989), in der sein nackter Körper als
Medium künstlerischen Ausdrucks fungiert. In der
sozialistischen Ära war der nackte und sexualisierte
Körper als Zeichen des Individualismus in der uniformierten offiziellen Kultur tabuisiert. Er konnte nur
in dem engen, kontrollierten Rahmen der alternativen „Nischen-Kunst“, wie z. B. den Performances von
Bereś, existieren. Im April 1989, nach dem
Unterzeichnen der Vereinbarung des so genannten
„Runden Tisches“, die die Konstituierung einer neuen
„demokratischen Republik“ antizipierte, bemalte
Bereś seinen nackten Körper mit den polnischen
Nationalfarben und der Parole: „Die Prophezeiung...“
(vgl. Bild 1). Seine Nacktheit ist asexuell und steht
außerhalb der Sphäre idealistischer Konnotationen
des männlichen Aktes. Als Gegenstück zum realsozialistischen halbnackten Heros am Palais der
Kultur und Wissenschaft in Warschau (1953) aktual-
Lidia G³uchowska
17
2. a/b. Zofia Kulik, Archiwum Gestów (Archiv der Gesten), 1987–1991, [w:] (Aus:) I. Kowalczyk, Niebezpieczne związki sztuki
z ciałem (Die gefährlichen Beziehungen der Kunst zum Leib), Poznań 2002, s. 22.
mit romantycznego artysty-proroka, który kształtował kulturę patriotyczną od czasu rozbiorów. Takie
patetyczne manifestacje stracą z czasem swój status
quo.
Innym dziełem symbolicznie podsumowującym
czas przełomu jest video czynnego w Ameryce polskiego twórcy, Krzysztofa Wodiczki – Leninplatz-Projektion w Berlinie (1990). To niepokojący symbol
nowego systemu wartości. W dziele tym, podczas
prezentacji slajdów na jednym z budynków Placu
Lenina pojawia się obraz turysty z Europy Wschodniej
z wypełnionym po brzegi koszem na zakupy. To
oznaka „granic wolności”, ewokacja raju konsumpcji,
który w bloku wschodnim kojarzony był z Zachodem, a więc i z wolnością, a na Wschodzie, jako że
tam nie istniał w tym wymiarze, nie mógł podlegać
krytyce.
Kondycję sztuk pięknych po transformacji Anda
Rottenberg określiła w swej książce Sztuka w Polsce
1945–2005 jako „postindustrialnego smutku”, sygnalizując tym samym zanik klarownych etycznych
18
isierte er eine der „großen nationalen Narrationen“,
nämlich den romantischen Mythos des KünstlerPropheten, der seit der Teilungen Polens die nationale
Kultur im 19. Jahrhundert prägte. Solch pathetische
Manifestationen verloren mit der Zeit ihren status
quo.
Zum anderen bringt die Videopräsentation
Leninplatz–Projektion in Berlin (1990) des in Amerika
tätigen polnischen Künstlers Krzysztof Wodiczko ein
beunruhigendes Symbol des neuen Wertesystems
zum Ausdruck. Während einer Diaprojektion wird auf
die Gebäude des Leninplatzes das Bild eines osteuropäischen Touristen mit einem überfüllten
Rollwagen vorgeführt. Dieses fungiert als Sinnbild
der „Endlichkeit der Freiheit“. Es handelt sich um das
Paradies des Konsums, welches ja im Ostblock mit
dem Westen und somit mit der Freiheit assoziiert
wurde und, da es im Ostblock nicht existierte,
auch nie zuvor der Kritik unterlegen hatte. Soviel
zu den Symbolen der Männlichkeit zur Zeit der
Wende.
i estetycznych zasad oraz nadziei na postęp
społeczno-politycznych reform. Liczni przedstawiciele interdyscyplinarnych badań z zakresu gender
(płciowości warunkowanej kulturowo) oraz artyści
młodszej generacji, częściowo zainspirowani ich
teoriami próbują w swych dziełach problematyzować
transformację podziału ról społecznych – i to zarówno retrospektywnie w doniesieniu do całego
wieku XX, jak i do ery postsocjalistycznej. To głównie
oni wyrażają się na temat alternatywnych modeli
męskości. Szczególnie radykalne pytanie o konflikty
między obiema płciami i o społeczną pozycję
mężczyzny, jego nowe role i ambicje stawiają twórcy
tzw. polskiej sztuki krytycznej lat 90. (2002).
Mianem tym m.in. Izabela Kowalczyk określa sztukę
zaangażowaną w procesy społeczno-polityczne,
tworzoną głównie przez artystki młodszego pokolenia. W centrum ich uwagi znajduje się fizjologiczny
obraz ciała jako symbol społecznej opresji i ludzkiej
śmiertelności. W ramach tej formacji powstają
przede wszystkim dzieła zainspirowane przez feministyczną i homoseksualną teorię i praktykę społeczną. Inaczej niż w Europie Zachodniej i Ameryce,
gdzie z końcem lat 60. XX w. nastąpiła rewolucja
społeczna i seksualna, w ówczesnej Polsce tego typu
zaangażowana, figuratywna sztuka nie miała racji
bytu i nośności ideowej. Alternatywni twórcy
zwracali się wówczas raczej ku abstrakcji, gdyż
wszelki zaangażowany wyraz kojarzono ze znienawidzoną oficjalną sztuką socrealistyczną i dyktaturą.
Z tego względu emancypacyjno-demokratyczny
protest mógł znaleźć w Polsce swój wyraz w sztuce
dopiero 20-30 lat później, stając się wyrazem modyfikacji podziału ról społecznych w nowej rzeczywistości politycznej. Sztukę zaangażowaną, o której tu
mowa, badacze tacy jak Izabela Kowalczyk oraz
Paweł Leszkowicz i Tomasz Kitliński określają
mianem „nowej sztuki w nowym państwie” bądź
„kobiecej rewolty”, choć tworzona jest również przez
artystów-mężczyzn. Warto przyjrzeć się jej w kontekście kształtowania wzorców i antywzorców
męskości.
Mężczyzna a władza
„Nikt nie rodzi się jako kobieta”. To stwierdzenie
Simone de Beauvoir analizuje się często w odniesieniu do polskiej sztuki współczesnej także w związku
z opresyjnymi, konotowanymi kulturowo i politycznie
Die bildende Kunst der Transformation wird mit
einer „postindustriellen Traurigkeit“ gleichgesetzt,
wie Anda Rottenberg in ihrem Buch Sztuka w Polsce
1945-2005 (Kunst in Polen 1945-2005) apostrophiert. Dieser Begriff steht für den Verlust von klaren
ethischen und ästhetischen Vorsätzen sowie für den
Verlust des Glaubens an eine weitere positive sozialpolitische Entwicklung. Zahlreiche Vertreter der interdisziplinären Genderforschung und einige Künstler
der jüngeren Generation, die sich teilweise von den
Theorien Letzterer inspirieren lassen, versuchen, die
postsozialistischen Geschlechterverhältnisse sowohl
retrospektiv in Bezug auf das gesamte 20.
Jahrhundert als auch bezogen auf die Transformationsprozesse zu thematisieren. Hier kommen
auch alternative Modelle von Männlichkeit zum
Ausdruck. Besonders radikal wird die Frage nach den
geschlechtlichen Konflikten sowie nach der sozialen
Positionierung von Männern und ihren neuen Rollen
und Ansprüchen in der so genannten „polnischen kritischen Kunst“ der 1990er Jahre aufgeworfen. So
wird zumeist die sozialpolitisch engagierte Kunst
bezeichnet, die von der jungen Künstlerinnengeneration geschaffen wird und die sich des physiologischen Bildes des Körpers als Symbol der sozialen
Oppression und der menschlichen Sterblichkeit bedient. Zu diesen Werken zählen vor allem diejenigen,
die sowohl durch die feministische als auch durch die
homosexuelle Theorie und Praxis inspiriert werden.
Anders als in Westeuropa und in Amerika, wo Ende
der 1960er Jahre eine sexuelle und sozialpolitische
Revolte stattfand, hatte im sozialistischen Polen diese
Art engagierter, figürlicher, darstellender Kunst kein
Existenzrecht. Man wendete sich stattdessen der
Abstraktion zu, weil jeglicher ideologisierter Ausdruck mit der Diktatur und der verhassten offiziellen,
propagandistischen realsozialistischen Kunst assoziiert wurde. So konnten solche auf sozialpolitischen
Protest ausgerichtete Erscheinungen in der Kunst erst
zwanzig bis dreißig Jahre später als im Westen auf die
modifizierte Geschlechterordnung in der neuen
Realität antworten. Sie werden von Forschern wie
Izabela Kowalczyk oder Paweł Leszkowicz als „neue
Kunst im neuen Staat“ oder als „Frauenrevolte“ bezeichnet, obwohl man sie auch im Werk männlicher
Künstler antrifft. Es scheint der Mühe wert zu sein,
dieses genauer in Hinblick auf das Kreieren von
Mustern und Gegenmustern der Männlichkeit zu
betrachten.
Lidia G³uchowska
19
Der Mann und die Macht
3. Dorota Nieznalska, Bez tytułu (Ohne Titel), 1999, [w:] (Aus:)
A. Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945–2005 (Kunst in Polen
1945 bis 2005), Warszawa. 2005, s. 228.
konstrukcjami męskości. Takie działania i strategie
społeczno-kulturalnej interakcji obnażają „niebezpieczne związki sztuki z ciałem”, by przywołać tytuł
książki Izabeli Kowalczyk nawiązujący do powieści
Markiza de Sade. Demaskacja ta dokonuje się
poprzez przeniesienie w nowy, nietypowy kontekst
określonych gestów, póz, sformułowań i reguł etykiety. Dekontekstualizacja ta wywołuje efekt obcości,
20
„Niemand wird als Frau geboren“. Diese Feststellung von Simone de Beauvoir wird in der polnischen gegenwärtigen Kunst auch in Bezug auf
oppressive, kulturell und politisch bedingte Konstruktionen von Männlichkeit analysiert. Solche Verfahren
und Strategien der interaktiven sozial-künstlerischen
Koexistenz entblößen die „gefährlichen Beziehungen
der Kunst und des Leibes“, um den Titel des Buches
von Izabela Kowalczyk zu nennen, die an diesen von
wie bei Marquise de Sade anknüpft. Dies geschieht,
indem bestimmte Verhaltensmuster, Gesten, Posen
und verbale Zeichen des traditionellen maskulinen
Codes in neue Kontexte gesetzt werden. Häufig
erzeugt dies einen Aufmerksamkeit erregenden
Verfremdungseffekt, wie z. B. in den Werken Archiwum gestów von Zofia Kulik (Archiv der Geste, 19871991; vgl. Bild 2a und 2b), Krzesło 2 (Der Stuhl 2,
2000) von Katarzyna Kozyra und Kompania Reprezentacyjna Wojska Polskiego (Die Repräsentationskompanie der Polnischen Armee, 2000) von Artur
Żmijewski, in dem wirklich oder metaphorisch uniformierte und nackte Körper zusammengestellt sind.
Nackt ist der Mann wehrlos: „Wir, die Schwachen, Männer, stellen unseren rosa Po zur Schau und
verwenden ihn als unseren Stempel. Damit bezeugen
wir unsere Weichheit und Schwäche. Unsere Hinterbacken und unsere schwingenden Schwänzchen sind
Botschafter unserer Zartheit“, kommentiert der
Künstler Artur Żmijewski in einem Interview mit
Izabela Kowalczyk. Die Pose des Redners, der Anzug
oder die Uniform erscheinen dadurch als eine Art
konventionelle Rüstung, welche die Sphären des
offiziellen und des privaten Männerbildes voneinander trennt. Interessanterweise dokumentierte die
polnische Kunst Offenbarungen solcher Art in Bezug
auf die angeblich sozial gleichgesetzte Frau bereits
von zehn bis zwanzig Jahren, so z. B. in der Autoidentyfikacja (Selbstidentifikation, 1980) von Ewa
Partum, wo auf einem mitten auf der Straße
aufgenommenen Foto einer uniformierten Polizistin
eine nackte Frau in Pumps gegenübergestellt wird.
Die Gewalt, die besonders in den totalitären
Institutionen – wie etwa Armee, Schule oder Krankenhaus – auf die Privatsphäre ausgeübt wird, erscheint
somit als offensichtlich. Doch auch die Natur privater
heterosexueller Beziehungen wird in der Kunst der
kritischen Analyse unterzogen. So entblößt z. B. Do-
choćby w takich pracach jak Archiwum gestów Zofii
Kulik (1987–1991, por. il. 2a i 2b), Krzesło 2 (2000)
Katarzyny Kozyry czy Kompania Reprezentacyjna
Wojska Polskiego (2000) Artura Żmijewskiego,
w których zestawia się schematycznie upozowane
umundurowane i nagie ciała.
Nagi człowiek jest bezbronny. Jak komentuje to
sam artysta, Artur Żmijewski w wywiadzie z Izabelą
Kowalczyk, mężczyźni też są słabi: „(…) My słabi eksponujemy swoje różowe pupy i (...) zaświadczamy
nimi o własnej miękkości, o własnej słabości. Nasze
pośladki i nasze majtające się fiutki, są ambasadorami naszej delikatności”. Artyści wskazują więc na to,
iż poza mówcy, mężczyzny w garniturze bądź
w mundurze oddziałuje często jak konwencjonalna
zbroja, oddzielająca sferę prywatną od intymnej.
Interesujące jest to, iż to samo w odniesieniu do
pozornie równouprawnionych społecznie kobiet
udokumentowała w sztuce polskiej już przed 10. czy
20. laty choćby Ewy Partum w pracy Autoidentyfikacja (1980), w której na zdjęciu sceny ulicznej
naprzeciw siebie pokazane zostały: kierująca ruchem
policjantka w mundurze i naga kobieta w szpilkach.
Przemoc, którą instytucje totalitarne bądź działające
na zasadzie surowego rygoru i hierarchii, takie jak
armia, szkoła czy szpital – wywierają na sferę prywatną jednostki, ukazana tu zostaje jako oczywistość. Ponadto krytycznej analizie poddana zostaje
także natura prywatnych związków heteroseksualnych. Ich charakter demaskuje choćby Dorota
Nieznalska w swej pracy Bez tytułu (1999), ukazując
problem rodzinnej, nierzadko psychicznej przemocy
mężczyzny nad partnerką, która w omawianym
dziele utożsamiona i traktowana jest jak przysłowiowy pies (por. il. 3).
„Tresowani chłopcy”
Metafora tresury w sztuce lat 90. nie odnosi się
jednak jedynie do związków heteroseksualnych
i konwencjonalnego wychowywania kobiety do
podrzędnej roli w społeczeństwie. Inne dzieła sztuki
ukazują jeszcze dwie odmienne społeczne tendencje.
Po pierwsze, chodzi tu o inicjację chłopca, przysposobienie go do roli mężczyzny, które zdaniem Elisabeth
Badinter dokonuje się na zasadzie trojakiego
zaprzeczenie: musi on dowieść, że nie jest dzieckiem,
kobietą ani homoseksualistą. Druga tendencja dotyczy mechanizmów wspierających wspomniany pro-
rota Nieznalska in ihrem Werk Bez tytułu (Ohne Titel,
1999) die familiäre, nicht selten auch psychische
Gewalt des Mannes über seine Partnerin, die hier, wie
auch in vielen anderen Werken, als Hündin bezeichnet und behandelt wird (vgl. Bild 3).
„Die dressierten Jungs“
Dass sich die Visualisierung der Metapher der
Dressur nicht nur auf heterosexuelle Verhältnisse
oder die konventionelle Erziehung der Frau in
Richtung einer untergeordneten Rolle in der
Gesellschaft bezieht, illustrieren weitere Beispiele aus
der Kunst. Darin werden zweierlei Tendenzen veranschaulicht. Zum einen geht es um die Initiation des
Jungen zum Mann, welche nach Elisabeth Badinter
durch eine dreifache Verneinung zustande kommt: Er
müsse beweisen, dass er kein Kind, keine Frau und
nicht schwul sei. Zum zweiten geht es um die
Mechanismen der Durchführung diesbezüglicher
Beweise, die durch den Kommerz geförderte und
medial vermittelte Bilder des „Supermanns“ und
„Supermachos“ aufrechterhalten. Besonders ausdruckskräftig erscheinen in diesem Kontext zwei
Werke von Zbigniew Libera: Body Master. Zestaw
zabawowy dla dzieci do lat 9 (Body Master.
Spielzeug für Kinder bis zum 9. Lebensjahr, 1994)
und Universal Penis Expander (1995). Beide verweisen sowohl auf den Kult des irrealen
Körperbildes, als auch auf die Manipulationen durch
Werbeparolen, die diesen Kult steigern und die
Verwirklichung der Träume vom neugestylten „IchBild“ vortäuschen. Dass dieser mit Leiden in den
Fitnessstudios verbundene Kult jedoch die Hoffnung
auf erotische Potenz erfüllen kann und als ein Traum
von Erlösung fungiert, zeigt wiederum das Werk von
Dorota Nieznalska – Pasja (Die Passion, 2003; vgl.
Bild 4)
Ein Film aus dem Fitnessstudio wird hier durch ein
Foto vom gekreuzigten Penis ergänzt. Es ist ein Bild
von männlichem Masochismus, das am Wege zur
„perfekten Form“ steht. Doch nicht von allen wurde
es so wie von der Künstlerin selbst gedeutet. Infolge
dessen wurde sie von der rechtsradikalen, katholischen Partei „Polnische Familienliga“, deren Vertreter
nur einen Teil der Installation, nämlich das Foto, aus
dem Fernseher kannten, physisch angegriffen und
vor Gericht gestellt. Sie wurde zu sechs Monaten
„Freiheitseinschränkung“ verurteilt, musste einen
Lidia G³uchowska
21
Strafdienst für eine katholische Wohltätigkeitsorganisation leisten und durfte das Land nicht verlassen. Man warf ihr die Verletzung religiöser
Gefühle vor. Dieser Präzedenzfall zeigt einerseits
besonders anschaulich, wie hoch der Preis der
Freiheit des künstlerischen Ausdrucks in einem freien
demokratischen Land sein kann, und andererseits,
dass von einer Autonomie der Kunst und deren licentia poetica unter diesen Umständen nicht
gesprochen werden kann.
Feindbilder der Männergesellschaft
4. Dorota Nieznalska, Pasja (Die Passion), 2003, źródło: (Aus:)
www.obieg.pl/artmix/img/150204.
ces inicjacyjny – dostarczanie swoistych dowodów
męskości poprzez identyfikację z upowszechnianymi
choćby w reklamie i filmie obrazami „supermana”
i „supermacho”. Szczególnie wyrazistych przykładów
krytyki tych zjawisk dostarczają prace Zbigniewa
Libery: Body Master. Zestaw zabawowy dla dzieci
do lat 9 (1994) i Universal Penis Expander (1995).
Obie obnażają z jednej strony kult nierealnego ideału
męskiej ciała, z drugiej manipulacje medialne, które
potęgują ów kult i złudne marzenia o możliwości
kreacji nowego ja, wystylizowanego zgodnie z wymogami mody i rynku. To, iż ów kult związany z cierpieniami w studiach fitness, by jednak spełnić
marzenia o erotycznej potencji, działa jak wiara
w zbawienie, ukazuje z kolei kontrowersyjna i swego
czasu szeroko komentowana w mediach praca
Doroty Nieznalskiej – Pasja (2003; por. il. 4). Film zrealizowany w studio fitness uzupełnia tu zdjęcie
ukrzyżowanego penisa. Choć w założeniu jest to
symbol męskiego masochizmu, torującego drogę do
„perfekcyjnej formy”, nie wszyscy tak odczytali
intencję artystki. Z inicjatywy przedstawicieli Ligi
22
Die durch den Fall Die Passion von Dorota
Nieznalska eröffnete Betrachtungsperspektive
beleuchtet einen dritten Bereich, der in der neuen
polnischen kritischen Kunst der ersten zwei
Jahrzehnte nach der Wende untersucht wird, nämlich das Problem der Feindbilder der patriarchalischen
Männergesellschaft. Was hier im Mittelpunkt der
künstlerischen Analyse steht, sind also die Randlagen
des offiziellen, heroischen Männerbildes – „die
Anderen“: Fremde, Arbeitslose, Obdachlose, Behinderte, Schwule und selbstverständlich Frauen, all
das also, was Julia Kristeva als abject bezeichnet, was
die Abscheu erweckt. Zum Teil entsprechen „die
anderen“ auch dem, was in der neuen polnischen
Wirklichkeit nach 1989 als nicht vermarktungsfähig
erscheint, weil es dem herrschenden Schönheitsund Fitness-Terror nicht entspricht.
Die Lage des Obdachlosen symbolisiert Krzysztof
Wodiczko in seinem noch Ende der 1980er Jahre entstandenen Werk Pojazd dla bezdomnych (Der
Wagen der Obdachlosen, 1988-1989). Das Werk ist
eine Installation, die eine mobile Bleibe darstellt, eine
Art Schneckenmuschel, die auf das Dilemma des
Emigranten, des Arbeits- und des Obdachlosen hinweist. Das Problem des Argwohns gegenüber
Fremden wird in einer anderen Installation Wodiczkos, Laska tułacza (Die Vagabondenkrücke),
angesprochen. Durch einen Lautsprecher lässt der
Künstler einen Afroamerikaner das Dilemma seiner
erschwerten Assimilation im beinahe mononationalen und monokonfessionellen Polen äußern. Da
zum offiziellen Paradigma nur der weiße heterosexuelle Mann der Mittelschicht gehört, passen die beiden hier von Wodiczko vorgestellten Fälle aus dem
Randlagenbereich der Gesellschaft nicht in das allgemein geltende, herkömmliche Bild. Ähnlich verhält es
Polskich Rodzin postawiona została więc przed
sądem i skazana na sześć miesięcy ograniczenia wolności pod zarzutem sprofanowania wartości chrześcijańskich. Karą była działalność dobroczynna na
rzecz organizacji katolickich oraz zakaz opuszczania
kraju. Ten precedens wskazuje z jednej strony
szczególnie wyraźnie, jak wysoka może być cena za
wolność artystycznego wyrazu w państwie demokratycznym, z drugiej strony ujawnia fakt, iż nie ma
w nim mowy o autonomii sztuki i licentia poetica.
Wrogowie patriarchatu
Przypadek Pasji Doroty Nieznalskiej otwiera
nową perspektywę interpretacyjną, a jednocześnie
odsłania trzeci obszar zainteresowań nowej polskiej
sztuki krytycznej pierwszych dwóch dekad po przełomie politycznym, a mianowicie kwestię tzw. wrogów
patriarchatu. Ich zainteresowania twórcze często przyciągają marginalia oficjalnego, heroicznego obrazu
męskości, takie jak: „inni” – obcy, bezrobotni, kalecy,
homoseksualiści i oczywiście kobiety, a więc wszyscy
ci, których Julia Kristeva określa mianem abject, czyli
tym, co wzbudza wstręt. „Inność” jest także piętnem
tych, którzy w nowej polskiej rzeczywistości po 1989
roku nie zdołali sprostać aktualnym wymogom terroru
rynku, piękna i zdrowia czy tzw. wyścigu szczurów.
Sytuację bezdomnego symbolizuje powstała
jeszcze w końcu lat 70. praca Krzysztofa Wodiczki
Pojazd dla bezdomnych (1988–1989) – instalacja
ilustrująca rodzaj mobilu porównywalnego do ślimaczej muszli czy żółwiej skorupy znamionującej
nomadyczny żywot. Problem niechęci wobec obcych
ukazuje natomiast Wodiczko w instalacji pt. Laska
tułacza. Przez mikrofon przemawia tu Afroamerykanin, opowiadając o dylematach swej trudnej
asymilacji w Polsce – kraju niemal jednonarodowym i
jednowyznaniowym. Ponieważ oficjalny paradygmat
męskości konstytuuje jedynie biały heteroseksualny
mężczyzna klasy średniej, nie pasuje do niego żaden
z dwóch analizowanych przez Wodiczkę w tych
dziełach męskich typów. Ten sam problem dotyczy
również ludzi kalekich, ukazanych w instalacji video
i na fotografiach autorstwa Artura Żmijewskiego
Oko za oko (1998), akcentujących kwestię ich symbiotycznej egzystencji ze zdrowymi. Ich wymowa
jest pozytywna, gdyż nie zawsze można jednoznacznie stwierdzić, kto komu służy tu wsparciem.
Na inny aspekt omawianego tu zjawiska, a więc
5. Alicja Żebrowska, Onone (Świat po świecie) (Er-Sie. Die Welt
nach der Welt), 1995, źródło: (Aus:) www.culture.pl/pl/culture/artykuly/fo_kulik.
sich mit den Behinderten aus den Videoinstallationen
und auf den Fotos von Artur Żmijewskis Oko za oko
(Auge um Auge, 1998), die die Bilder symbiotischer,
komplementärer Koexistenz kranker und gesunder
Menschen in den Mittelpunkt der Aufmerksamkeit
rücken. Deren Aussage ist positiv, denn nicht immer
lässt sich feststellen, wer für wen die Stütze bildet.
Auf die Verletzlichkeit und den sensuellen, also
vergänglichen Status des männlichen Körpers und
die Alterungsprozesse verweist wiederum Paweł
Althamer in seinem Autoportret (Selbstporträt,
1993). Diese Figur aus Pappmaché und Sägespänen,
die mit einem Begriff von Joanna Sosnowska
„Postkunst des Postkünstlers“ bildet, verbleibt in
einem Zustand des Zerfalls. Auch die Zurschaustellung des opulenten oder alten Körpers im Video
von Katarzyna Kozyras Łaźnia męska (Das
Männerbad, 1999), das im folgenden Kapitel
genauer besprochen wird, trägt zur Konstituierung
eines alternativen humanistischen Paradigmas der
Männlichkeit bei, welches dem Schönheitsterror entgegengesetzt werden könnte.
Postgender: Außerhalb der binären
Geschlechterkodierung
Der Film Das Männerbad wurde mit der versteckten Kamera von der wie ein Mann verkleideten
Lidia G³uchowska
23
6. Monika Zielińska, Androgyne Gyneandros, 1996, źródło:
(Aus:) http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_zielinska_Monika.
przemijalność ludzkiego (męskiego) ciała wskazuje
z kolei Paweł Althamer w swym Autoportrecie (1993),
figurze wykonanej z masy papierowej i trocin,
określonej przez Joannę Sosnowską mianem „post-sztuki post-artysty”, pozostającym w stanie permanentnego rozpadu. Także wystawienie na pokaz
starczego i otyłego ciała w Łaźni męskiej Katarzyny
Kozyry (1999) wnosi nowe komponenty do procesu
konstytucji humanitarnego paradygmatu męskości,
przeciwstawianego terrorowi młodości i piękna.
Postgender
Film Łaźnia męska zrealizowała przy użyciu
ukrytej kamery Katarzyna Kozyra, stosując swoiste
24
Künstlerin Katarzyna Kozyra aufgenommen, welche
eine Penis-Prothese trug, die „Eintrittskarte zum
Männertempel“. Dieser Film, der mit dem Grand Prix
auf der Biennale in Venedig 1999 ausgezeichnet
wurde, eröffnet eine weitere Perspektive: Er visualisiert das Problem der Transsexualität, das im Spiegel
der gegenwärtigen Kunst besonders aufmerksam
analysiert wird. Es ist das Phänomen des so genannten Postgenders, das u.a. von Agata Jakubowska in
ihrem Buch Na marginesach lustra (Auf den
Randlagen des Spiegels) genauer betrachtet wird.
Das gemischte Geschlecht, männlich und weiblich,
wird in solchen Werken wie Onone. Świat po świecie
(Er-Sie. Die Welt nach der Welt, 1995) von Alicja
Żebrowska (vgl. Bild 5) oder Androgyne
Gyneandros(1996) von Monika Zielińska (vgl. Bild 6)
visualisiert.
Im zuerst genannten Werk imitiert das Bild eines
künstlich charakterisierten Hermaphroditen die
Posen der klassischen Kunst. Das doppelte
Geschlecht steht für den Mythos der körperlichgeistigen Integrität, der doppelten Sexualität. Im
zweiten Werk wird in einem System vieler Spiegel ein
Wesen konstruiert, das, je nach Betrachtungswinkel,
in unterschiedlichem Grade zugleich weiblich und
männlich ist. Dies wiederum widerspricht der phallozentrischen Konzeption der binären Geschlechterordnung und knüpft an die Debatte über die weiblich-männlichen Komponenten in der Psyche jedes
Menschen an. Gerade die Präsenz fremder Elemente
im Wesen eines Mannes soll von seiner Attraktivität
für das andere Geschlecht und von seiner
Adaptationsfähigkeit innerhalb der neuen
Marktsituation zeugen.
Ein weiterer Aspekt des faszinierend ambivalenten Postgenders kommt in dem Werk von Barbara
Konopkas Werk Iluminacje. On-line. Człowiek binarny. (Illuminationen. On-line. Der binäre Mensch,
1998-1999; vgl. Bild 7) zum Ausdruck. Die Künstlerin
bezieht sich darin auf die virtuelle Wirklichkeit und
die daraus stammende Figur eines Cyborgs. Diese soll
ein geschlechtlich neutrales und wechselbares
Wesen darstellen, das der anonymen Natur der
Kontakte im Netz entspricht. Dass es sich hier, ähnlich wie im Falle der anderen Postgender-Konstrukte,
um eine Utopie außerhalb der traditionellen
Geschlechterhierarchie handelt, ist durch spezielle
Forschungen über die virtuelle Persönlichkeit längst
bestätigt.
przebranie, a raczej charakteryzację. Proteza penisa
stała się dla niej biletem wstępu do „męskiego templum”. Ten wyróżniony grand prix na Biennale
w Wenecji w roku 1999 film, otwiera kolejną perspektywę w omawianym kontekście. Podjęty tu
m.in. problem transseksualności, analizowany jest
w zwierciadle sztuki współczesnej szczególnie wnikliwie. Badacze problemu, zwłaszcza Agata Jakubowska w swej książce Na marginesach lustra,
określają go wręcz specyficznym terminem – postgender. Tę dwoistą płeć – męską i kobiecą zarazem –
ukazują choćby takie dzieła jak Onone/ Świat po
świecie (1995) Alicji Żebrowskiej (por. il. 5) czy
Androgyne Gyneandros (1996) Moniki Zielińskiej
(por. il. 6).
W pierwszej ze wspomnianych prac hemafrodytyczna postać ukazana jest w pozie rodem ze sztuki
klasycznej. Dwoista płeć to jakby realizacja mitu
cielesno-duchowej integracji i doskonałości z tekstów Platona. W drugiej z prac, w złożonym
systemie luster konstruowane jest odbicie istoty,
która – zależnie od kąta widzenia, jest w różnym
stopniu jednocześnie kobietą i mężczyzną. To z kolei
przeciwstawia się fallocentrycznej koncepcji binarnego porządku płci i nawiązuje do debaty o męsko-żeńskich komponentach psychiki każdego człowieka. Właśnie obecność elementów płciowo obcych
w osobowości mężczyzny świadczyć ma nie tylko
o jego atrakcyjności, lecz również o umiejętności
adaptacji do nowej sytuacji na rynku pracy.
Kolejny aspekt fascynującej problematyki postgender wyraża praca Barbary Konopki Iluminacje.
On-line. Człowiek binarny. (1998–1999; por. il. 7)
Artystka odnosi się w niej do wirtualnej rzeczywistości i wyabstrahowanej z niej figury cyborga. Ma
ona wizualizować idee neutralnej i niedookreślonej
pod względem płci istoty, której charakter odpowiada anonimowej naturze kontaktów w internecie. To,
iż podobnie jak w przypadku innych konstrukcji
z obszaru postgender, jest to jedynie utopia spoza
tradycyjnej hierarchii płci, dawno już potwierdziły
specjalistyczne badania na temat wirtualnej osobowości internautów.
Tabu homoerotyki
Jako kolejna utopia jawi się w realiach nowego
państwa polskiego idea równouprawnienia związków innych niż heteroseksualne, co podkreślają
7. Barbara Konopka, Iluminacje. On-line. Człowiek binarny
(Illuminationen. On-Line. Der binare Mensch), 1998–1999,
źródło: (Aus:) www.cfront.org/.../np03-barbara-binaryman.jpg.
Homoerotik enttabuisiert?
Eine weitere Utopie scheint im neuen polnischen
Staat die Gleichberechtigung der nicht-heterosexuellen Beziehungen zu betreffen. In ihrem bereits
genannten Buch betonen Paweł Leszkowicz und
Tomasz Kitliński, dass an dieser Tatsache auch die
Empfehlungen der Europäischen Kommission nicht
viel verändern, weil die konservativen Geschlechtermodelle durch die katholische Kirche und die
offizielle polnische Politik der Jahre 2005-2007
gefestigt und popularisiert werden. Nicht selten wird
in diesem Kontext davon gesprochen, dass ein
großer Teil der polnischen Gesellschaft von
Sexophobie und Homophobie geprägt sei, welche die
traditionelle Misogynie begleiten. Seitens der
Betroffenen erklingen Stimmen, dass Polen von
einem kommunistischen in ein fundamentalistisches
Regime, eine „Heteromatrix“, umgewandelt worden
sei. Auch in diesem Kontext fungiert die visuelle
Kunst in ihrer Offenheit als Avantgarde. In Werken
wie der Videoinstallation L’amour Passion (2000)
von Izabella Gustowska, welche aus einem System
mechanischer Muscheln mit darin eingebauten
Bildschirmen besteht, oder den Fotografie na prześcieradłach (Fotografien auf Bettlaken, 2000/2004)
von Katarzyna Korzeniecka (Rachel und Sylwia,
Lidia G³uchowska
25
8. Tomasz Kozak, Autoportret jako Tomasz Didymos
(Selbstporträt als ungläubiger Thomas Didymos), 2003, [w:]
(Aus:) Paweł Leszkowicz, Tomasz Kitliński, Miłość i demokracja.
Rozważania o kwestii homoseksualnej w Polsce (Liebe und
Demokratie. Überlegungen zur Frage der Homosexualität in
Polen). Kraków 2005.
w swych publikacjach Paweł Leszkowicz i Tomasz
Kitliński. W kwestii tej niewiele zmieniają zalecenia
Unii Europejskiej, gdyż wyłączność tradycyjnych
modeli płciowości umacniali długo zarówno konserwatywni politycy, jak i Kościół katolicki. Nierzadko
w tym kontekście mówi się wręcz o seksofobii, homofobii i mizoginii części polskiego społeczeństwa.
Ze strony poszkodowanych docierają głosy, iż Polska
z reżimu komunistycznego przerodziła się w fundamentalistyczny, przez wspomnianych autorów
określany mianem „Heteromatrix”. Także w tym kontekście otwartość artystów z formacji „polskiej sztuki krytycznej” uchodzi za awangardę. Takie prace jak
instalacja video Izabelli Gustowskiej L’amour Passion
26
Krzysztof und Suppie, Leon und Suppie, Dominique
und Piotr), ist eine Affirmation pluralistischer
Liebesformen, also auch der Homoerotik und des
Bisexualismus, vorzufinden. Diese nämlich stellen
Personen unterschiedlichen Geschlechts dar, die sich
in verschiedenen erotischen – homo-, hetero- und
bisexuellen – Verhältnissen befinden. Der männliche
Stolz auf den eigenen Körper, männliche homoerotische Verführungsstrategien und Konkurrenzspiele
werden wiederum in dem bereits erwähnten Łaźnia
męska (Männerbad) vielfältig illustriert. Dieselben
Dinge werden auch im kontroversen Kontext des
männlich konnotierten Militarismus vor dem Hintergrund der Beteiligung der polnischen Armee am IrakKrieg von Tomasz Kozak in seinem Autoportret jako
Tomasz Didymos (Selbstporträt als ungläubiger
Thomas [Didymos], 2003; vgl. Bild 8) thematisiert.
In diesem Werk – ähnlich wie in der Schwulenpornografie – wird die Homosexualisierung des
männlichen Militarismus visualisiert und mit dem
patriotischen Mythos von Polen – „Christus der
Nationen“ zusammengestellt. Die radikale Aussage
erscheint hier jedoch durch die komikartige Stilistik
und den intelligenten Humor abgeschwächt. Parallel
dazu entstehen Werke, in denen der traditionell
heroische männliche Akt sexualisiert wird, was auch
in den Interpretationen von Kenneth Clark, Lynda
Nead, John Berger und, in Deutschland, von
Margarete Walters Erwähnung findet. Unter dem
Einfluss des weiblich und männlich homosexuellen
erotischen Blicks werden die konventionellen Codes
der bildenden Kunst in Frage gestellt und erweitert.
Der Macho verliert das Urheberrecht über die Macht
des Sehens, also über die Macht des versachlichenden Blicks (Bator 1997, 132-133). Dieser Prozess kann
an Beispielen wie Ogród (Der Garten, 1996-2004)
von Zofia Kulik oder einigen Fotoarbeiten ohne Titel
von Katarzyna Kozyra (1996) beobachtet werden.
Kozyra bedient sich einer sakralen Symbolik und
spielt zugleich an die Fotokonvention der GaysProud an, indem sie einen nackten jungen Mann in
einer provokanten Pose darstellt und ihm einen
Nymbus oder Strahlenkranz um den Kopf windet.
Die spezifische Schwulenästhetik ist wiederum in den
naturalistischen Plastiken von Krzysztof Malec, Cisza
(Die Stille, 1992) und Akt męski (Der männliche Akt,
1994), sowie im Autoportet (Selbstporträt, 1993)
von Andrzej Karaś zu beobachten. Deren Kulisse und
Kontext bilden im gesamten Raum verstreute
(2000), stworzonej z systemu mechanicznych muszli
z wbudowanymi w nie monitorami czy też fotografie
pt. Przecieradła (2000/2004) Katarzyny Korzenieckiej – Rachel i Sylwia, Krzysztof i Suppie, Leon
i Suppie, Dominique i Piotr uznać można za afirmację
pluralistycznych form miłości, a wiec także homoerotyki i biseksualizmu. Ukazują one bowiem osoby
różnej płci, w różnych – homo-, hetero- i biseksualnych konstelacjach.
Męska duma z własnego ciała i męskie – homoerotyczne strategie uwodzenia oraz „konkursy
piękności” ukazane zostały natomiast we wzmiankowanej już Łaźni męskiej. Tej samej problematyce
poświęcona została praca Tomasza Kozaka
Autoportret jako Tomasz Didymos (2003; por. il. 8),
przy czym uwaga artysty kieruje się tu w szczególności na kontrowersyjną kwestię udziału polskich
żołnierzy w wojnie w Iraku. W pracy tej – podobnie
jak w pornografii homoseksualnej – kwestia
„homoseksualizacji męskiego militaryzmu” skonfrontowana zostaje z patriotycznym mitem „Polski-Chrystusa narodów”. Jego radykalną wymowę
osłabia jednak komiksowa stylistyka i inteligentny
humor autora. W tym samym czasie powstają prace,
w których tradycyjny heroiczny akt męski poddany
zostaje seksualizacji, a zatem wzbogacony o aspekt
erotyczny, które to zjawisko wzmiankują w odniesieniu do przykładów ze sztuki zachodniej także znani
badacze – Kenneth Clark, Lynda Nead, John Berger,
a w Niemczech Margarete Walters. Pod wpływem
męskiego i żeńskiego homoseksualnego spojrzenia
konwencjonalne kody sztuk plastycznych ulegają
rewizji, zakwestionowaniu bądź wręcz redefinicji.
Macho traci wyłączność na prawo do reifikującego
spojrzenia, pozbawiającego modela podmiotowości.
Proces ten ilustrują choćby takie dzieła jak Ogród
(1996–2004) Zofii Kulik oraz fotografie bez tytułu
Katarzyny Kozyry (1996). Kozyra posługuje się
w nich sakralną symboliką, a zarazem nawiązuje do
konwencji fotograficznej rodem z gays-proud, ukazując nagiego mężczyznę w prowokacyjnej pozie
i z nimbem wokół głowy. Specyficzna estetyka
homoseksualna przejawia się również w naturalistycznych rzeźbach Krzysztofa Malca Cisza (1992),
Akt męski (1994) i w Autoportecie Andrzeja Karasia
(1993). W pierwszym przypadku w tle prac
pojawia się rozmywające kształt przedmiotów
pierze, podobne do śniegu, w drugim kwiaty
i wycinki z gazet.
9. Oskar Dawicki, Znikający artysta (Der ausgeblendete
Künstler), 2005, za: (Aus:) A. Markowska, Znikająca figura
(Veschwindende Figur), [w:] (In:) Sztuka dzisiaj, red. M. Poprzęcka, Warszawa 2002, s. 391.
Daunen oder Collagen aus Blumen und Zeitungssausschnitten
So viel zur Kunst. Die soziale Realität sowie die
Bild- und Textkommunikate aus den Medien, die am
ehesten der Wunschebene der Politik entsprechen,
sind bei weitem nicht so tolerant. Sowohl die
Ausstellung Ja i AIDS (Ich und AIDS, 1995), die
Plakate mit homosexuellen Paaren von Karolina
Bregula, welche im Rahmen der Toleranz-Kampagne
Niech nas zobaczą (Sollen sie uns doch sehen, 2003)
entstanden, als auch die Wahlplakate der
Grünenpartei mit dem Motiv Make love not war
(2004), auf dem ebenfalls ein homosexuelles Paar
abgebildet ist, wurden vehement boykottiert
Als ein ähnliches, doch erotisch viel mutigeres
Motiv auf dem Umschlag der Jugendzeitschrift
Machina erschien, erwies sich das dagegen als eine
äußerst effektive Vermarktungsstrategie, wie Paweł
Leszkowicz und Tomasz Kitliński betonen.
Lidia G³uchowska
27
Tyle o sztuce. Rzeczywistość społeczna oraz
komunikaty tworzone za pomocą słowa i obrazu,
a upowszechniane w mediach, a zatem na poziomie
najbliższym jest życzeniowym koncepcjom konserwatywnej polityki, nadal dalekie są od tolerancji.
Zarówno wystawa Ja i AIDS (1995), banery ukazujące homoseksualne pary autorstwa Karoliny
Breguły, powstałe w ramach kampanii tolerancji
Niech nas zobaczą (2003), jak i plakaty wyborcze
partii zielonych z motywem Make love not war
(2004) były nawet w większych miastach Polski
gwałtownie bojkotowane.
Podobny, lecz znacznie odważniejszy motyw
obrazowy pojawił się na okładce młodzieżowego
czasopisma „Machina”, co jednak w tym wypadku
okazało się skuteczną strategią reklamową. Jak
podkreślają Paweł Leszkowicz i Tomasz Kitliński,
homoerotyka w służbie reklamy jest więc pewna
i dozwolona, lecz homoerotyka jako część normalności i codzienności – niedopuszczalna.
Znikający artysta
„Nie ma ludzi bez płci, nawet w sferze wyobrażeń. Myśląc ‘artysta’, wywołujemy ze zbiorowej
wyobraźni natchnionego mężczyznę z pędzlem lub
piórem. Na hasło ‘naukowiec’ wyobrażamy sobie
roztargnionego faceta w białym kitlu. Podobnie jest
z ‘politykiem’. Trzask-prask i jak pajacyk z pudełka
wyskakuje nam z głowy pan w garniturze, pełen
godności ‘mąż stanu’, który z innymi mężami stanu
prowadzi ‘męskie rozmowy’”, pisze znana specjalistka z zakresu Gender-Studies, Agnieszka Graff.
Jej stwierdzenie zachowuje swoja nośność, choć
komercjalizacja rynku sztuki i rzeczywistości społecznej prowadzi stopniowo do inflacji tradycyjnych
mitów męskości i konserwatywnego podziału na
niższą kobieco-zmysłowo-prywatną i wyższą męsko-duchowo-oficjalną sferę rzeczywistości, będącą
tematem publikacji m.in. Griseldy Pollock. Artysta
jako „Chrystus narodów”, którego wcieleniem chciał
być jeszcze Jerzy Bereś w swym wzmiankowanym na
początku performance z czasów przełomu politycznego, traci swe prawo bytu. Miniona dekada
w polskiej historii sztuki, ze względu na szczególną
aktywność artystek i siłę wymowy ich kontrowersyjnych dzieł, uchodzi za „kobiecą rewoltę”.
Niektórzy zakładają wręcz, iż odpowiadający tradycyjnym wyobrażeniom artysta-geniusz, opuszcza już
28
Homoerotik im Dienste des Kommerzes ist also
erlaubt – Homoerotik als ein Bestandteil der
Normalität dagegen unzulässig.
Der ausgeblendete Künstler
„Es gibt keine Menschen ohne Geschlecht, selbst
in der Sphäre der Vorstellungen. Wenn man denkt
‚Künstler’, ruft man aus dem kollektiven Gedächtnis
einen beseelten Mann mit Pinsel und Palette hervor.
Nach dem Stichwort ‚Wissenschaftler’ stellen wir uns
einen zerstreuten Kerl im weißen Kittel vor. Ähnlich
ist es mit dem ‚Politiker’. Wenn man mit dem Finger
schnippt, springt uns aus einer Schachtel ein
Hampelmann entgegen, ein Herr im Anzug, ein
ehrenvoller ‚Staatsmann’, der zusammen mit
anderen Staatsmännern ernsthafte ‚Männergespräche’ führt“, schreibt die bekannte Genderforscherin
Agnieszka Graff in ihrem Buch Świat bez kobiet
(Welt ohne Frauen).
Diese Feststellung gilt immer noch, obwohl die
Kommerzialisierung des Kunstmarktes und der
sozialen Wirklichkeit allmählich zur Inflation traditioneller Werte und Mythen der Männlichkeit sowie
der konservativen Trennung in eine niedrigere weiblich-privat-sensuelle und höhere männlich-öffentlich-geistige Sphäre beitragen. Dies wird u.a. in
Publikationen von Griselda Pollock untersucht. Der
männliche Künstler als Prophet und „Christus der
Nationen“, den noch Jerzy Bereś in seiner am Anfang
dieses Beitrags erwähnten Performance aus der Zeit
der Wende inkorporierte, scheint jedoch endgültig
sein Existenzrecht verloren zu haben. Das vergangene Jahrzehnt gilt in der polnischen Kunst als die
Zeit der „Frauenrevolte“, was sich durch die häufige
Präsenz weiblicher Künstlerinnen und die
Aussagekraft ihrer kontroversen Werke erklären
lässt. Es wird sogar vermutet, dass der männliche
Künstler die Szene verlasse. Er äußert sich lieber in
episodischen Kunstaktionen als in Artefakten.
Forscher/innen und Künstler/innen stellen fest:
Die männliche Identität in der androzentrischen
Kultur ist eine feste Maske und ein Gefängnis.
Männlichkeit wird stets mit einer rigorosen sozialen
Norm konfrontiert, die durch Bildung und
Berufsleben vermittelt wird. Im post-totalitären
Polen ist diese Norm nicht durch die Kategorien
Erfolg und Dominanz gekennzeichnet. Die sozialen
Bedingungen lassen den Traum von Dominanz uner-
scenę. Chętniej niż w artefaktach i pomnikowych
dziełach wyrażając się w epizodycznych artystycznych działaniach.
Badacze i artyści stwierdzają, że męska tożsamość
w androcentrycznej kulturze to maska i więzienie.
Męskość konfrontowana jest nieustannie z rygorystyczną społeczną normą, którą wpaja się w szkole
i w życiu zawodowym. W posttotalitarnej Polsce
normy tej nie określają jednak sukces i dominacja.
Społeczne oczekiwania nie prowadzą bowiem do
spełnienia marzeń o dominacji, lecz stają się źródłem
erotycznej, ekonomicznej i politycznej frustracji.
Świadczyć o tym mogą choćby takie dekonstruktywistyczne dzieła jak performance Autoportret jako
businessman Pawla Althamera (2002) w berlińskim
Sony Center, w którym symboliczne zrzucenie garnituru staje się oznaką utraty tożsamości, a także
„anty-rzeźba” i „anty-autoportret” – Znikający artysta
(2004; por. il. 9) czy wyobrażające pleśń obrazy
Oskara Dawickiego na wystawie Dziesięciolecie
pracy twórczej w krakowskim Bunkrze Sztuki
w roku 2004. Artyści tworzą hipotetyczne konstrukty
i stawiają diagnozy. Kto jednak naprawdę wypełni
pustkę po męskim proroku i supermanie?
füllt und produzieren ein Gefühl sexuellen,
wirtschaftlichen und politischen Frustes. Dafür stehen solch dekonstruktivistische Werke wie die
Performance Autoportret jako businessman (Selbstporträt als Businessman, 2002) von Paweł Althamer
im Berliner Sony Center, in der eine symbolische
Entkleidung den Verlust von Identität markiert, sowie
Oskar Dawickis Znikający artysta (Der ausgeblendete Künstler, 2004; vgl. Bild 9) oder auch „verschimmelte“ (d. h. Schimmel nachahmende) Leinwände
desselben Künstlers aus seiner Ausstellung im
Krakauer Bunker der Kunst im Jahre 2004. Künstler
kreieren hypothetische Konstrukte und stellen
Diagnosen auf. Womit wird jedoch wirklich die Leere
nach dem männlichen Propheten und nach dem
Superman gefüllt?
Übersetzung vom Autor
Lidia G³uchowska
29
Anita Kucharska-Dziedzic
Pytania…
Długo rozmawiałam z Katrin Lechler, młodą
niemiecką dziennikarką, która napisała artykuły
podejmujące kontrowersyjny temat aborcji dokonywanych przez Polki w Niemczech. Kilka wersji tekstu
wydrukowała niemiecka prasa z przygranicznego
regionu, gdzie zjawisko występuje w na tyle dużym
nasileniu, że zaczęto o tym dyskutować. Ale Katrin
postanowiła drążyć temat, wróciła do Polski z radiowym mikrofonem i pytała: dlaczego mieszkanki
katolickiego kraju, w którym aborcja jest nielegalna
w tak wielkiej liczbie przekraczają granicę, by pozbyć
się niechcianej ciąży; dlaczego Polacy tłumnie
odwiedzający kościoły w tak niewielkim stopniu
przejmują się nauczaniem w zakresie etyki życia seksualnego; dlaczego obywatele otwarcie łamią prawo,
a gazety i internet roją się od ofert popełnienia
przestępstwa; dlaczego organa ścigania nie reagują;
dlaczego rządzący nie potrafią się przyznać, że ustawa nie przyniosła pozytywnych efektów; i dlaczego
wszyscy udają, że problemu nie ma.
Wyznawcy teorii spiskowych zadają w Polsce
pytanie, kto stał za aferą paliwową, alkoholową,
FOZZ, czekam na dociekliwych, którzy zadadzą
pytanie, kto stoi za zakazem usuwania ciąży, kto na
tym zarobił ogromne pieniądze? Wystarczy otworzyć
każdą lokalną gazetę, by znaleźć ogłoszenie typu:
Ginekolog i numer telefonu komórkowego (tylko
ginekolog działający poza prawem nie jest zainteresowany podawaniem swojego nazwiska w mediach,
telefon komórkowy można nabyć anonimowo), do
30
owej ginekologii dodawane są czasem dodatkowe
zachęty: wszystko, pełen zakres, tanio, bezboleśnie.
Częste są ogłoszenia o treści: Przywracanie miesiączki,
to bardziej ostrożni zamieszczają takie ogłoszenia,
zawsze można przecież powiedzieć, że przywracanie
to regulacja wzmiankowanych miesiączek, a nie usuwanie ciąży. Numer telefonu bez podawania godzin
dyżuru i adresu niesie informację o braku oficjalności
w relacjach klient – oferent (specjalnie nie użyłam
sformułowania: pacjent – lekarz). Obok są ogłoszenia
zamieszczane przez osoby często bez szczątkowej
choćby wiedzy medycznej czy uprawnień: AAA Farmakologicznie – co oznacza sprzedaż leków
wywołujących poronienie. Tradycyjny sposób
dokonywania aborcji w znieczuleniu całkowitym lub
miejscowym odbywa się gabinetach lekarskich. Są
lekarze, którzy podejmują się tego typu zabiegów, ale
tylko w wypadku kobiet, które są ich wieloletnimi
pacjentkami i mogą mieć do nich zaufanie. Wśród tej
grupy lekarzy są i tacy, którzy kierują się tylko zyskiem
(lekarze proponują kobietom aborcję farmakologiczną i pobierają za nią opłatę, po czym okazuje się,
że leki nie zadziałały i trzeba, za dodatkową opłatą,
przeprowadzić zabieg) są i tacy, którzy usiłują
odwieść kobiety od decyzji o aborcji. Większość
jednak tego typu zabiegów odbywa się za pośrednictwem ogłoszeń prasowych i kobiety zainteresowane są przewożone do gabinetów przez pośrednika
i z zachowaniem przynajmniej szczątkowej konspiracji. Ceny zabiegu są mocno zróżnicowane. Ilość
ogłoszeń świadczy jednak, że interes się opłaca, czyli
jest zainteresowanie i zysk znacząco przewyższa
koszty. Ogłoszenie: Farmakologicznie… – informuje
o możliwości zakupu leków lub leku wywołującego
poronienie. Osoby niezainteresowane problemem
mogą sądzić, że chodzi tu o nielegalną na polskich
rynku francuską tabletkę poronną RU-486, którą
w internecie można bez problemu nabyć za 300-400 zł.
Kupowanie takiej pigułki wiąże się z ryzykiem, że
będzie to podróbka, dlatego obrót tą tabletką odbywa się za pośrednictwem gabinetów lekarskich lub
zaufanych koleżanek przywożących leki z zagranicy.
Większość farmakologicznego usuwania ciąży odbywa się z wykorzystaniem leków sporo tańszych,
dostępnych legalnie, często bez recepty i jest to
wydatek rzędu kilkudziesięciu złotych, jeśli kobieta
nie korzysta z pośredników i samodzielnie wybierze
się do apteki. Najczęściej stosuje się jednocześnie
dwa środki chemiczne Mifepriston (RU 486, Mifegyn, Mifeprex), a po nim pobudzający skurcze macicy
Misoprostol (Cytotec, Arthrotec, Oxaprost, Cyprostol, Mibetec albo Misotrol). Zazwyczaj kobiety
krwawią przez około dwa tygodnie, niewielki ich procent trafi do szpitala na zabieg łyżeczkowania, żeby
zapobiec dalszemu krwawieniu, no i trzeba zaprzestać życia seksualnego. Zdarzają się krwawienia o nasileniu zagrażającym życiu i wtedy na jaw wychodzi,
co i dlaczego kobieta zażyła. Z Mifepristonu można
zrezygnować i zastosować jedynie Mizoprostol, ale
wtedy skuteczność zabiegu spada z 98% do 80-90%.
W Polsce aborcja farmakologiczna to Cytotec (dostępny na receptę lek na wrzody żołądka) i Arthrotec
(podaje się w przypadku reumatycznego bólu
stawów i zawiera on także silny środek przeciwbólowy Diklofenak), na który recepta nie jest wymagana tak restrykcyjnie. Oba leki może zapisać lekarz
rodzinny, lekarz pogotowia, gastrolog, ortopeda.
Arthrotec kosztuje od 30 do 50 zł i kobiety z siłą
przekonywania i przeglądające przez pięć minut
internetowe strony poświęcone aborcji mogą to zrobić za mniejszą kwotę niż kupienie pigułek antykoncepcyjnych. Arthrotecu w 2007 roku (dane także
z internetu) sprzedano w polskich aptekach niemal
300 000 opakowań; nikt nie wie, ile ze wskazań
ortopedycznych. Część kobiet woli zakupić te leki
przez internet lub u gazetowego pośrednika, płacąc
od 150 do 400 zł. Kilka lat temu kobiety korzystały
z tzw. chemii onkologicznej, ale koszty wykupu
recepty były wysokie, poza tym łatwiej udać ból
stawów i wrzody żołądka niż nowotwór. Wycofanie
tych leków z listy dostępnych lub nakazanie większej
kontroli w aptekach nie przyniesie efektu; rynek nie
znosi próżni, granice są otwarte, handel internetowy
kwitnie, paczek już nikt nie kontroluje na poczcie,
a leków mających toksyczny wpływ na ciążę jest
mnóstwo.
Usuwanie ciąży w Polsce to żyła złota, wyjątkowo dochodowy nieopodatkowany interes. Od kilku
lat z owego boomu korzystają także nasi sąsiedzi
bliżsi i dalsi, bo kobiety wyjeżdżają do klinik w Niemczech, Austrii, Czechach, Holandii i za wschodnią
granicę, kierując się ceną i bezpieczeństwem zabiegu.
Wiemy, że aborcji w Niemczech – wedle ostrożnych
szacunków – dokonuje ponad 1000 Polek rocznie, ale
oficjalnych danych nie ma, w końcu to tajemnica
handlowa. Kliniki niemieckie, austriackie czy holenderskie reklamują się w internecie, mają polskojęzyczne strony, zapewniają polskojęzyczne infolinie
i opiekuna-tłumacza. Cena? Od 250 do 500 euro,
porównywalna, a nawet niższa niż w Polsce; wiadomo – konkurencja. Aborcji za wschodnią i południową granicą można dokonać za 300 zł, studentki
dostają zniżki. Z perspektywy wielu kobiet nie warto
stosować skutecznej antykoncepcji, przecież aborcja
wychodzi taniej. Polki odkryły także Wielką Brytanię –
wystarczyło legalnie, krótko popracować, a to
w ciągu ostatnich lat nie było takie trudne, by aborcję
można było zrobić za darmo, w ramach ubezpieczenia. Brytyjska prasa oburzała się na żerowanie
przez imigrantki na angielskiej służbie zdrowia, bo
Polki były najczęściej korzystającą z zabiegów grupą
narodowościową na Wyspach po Brytyjkach. Aborcję
za granicą wybierają kobiety, którym zależy na rzetelnej opiece medycznej w czasie i po zabiegu, a jednocześnie na pełnej dyskrecji, anonimowości i komforcie legalności zabiegu. Żeby zebrać powyższe
informacje wystarczy spędzić 5 minut przed komputerem, korzystając z polskojęzycznej wyszukiwarki.
Jeszcze mniej czasu zajmie znalezienie około trzydziestu adresów klinik oferujących Polkom legalny
zabieg.
Powstaje pytanie, dlaczego organy ścigania nie
zajmują się ogłoszeniami czy aptekami. Ze względu
na niewspółmierność kosztów dochodzenia czy
śledztwa wobec wysokości kary, jaką delikwentowi
można wymierzyć. Kto i w jaki sposób zatrudni
biegłego, który sprawdzi, czy dziewczyna w aptece
prosząca o Arthrotec nie ma choroby stawów, prze-
Anita Kucharska-Dziedzic
31
cież może mieć babcię, którą z dużym prawdopodobieństwem bolą nogi. Jaka odpowiedzialność
grozi aptekarzowi za sprzedanie leku bez recepty, by
postawić na czatach policjanta. Ile grozi oszustowi
oferującemu w internecie lek kilka razy drożej niż
w aptece, przecież spekulantów nikt nie ściga?
Postawienie zarzutu o narażenie zdrowia i życia
wymaga skargi osoby pokrzywdzonej i tylko w takich
wypadkach tego typu przestępstwa są ścigane.
Kobieta zgłasza się na policję, kiedy ma powikłania po
tradycyjnej lub farmakologicznej aborcji (zdarzają się
zgony) i chce ścigania sprawcy, a jednocześnie nie
czuje się skrępowana, że dokonała aborcji i nie boi się
społecznego naznaczenia i odrzucenia. Rzadziej zdarzają się osoby odczuwające wyrzuty sumienia
i chcące je zniwelować poprzez obarczenie
odpowiedzialnością za nią wykonującego zabieg. To
są jednak szalenie rzadkie przypadki, kobiety ukrywają skrzętnie zabieg nawet przed najbliższymi,
pamiętamy przypadek kobiety ukrywającej wcześniejszą aborcję przed mężem, nawet za cenę komplikacji okołoporodowych dla niej i dziecka w związku
z konfliktem serologicznym. Kobiety chcące usunąć
ciążę są w stanie zrobić wiele, by osiągnąć cel; kilka
lat temu Stowarzyszenie, w którym pracuję, prowadziło stronę internetową z poradami ginekologicznymi i położniczymi, zrezygnowałyśmy, bo panie
udzielające odpowiedzi nie były psychicznie w stanie
zachować spokoju, gdy musiały odpowiadać kobietom, które nałykały się leków zabronionych
w ciąży, szczepiących się przeciwko grypie czy
różyczce i pytających, gdzie teraz mogą zrobić badania
potwierdzające uszkodzenie płodu, by ciążę usunąć
bezpłatnie i legalnie. Otrzymywałyśmy kilkanaście
pytań tygodniowo, w tym kilka tematycznie
związanych właśnie z aborcją. Tłumaczyłyśmy, że
tego typu uszkodzenia są szalenie trudne do
wykrycia metodą badania ultrasonograficznego,
a kiedy już będą, to na zabieg będzie za późno; nie
powstrzymywało to jednak kobiet przed tego typu
zachowaniami, i pytania przychodziły nadal. Trzeba
sobie otwarcie powiedzieć, że wieloletnie zabiegi
Kościoła katolickiego i organizacji pro-life nie
przyniosły skutku wychowawczego. W polskim
internecie wywołań dla aborcji jest ponad dziesięciokrotnie więcej niż dla naturalnych metod antykoncepcji. Kobiety chcące usunąć ciążę nie wizualizują
sobie płodu, myślą i mówią o usunięciu ciąży i pozbyciu się kłopotu. Globalizacja i nieograniczony obieg
32
informacji sprawia, że kobiety nie boją się ani komplikacji, ani bezpłodności. Dojrzałe kobiety zdają
sobie sprawę, że około jedna trzecia ciąż ulega
samoistnemu poronieniu i katolickie pochówki poronionych płodów to ciągle ewenement. Nietrudno się
zatem samousprawiedliwić.
Bez wątpienia część decyzji o aborcji podejmowana jest pochopnie i ciąże mogłyby zakończyć
się urodzeniem dziecka, gdyby kobiety podzieliły się
swoim strachem i niepewnością z kimś zaufanym,
porozmawiały i spokojnie podjęły decyzję. Katrin
Lechler mówiła mi o niemieckiej psycholog, która
z radością opowiadała, jak to kilka Polek udało jej się
odwieść od decyzji o aborcji. W Niemczech aborcja
jest legalna, jeśli kobieta przed nią porozmawia z psychologiem lub doradcą z organizacji pozarządowej,
z którym zweryfikuje swój osąd sytuacji i decyzję
o zabiegu, potem musi kilkadziesiąt godzin odczekać
i podjąć decyzję raz jeszcze. Dane szacunkowe
sprzed kilku lat informowały, że z usunięcia ciąży
rezygnowało do 30% kobiet. W Polsce kobiety kontaktują się tylko z tymi, którzy na aborcji zarabiają
i nie są zainteresowani rozmową tylko zarobkiem.
Kobiety nie informują nikogo, żeby nie narazić się na
ujawnienie informacji o ciąży i zabiegu, co w efekcie
przyniosłoby ostracyzm społeczny podszyty hipokryzją. Historia czternastolatki, której tożsamość
bezkarnie ujawniono w publicznym szpitalu, a sąd
odseparował ją od matki, by dziewczyna nie mogła
usunąć ciąży będącej efektem czynu zabronionego
(przypadek legalnej aborcji), skutecznie odstraszyła
wszystkie wahające się kobiety przed ewentualnym
szukaniem rady, pomocy i wsparcia. Państwo i społeczeństwo straciło możliwość wkroczenia pomiędzy
ciężarną a czarny rynek z własnej winy. Histeria
i hipokryzja, poprawianie samopoczucia poprzez naznaczenie złej kobiety doprowadziło nas do tego, że
nawet zalegalizowanie aborcji w Polsce pod warunkiem skorzystania z procedury porady psychologicznej nie zachęci kobiet do szukania alternatywnego wyjścia i nie spowoduje w przewidywalnej
przyszłości wyprowadzenia aborcji z przestępczego,
nielegalnego podziemia i ograniczenia zabiegów. A to
zaciąży na naszych, polskich sumieniach kolejnymi
tysiącami dzieci, które mogłyby żyć, gdybyśmy
myśleli o skutkach naszych działań, zanim je podejmiemy. Pozostaje pytanie, ile w Polsce odbyło się
nielegalnych aborcji? Szacunki są różne, zakłada się,
że przy określonej dostępności do antykoncepcji
w danej populacji kobiet określony ich procent
zachodzi w ciążę, jeśli te wskaźniki porówna się z ilością urodzin dzieci to mamy szacunkowe dane liczby
zabiegów w danym kraju. Demografowie podają dla
Polski liczbę od 80 000 do 200 000 tysięcy rocznie.
Katrin Lechler nie mogła zrozumieć, dlaczego
w Polsce wszyscy udają, że mamy co roku 200 abor-
cji, a rządzący i posłowie nie przyznają się, że
stworzyli martwe prawo. Kiedy pojawiają się pomysły
całkowitego zakazu aborcji dla dziewczynek, ofiar
gwałtów, płodów obarczonych nieodwracalnymi
uszkodzeniami, pojawia się także kolejne pytanie: jak
można się troszczyć o 200 żyć, a lekceważyć co
najmniej kilkaset tysięcy, które można było ocalić?
33
Katrin Lechler
Katrin Lechler
Fahrtziel Hoffnung Cel podróży
– nadzieja
34
Abtreiben in Deutschland, Kinder zeugen in
Polen: an der Oder boomt ein neuer Medizintourismus. Immer mehr Polinnen fahren zum
Schwangerschaftsabbruch nach Brandenburg,
um das restriktive Abtreibungsgesetz in ihrem
Land zu umgehen. Deutsche Paare dagegen lockt
die Möglichkeit der künstlichen Befruchtung ins
Nachbarland. In Polen sind Methoden erlaubt, die
das deutsche Embryonenschutzgesetz verbietet.
Aborcja w Niemczech, płodzenie dzieci
w Polsce – boom nowej turystyki medycznej nad
Odrą. Coraz więcej Polek wyjeżdża do Brandenburgii na zabieg przerwania ciąży, żeby ominąć
restrykcyjne polskie prawo. A niemieckie pary
wabi możliwość sztucznego zapłodnienia u sąsiada. W Polsce dozwolone są metody, których
prawo niemieckie zabrania.
Prenzlau/Stettin. Früher sind die beiden nur zum
Einkaufen nach Polen gefahren. Jetzt haben Mandy
(30) und Matthias (33)* aus Prenzlau ihre ganze
Hoffnung in die Hände von Rafal Kurzawa gelegt.
Der polnische Gynäkologe ist für hohe Erfolgsraten in
seiner Befruchtungsklinik VitroLife in Stettin bekannt. Dabei kommt ihm zugute, dass in Polen
Methoden zugelassen sind, die in Deutschland durch
das Embryonenschutzgesetz von 1991 eingeschränkt
oder verboten sind.
Für Mandy und Matthias ist es schon der vierte
Versuch, durch künstliche Befruchtung ein Kind zu
bekommen. Der Ablauf der Prozedur ist ihnen
bestens bekannt: Unter Narkose werden Mandy
reife Eizellen entnommen. Dann muss alles
blitzschnell gehen: Eine Biologin füllt die rötliche
Flüssigkeit in eine Petrischale. Mit dem Mikroskop
sucht sie nach brauchbaren Eizellen. Es ist ganz still
bis auf den piependen Pulsmesser aus dem
Operationssaal. „Ich habe vier Eizellen“, ruft sie dem
wartenden Arzt zu.
Prenzlau/Szczecin. Kiedyś jeździli do Polski tylko
na zakupy. Teraz Mandy (30 lat) i Matthias (33)*
z Prenzlau całą nadzieję pokładają w Rafale
Kurzawie. Ten polski ginekolog znany jest z wysokiej
skuteczności w swej pracy w klinice płodności
VitroLife w Szczecinie. Korzysta przy tym z okoliczności, że w Polsce dozwolone są metody, które
w Niemczech zostały ograniczone lub wręcz zakazane przepisami ustawy o ochronie embrionów z 1991 r.
Dla Mandy i Matthiasa to już czwarta próba
sztucznego zapłodnienia. Procedurę znają na pamięć.
Uśpionej Mandy zostają pobrane dojrzałe komórki
jajowe. Potem wszystko musi odbyć się błyskawicznie. Pani biolog umieszcza czerwonawą ciecz na
płytce Petriego. Pod mikroskopem szuka odpowiednich komórek jajowych. Jest zupełnie cicho, słychać
tylko kwilenie sfigmometru z sąsiedniej sali operacyjnej. Mam cztery komórki – woła do czekającego
lekarza.
W godzinę później pani biolog przebija igłą błonę
komórkową wybranych komórek i wprowadza do
nich nasienie Matthiasa. Ginekolog Rafał Kurzawa
Eine Stunde später durchsticht die Biologin mit
einer Nadel die Zellhaut der ausgewählten Eizellen
und injiziert die Samen von Matthias. Bis zu fünf Tage
wartet der Gynäkologe Rafal Kurzawa, bis er entscheidet, welche Embryonen er in die Gebärmutter
einsetzt. Sein deutscher Kollege darf maximal drei
Embryonen in der Nährlösung, der so genannten
Kultur belassen. Außerdem darf er die Embryos nicht
auf bestimmte Erbkrankheiten hin untersuchen - die
Präimplantationsdiagnostik ist in Deutschland verboten. An der deutsch-polnischen Grenze hat das
Gesetz zum Medizintourismus geführt.
„Etwa dreißig Prozent unserer Patienten sind
Deutsche“ erzählt Rafal Kurzawa. Sie zahlen 3000
Zloty, umgerechnet rund 700 Euro für einen Versuch,
das sind etwa 1000 Euro weniger als in einer
deutschen Klinik. Für Mandy und Matthias zählt vor
allem, dass Kurzawa eine höhere Schwangerschaftsrate hat. Bis zu 35 Prozent der Paare sind in Stettin
schwanger geworden.
Bereits zwei Stunden nach dem Eingriff ruhen die
befruchteten Eizellen in einem dunklen Stahlschrank
bei einer Temperatur von 37 Grad. Nach drei Tagen
sind einige zu mehrzelligen Embryonen herangewachsen. Eines wird in Mandys Gebärmutter eingesetzt. „Ich denke nicht darüber nach, ob es klappt“,
sagt Mandy ausweichend. „Einfach abwarten und
Tee trinken“. Während der gesamten Behandlung hat
sie die Hand ihres Mannes nicht losgelassen. Am
Abend ist das Paar wieder im 60 Kilometer entfernten Prenzlau.
Agnieszka Szymanowska* und ihr Mann kommen an diesem Abend zum ersten Mal nach Prenzlau
– „und hoffentlich nie wieder“, sagt Agnieszka. Sie
hat sich für einen Schwangerschaftsabbruch im
Kreiskrankenhaus entschieden. „Ein viertes Kind
wäre mir zuviel“, sagt die dunkelhaarige Frau um die
40 aus einem Dorf bei Breslau. „Ich würde es als
Belastung empfinden und das will ich ihm nicht
zumuten“, sagt sie. Das Kind zur Adoption
freizugeben – das hätte sie schlimmer gefunden.
In Polen hat Agnieszka keinen Arzt für diesen
Eingriff gefunden. Abtreibung ist laut polnischem
Gesetz nur dann erlaubt, wenn die Schwangerschaft
auf Vergewaltigung zurückgeht, das Leben und die
Gesundheit der Schwangeren bedroht sind oder der
Embryo voraussichtlich schwer behindert oder krank
ist. Eine schwierige Lebenslage der schwangeren Frau
oder die finanzielle Lage reichen als Gründe nicht aus.
czeka niekiedy nawet do pięciu dni, zanim zdecyduje,
które embriony umieści w macicy. Jego niemiecki
kolega może pozostawić w roztworze odżywczym,
tak zwanej kulturze, nie więcej niż trzy embriony.
Poza tym nie wolno mu zbadać, czy nie są genetycznie obciążone – diagnostyka preimplantacyjna
jest w Niemczech zakazana. Ustawodawstwo przyczyniło się do powstania turystyki medycznej na polsko-niemieckim pograniczu.
Niemcy stanowią około trzydziestu procent
naszych pacjentów – opowiada Rafał Kurzawa. Płacą
po 3.000 złotych, w przeliczeniu około 700 euro za
każdą próbę; to jakieś 1000 euro mniej niż w Niemczech. Dla Mandy i Matthiasa najważniejsze jest to,
że Kurzawa ma lepsze wyniki. Prawie 35% par
wyjeżdża ze Szczecina uszczęśliwionych.
Już w dwie godziny po zabiegu zapłodnione
komórki czekają w ciemnej, stalowej szafie w temperaturze 37 stopni. Po trzech dniach kilka z nich
zamieni się w wielokomórkowe embriony. Jeden
zostanie umieszczony w macicy Mandy. Nie zastanawiam się, czy się uda – mówi Mandy wymijająco.
– Po prostu piję herbatę i czekam. Podczas całego
zabiegu ani na chwilę nie wypuściła ręki Matthiasa ze
swojej. Wieczorem oboje są już w oddalonym o 60
km Prenzlau.
Agnieszka Szymanowska* i jej mąż tego samego
wieczoru pierwszy raz pojawiają się w Prenzlau.
I mam nadzieję, ostatni – mówi Agnieszka. Zdecydowała się na przerwanie ciąży w szpitalu.
Czwarte dziecko – to byłoby już za dużo – mówi ta
około czterdziestoletnia brunetka ze wsi pod
Wrocławiem: Byłoby to dla mnie zbyt duże obciążenie, nie chcę mu tego robić. Oddać dziecko do
adopcji – to byłoby dla niej jeszcze gorsze.
W Polsce Agnieszce nie udało się znaleźć lekarza,
który przeprowadziłby zabieg. Zgodnie z polskim
prawem aborcja dozwolona jest tylko wówczas, gdy
ciąża pochodzi z przestępstwa, zagrożone jest życie
lub zdrowie matki albo embrion jest prawdopodobnie ciężko upośledzony lub chory. Trudna sytuacja
życiowa ciężarnej albo kłopoty finansowe nie
stanowią wystarczającego uzasadnienia.
Agnieszka jest dobrze wykształcona, dobrze
sytuowana i wierząca – tak jak wiele innych pacjentek, które przyjeżdżają do klinik aborcyjnych do
Prenzlau czy Schwedt. Pojawiają się tu profesorki,
urzędniczki i studentki z Warszawy i Krakowa, ale
także ze wschodniej Polski – mówi Janusz Rudziński,
Katrin Lechler
35
Agnieszka ist gut ausgebildet, gut situiert und
katholisch – so wie viele Patientinnen, die zur
Abtreibung nach Prenzlau oder auch ins Klinikum von
Schwedt kommen. „Ich habe hier Professorinnen,
Beamtinnen und Studentinnen aus Warschau und
Krakau, aber auch aus Ostpolen“, sagt Janusz
Rudzinski, polnischstämmiger Gynäkologe am
Prenzlauer Krankenhaus. Mittellose oder Geringqualifizierte melden sich kaum bei ihm: Ohne
Internet und Auto ist es schwierig, eines der beiden
Krankenhäuser anzusteuern – und das gleich
zweimal. Denn zwischen der gesetzlich vorgeschriebenen Schwangerschaftsberatung und dem Eingriff
müssen mindestens drei Tage vergehen.
Fast jeden Tag steht ein Schwangerschaftsabbruch in Rudzinskis Terminkalender. Während 2007
noch 83 Frauen ohne Wohnsitz in Deutschland eine
Abtreibung in Brandenburg vornehmen ließen,
waren es laut Statistischem Bundesamt in den ersten
drei Quartalen des vergangenen Jahres schon 218.
Aber auch die Adressen der Krankenhäuser von
Schwedt und Eisenhüttenstadt sind offensichtlich
vielen Betroffenen bekannt: Sie erscheinen auf den
polnischsprachigen Seiten zum Thema Abtreibung.
Die Krankenhäuser werden zudem offiziell von der
niederländischen Nichtregierungsorganisation „Women on Waves“ empfohlen, die Schwangerschaftsabbrüche auf offener See durchführt.
Der Eingriff dauert nur wenige Minuten: Der
Eingang zur Gebärmutter, der Gebärmutterhals, wird
mit Stiften leicht gedehnt. Dann wird mit einem
Röhrchen der Embryo im so genannten Fruchtsack
herausgesaugt. „Die Frauen sind so dankbar, als hätte
ich ihnen ein neues Leben geschenkt“, erzählt
Rudzinski mit Verwunderung in der Stimme. „Sie
wollen sich eigentlich nicht verstecken und wenn sie
hören, dass es in Deutschland legal möglich ist, fällt
ihnen die Entscheidung leichter.“ Bis zur zwölften
Schwangerschaftswoche ist die Abtreibung in
Deutschland legal. Das sagt Rudzinski als erstes,
wenn ihn eine Betroffene auf der polnischsprachigen
Hotline anruft. „Die Frauen haben große Angst, sie
fürchten sogar, dass das Telefon abgehört wird“, so
der 66-jährige Arzt.
„Es ist erstaunlich, wie ängstlich diese Nation ist“,
sagt Bozena Choluj, Genderexpertin und Professorin
in Warschau und Frankfurt (Oder). Sie stellt einen
wachsenden Einfluss der Kirche auf die Geschlechterpolitik des polnischen Staates fest. „Die Kirche ist
36
pochodzący z Polski ginekolog ze szpitala w Prenzlau. Kobiety ubogie lub słabiej wykształcone pojawiają się rzadko: bez internetu i samochodu trudno
trafić do jednego lub drugiego szpitala – a trzeba to
zrobić dwa razy. Bo między wymaganą przepisami
konsultacją a zabiegiem muszą minąć co najmniej
trzy dni.
W terminarzu Rudzińskiego niemal codziennie
jest aborcja. O ile w roku 2007 w Brandenburgii aborcji dokonały 83 kobiety bez stałego zameldowania
w Niemczech, o tyle zgodnie z danymi Federalnego
Urzędu Statystycznego w pierwszych trzech kwartałach minionego roku było ich już 218. Zainteresowane znają jednak także adresy klinik w Schwedt
i w Eisenhüttenstadt – można je znaleźć na polskojęzycznych stronach internetowych dotyczących
aborcji. Ponadto są one oficjalnie polecane przez
holenderską organizację pozarządową „Women on
Waves”, która przeprowadza aborcje na otwartym
morzu.
Sam zabieg trwa tylko kilka minut: wejście do
macicy, czyli jej szyjkę poszerza się lekko odpowiednimi kołeczkami. Potem embrion jest zasysany
specjalną rurką do tak zwanego worka płodowego.
Kobiety są mi tak wdzięczne, jakbym ofiarował im
nowe życie – opowiada Rudziński ze zdziwieniem
w głosie. – Właściwie nie chcą się ukrywać, i kiedy
słyszą, że w Niemczech aborcja jest legalna, znacznie
łatwiej jest im się zdecydować. Przerwanie ciąży jest
w Niemczech dozwolone do 12 tygodnia. To jest pierwsza rzecz, którą mówi Rudziński polskim rozmówczyniom podczas dyżuru telefonicznego. Bardzo się
boją, obawiają się nawet, że telefon może być na
podsłuchu – opowiada sześćdziesięciosześcioletni
lekarz.
To zadziwiające, jaki to zastraszony naród –
mówi Bożena Chołuj, specjalistka ds. gender i profesor na uczelniach w Warszawie i Frankfurcie nad
Odrą. Stwierdza, że wpływ Kościoła na polską politykę jest coraz większy. – Kościół, karzący i napominający, jest coraz bardziej widoczny. – W czasach
komunizmu był po prostu strefą alternatywnej wolności i częściej mówił o miłości i przebaczeniu.
Nieważne, w mieście czy na wsi, kobiety i ginekolodzy są wprost pytani w czasie spowiedzi, czy zabili
życie poczęte – twierdzi Chołuj. I dodaje, że już
antykoncepcja jest w oczach Kościoła taką zbrodnią.
Agnieszka drze sobie włosy z głowy, gdy myśli
o konfesjonale. W małej miejscowości jak ta, z której
öffentlicher geworden mit ihrer strafenden und
mahnenden Stimme“. Im Kommunismus sei sie ganz
einfach ein Bereich der alternativen Freiheit gewesen
und habe häufiger über Liebe und Vergebung
gesprochen. „Ganz gleich, ob auf dem Land oder in
der Großstadt – Frauen und Gynäkologen werden in
der Beichte gezielt danach gefragt, ob sie Leben
getötet haben“, so Choluj. Und dazu zähle in den
Augen der Kirche schon die Verhütung.
Agnieszka rauft sich die Haare, wenn sie an den
Beichtstuhl denkt. In einem kleinen Ort fällt es schnell
auf, wenn sich ein Bewohner dort nicht mehr zeigt.
Aber sie sagt auch entschieden: „Über meine
Entscheidung soll Gott richten, nicht die Menschen.“
Nur wenige Freunde wissen von der Fahrt nach
Deutschland. 400 Euro haben Agnieszka und ihr
Mann für den Eingriff bezahlt. Der Dolmetscher
muss extra honoriert werden.
„Die meisten Patientinnen wären auch bereit,
mehr zu zahlen“, glaubt Janusz Rudzinski, klein, die
steingrauen Haare glatt über den Hinterkopf gezogen. Ein Mann habe ihm am Telefon 15.000 Euro
angeboten, 1000 für jede Woche, die die betroffene
Frau über dem gesetzlichen Termin von zwölf
Wochen lag. „Aber vielleicht war das nur eine
Provokation“, überlegt der Mediziner, der von einem
polnischen Lokalpolitiker mit dem SS-Arzt Josef
Mengele verglichen wurde.
So restriktiv das Abtreibungsgesetz ist, so scheinbar liberal ist der polnische Gesetzgeber bei der künstlichen Befruchtung: Sie ist gesetzlich gar nicht
geregelt. Allerdings hat Gesundheitsminister bereits
einen Entwurf vorgestellt, um die künstliche
Befruchtung einzuschränken. Bis dahin werden es
Mandy und Matthias weiterversuchen. „Unser
Ergebnis ist wieder negativ“, schreiben sie in einer
Handy-Nachricht. „Wir können darüber nicht reden,
weil es richtig schmerzt. Unser Traum ist wieder nicht
in Erfüllung gegangen. Aber wir sparen jetzt wieder
und nehmen erneut Anlauf.“
pochodzi, ludzie szybko orientują się, że ktoś przestał się tam pokazywać. Ale mówi z pewnością
w głosie: – Moją decyzję osądzi Bóg, nie ludzie.
O podróży do Niemiec wie tylko krąg najbliższych
przyjaciół. Agnieszka i jej mąż zapłacili za zabieg 400
euro. Dodatkowo trzeba zapłacić za usługi tłumacza.
Większość pacjentek byłaby gotowa zapłacić
nawet więcej – sądzi Janusz Rudziński, niewysoki
mężczyzna o siwych, gładko zaczesanych włosach.
Jakiś mężczyzna oferował mu przez telefon 15.000
euro, 1000 za każdy tydzień, o który minął już ustawowy trzymiesięczny termin. Ale może to była tylko
prowokacja – zastanawia się lekarz, który przez jednego z polskich lokalnych polityków został porównany do lekarza SS, Josefa Mengele.
O ile w kwestii aborcji polski ustawodawca jest
restrykcyjny, o tyle w kwestii sztucznego zapłodnienia pozostaje liberalny: sprawa ta w ogóle nie jest
uregulowana ustawowo. Tym niemniej minister
zdrowia przedłożył już projekt ustawy ograniczającej
te praktyki. Nim jednak zostanie uchwalona, Mandy
i Matthias będą dalej próbować. Nasz wynik jest
znów negatywny – piszą w SMS. – Trudno nam o tym
mówić, to naprawdę boli. Znów nie udało nam się
spełnić marzenia. No cóż, znowu zaczynamy oszczędzać, spróbujemy jeszcze raz.
* Imiona i nazwiska zmienione
Tłumaczenie Grzegorz Załoga
* Namen von der Redaktion geändert
Katrin Lechler
37
Agnieszka Graczew-Czarkowska
Widzialne wśród niewidzialnych
O sztuce K O B I E T
Ich niezaprzeczalną domeną jest sztuka. Ich
atrybutami stały się celność tworzonych refleksji
i sposób oglądania świata. Przymioty człowiecze:
odwaga, konsekwencja, talent są udziałem każdej
z nich. Indywidualistki. Artystki. K O B I E T Y. Każda
z nich odszukała, wypracowała i zajęła określone
miejsce we współczesnej polskiej sztuce. Każdej
z nich udało się też zawłaszczyć miejsca poza granicami własnego kraju.
Sztuki wizualne konstytuują twórczość uchwyconą w procesie, a także twórczość jako rzecz ukończoną. Będziemy więc poruszać się w obszarze
faktów i artefaktów. Są one dowodami takiej, nie
innej o b e c n o ś c i. C o j e s t – j e s t. To, co
okazało się widzialnym, zwykle pozostaje aktywnym
na długo. Jak długo? Gdy czas pokazu, wystawy dobiega końca aktywność pracy/dzieła przenosi ją/je
w strefę MENTALNEJ WIDZIALNOŚCI. Nie musimy
oglądać już dzieła, by go nie tracić (z oczu). W ten
sposób ono staje się/powstaje raz jeszcze poprzez
nas. Gotowość do odbioru tego, co zwie się sztuką,
utrwala nas w ciągłym patrzeniu i nieustającym
widzeniu. Ta MENTALNA WIDOCZNOŚĆ udrażnia
nas na dalsze procesy. W ten oto sposób docieramy
do kolejnych lub zupełnie nowych poziomów interpretacji zapamiętanego/ wskazanego dzieła.
Co wiem, gdy patrzę? Co widzę, gdy wiem, na co
patrzę? Nasz osobisty/osobliwy zbiór doświadczeń
usamodzielnia nas od twórcy/autora/autorki. Naszą
wolnością wyborów kierujemy sami. To właśnie
38
poziom naszej chłonności oraz elastyczność w relacji
ze sztuką – dziełem – autorem decydują o sile obecności; po obu stronach. Sens istnienia widza/odbiorcy jest tak samo ważki, jak ewentualne pytanie
o sens istnienia sztuki. Więc mówmy o relacji, która
nie jest możliwa bez autonomicznego/jednostkowego istnienia, a co za tym idzie – świadomej
OBECNOŚCI. Interesuje mnie aktywność komunikatu, który nadaje artysta/artystka. Jednak jeszcze
bardziej ciekawi mnie wynik owej emisji idei i postfakty. Chcę myśleć, że to co i jak oglądam/oglądamy
tworzy jasny, wyrazisty komunikat właśnie o nas
samych. Postawa kreatywna dostępna jest zarówno
twórcy, jak i odbiorcy. Idea wymiany potencjałów jawi
się jako jedna z istotnych ról sztuki. Choć przyznam,
iż zdecydowanie wolę traktować zjawiska artystyczne zwyczajnie, jako jeden ze składników powietrza,
którym oddychamy. Według mnie sztuka nie potrzebuje argumentów, by istnieć; raczej wymaga
wyjaśnień nieudany „obraz” bezmyślnie upubliczniony albo dobry „obraz” źle wyeksponowany. Jednak
nic w tej kwestii nie da się ustalić bez czynnego
udziału w ofercie, jaką obficie niosą sztuki piękne.
Indywidualistki, artystki, kobiety... Każda z tych,
o których opowiem, gościła przynajmniej raz
w zielonogórskim Biurze Wystaw Artystycznych
pomiędzy 2007 a obecnie trwającym 2009 rokiem.
Przyjęłam określone ramy czasu. W tym okresie osobiście zetknęłam się z artystkami – prowadząc rozmowy. Wszystkie zostały utrwalone jako dokument
foniczny. Pamięć pozwala utrwalać zdarzenia, a te
wydają się jeszcze wystarczająco bliskie, by je podjąć
i ogarnąć. To dobry powód, aby uważniej przyjrzeć
się artystkom. Niewątpliwie niektóre z nich będą
jeszcze wracać do Zielonej Góry. Nic jednak nie jest
tak pewne, jak obecność, która już się dokonała.
Dodam jeszcze, że nie są to oczywiście wszystkie
osoby z długiej listy upublicznień zorganizowanych
w tym właśnie czasie w rzeczonym BWA. W s k az u j ę n a K O B I E T Y. Ich artystyczną obecność pojmuję jasno i wyraziście. Nie tylko pamiętam, co dotychczas zrobiły w rejonach sztuki, ale czekam, co dalej
objawią. One własną kreatywnością napierają na
rzeczywistość, wskazują na jej obszary śmiało, profesjonalnie, prowokują do myślenia. Pora je ujawnić,
bez nich nie byłoby tej opowieści. Oto one: K a t ar z y n a K o z y r a (KK), ur. 1963; N a t a l i a L a c h
– L a c h o w i c z (Natalia LL), ur. 1937; A p o l o n i a
D w u r n i k (Pola), ur. 1979; E l ż b i e t a J a b ł o ńs k a, ur. 1970; B o g n a B u r s k a, ur. 1974; GRUPA
SĘDZIA GŁÓWNY ( A l e k s a n d r a K u b i a k,
ur. 1978; K a r o l i n a W i k t o r, ur. 1979 / (Olka
& Karol); A n n a O k r a s k o, ur. 1981; A n n a
B a u m g a r t, ur. 1966; B a s i a B a ń d a (BB),
ur. 1980. To dziesięć kobiet. Wielokrotne były
wtłaczane w nurt feministyczny. Intencyjne/życzeniowe upolitycznianie sztuki niesie niebezpieczeństwo
rozminięcia z intencjami samych już autorek.
Ignorowanie wielowarstwowej propozycji twórczej
prowadzi do zwyrodnień w kośćcu sztuk. Potrzebna
jest kreatywna elastyczność.
Ciągle jeszcze pamiętam czasy ostrych podziałów na sztukę lepszą – męską i kobiecą – tę gorszą.
Na szczęście potrzeby tego typu klasyfikacji są już
w zaniku. Płeć to marny wyznacznik jakości. Ale
gdyby tak teraz/współcześnie pokusić się o wykazanie niewieścich/kobiecych postaw w sztukach
pięknych, począwszy od stylistyki po tzw. sukces
artystyczny, powstałby koedukacyjny spis osób/artystów/artystek. Niech ta dygresja wystarczy, jako
wykładnia moich poglądów na problem płci
w sztuce. Jakkolwiek dylemat ów trafił wreszcie do
lamusa, to jednak nie wyzwoliło to w pełni samych
kobiet od potrzeby/konieczności analizowania
własnej roli w świecie. Jednak mnogość ról i idąca za
nią aktywność zrównują kobiety w szeregu dawców/dawczyń. Zauważmy, że żadna z wybranych
artystek nie próbuje zaprzeczać własnej tożsamości.
Przeciwnie, każda z nich wydaje się czerpać z tego
naturalnego faktu siłę. A to już czysta intensyfikacja
mocy i prawdy artystycznego przesłania. Zajmowanie się sztuką, odpowiedzialność za popełnione
realizacje, jawność oraz celowa popularyzacja własnych poglądów same w sobie są jawnym odejściem
od schematów. Ukorzenione w nas poglądy i opinie
poszukują rygoru i potwierdzenia albo dają podwalinę dla kontestacji zastanych norm. Więc cóż się dziwić, iż K O B I E T A – ARTYSTKA to od razu/nie od
razu f e m i n i s t k a. Warto wziąć pod uwagę, że
istnieją różne poziomy wyzwolenia (się). A co z kreowaniem wolności? Twórczość uwielbia także
autoironię, dygresję, abstrakcyjne myślenie, konceptualne wizje itd. Stwarza wygodne warunki, by
doświadczenia negatywne, traumatyczne przełożyć
na afirmację, na pozytywną energię. Daje możliwości
na zabiegi ze skalą/wielkością, również ze skalą
własnych emocji i uczuć. I choć pominięcie siebie
w procesie kreacji byłoby trudne, to jednak możliwe
jest tworzenie pożądanego/planowanego dystansu/auto-dystansu. Nie szukajmy w sztuce unifikacji,
tropmy raczej szansę na pomyślny, dwubiegunowy
komunikat (przyp. relacja dawca-biorca). Szukajmy
i odnajdujmy inspirację.
Skoro o inspiracjach mowa – to wracam do
K O B I E T – artystek. Dla porządku faktów użyję
chronologii pokazów w zielonogórskim BWA;
począwszy od 2007 roku. W lutym pojawiła się
osobiście osobliwa artystka Katarzyna Kozyra
z kontynuacją cyklu W sztuce marzenia stają się
rzeczywistością; miał on zielonogórski początek
jeszcze w październiku 2006 roku (film Opowieść
zimowa). KK zaprezentowała wybór filmów i dokumentację. Kozyra w latach 90. XX w. stała się specyficznym wzorcem, niekoniecznie pozytywnej
w wydźwięku, artystycznej popularności (Piramida
zwierząt). Osadzona w tzw. sztuce krytycznej
ściągała publicznie skórę (film Olimpia, 11’00’’; 1996)
– nadała innego smaku twórczości, dając asumpt do
stworzenia nowego menu. Dla wielu skończyło się to
niestrawnościami. Kozyra, niegdyś jawna bulimiczka,
dzisiaj poszukuje w rejonach narracji baśniowej, popularyzuje swój nowy image – operowa diva. Według
mnie nadal jednak dotyka „podskórka”.
W marcu 2007 r. przyjechała z prezentacją dokumentów performerskich akcji GRUPA SĘDZIA
GŁÓWNY. Młode kobiety – artystki (przyp. Kubiak,
Wiktor), jak zwykle kreatywnie zdesperowane, twórczo pobudzały zielonogórską publiczność. Warto
Agnieszka Graczew-Czarkowska
39
podkreślić, iż ich tandem artystyczny, jako konkretne
zjawisko wspólnoty działań, nadaje wymiar prawdy
i d e i p o r o z u m i e n i a d o s k o n a ł e g o.
W dalszej części tekstu wrócę jeszcze do nich;
omówię kolejne ich pokazy w BWA.
30 marca 2007 r. miał miejsce wernisaż wystawy
Poli Dwurnik Miałam chłopaka z Zielonej. Pola to
córka popularnego, uznanego artysty Edwarda
Dwurnika. Odniosłam wrażenie, że silnie poszukuje
ona własnego, autonomicznego spełnienia. Nadal
naturalnie natchniona wspomnieniami z dzieciństwa.
Wiecznie podekscytowana dopełnia klasycznej wizji
malarstwa, zwłaszcza portretowego. Zafascynowała
mnie dojrzałością, wbrew propagowanemu wizerunkowi „nastolatki z burzą hormonalną”. Nie myliłabym
świadomej naiwności malarskiej oraz celowo stosowanego własnego wizerunku/autoportretu z odległym
od spełnień poszukiwaniem drogi artystycznej.
Apolonia prowadzi wyrafinowaną grę z widzem na
kilku poziomach: ikonicznym (Siedem grzechów
głównych), kulturowym (Poślubiona Malarstwu),
a nawet wciąga go w rejony prywatności (Miałam
chłopaka z Zielonej).
We wrześniu 2007 r. w Małej Sali BWA dane nam
było oglądać Miękkość dotyku autorstwa Natalii
Lach-Lachowicz. Natalia LL od lat tworzy autorski
autoportret, intelektualny, emocjonalny. Jej realizacje
nacechowane zostały medium fotograficznym, jego
dosłownością i skrupulatnością wobec istniejącej
realności. Zdecydowanie często sięga po przedmioty,
nadając im rangę atrybutów. Tym razem zderzyła
dosłowność futer z ich utrwalonym wizerunkiem,
odebrała nam jednak dotyk – prowokując zmysł
wzroku. Tym sposobem kolejny raz urzeczywistnia
zaplanowaną dla siebie rolę. W latach 70. stanowiła
głos w temacie: k o b i e t a w y z w o l o n a. Jej
młodość to niekończący się zbiór intelektualnych
manifestów i manifestacji na rzecz sztuki (Sztuka
konsumpcyjna 1972; kolekcja Zachęty Lubuskiej).
Dziś naucza innych (prof. ASP- Wrocław).
Grudzień 2007 r. przyniósł upublicznienie PUT ME
DOWN Basi Bańdy – zielonogórzanki. Mała Sala
pomyślana została, jako fragment prywatnej
przestrzeni tej młodej artystki. Charakterystyczne dla
niej odcienie różu oraz nasycone magentowe bibeloty
udomowiły owe kilkanaście metrów kwadratowych.
Gdy niegdyś, w końcu 2006 r., BB opanowała Dużą
Salę BWA – spośród wielu odmiennych formalnie
propozycji – oprócz aury różowawej, prowokującej
40
naiwnością erotyki zapamiętałam ulotną, dynamiczną, świetną warsztatowo akwarelową serię.
Odnalazła ona dobre dla siebie miejsce w publikacji
albumowej Lekcja angielskiego (ZDERZAK, Kraków).
Do Bańdy jeszcze wrócę.
Przyszła pora na rok 2008, kiedy to w lutym
nastąpiła odsłona wielkoformatowej realizacji, usytuowanej na frontonie zielonogórskiego BWA – NIE
LICZ NA NIC. Stała się ona swoistym opakowaniem
dla gmachu biura, by wprowadzić widza do wnętrz
Małej Sali i w małych skalą formach pudełek pokazać
nam NIC. To więcej niż nic będące niczym, czyli to nie
był brak. Przypomnę, że dużo wcześniej, bo
w 2001 r., w grudniu, w naszym BWA odbyła się piąta
edycja jej autorskiego projektu PRZEZ ŻOŁĄDEK DO
SERCA. Natomiast w maju 2008 r. nastąpiła
reprezentacja jej pracy/neonu Czy twój umysł jest
dobry i czysty? Co istotne, należy ona do zbiorów
Zachęty Lubuskiej. Postawa artystyczna Jabłońskiej
często każe jej odpierać zarzuty o podporządkowanie
feministycznej wizji. Dla mnie jest ona może nieplanowym, aczkolwiek dyplomatycznym wtrąceniem
się w tę chwiejną u podstaw dyskusję panelową. To,
co mnie ujmuje, pozytywnie buduje, to swoisty minimalizm dobieranych środków formalnych. Wygląda
na to, że Elżbieta J. potrafi logicznie i twórczo łączyć
role przewidziane dla współczesnej kobiety.
O jaką próżność chodzić mogło Bognie Burskiej?
Jej majowa prezentacja w BWA GOD IS VAIN wyzwoliła mnie od kluczenia po twórczości tej artystki.
Burska współpracuje przy tego typu parafilmowych
realizacjach z Michałem Januszańcem. Jednak zastosowany system ruchomego kolażu obrazów/kadrów filmowych każe pytać o kolejnych/o wielu
autorów, z Q. Tarantino na czele. Cytaty, cytaty
cytatów. Odbijające się w taflach luster znajome
prawdy mogą usypiać twórczą czujność.
Początek czerwca zaskoczył realizacją Anny
Okrasko zatytułowaną Te prace nigdy nie będą miały
tytułu. Była ona rodzajem wieloelementowego
obiektu, wprawianego w ruch za przyczyną instalacji
elektrycznej. To, co niezmiernie istotne, to fakt artystycznego/ludzkiego zabiegu metodycznej likwidacji
własnych prac. Taka akceptacja błędu czy własnej
frustracji. Oto Okrasko wytypowała płótna z nieznanymi realizacjami akrylowymi i uczyniła z nich szczoty/mopy. W ten sposób z przedmiotu ważkiego, za
jaki można uznać każdy obraz/potencjalne dzieło,
zrobiła przedmiot prozaiczny/pospolity w funkcji.
Z początkiem lipca 2008 r. miała miejsce kolejna
akcja Grupy SĘDZIA GŁÓWNY. Pamięć o LXIV
Rozdziale (45’00”) trwa nadal, pomimo ulotnej
w czasie formuły zdarzenia/ performance. Wówczas
to pomiędzy dwoma ciałami dwóch kobiet/artystek
rozegrała się gra/potyczka na uczucia, budząca
niemy sprzeciw publiczności oddzielonej od nich
dosłowną, fizyczną ścianą. Kontrowersyjne, w moim
odczuciu, zaprogramowane razy/ciosy, naznaczające
w czasie oba nagie ciała, nie wzbudziły oczekiwanej
reakcji. Nie było dynamicznej interwencji widzów
owego zajścia. Chyba tak musiało się zdarzyć, bo
zostaliśmy wystawieni na tę próbę „pro homini”
nauczeni już pewnej systematyki charakteryzującej
twórczość Karoliny i Oli. Oglądaliśmy już ich cierpiące,
piękne, obce, rodzące, ubrane, rozedrgane na cząstki
i zwarte, niczym wojenne zbroje, C I A Ł A.
Omawiana akcja/rozdział ujawniła ich/kobiet
idealną kruchość. Pełna wstrzemięźliwość i realny ból
w miejscach okaleczeń to dla mnie uroda człowieczej
samotności. Role/wyznania, po które sięgają Karolina i Ola dają nadzieję na silną, spełniającą się afirmacją. Bardzo inspirująco działa budowanie całości
z elementów (Rozdziały) w czasie i w przestrzeni
przez „grupę krwi” [AGC].
Jesienna (wrześniowa) seria Odczarowanie
sprowadziła do Zielonej Góry m.in. Annę Baumgart.
Niestety, nieobecna, nie miałam szansy na tę konfrontację. Poznałam Annę przed laty w Sopocie.
Rozmawiałyśmy – my – matki, kobiety, artystki. Jej
bezpośrednia wizja kobiety (obiekty, rzeźby: Dosta-
łam od matki, Bombowniczka, The Berlin Wall) wręcz
zmusza do dodatkowej wiwisekcji kobiety, jej natury
i jej roli. Często i trafnie osądza, igra z pojęciową
tandetą (Sztuka pięknych artystek; współpr. A. Bogacka).
Początek 2009 r. zainicjowała Bogna Burska. Jej
pokaz Gra z przemieszczającymi się zwierciadłami
odbywał się w kinie Newa; reszta projekcji trafiła do
BWA. Nie obejrzałam tym razem jej propozycji, bo nie
chciałam.
23 lutego br. w BWA miała miejsce promocja
książki GRUPA SĘDZIA GŁÓWNY | CHIEF JUDGE
GROUP. Moderatorem spotkania, rozmówcą z artystkami (Kubiak, Wiktor) oraz Wojtkiem Kozłowskim był Karol Sienkiewicz, redaktor książki. Książka
została wydana dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Miasta
Zielonej Góry. Sędziny przywiozły dotąd nigdy
niepokazywane dokumentacje ze swych ostatnich
działań. Zaprezentowały Rozdział LXVI Furie. Wygląda na to, że otworzyły inny etap: „Beznadziejniki”
(Beznadziejnik. rozdział 1. Foczki sztuki.; roz. 2.
Artystka na głowie.).
W marcu 2009 roku...
Czuję się osobiście zbudowana postawami tych
KOBIET.
Przyznaję się, że niekiedy tracę pewność, czy
będąc kobietą mogę jeszcze swobodnie wychodzić z
domu bez precyzyjnego makijażu. Więc z wyboru nie
wychodzę, nie maluję(się). Piszę.
Oswajam „b e z s e n n o ś ć” [AGC].
41
Jerzy Bielerzewski
Seksistowskie cechy języka w badaniach
z zakresu lingwistyki feministycznej
Jednym z bardziej interesujących zjawisk, zachodzących w społeczeństwach europejskich, szczególnie
w Niemczech, a od pewnego czasu także w Polsce,
jest zjawisko językowej emancypacji kobiet. Może
ono być rozpatrywane na płaszczyźnie czysto socjologicznej lub też socjolingwistycznej z akcentem na
językowe ujęcie problemu. Zostało ono zapoczątkowane w latach 70. dwudziestego wieku w USA
przez Mary Ritchie Key i Robin Lakoff. Obie językoznawczynie zajęły się patriarchalnymi, w ich ocenie,
strukturami języka angielskiego, przez które dochodzi
do dyskryminacji kobiet przez sam system języka,
a także przez użycie tego języka w konkretnych sytuacjach. Key poświęciła swoje badania przede wszystkim komunikacyjnej funkcji języka, dochodząc do
wniosku, że istnieje tzw. język kobiet oraz język
mężczyzn (Male and Female Language to także
tytuł jej pierwszej pracy na ten temat). Przemyślenia
te zostały przejęte w Niemczech przez krąg badaczek
języka skupionych wokół Senty Trömel-Plötz i Luise
F. Pusch. Pierwsze konferencje i seminaria poświęcone problematyce języka kobiet miały miejsce pod
koniec lat 70. na niemieckich uniwersytetach
w Berlinie, Konstancji i Osnabrück.
Jeśli zastanowimy się nad powodem podjęcia
kwestii emancypacji kobiet w języku i przeniesienie jej
na poziom badań czysto lingwistycznych, to
zauważymy, że ruch feministyczny, który był i jest
w Niemczech bardzo silny, zaczął wyszukiwać
i krytykować nierówności międzypłciowe, a więc
42
upośledzenie kobiet w stosunku i przez mężczyzn,
czy inaczej mówiąc struktury patriarchalne, we
wszystkich dziedzinach życia, a więc także w języku,
który jest ważnym, jeżeli nie kluczowym czynnikiem
życia społecznego. Kobiety szukają swojej tożsamości
i chcą być „widoczne” również w języku, którym na
co dzień się porozumiewają. Tym samym nie mogą
pogodzić się z faktem, że są w nim pomijane lub
ukrywane pod jednym określeniem wraz z mężczyznami i to określeniem formalnie męskim.
Powyższy problem odnosi się przede wszystkim
do określeń męskoosobowych, mających funkcję
generalizującą i używanych w związku z tym także
w odniesieniu do kobiet. Ma to miejsce np. w liczbie
mnogiej, gdzie forma „lekarze” może odnosić się do
grupy czysto męskiej oraz do grupy składającej się
np. z 99 lekarek i 1 lekarza. Jest to zdaniem feministycznych lingwistek niesprawiedliwe i godzi w tożsamość kobiet. Sam fakt, że formy żeńskie są ze
względów słowotwórczych wtórne w stosunku do
męskich, również stał się przedmiotem krytyki feministek (np. kasjer – kasjerka). Ponieważ cechy desygnatów przenoszą się siłą rzeczy na przedmiot lub
osobę, którą oznaczają, to kobiety mają prawo czuć
się wtórne, drugoplanowe, podrzędne czy wręcz
pochodne i zależne od mężczyzn, twierdzą zwolenniczki feminizmu językowego. Gdy dodamy do tego
jeszcze czasami występującą różnicą znaczeniową
w statusie form męskich i żeńskich na niekorzyść
tych ostatnich, dyskryminacja kobiet przez system
językowy wydaje się już sprawą oczywistą, (np.
sekretarz [sekretarz stanu w ministerstwie, sekretarz
generalny organizacji, sekretarz partii] – sekretarka
[pomoc biurowa, asystentka swojego przełożonego,
w domyśle mężczyzny]).
Osobną grupę stanowią stałe zwroty frazeologiczne, jak przysłowia czy powiedzenia. Badania
dowodzą, że formy męskie przedstawiają się w nich
częściej w korzystnym świetle niż analogiczne formy
żeńskie (np. być panem [nie panią] sytuacji, język
ojczysty, mąż stanu, równy chłop, pomoc braterska,
przeciwstawione takim formom i wyrażeniom jak:
nie bądź baba, zniewieściały [od niewiasta], kobiece
ploteczki). Nawet ukryte cechy męskie w neutralnych
pod względem rodzaju gramatycznego czasownikach (np. „panować nad sytuacją”) zostały skrytykowane przez najbardziej drobiazgowe przedstawicielki feminizmu językowego. Niesprawiedliwa jest,
ich zdaniem, także ugruntowana historycznie kolejność wymieniania określeń mężczyzn na pierwszym
miejscu, przed kobietami (np. w baśniach i bajkach:
Jaś i Małgosia, Jacek i Agatka, w literaturze: Romeo
i Julia, Tristan i Izolda, czy w paradygmacie koniugacyjnym: on, ona, ono).
W bardziej szczegółowych badaniach lingwistki
zajęły się kolejnymi obszarami systemu, a przede
wszystkim użycia języka. Pod lupę wzięto na przykład akty prawne, język mediów, słownictwo w podręcznikach szkolnych, gwary i dialekty. We wszystkich
tych obszarach zdemaskowano utrwalone formy
patriarchalne, powodujące wykluczenie, wymazanie
czy ukrycie kobiet w języku i przedstawianie ich
w sytuacjach podrzędnych i służalczych wobec
mężczyzn (przykład z elementarza: „Tata czyta
gazetę, a mama robi pranie”).
Wszystkie te cechy systemu języka niemieckiego
(a także polskiego, angielskiego i innych języków
europejskich oraz pozaeuropejskich) skłoniły feministki do określenia ich mianem seksistowskiego
(seksistycznego). Seksizm, czyli dominacja jednej płci
nad drugą, był do tej pory zjawiskiem wprawdzie
dobrze znanym, lecz zarezerwowanym dla innych
obszarów życia społecznego. Po odkryciu go także
w języku ruszyła lawina opisywania jego cech seksistowskich, zarówno w samej strukturze języka, jak
i w jego użyciu przez kobiety i mężczyzn.
Czołowa językoznawczyni, zajmująca się kwestiami feministycznymi w lingwistyce, Luise F. Pusch,
zaczęła używać bardziej nobilitującego określenia dla
tego trendu, mianowicie „lingwistyka feministyczna”,
a od 1990 r. pisała tę nazwę wielkimi literami, co
w języku niemieckim oznacza, że uważa ją za
samodzielną dyscyplinę naukową. Pusch, zajmująca
się przede wszystkim stroną systemową języka, oraz
Trömel-Plötz, badająca język w komunikacji międzyludzkiej (międzypłciowej), a także skupione wokół
nich badaczki, sprecyzowały cele i zadania tej nowej
gałęzi językoznawstwa.
Najważniejszym kierunkiem działania lingwistyki
feministycznej jest dalsze uświadamianie kobietom
i mężczyznom, że w języku tkwi bardzo wiele, szkodliwych dla postrzegania kobiet w społeczeństwie
patriarchalizmów, które da się wprawdzie historycznie wyjaśnić, ale nie, z dzisiejszego punktu
widzenia, usprawiedliwić. Ponieważ język ulega
stałym zmianom, tak samo jak ludzie, którzy go
stworzyli, oznacza to, że jest on reformowalny, także
pod kątem równouprawnienia językowego. W odniesieniu do języka niemieckiego zaproponowany został
szereg zmian, od czysto kosmetycznych do zupełnie
radykalnych. Do tych pierwszych można zaliczyć tzw.
splitting, czyli wymienianie z osobna zarówno męskich jak i żeńskich uczestników opisywanego
zdarzenia (np. „Drogie Koleżanki, Drodzy Koledzy!”,
„Moje Miłe Panie, Moi Mili Panowie!”). Bardziej
radykalnie wygląda natomiast propozycja neutralizacji rodzaju gramatycznego przez całkowite usunięcie
żeńskich końcówek i różnicowanie tylko za pomocą
rodzajnika. Oznaczałoby to powstanie takich form
jak: „ten nauczyciel” i „ta nauczyciel” (na wzór „ten
pan prezydent” i „ta pani prezydent”). Propozycja ta
została przez przeciwników lingwistyki feministycznej zakwalifikowana do kategorii „zwariowane”.
Najbardziej jednak radykalnym pomysłem jest tzw.
totalna feminizacja, gdzie proponuje się wprowadzenie generalizującego rodzaju żeńskiego, czyli formy
żeńskoosobowej, tzn. pod wyrazem „studentka”
kryłby się zarówno student, jak i studentka.
Oczywiście lingwistki feministyczne są tego
świadome, że propozycje te nie są traktowane
poważnie, ale skłaniają one do myślenia nad całym
problemem i tym samym cel zostaje osiągnięty.
Krytycy językoznawstwa feministycznego zarzucają mu, że propozycje, które można w ogóle brać
pod uwagę, generują dużą ilość problemów
związanych z gramatycznością zdań. Wymienianie
w jednym tekście czy w jednej wypowiedzi stale obu
grup płciowych explicite powoduje z jednej strony
Jerzy Bielerzewski
43
uciążliwość i rozbudowanie, będące w sprzeczności
z zasadą ekonomii językowej, a z drugiej strony
gramatyczne problemy wynikające z kongruencji.
Jeżeli chcielibyśmy przedstawić zdanie: „Szkolenie
przeprowadzi kierownik lub jego zastępca” w wersji
proponowanej przez lingwistykę feministyczną,
musielibyśmy powiedzieć: „Szkolenie przeprowadzi
kierownik lub kierowniczka lub jego zastępca lub
zastępczyni lub jej zastępca lub zastępczyni”. Zdanie
takie na pewno nie zostanie zaakceptowane ani
przez kobiety, ani przez mężczyzn posługujących się
językiem niemieckim czy polskim.
Zwolenniczki zmian językowych opowiadają się
także za tworzeniem i konsekwentnym używaniem
derywatów żeńskich (w języku niemieckim najczęściej przy pomocy przyrostka „-in”, w języku polskim
„-ka”). O ile w języku niemieckim wiele tak utworzonych form się przyjęło (pani kanclerz w Niemczech
to „Bundeskanzlerin” [„kanclerka”]), o tyle w języku
polskim brzmią one na tyle „dziwnie” („ekolożka”)
lub są kojarzone z mniejszym prestiżem (kierowniczka sklepu – pani kierownik urzędu), także są one
odrzucane przez same użytkowniczki języka.
Ponadto wiele form w języku polskim, utworzonych
według tego modelu słowotwórczego, jest już
„zajętych” przez inne desygnaty: („marynarka”,
„szoferka”, „żołnierka”, „saperka”).
Chociaż mogłoby się wydawać, że opisywane
zagadnienie jest problemem czysto akademickim,
rozwiązywanym w ramach językoznawstwa, to
poruszył on szerszą opinię publiczną poprzez środki
masowego przekazu. Co ciekawe, przeciętnego
rozmówcę, czy raczej przeciętną rozmówczynię,
propozycje feministek nie zainteresowały na tyle,
żeby się zgodzić na dużą reformę języka, ale skłoniły
44
do zastanowienia, jak mówić o sobie i innych, żeby
ich nie urazić.
Zalety języka nieseksystycznego zauważyli także
niemieccy politycy, którzy w swoich przemówieniach
na pewno nie chcą zrazić do siebie żadnych wyborców i wyborczyń. Wydano szereg zarządzeń administracyjnych, nakazujących używania w tekstach
ustaw języka odnoszącego się wyraźnie i jednoznacznie do obu płci. Wprowadzono obowiązek
takiego formułowania ogłoszeń o pracę, żeby żadna
z płci nie była językowo preferowana. Rewiduje się
formy językowe, używane w podręcznikach szkolnych, próbując wyeliminować stereotypowe postrzeganie kobiety i dążąc do równowagi płci w czytankach szkolnych. Uzupełniono i rozszerzono listę
oficjalnych nazw zawodów, znajdując określenia i dla
mężczyzn (w zawodach zdominowanych do tej pory
przez kobiety, np. położnictwie), i dla kobiet (w zawodach typowo męskich, np. kierowca). Wszystko to
jest zasługą językowego zaangażowania feministek
i świadczy o sile tego ruchu. Zmiany, które dokonały
się w ostatnich 30 latach w języku niemieckim,
potwierdzają wzrost znaczenia kobiet w Niemczech
i są tego niezaprzeczalnym odbiciem.
Literatura (wybór):
Pusch L. F., Das Deutsche als Männersprache,
Frankfurt/Main 1984.
Pusch L. F., Alle Menschen werden Schwestern,
Frankfurt/Main 1990.
Samel I., Einführung in die feministische Sprachwissenschaft, Berlin 1995.
Trömel-Plötz S., Frauensprache-Sprache der Veränderung, Frankfurt/Main 1982.
Adam Bolesław Wierzbicki
Autoportret
(ankieta personalna)
Nazwisko
ponoć szlacheckie
jednak w Polsce
dość pospolite
Imiona
zwą mnie
jak chcą
jak pies ma
tyle imion
po prostu głupieje
dlatego regularnie staram się
odwiedzać swojego psychiatrę
Imiona rodziców
prosto z kalendarza
standardowe
z frazeologią słowiańską
Oczy
kobiety mówią
że niebieskie
jak fale naszego Bałtyku
w komercyjnych Międzyzdrojach
ja twierdzę że są
w kolorze papieru toaletowego
otrzymanego w okresie PRL
za sprzedaną makulaturę
Data urodzenia
to było tak dawno
że nie pamiętam tego dnia
ja zaś patrzę w przyszłość
więc uważam to za zestaw
przypadkowo ułożonych cyfr
Znaki szczególne
blizna na lewym policzku
którą swym
ostrym kłem zrobił
mi pewien niebieski pies
Płeć
wpisane że mężczyzna
lecz cóż ze mnie
za facet
skoro nie wybudowałem domu
nie wspominając o synu którego
nie udało mi się spłodzić
Stan cywilny
wolny od zawsze
nie znalazła się
jeszcze taka głupia
co chciałaby by
mieć mnie dłużej
niż przez kilka godzin
i częściej niż raz
na jakiś czas
Dzieci
oficjalnie brak
nieoficjalnie
nic mi na ten temat
nie wiadomo
choć gdyby okazało się
że mam trzyletniego syna
przez pół dnia
skakałbym z radości
na jednej nodze
Wzrost
sześć stóp i cztery cale
o stopę za dużo
by podnosić z ziemi
puszki i butelki po piwie
o stopę za mało
by bez problemu
sięgać po marzenia.
Wyznanie
rozrywkowo-handlowe
w interesach tracę zawsze
chodzi tylko o to
aby stracić jak najmniej
i przy okazji trochę się zabawić
wszak hołduję myślom Epikura
zaś modlić się mogę
nawet pod Ścianą Płaczu
gdyż Boga staram się nosić w sercu
45
Czesław Sobkowiak
Życie we fragmentach
Zimno
Zrobiło się trudne do zniesienia styczniowe
zimno. Mroźne dni. Domu nie udaje mi się wystarczająco nagrzać, więc niemal zamarzają mi myśli.
Książkom, meblom, ścianie też zapewne zimno.
Kurczę się, chodzę skulony. Coraz bardziej nieobecny.
Jak sięgam pamięcią, od lat dzieciństwa, w zimowych
miesiącach było w domu zimno, więcej, mróz często
nie odstępował nas na krok. Ale nie odczuwałem
tego zbyt dokuczliwie. Nawet dziwiłem się rodzicom,
gdy narzekali na srogość zimowej aury. A mnie było
jakoś ciepło. Cóż, w żyłach płynęła gorąca krew.
Pamiętam zimy w Jaromierzu. Nie tylko wielkie, obfite
śniegi, zamarzającą pompę, którą ojciec musiał
z samego rana rozmrażać paląc ognisko ze słomy, ale
mocno i grubo mrozem, szronem zakute szyby
okienne w pokojach i kuchni. Chuchałem uparcie
w jedno i to samo miejsce, aż od ciepłego powietrza
szyba nareszcie topniała i powoli robiło się przejrzyste, coraz większe koło. I otwierał się świat.
Bardzo mnie to zajmowało. Można było przez nie
zobaczyć, jak przez lunetę, co dzieje się na podwórku. Stodołę, furtkę, kogoś idącego. Mama oczywiście paliła w piecu i około południa okna czasami
zupełnie odtajały. Dwa momenty wtedy były dla
mnie jednak trudne. Jeden, kiedy wieczorem
musiałem wskoczyć pod lodowatą pierzynę, ale
wskakiwało się, mama przykrywała mnie dokładnie,
przyklepywała ją i powoli po kilku chwilach mogłem
rozkurczać całe ciało. I drugi, kiedy z tej dobrze już
46
nagrzanej pierzyny, z tego sielskiego dziecięcego
łóżeczka, należało mi rano wyskoczyć i przez
lodowaty korytarz, po zimnej posadzce, boso przebiec do kuchni, by tam w pobliżu pieca ubrać się. Tak
się żyło. Z dala od dostatku i wygód.
Matka
Raczej mama. Mam w pamięci jej obraz, wszystkie obrazy jej opiekuńczej obecności w całym moim
dotychczasowym życiu, aż do momentu śmierci
mamy. Jej życie przebiegło według najwłaściwszych,
człowieczych wartości. Bardzo skromna, a także
niezwykle pokorna. Nawet w tonie głosu. Żyła
w udręce codziennego ciężaru. Cicha, bez skargi.
Niskiego wzrostu. Całe życie pracująca ciężko od
świtu do nocy. Pewnego lata w czasie żniwnej pracy
poroniła dziecko. Pamiętam jak pogotowie z Wolsztyna przyjechało na pole. I zabrali ją. Miałem wtedy
chyba trzy lata. Tak myślę, że dzisiaj już mało kto
potrafi znosić bez wyrzutu trudy życia jak ona
potrafiła. A zarazem znosić wielkie jego niedostatki.
W Kębłowie w jej domu rodzinnym żyło się bardzo
biednie. Kilka osób w jednej izbie. Ojciec mamy, mój
dziadek, którego nigdy nie poznałem, wyjechał do
Francji do pracy w kopalni i już nie wrócił. Żyli
o chlebie z wodą i cukrem, i o cienkiej zupce. Wojnę
mama spędziła na robotach przymusowych w Niemczech. Urodziła tam dziecko i żeby nie iść do pracy
w polu, by pozostać przy maleńkim synku, celowo
wylała na siebie wrzątek. To kosztowało ją sporo cier-
pienia. Z mamą siadywałem w kościelnej ławce.
Patrzyłem jak w skupieniu się modliła. Pozostała po
niej książeczka do nabożeństwa, jeszcze sprzed
wojny. Mama uczyła mnie pacierza. A pacierz wpajał
mi nie tylko poczucie istnienia niewidzialnego świata,
ale zwłaszcza czegoś co musi być codziennie
spełniane, by się nie zgubić. Nazywała rośliny i rzeczy.
Mówiła: to trawa, to bez, kaczeńce, żaba, akacje, to
szron na łące. Śnieg już niedługo. Widzę mamę
w polu, w skwarny dzień, pochyloną do ziemi, wyrywającą chwasty, niosącą na plecach dla domowych
zwierząt w płachcie duży pęk różnego zielska,
a zwłaszcza cenną lebiodę. Jeszcze młodą, miękką.
Kroiła ją na drobne kawałki i sypała w wydzielonym
kącie kuchni żółciutkim kurczętom. Widzę ją zatrwożoną, kiedy milicjanci wczesnym rankiem weszli do
naszego domu i robili rewizję. Widzę jej zalęknione
oczy, kiedy znalazła się na sam koniec na szpitalnym
łóżku. A któregoś dnia to łóżko zobaczyłem już przerażająco opustoszałe. Mało miała radości w życiu.
Modlitwa i wiara w Boga była dla niej największą
podporą. Z moją mamą łączy się jeden z moich
największych sukcesów poetyckich. Wiersz bez tytułu, zaczynający się od słów: „Mamo sprawiłem ci
smutek”, napisałem sporo lat temu, kiedy jeszcze nie
miałem żadnego dorobku ani doświadczenia literackiego. Byłem w pewnym sensie nikim. Wysłałem go
na konkurs do Piwnicy Świdnickiej we Wrocławiu,
który organizował Marek Garbala. I los chciał, zdobył
ten wiersz pierwszą nagrodę. Wywołany z sali
stanąłem przed publicznością i przeczytałem go.
Później była uroczysta kolacja, organizator wzniósł
toast, przy stole siedzieli: Urszula Kozioł, Jacek
Łukasiewicz, Bogusław Żurakowski, Lothar Herbst,
Marianna Bocian, Janusz Styczeń, oczywiście
również Marek Garbala. I wszyscy inni. Zwracano się
do mnie tak, jak nigdy nikt wcześniej się nie
zwracał. Peszyło mnie to i nie potrafiłem z siebie
wydobyć sensownego słowa. Ale zaistniałem mocnym
wejściem. Przydało mi się to później, kiedy we
Wrocławiu zacząłem studia polonistyczne. I starałem
się brać udział w życiu literackim miasta mojej
młodości.
Pisanie
Od rana obiecałem sobie, że będę dziś pisał. Jak
Marcel Proust. Zdanie po zdaniu, spokojnie, długo,
w poszukiwaniu straconego. Nie wychodzi. Jestem
zablokowany obserwacjami bieżącego życia w Polsce
i na świecie. Dzieje się już nie tyle źle, co katastroficznie. Jeszcze to do nas w ostrej postaci nie dotarło,
ale dotrze. Nago i detalicznie. Prawie wszędzie
wyczytuję głosy o końcu, krawędzi, przepaści itp.:
„Będzie płacz i zgrzytanie zębów”. Okazuje się, że
nawet do prozaicznych zapisków potrzebne jest
natchnienie, choćby mały jego przypływ. Za dużo
natarczywych, rezygnacyjnych, niedających się
przezwyciężyć jakąkolwiek wewnętrzną motywacją
i argumentacją, myśli o sensie zapisywania odruchów
życia. Własnym zdaniem przyczynić się do oświetlenia czyjegoś życia, do zmiany codzienności, żeby nie
użyć zbyt górnolotnych określeń. To byłoby już coś.
To musi być zrobione. To dodawałoby skrzydeł.
A poza tym, tylu ludzi cierpi niesprawiedliwość,
codziennie ze świata odchodzi, nawet w takiej
Zawadzie, gdzie mieszkam, co chwilę ktoś i nic po
nich nie zostaje, żaden ślad, zapis, przekaz, znikają
w morzu niepamięci, mimo wieloletniego, codziennego zmagania, doznawania bólu i radości,
i zgromadzenia materialnego dorobku. Wszystko
zostaje stracone i zapomniane. Tylko w Bogu jeszcze
jest do wyobrażenia istnienie, zupełnie inne
istnienie.
Śnieg
Drobny, delikatny, niemal bezcielesny, który miękko
opada, prawie wszystko jest w stanie dokonać. Jak
okiem sięgnąć dokładnie cała przestrzeń zasypana.
Jak to uczynić potrafi i skąd wie, że trzeba przykryć
wszystkie miejsca. I gdzie te miejsca są. Dziwny ten
śnieg. O zmierzchu jego odcień niebieski.
W Wiepersdorfie
Miałem to szczęście (a jednak) przez kilka tygodni przebywać w pięknym, ustronnym i zacisznym
miejscu, czyli w Wiepersdorfie, będącym niewielką
wsią, sto kilometrów na południe od Berlina. Mało
powiedziane. Przebywałem w pałacu o wielowiekowej tradycji. Tu, za okazałym murem, do końca ostatniej wojny mieściła się siedziba rodziny Arminów.
Miejsce jest szeroko znane, ma swoją szczególną
mitologię ze względu na fakt, iż ważna dla literatury
niemieckiej postać – Bettina von Armin tu właśnie
tworzyła i mieszkała do 1859 r. Tu przyjeżdżał
Goethe i inni wielcy artyści romantycznej epoki.
Czes³aw Sobkowiak
47
Muszę przyznać, że magia tego miejsca działała na
mnie. Mieszkałem tu jako polski stypendysta (zgłosił
mnie Zdzisław Morawski). Było to coś nowego
w moim życiu. Długo oswajałem się z każdym
szczegółem. Byli artyści z Niemiec, Litwy, Estonii,
Rumunii, Brazylii, Kanady, Danii. Z okna swojego
pokoju widziałem wejście frontowe, schody, bramę,
kościół oraz groby dawnych mieszkańców pałacu,
w tym mogiła słynnej poetki, której wizerunek widniał na niemieckim banknocie. Kto jeszcze ma pięciomarkówkę może to sprawdzić. Tamtego listopadowego dnia zapaliłem świeczkę i postawiłem ją na
płycie grobu Bettiny – światło od polskiego poety.
Cieszyło mnie bardzo, kiedy poetka z Berlina, Lioba
Happel, podczas kolacji powiedziała wszystkim, że to
ja tę świeczkę postawiłem. Chciałem jakoś swoją polskość tu zaznaczyć. Zasygnalizować. W pałacu
jedliśmy, wieczorami piliśmy wino. I rozmawialiśmy.
Pierwszego czy drugiego dnia mojego pobytu, po
kolacji, w towarzystwie licznych artystów poszliśmy
do sąsiadującej oranżerii. Były rozmowy, muzyka,
świetna wirtuozowska gra na gitarze, niemiecka
mowa, którą mało rozumiałem, zaledwie pojedyncze
słowa, ale starałem się robić dobrą minę i po prostu
być, słuchać tej melodii, odczuwać nastrój, jak najwięcej patrzeć. Przez szklany dach przeświecały
gwiazdy. Można też było korzystać z bogatej,
i – o dziwo – ocalałej biblioteki. A wokoło piękny
park. Pałac najbardziej malowniczo prezentował się
od tyłu, zwłaszcza zza stawu, bo w jego wodzie
odbijała się cała klasycystyczna budowla. Z tyłu
wychodziło się na taras, tam niemiecki fotografik
Christian Kaminski zrobił mi kilka zdjęć, z których
jedno wykorzystałem na okładce tomiku Wstęp do
milczenia. Z tyłu były ławeczki, trawniki, klomby
z kwiatami oraz stojące na cokołach pomniki mitologicznych postaci. Świeciło jesienne słońce 1992 roku.
A jeszcze dalej był, rósł sobie, szumiał rozległy
baśniowy las. Po wojnie rezydowała tu komendantura wojsk radzieckich w Niemczech Wschodnich.
W głębi lasu znajdowały się jeszcze jakieś wieżyczki,
ogrodzenia, okopy i anteny. Po oddaniu pałacu na
cele cywilne stworzono w nim międzynarodowe centrum stypendialnego pobytu dla poetów, pisarzy,
malarzy, tłumaczy, fotografików i innych wszelkiej
maści artystów. Nie sposób po latach przywołać
wszystkich wspomnień z tamtego czasu. Zapamiętałem wspaniały wieczór, a właściwie noc w plenerze,
przy wielkim ognisku. Wiał potężny, jesienny wiatr,
48
tchnęło metafizyką. Inną przygodą, na którą chętnie
pisałem się, zwłaszcza w czyimś towarzystwie, były
długie wycieczki rowerowe po okolicy. Największe
wrażenie zrobiły na mnie pola, nigdy wcześniej nie
widziałem tak rozległych, aż po sam horyzont
ciągnących się połaci. Któregoś ranka wyszedłem na
spacer, jaśniało cudowne słońce, niskie słońce kładło
się na oziminę, nad którą stało także pasemko mgły. O
tych polach napisałem w wierszu, także o tym jak gromadą w zimną gwiaździstą noc idziemy do pobliskiej
wioski na bilard. To byliśmy my. Poeci i malarze,
słyszeliśmy głosy. Lioba, Diana, Dina, Carsten,
Michael, Ruth, Stefan, Maimu, Ingrid, Thomas, Frank,
Mihai, Cornelia, Teodoras, Regine, Manfred, Martin,
Christiane, Christian i Christel. Czy pamiętają jeszcze
ten szalejący huragan i ognisko nad stawem w
listopadową noc w lesie...? Każdy z innego kraju, snu
i pamięci.
J. S.
Zwróciła moją uwagę niewątpliwie urokiem swojego wnętrza, co wyrażało się także w rysach jej
twarzy, w uważnym patrzeniu, włosach i delikatnych
tonacjach głosu. Myślę, że był w niej świat warty
poznania, ale nie było mi dane zbyt blisko do niego
dotrzeć. Dwa razy w jej domu piłem kawę, w ładnych
porcelanowych filiżankach, także trochę wina
z owoców winorośli oplatających ścianę, jadłem
placek. Kilka gestów i spojrzeń, zdań niezbyt
rozwlekłych. Ciągnęło ją do poezji, sztuki, spraw
tajemnych i filozoficznych. Kilka zdań o baśni życia
udało się J. opublikować. Aż tu któregoś dnia, nagle,
tak po prostu, dowiaduję się, że J. od kilku miesięcy
nie żyje. I już nic, nic więcej, ponad to zaskoczenie nie
da się powiedzieć.
Elena
Chciała mieszkać w Polsce, więc zrobiła wszystko, by to osiągnąć. I swoim uporem, wigorem życia,
niespożytą energią, dopięła swego. Mąż był
rosyjskim wojskowym, więc wrócił tak jak i inni wrócili do swojego kraju. Elena wolała uwolnić się od
niego. Została tutaj, drobna, o ładnej figurze, nieco
krzykliwa, bezpretensjonalna, zaradna, pełna zaaferowania i fantastycznych pomysłów, ciągle zmieniała
mieszkania, pędziła przed siebie, nie miała czasu.
Z początku imała się różnych podrzędnych zajęć.
Później jej pasją stało się malarstwo, z którego
próbowała żyć na przeciętnym poziomie właśnie
w Zielonej Górze. Dzielnie dźwigała swój ciężar.
W malowanie kwiatów wkładała swoją duszę. I nagle
śmierć. Stanęło serce. Koniec.
Kobieta
Mógłbym swoje życie adekwatnie, wiarygodnie,
w pełni (z tą pełnią to jednak trzeba uważać) i co
tam jeszcze, opisać przez pryzmat mojego myślenia
i bycia z kobietą. Jest to do zrealizowania. Tu zawiera
się centrum wszystkiego, wszystkich spraw. Ten drugi
świat, kobieta, składa się na pełnię. Moją i nie moją
już. Z punktu widzenia kobiety sprawy jawią się
podobnie, choć mają inne zapewne zabarwienia
i inną konkretność.
Poezja
Nie napisałem prawie żadnych wierszy o miłości,
ale przykłady Petrarki, Nerudy, Eluarda, Hafiza,
Pieśni nad Pieśniami działały silnie na moją
wyobraźnię. Niejeden raz w głębi duszy myślałem
o czymś podobnym. Napisać cykl dobrych tego
typu wierszy. I już nie musiałbym niczego więcej
pisać. W tej sferze liczyłoby się wspięcie na sam
szczyt słowa. Gdyby to się udało. Kobieta jednak na
szczęście pojawia się w wielu moich linijkach.
Przynajmniej tyle.
Kwartet
W tkliwym śpiewie skrzypiec, w wyprowadzanych tonach, dokładnie wybrzmiewających, subtelnych, przeciąganych, wydłużających się w coraz
cieńszą i wyższą muzykę, gdzieś daleko w przestrzeń,
tę kosmiczną i człowieczą, w tym wszystkim można
usłyszeć miłość. Także płacz.
Tak naprawdę
Trzeba wiedzieć, że pisanie o czymś ważnym,
bardzo ważnym, w poezji niczego nie gwarantuje.
Liczy się tylko nadanie słowu mocy znaczenia.
Jedynie to. Takiej mocy, że wprawia czytającego
w zafrapowanie. To się jednak udaje uzyskać lub nie.
Na pewno rzadko się udaje. Decyduje sekret bardzo
indywidualny. Sam piszący nie ma na to gotowej
recepty. Dopiero akt twórczy przynosi odpowiedź.
Inna rzecz, że niektórym twórcom to przychodzi
łatwiej, a innym w ogóle.
Człowiek
Człowiek się zepsuł. Już go mało. Roztrwonił
samego siebie. Podeptał wartości. Sprzedaje się za
marne pieniądze. Zabija za pieniądze. Lub z powodu
wydumanych ideologii. Wypalony od wewnątrz.
Wyzbyty zasad. Nie ma respektu dla żadnej świętości. Wkroczyć tu może już tylko Bóg.
49
Jacek Wesołowski
Fajny facet
Interesować się kobietami zacząłem w wieku
15–16 lat, normalnie. Kończyły się lata pięćdziesiąte.
Do Polski Ludowej nawiewało zapachy z Paryża: Saint
Germain, Monmartre, szansonetki, film francuski,
Sartre, Camus, w księgarniach MPiK podziwiać
można było akty Amadeo Modiglianiego w reprodukcjach. To wtedy mówiło się o atrakcyjnej dziewczynie: kociak. Potem było: babka. Panie, to babka?
– pytał w Kabarecie Starszych Panów Wiesław Gołas
w roli erotomana-krótkowidza, wskazując na
obrazek w gazecie. Nie, proszę pana, to jest rudowęglowiec Sołdek w porcie gdyńskim – odpowiadał
Jeremi Przybora. A to babka? Też nie, to jest, proszę
pana, spustowy Roman Ociepa przy Wielkim Piecu.
A to, to, panie, to babka? A to tak, to babka. Ale
babka, panie! No nie? – ucieszył się w końcu
krótkowzroczny.
„Babka” utrzymywała się właściwie bez zmian aż
do mego wyjazdu z Peerelu w 1981 roku. Na granicy
na Łabie ładna enerdowska celniczka zabrała mi 180
marek wschodnich, do dzisiaj nie oddała. Wkrótce
potem zacząłem dostawać z kraju odpryski kwitnącej
pod stanem wojennym kultury polskiej na kasetach.
Najpierw usłyszałem „towar” („założymy grupę z towarami super, damy pod muzykę zrobią gimnastykę”
– śpiewał Franek Kimono alias Piotr Fronczewski).
A potem przyszła „laska” – funkcjonuje do dziś.
Całkiem ona jeszcze niezła laska – wyraził się ktoś
publicznie o pani prezydentowej Kwaśniewskiej.
Natomiast jak dalece sięgnę pamięcią, to męskim
odpowiednikiem tych tu wymienionych synonimów
50
dziewczyny, kobiety, był stale i niezmiennie – „facet”.
Fajny facet, przystojny z niego facet, Lucy ma
nowego faceta, a jak tam ten twój facet, skąd ty
wytrzasnęłaś takiego faceta, ach cóż to za okropny
facet! Co prawda mi się kołacze po zwojach, że
o Franku Kimono mówi się w jednej piosence „kot”,
ale czy to jest tak zwany wyraz pospolity, czy też
określenie incydentalne, indywidualne owej Joli, co
Franka rwie w dyskotece?
Otóż to: nie Franek rwie, lecz jest rwany – przez
laskę imieniem Jola.
I mamy oto wiek XXI, schyłek pierwszej dekady
i co ja słyszę w polskiej telewizji TVN z ust pięknych
i swobodnych w obejściu moderatorek programu
„Miasto kobiet”? O facecie mówi się „ciastko”, „ciacho”. Patrz Zosia, co za ciacho! Schrupać to ciastko,
mniam!
Ich finde, toll – mówią Niemcy. Lecz było, minęło,
o mnie już „ciacho” nikt nie powie. I nie chciałbym.
Chociaż, bo ja wiem?
Faciak
Doktor Faciak mówi: „Faceta” (wyraz spokrewniony z „facecją”, zob. w słowniku Brücknera), tak jak
i wszystko w kulturze basenu Morza Śródziemnego,
wymyślili faceci – nie babki, nie laski, nie „dziewczyny”. Te „wyzwolone” tak o sobie mówią: Słuchajcie, dziewczyny… – zwraca się pani moderatorka do
„dziewczyn” w jakimkolwiek wieku w feministycznym
programie TV.
Feministki by Faciaka zasztyletowały za te jego
„wszystko w kulturze wymyślili faceci”. Przecież nie
wszystko – myślę sobie. A Maria Skłodowska-Curie
to pryszcz, a kobiety – świetne pisarki, wspaniałe
artystki?
Faciak jakby czytał w moich myślach: No, oczywiście, powiada, mamy parę ważnych nazwisk
rodzaju żeńskiego w nauce. Maria Skłodowska-Curie
– kto jeszcze tej miary? No, w sztuce, zwłaszcza baletowej (tu Faciak uśmiechnął się pod wąsem), w literaturze, a zwłaszcza w poezji (znów się uśmiechnął),
tu, owszem znajdzie się sporo ważnych dla dziejów
kultury żeńskich nazwisk. Ale... Faciak wyjmuje
z półki książkę, pokazuje tytuł: 100 Philosophen.
Tłumaczenie z amerykańskiego. Filozofia czyli
„umiłowanie mądrości”. I masz tu stu tych mądrych:
sami faceci! Stu facetów filozofujących w przeciągu
prawie trzech tysięcy lat kultury europejskiej. Stu.
I ani jednej kobiety. Autor książki też facet, oczywiście.
Faciak 2
Jestem w Grünewaldzie w willi u Faciaka, gdzie
mieści się również jego kancelaria adwokacka.
Mecenas trzyma w ręku małą książeczkę. Przeczytam
ci życiowych parę rad do codziennego stosowania –
mówi. Czyta:
BĄDŹ ASERTYWNY – RADY NA DOBRY POCZĄTEK
Nie daj się zmusić do robienia tego, czego nie chcesz
Używaj słów „tak” i „nie” zgodnie z tym,
co naprawdę myślisz
Wypowiadaj się jasno i zwięźle
Oceń uczucia i potrzeby drugiej osoby
Bądź uprzejmy, ale twardy
Bądź szczery
Nie urządzaj przedstawień ze swoich emocji
Bądź elastyczny, gotowy do negocjacji
Stawiaj czoło problemom
Nigdy nie bierz na siebie więcej pracy niż jesteś
w stanie wykonać
Zachowuj spokój
Faciak pokazuje okładkę książeczki. To jest praktyczny poradnik zawodowego i życiowego sukcesu
dla kobiet. Autorka Judi (chyba Judy?) James. Wydał
„Twój Styl”, 2003. Czytając, zmieniłem rodzaj
gramatyczny z żeńskiego na męski. Co powiesz
na to?
Pan Rysio
Pan Rysio wypił piwo, przegląda stare numery
pisma feministek „Zadra”, co zostały po Be. Wiesz
pan, te kobity tak się skarżą, rzucają się, że oni pijaki,
mąż żonę bije, kurwiarze, samą ją zostawił z trójką
dzieci, siedemnastkę sobie wziął, alimentów nie
płaci. Film taki widziałem, owszem, bywa. Inny
znowuż o Turkach tu u nas w Niemczech. U Turków
inny porządek, ale to są muzułmani. Oni Koran na
serio biorą, nie tak jak my Ewangelię, odklepał Polak
katolik pacierze i dalej swoje. Ja tak patrzę po znajomych małżeństwach, tu w Niemczech czy w Polsce
za jedno, to wszędzie, jak Boga kocham, facety takie
malutkie są. Baby rządzą, kręcą szyjami głowy. I bez
różnicy, profesor czy robotnik. Mieliśmy w zawodówce takiego starszego profesora, od behapówki,
rosyjskiego też uczył. Że nie nauczył, nie o to się rozchodzi. Ostry był, że ha, jak ognia go baliśmy się. Ale
równy gościu okazał się, bo po egzaminach już
zaprosił całą naszą klasę do domu, jako wychowawca klasy. I co ja widzę. Żona wielka baba, czterdziesty
trzeci numer buta, zabawia nas rozmową, a do
niego: Adasiu (Alojzy miał na imię), przynieś dla
młodzieży ciasto, wstaw wodę na herbatę. Adasiu,
czemu wodę rozlałeś? A on skacze koło niej.
Spotkałem go parę lat potem w Międzyzdroju, nie
ten człowiek. Opalony, wesoły, do Baśki zaczął się
dostawiać. Ja się pytam: A żona pana profesora, też
jest z panem na wczasach? Żona zmarła w zeszłym
roku – on na to i oko do mnie puszcza. Ale też
wkrótce umarł, długo nie nacieszył się wolnością,
dowiedziałem się potem od jednego kolesia. Albo
weź pan tego Mayera z mojej klatki. Ja zachodzę do
niego, mówię: Klaus, pójdziesz na piwo? On nerwowo na żonę zafilował, co ona na to. A ona: Nie,
nigdzie on nie pójdzie, musi mi przy sprzątaniu zaraz
pomagać. Nadto picie ma verboten do niedzieli. Kara
za wczorajsze. O co chodziło, nie wiem. Mayer ręce
rozłożył, tyle że splunął ukradkiem na podłogę. Ale
zaraz schylił się i wytarł. No, dobrze, że stara nie
widziała. Ale są też takie, co w aksamitnych rękawiczkach. Niby, że on szef, on zarabia, ale baba swoje
zawsze przeprowadzi, jak chce. Chłopy się poddają,
z wygody chyba, z lenistwa albo inni ze słabego
charakteru. Mayer mówi: A co się będę z głupią babą
szarpał.
Rysio zamyślił się. Nie powiem, też nie byłem do
Baśki ten mocny. I może przez to, jak przyjechaliśmy
Jacek Weso³owski
51
do Niemiec, poszła jak w dym za tym jakimś
Lehmanem, czy jak on się nazywa. Teraz ona
Lehmanowa, domek z ogródkiem mają. Cudze dzieci
chowała, córkę chciała mi zabrać, ale sąd zostawił
przy mnie. I co, wychowałem. Piękna panna Marcysia
wyrosła, moja Rose-Marie, no nie?
No tak.
Faciak 3
Nie tak dawno temu przyłapałem Faciaka z Jimem
Beamem. Siadaj – mówi Faciak – kuzyn mi przywiózł
z Warszawy walizkę książek. I tę butlę też. Patrz tu.
Pisarka Manuela Gretkowska znów coś napisała
nowego – z życia własnego i swojej rodziny. Sprawozdanie, jak kobiecą partię zakładała. Od sztuki
literackiej to już dosyć odległe jest. Tytuł
Obywatelka, wydawnictwo Świat Książki, 2008.
Faciak pokazuje książkę, patrzę i podziwiam na
okładce siwą piękność w dżinsach i w za dużej
męskiej marynarce. Otóż, ciągnie Faciak, zacinając się
trochę, powiada obywatelka Gretkowska, że „Polska
jest kobietą”. Dobry na kobiety slogan, jak „Nie dla
idiotów” na nie-idiotów, albo na Polaków „Polak
potrafi”. Albo na Niemców „Deutschland erwache”...
– było.
Ten sam nurt kulturowy – wchodzi na obroty
Faciak – w którym płynie autorka wydanej przed laty
powieści My zdies´ emigranty (świetny debiut to był
młodej pisarki, obiecujący), niesie młode artystki
postkonceptualistki, których wystawę widziałem
parę lat temu w galerii Neuer Berliner Kunstverein.
(I ja tę wystawę widziałem, jedną z uczestniczek
miałem później nieprzyjemność poznać bliżej przy
okazji wspólnego międzynarodowego projektu: arogancka młódka, zdecydowana „na sukces” po trupach, nie lubię, że wspominam mściwie, to dlatego,
żem czuły na punkcie arogancji „młodych” – wobec
„starych”. Ale cóż, i chłopak też mógł być – taki.)
Faciak: W owej wystawie w NBK brała też udział
m.in. Dorota Nieznalska, która wypłynęła w „obiegu
artystycznym” (po niem. „Kunstbetrieb”) przez to, że
dwóch orientacji bogoojczyźnianej posłów do sejmu
poszło w Gdańsku na wystawę, by podać młodą
artystkę do sądu za bluźnierstwo przeciw Bogu
i obrazę uczuć religijnych wszystkich Polaków. Z tego
miała Dorota korzyść, że zrobiła się znalska, a na tym
właśnie zależy bardzo artyście. Na pieniądzach nie
tyle. Natomiast wskutek szumu wokół sprawy, wielu
52
snardzów i snardzek, jak wyraża się Witkacy w Niemytych duszach (proponując tym zastąpić „facetów
– i facetki”!), którzy nigdy w życiu nie byli na żadnej
wystawie – i nie będą – zetknęło się przez telewizję
z dzisiejszą „wysoką” sztuką, z jej frapującymi okazami, tak różnymi od seryjnie malowanych pejzażyków
i kwiatów w wazonie oraz od przeciętnych pomników ku czci, które możemy oglądać jak Polska
długa i szeroka, jadąc mercedesami i volvo, a przynajmniej fiatem z bielskiej fabryki, co dyrekcję ma
w Turynie. Faciak przerwał tok: Napijesz się ze mną?
Nie, dziękuję, jestem na bicyklu. Wracając do Niemiec, do Berlina – ciągnie swą nić Faciak – wystawa
w NBK to był Biały mazur kuratorki Andy Rottenberg,
byłej dyrektor warszawskiej Zachęty, wiesz, znasz
sprawę z Maurizio Cattelanem, o kamień obrazy
potknęła się polka. Biały mazur, to że niby „panie
proszą panów”, w tańcu im powiedzą, co muszą, na
co kategoryczny imperatyw mają. Owszem, bardzo
dobra wystawa, „wysoka” sztuka „nowa” („nietradycyjna”). Ostro, agresywnie występują dziewczyny (młode kobiety) – artystki. Tylko dlaczego ta
sztuka „przeciw facetom” ma być akurat? Dorota
Nieznalska na przykład wystawiła maskę przeciwgazową z czarnej gumy, z gumy kondomy też są, bywa
że czarne. I co, że pani prosi do mazura pana tak
ubrana? Dlaczego pana, mnie się zdaje, że tę maskę
to mógłby też zrobić facet i to nie przeciw
snardzkom – czy snardzom jakimś, tylko po prostu –
„przeciw”. Przeciw Czemuś na Be. I tymże samym „za”
Czymś na De, za Czymś „dobrym”, „pozytywnym”,
na Pe. Przeciw Czemuś Złemu, żeby na Dobre wyszło.
Nie?
Faciak łyknął whiskacza ze szklanki. Biały mazur
– fajny tytuł dla wystawy. Białe tango. Lecz do tanga
trzeba dwojga... – zanucił fałszując. No nie?
Faciak 4
Późny wieczór. Siedzimy z Faciakiem (Faciak jest
dr. jur., w 1977 roku na Freie Universität Berlin promoviert, potem dłuższy czas pracował w Polsce
w ambasadzie RFN; urodził się w parę miesięcy po
wojnie z ojca robotnika przymusowego, Faciaka,
złowionego w Warszawie 1943 w łapance, który miał
szczęście wylądować u „dobrego bauera” w Bawarii,
koło Landshut, i matki, córki owego bauera, nazwiskiem Babeck; Hitler musiał zdechnąć, by rodzice
mogli się pobrać, bardzo się kochali, oboje już nie
żyją, pochowani w Berlinie na Ruhrleben; Faciak
dwujęzyczny, bikulturowy, taki Polakoniemiec czy też
Niemcopolak, już w czasie studiów w latach 60.,
w tym trzy semestry na UW, zmienił nazwisko na
Kerlin, ale dla mnie on jest Faciak), więc siedzimy
u mnie w kwaterze przy herbacie i szarlotce, sam
upiekłem, z jabłek lubuskich poniemieckich, stara
jabłoń przy kościele rodzi co rok, choć próchnieje.
Spróchnieć nie może. Co tam w TV Polonia? – pyta
Faciak. Włączam pudło, jakaś dyskusja, akurat znana
feministka każe pewnym głosem. Wyłączyłem.
Faciak o feministkach: Część kobiet, które się
deklarują jako feministki, to są kobietony, nawet jak
niektóre koronkowe majtki noszą. Mnie tam za jedno
– Faciak zaśmiał się z goryczą – kobieton w jakichkolwiek majtkach czy lolitka bez majtek. Zamyślił się,
uśmiechnął do jakiegoś wspomnienia. Ale to jest
ekstrema, 95 procent to są normalnie kobiety, takie
czy owakie. Natomiast bodajże wszystkie te
walczące, to chciałyby „zrównania z mężczyznami”,
ale żeby przy tym zachować tradycyjne przywileje
kobiety wobec mężczyzny, to znaczy, by mężczyzna
adorował, kupował kwiaty, otwierał drzwi do restauracji i tak dalej. W domu mąż ma prać, prasować
i zmywać, gotować to pod kierunkiem. Czego właściwie taka żona nie odmawia mężowi, to by chodził na
polowanie. Polowanie na pieniądze. Ma przynieść i jej
oddać. Faciak patrzy w zadumie na obraz, wiszący mi
nad głową, na którym napryskane jest białą farbą:
Geld macht frei. Obraz z napryskiem zrobiony na
starym oleodruku z Hansa Holbeina Młodszego
(1470–1540), portrecisku młodego bankiera, kupca
Georga Gisze, który prześwituje przez namalunek.
Faciak o feminizmie: Wiesz co, w wymiarze społecznym to jest właściwie część całości, ten feminizm
cały – powiada, kręcąc papierosa. Część ogólnego
problemu społecznego upośledzenia słabszych przez
silniejszych. Cudzoziemcy, starcy, kobiety, inwalidzi,
osoby „kochające inaczej”, dzieci molestowane przez
wujków, rodzice umęczeni przez dzieci i tak dalej.
Kobiety ilościowo się wybijają jako mniej więcej połowa
ludzkości, więc i cały szum. To jest dla mnie sztuczne.
To jest przede wszystkim platforma dla ambitnych
pań. Wchodzenie do kultury przez tworzenie subkultury. Te ambitne tam coś dla ogółu załatwiają, ale
przede wszystkim załatwiają swoje kariery, swoje
kompleksy, swoje potrzeby świecenia, rządzenia.
Aliści... – Faciak sięga po ciasto, poprawia się na
poduszkach – feminizm, mój drogi, jest zjawiskiem
historiozoficznym, kolejnym ideologicznym „izmem”
w historii kultury. Zwróć uwagę... Każde stulecie ma
swoje „izmy”. Wiek XIX był wiekiem nacjonalizmów,
wiek XX totalizmów, wiek XXI będzie wiekiem feminizmów. Feminizmów, bo on niejedno ma imię. Są
różne feminizmy...
Faciak szemrze dalej, a mnie przypomniało się, co
pani Lessing powiedziała o feministkach w wywiadzie dla niemieckiej TV. Żeby jej z feminizmem nie
łączyć. Niezależność, swoboda obyczajowa to
jeszcze nie jest feminizm. W całym tym ruchu kobiet
liczy się tylko to, co się uda wywalczyć w dziedzinie
prawa. Tylko to i nic więcej. Ale to nasze panie feministki dzisiejsze zdaje się mniej interesować... Tak
powiedziała stara pisarka dziennikarce, na pożegnanie, przy furtce.
Faciak umilkł, zasnął w fotelu. Zmęczony. Herbaty nie dopił, skręt dymi mu między palcami.
Wyjąłem, dogasiłem w popielnicy. Przyniosłem pled,
przykryłem Faciaka.
Dobek
Z Dobkiem znamy się 50 lat. Razem przeszliśmy
szkoły, byłem świadkiem na jego ślubie, on na moim.
Dobek żali się na żonę. Dobek: Widzisz, nie idzie się
dorozumieć z kobietą. Ja o całości, a ona o częściach.
Ja mówię: Sylwka, coś z nami niedobrze, trzeba dbać
o tę miłość. Tymczasem ja o wartościach, a ty
o pieniądzach. A ona na to: Bo za dużo nas te twoje
wartości kosztują. Miałeś wczoraj przyjść o trzeciej,
przyszedłeś o pół do piątej. Cietrzew się spalił,
zostawiony bez dozoru! Ja wyjść musiałam do fryzjera. I jeszcze co mnie dołuje u niej, że jak coś jej
niewygodne, to nie ma, nie istnieje. Zaraz po weselu
naszym, pamiętasz, mówi: Co, ja się całowałam za
szafą z Woźniakowskim?! No chyba ci się śniło!
Dobek zadumał się na chwilę. Śniło mi się... –
westchnął z goryczą. Później ten jej romans, co
wiesz... Miłość ci wszystko wybaczy. Sarka się miała
urodzić wtedy, po Grzesiu... Myślałem... bo ja wiem?
I przez całe życie te jakieś humory, raz gorąco, raz
zimno. Już prawie 40 lat. Kiedyś to się równoważyło...
miłość ci wszystko wybaczy. Miłość…
Wiesz, Filip – ciągnie Dobek – ja bym tak chciał
do niej móc powiedzieć: Sylwka kochana, jaki fajny
facet z ciebie jest… Jak do ciebie mówię, Filip! Jak Boga
kocham, Filip!
Białowice, XII 2008 – Berlin, I 2009
Jacek Weso³owski
53
Agnieszka Der
#25
w powietrzu unosi się zapach zemsty.
kalorie domagają się spożycia
a pies wypuszczenia na nocne powietrze.
trzech wiernych mężczyzn
patrzy jak zdradza ich z butelką wódki.
pod łóżkiem leży nieznośnie ciężki Kundera.
#21
zaparzyłam kawę
dla ciebie też
znajdzie się kawałek podłogi
gdzie możesz nie rzucać się w oczy
zwyczajnie nie przeszkadzam
w twoim umartwianiu się
nad rozlaną herbatą
wsiąkła w dywan
zostanie plama
cytryny
wypełniają atmosferę
pokoju
nie będzie
54
Agnieszka Der
#13
leży. patrzy w jeden punkt
na ścianie. kiedyś do niej dzwoniłeś jąkając się i
całując uszy drżącym głosem.
teraz przesuwa myszką po pulpicie,
szukając miejsca dla siebie.
kiedy przyjdziesz i ponownie
poczęstujesz ją papierosem –
– odmówi – nie rozmawiam
z nieznajomymi – powie.
#22
i tak zostałam
z walizką
pełną jabłkowej
herbaty
jeszcze tylko
zgaszę papierosa
na czole
naszej miłości
znów mogę się
uśmiechać
55
Zbigniew Kozłowski
Tabloidyci
Niechętnie sięgam po uprawianie słowotwórstwa,
wszak tworzenie neologizmów może być poczytane
jako wyraz „łysiakowszczyzny”, swego rodzaju próby
naśladowania mistrza retoryki pisanej, a wcale do
tego nie zmierzam. Trudno mi jednak obojętnie
przejść wobec powszechnego aktualnie zjawiska
ulegania manipulacji medialnej przez ogrom obywateli, ba, wręcz dostosowywania przez nich sposobu
myślenia narzucanego za pomocą socjotechniki.
Czym są tabloidy – wiemy. Kim więc są proponowani przeze mnie z nazwy tabloidyci? Otóż za tabloidytów uważam ludzi (nie zawsze mniej inteligentnych)
odbierających informacje i sugestie podawane przez
wszelkiego rodzaju media (prasa, radio, telewizja –
perełkami w nich są sterowane panele i wywiady)
jako niepodważalne fakty, prawdy historyczne oraz
sposób na życie.
Ujmując rzecz trywialnie, czyli tłumacząc „na
jabłuszkach i gruszkach”, tabloidyta to osobnik, który
przyjmuje i stosuje w całej rozciągłości „prawdy i prawa”
przekazywane przez manipulującego socjotechnika
za pomocą mediów. Tabloidyta odbiera te prawdy jak
pokazany mu przykryty garnek, przy czym nawet nie
próbuje przykrywki owego garnka unieść i zajrzeć do
środka. A właśnie dopiero tam mógłby zobaczyć
i zrozumieć powody oraz sposób serwowania tak
skleconych poglądów i sugestii.
Sugestie te dotyczą wszystkich dziedzin naszej
egzystencji, od kulturalnej i obyczajowej aż do polityki.
Co do tej ostatniej uroczyście oświadczam, że jestem
osobnikiem z gruntu apolitycznym i bezpartyjnym,
56
wszelkie zaś moje wrażenia i odczucia w tym zakresie ewokują dopiero wówczas, kiedy zderza się to
z zaszczepioną mi jeszcze w dzieciństwie logiką
i zdrowym rozsądkiem.
Zacznę od sfery obyczajów, tj. otoczki dotyczącej
tzw. stylu życia, poszerzonej wszakże o elementy
sterowania całymi masami społeczeństwa. Nie
będzie nowatorstwem stwierdzenie, że na ogół
znamy już chwyty reklamowe producentów służące
jednemu celowi – sprzedaży swoich towarów.
Zdążyliśmy już oswoić się z nachalnym narzucaniem
za pomocą fikcyjnie proponowanych cen, np: „Już od
200 zł!” (czytaj – przynajmniej 400), wypychaniem
braków i przeterminowanych produktów (kto pracował w handlu wie, na czym to polega) i w większości umiemy reagować na tego typu reklamę.
Świetną alegorią jest następujący przykład. Wchodzę
przypadkiem do jakiegoś sklepu, a tam od razu witają
mnie słowami: „W czym mogę pomóc?” Używam
wypracowanej odpowiedzi: – „Jakże jestem wdzięczny.
Potrzebuję pieniędzy”. Chwilowa konsternacja, lecz
gdy sprzedawca konstatuje, że nie jestem tępy i nie
dałem się na wstępie wmanipulować w postać
typowej ofiary, wówczas staje się oziębły. O dziwo,
mimo wcześniejszej propozycji już nie chce mi
w niczym pomagać, stałem się jego wrogiem,
ponieważ obaliłem podstawowy chwyt socjotechniczny. Zamiast uległego klienta jawię się jako
ordynus o wiele bardziej trudny do obróbki.
Zakładam, że odróżniamy i potrafimy potępić
arogancję i bezczelność hasła: „Kup, nie bądź idiotą!”
Producent, wprawdzie w rękawiczkach, ale otwarcie
pozwala sobie na klasyfikowanie nas niczym rogaciznę według swoich kryteriów. Stado, czyli my,
powinniśmy to przyjąć, dostosować się (czytaj:
kupić), w przeciwnym przypadku okażemy się głupi,
bez klasy, nie europejscy (sic!) i podobne tam frazesy.
A działać to ma na przykład tak... Osobiście mi
znany osobnik naoglądał się mnóstwa reklam
dowodzących, że przed każdym zabiegiem szpitalnym powinien zostać zaszczepiony przeciwko
żółtaczce, ponieważ kilka przypadków zakażeń na
ziemskim globie już wykryto. To samo z grypą – tylko
szczepionka ocali ci życie i chorobie zapobiegnie.
Tenże obywatel z największym zaufaniem przesunął
termin planowanej operacji i mimo narastających
boleści poddał się kilkumiesięcznemu cyklowi zbawczych zastrzyków. Jakież było jego zdziwienie i frustracja, kiedy ze złotych ust mediów usłyszał kolejne
objawienie, że niestety, zastrzyki już same w sobie
powodują u wielu osób anoreksję lub zespół ADHD.
Pierwszy objaw ADHD nasz bohater natychmiast
zauważył u siebie, kiedy to z wściekłością rzucił kapciem w telewizor. W efekcie pozostał z niedokończoną serią zastrzyków, niszczącą chorobą i poczuciem „wystawienia do wiatru”. No, może nie całkiem,
ponieważ w kolejnej reklamie usłyszał o następnym
zbawczym środku – pigułkach. Dzisiaj posłusznie
ładuje w siebie całe zestawy tabletek, walczy z bólami
i biegunką oraz czeka na kolejną życiodajną receptę.
Oczywiście dowie się o niej z mediów.
Kolejny obrazek telewizyjny z tabletkami w roli
głównej. Mówi spikerka: „Badania wykazały, że
Polacy są zestresowani” i zwracając się do specjalisty
poważnego instytutu dopytuje: „Panie doktorze, co
możemy zrobić, jak zaradzić tej strasznej epidemii?”
Nobliwie wyglądający lekarz odpowiada: „Jedyne, co
możemy uczynić dla ocalenia życia tych nieszczęśników, to zaproponować im pigułki z...” Tu padają
nazwy pierwiastków: „magnezem, potasem, wapniem, solą...”, itd. „Mogą je kupić bez recepty w...”
Takie niewinne obrazki wmanipulowania w sieć
sprzedawców to jednak zaledwie drobiazg, dotyczą
przecież tylko próby upłynnienia towaru.
Przykładem manipulacji społeczeństwem na
prawdziwie wielką skalę są działania tzw. ekologów.
Jako ogół nie zdajemy sobie sprawy z perfidnego
stosowania marksistowskej dialektyki, polegającej na
serwowaniu nam tylko tzw. finalnych prawd i całej
rzekomo naukowej teorii postępowania w docho-
dzeniu do takich wniosków. To już nie dotyczy handelku w marketach i reklam producenckich, tutaj
usiłuje się narzucić nam swój punkt widzenia za
pomocą oszustwa, zrealizować swoje cele wmawiając nam, że sami tego chcemy. Zapomnijcie ludzie,
że każdy skutek ma przyczynę. O nie, spójrzmy na te
„prawdy” serwowane przez media od środka.
Zupełnie naturalnym i prawidłowym celem działania
prawdziwej ekologii jest dążenie do zachowania
równowagi w przyrodzie i powstrzymywanie nadmiernej ingerencji człowieka w tak fantastyczne
dzieło, jakim jest matka Ziemia. Wszyscy jak
najbardziej popieramy tego typu działalność. Jest jednak pewne „ale”!
Znajomy zapytał kiedyś swego inteligentnego
syna, kim chce być w przyszłości i w odpowiedzi
usłyszał: „Chcę pracować w biznesie ekologicznym,
tam się najwięcej zarabia”. Kuriozum? Skądże! Już
udowadniam. Jesteśmy powszechnie zastraszani
efektem cieplarnianym, spowodowanym głównie
nadmiernym wydzielaniem CO2 w atmosferę.
Według wyliczeń naukowców trucicielami są oceany
i sama natura, natomiast działalność człowieka
stanowi ca 5% tego haniebnego procederu. No i co?
Konsorcjum ekologiczne ma gdzieś oceany (70%
szkodliwości), bo i po cóż babrać się w olbrzymich
kosztach ich oczyszczania. Natomiast w porozumieniu i współpracy z odpowiednimi korporacjami przemysłowymi zieloni „wycinają” inne, konkurencyjne.
Na przykład polski węgiel. A przecież z prostej
matematyki wynika, iż wśród tych skromnych 5%
wydzielanego CO2 spowodowanych działaniem
ludzkim, taka Europa emituje raptem 15%, z czego
nasz kraj z kolei ca 1%. Wyliczając te procenty procentów, stanowią one znikomą cząsteczkę. Skąd
więc takie ataki na nasz przemysł węglowy? Ano cóż,
dopiero pod przykrywką garnka możemy ujrzeć bulgocący wielki biznes. Przyszłe uzależnienie od obcych
dostaw ropy i gazu jest na rękę ich producentom,
właśnie to pozwoli im zarabiać krocie. Nie piszę tego,
aby walczyć z biznesem, ja tylko odtajniam prawdziwe mechanizmy współpracy, pożal się Boże, ekologów z tymi korporacjami. Przytoczę następny
przykład szlachetnej działalności zielonych – biopaliwa.
Podobno mniej zatruwają atmosferę, są lepsze, mniej
szkodliwe etc. Cenzura korporacji, bo tak to działa,
zataja jednak fakt, iż koszt wyprodukowania 1 litra
biopaliwa jest wyższy od kosztu produkcji tradycyjnego paliwa (pal to diabli, zdrowie najważniejsze),
Zbigniew Koz³owski
57
ale ukrywa także inny fakt – produkcja tegoż biopaliwa zatruwa atmosferę bardziej niż spalanie paliwa
normalnego. To rzeczywiście jest kuriozum. Zrozumiemy to bardzo prosto, łącząc „ekologów” z finansującymi ich firmami od biopaliw, ich komponentów,
kooperatorów i całej infrastruktury. Dopiero teraz
widać, skąd wzięło kasę dwóch tzw. obrońców natury,
wykupujących ziemię na trasie autostrady Rospudy
i otaczających ją łańcuchem. Niby to młodzi ludzie, więc
jeszcze się nie dorobili. Jednak nie pracują, bo siedzą
i blokują. Kto w takim razie dał im fundusze na
kupno takiej ziemi i w ekspresowym tempie załatwił
formalności? Odpowiadam – korporacja ekologiczna
z pieniędzy konkurencyjnych koncernów. Przykłady
można by mnożyć: kto we Wrocławiu wpuścił motylka
na teren (na razie pastwisko), gdzie ma być zbudowany stadion na Euro i ogłosił go unikalnym rezerwatem przyrody, aby potem zażądać olbrzymiego
odszkodowania za ustąpienie? Właśnie w taki sposób
działa złoty interes zielonych. Tylko laikowi może
wydawać się, że szlachetni obrońcy przyrody biegają
po lesie w zielonych fartuszkach i wyłapują paskudnych brzydali wyładowujących tony toksycznych
odpadów prosto na runo. Nie, oni tego nie robią,
przecież to się nie opłaca. Odwrotnie, pilnują, by
w sejmie nie ustanowiono, broń Boże, zbyt wysokich
kar – przecież środowisko zanieczyszczają współpracujące z nimi koncerny.
Natomiast my – odbiorcy, poprzez opłacane i posłuszne media, oglądamy szlachetnych rycerzy-obrońców ziemi, zwierząt, pcheł i czego tam
jeszcze, którzy okuci łańcuchami i kratami bohatersko śpiewają pieśni o prawach motylka, glisty
i jakiegoś innego gównojada, a wszystko to rzekomo
w imię pokoju i ochrony matki przyrody. Co absolutnie nie przeszkadza tym hipokrytom w opluwaniu
znanego patrioty za jego autentyczną miłość do
zwierząt i przygarnięcie bezdomnego kota.
Dlaczego w ogóle odkrywam zawartość tego
garnka? Po co ukazuję tę manipulację, przecież na
zdrowy rozum zieloni sami mogliby powiedzieć, że to
pieniądz decyduje o tym, co jest naturą, a co nie.
Niestety, prawda musi być zakamuflowana, ludzie nie
do końca są ogłupieni i sterowalni, jeszcze mają
niezależne odruchy, potrzeba kolejnych zniewalających medialnych działań oraz czasu na dostosowanie stada do prowadzenia za nos. I właśnie
słowo „zniewolenie” jest najwłaściwszym dla
określenia celu reżimów korporacyjnych.
58
Aktualną sytuację znakomicie ilustruje obejrzany
kiedyś przeze mnie występ M. Dańca. Otóż kabareciarz w którymś dowcipnym wątku poruszył temat
tarczy antyrakietowej i spytał aktywną dotąd publiczność wprost: „proszę państwa, co sądzicie
o tarczy?” Zapadła cisza, po długiej chwili zabrzmiał
jeden głos. Jeden! W dodatku damski – gdzie te
chłopy? Nieważne, czy na tak, czy na nie. Ważne jest
to, że całe tysiąc luda nie odważyło się opowiedzieć.
Kabareciarz popatrzył po sali, po czym ironicznie się
odezwał: „co, w telewizji jeszcze nie było?”
Otóż to. Stada jeszcze nie pouczono, w którą
stronę ma zaryczeć. Tzw. poprawne hasło jeszcze nie
padło. Pasterze nie wskazali owcom kierunku marszu,
więc te zagubione kręcą się w kółko. I właśnie to są
typowi tabloidyci, ci ludzie pozornie dorośli i z własnym zdaniem. Zaryczą tylko w stadzie, ponieważ
boją się głosić własne poglądy. Posuną się w snobizmie tylko do naśladowania mody i stylu lansowanego
przez oligarchów. Tacy są tabloidyci i do nich apeluję
– to już najwyższy czas na naukę odróżniania
prawdziwych intencji od narzucanych socjotechnicznie prawd wygodnych tylko dla manipulatorów.
Ale cóż, tabloidyta wierzy w ich obiektywizm,
w sondaże. A sondaż prawdę ci powie...
Fałszowanie sondaży jest jednym z podstawowych zabiegów manipulatorów. Właśnie fałszowanie,
ponieważ nie można nazwać inaczej odpowiedniego
doboru ankietowanych czy stosowania innych kruczków z ordynarnym dodawaniem głosów dla swojej
racji włącznie. Wynik ma sugerować stadu opowiedzenie się za pożądaną przez sterującego opcją,
baran ma pójść za większością i nie wystawiać pod
pręgierz presji ankietera. Temu sondaże służą naprawdę i dlatego są bezczelnie manipulowane.
Zajrzyjmy do kolejnego garnka. Pamiętamy, jak
przed piłkarskim meczem Polska-Niemcy w którejś
z polskich gazet pokazano obrazek trenera Beenhakera trzymającego w rękach zakrwawione łby piłkarza
i szefa drużyny niemieckiej. Ów makabryczny wizerunek ozdobiono tytułem Trenerze, daj nam ich
głowy. Sportowy polski światek zatrząsł się w posadach. Natychmiast złożono przeprosiny i odżegnano
od takich metod motywowania naszych sportowców. A cóż znajdujemy pod pokrywką? Właścicielem
gazety jest spółka niemiecka. Zmobilizowała w ten
sposób własnych niemieckich zawodników, najzwyczajniej polecając polskim pracownikom pisma
zamieszczenie takiego obrazka i treści. A ponieważ
gazeta wydawana jest u nas i w języku polskim, to
nasi mieli pasztecik z rzekomą obrazą sportu
i faszyzującą postawą rodaków. Ten przykład dotyczy
piłki nożnej, manipulacja sięga jednak każdej
dziedziny życia.
Prawdziwym hitem jest np. tytuł Stocznie prawie
uratowane. Z treści dowiadujemy się, że oddanie
naszych stoczni przez rząd to nic takiego, a w ogóle
to one może kiedyś wrócą, więc w sumie nic się nie
stało. Nic? Wszyscy wiemy, że te stocznie zostały
bezpowrotnie stracone, chociaż wystarczyło, by serwilistyczna władza powiedziała twarde „nie”.
Tabloidyta czyta słowo „prawie” obleczone balastem
różnych teoretycznych dywagacji i nie bardzo wierzy,
że to już koniec. Nie widzi prawdy pod pokrywką, że
przed wojną mieliśmy 20 km wybrzeża i 4 stocznie,
a teraz 500 km oraz 4 plaże.
Teraz trochę o manipulacyjnych mediach, a ściślej
o telewizji. Konkretnie zajmę się dwiema skrajnie
adykalnymi stacjami – TVN-24 oraz TRWAM. Obie
serwują tendencyjnie spreparowane informacje
w myśl zaleceń swoich szefów – z jednej strony konsorcjum obcego, którego celem jest zrobienie
z naszego kraju europejskiego pastwiska, z drugiej
właściciela rodzimego, doktrynalnie skrajnego. Cóż
znajdziemy w garnku? Zaobserwujemy w nich walkę
o rząd dusz, walkę między kulturą tradycyjną opartą
na dekalogu a antykulturą podpierającą się kartą
podstawową, czyli tzw. dekalogiem nowym. W obu
przypadkach nie przebiera się w środkach i w obu
ideach człowiek nie ma prawa zmieniać przykazań,
owszem, w antykulturze może być za takie próby
karany jak przestępca tak pojedynczo, jak i w postaci
całego narodu. Zapraszani do stacji goście są celowo
dobierani razem z tematami, panele układane są tendencyjnie i gdyby słuchać i oglądać programy jednego nadawcy po drugim, to mielibyśmy wrażenie,
iż żyjemy w dwóch zupełnie ze sobą sprzecznych
światach. Tabloidyci każdej z tych stacji utopiliby
drugich w łyżce wody. Czyżby więc antidotum na
skrajne ideologie stanowiło odrzucenie oglądania
tych stacji? Tego tabloidytom i tak nie życzę,
albowiem są zbyt otumanieni.
Ewenementem prawno-obyczajowym jest orzeczenie sądu w sprawie użytego epitetu „cham”. Jako
że sąd jest niezależny i niezawisły od woli narodu
i prawa moralnego, słowo „cham” przestało być
obraźliwe, mimo iż za użycie go wcześniej sprawcy
we wszystkich przypadkach byli skazywani.
Nareszcie więc mamy wolność i prawo posługiwania
się tym epitetem, no bo zauważą Państwo sami, że
to żadna obelga, lecz określenie neutralne, żeby nie
powiedzieć prawie pieszczotliwe. Zaleca się stosować
je w stosunku np. do rodziców.
Jeszcze na teraz ostatni ważny przykład
ciemnogrodu i ohydnej manipulacji. To portale i fora
internetowe. Pojawiają się tam osobnicy zwani mendami internetowymi (powtarzam za red. Ziemkiewiczem), którzy działają w sposób zorganizowany.
Ogromna część funduszy marketingowych dużych
firm przeznaczana jest na ich wynagrodzenia. Mendy
występujące pod setkami pseudonimów (np.
misiek234) opiewają wyroby tych firm jako „prości
ludzie”, tzw. vox populi. Partie polityczne używają do
tego samego celu młodzieżowych bojówek, gdzie
wyraźnie widać „przesłanie dnia”. Wszędzie te same
mend frazy i propagandowe tezy. Platformianie-bojówkarze działają na sztampowe zlecenie, na
określone hasło reagują zestawem określonych
kontrhaseł, na określoną osobę oszczerstwami
z gotowej ściągawki. Znajomy profesor wszedł kiedyś
na takie forum. Wpisał swoją zdroworozsądkową
uwagę przeciwną lansowanej tezie. Zajrzał na forum
po kilku minutach, jego wypowiedź była już daleko
od ostatniej, za to otoczona czerwoną ramką. Po
następnych kilku minutach została skasowana, a na
forum pozostały tylko takie wypowiedzi, które były
pożądane. I właśnie z tak redagowanych portali
manipulanci korzystają, przedstawiając ich wyniki do
sondaży jako głosy najzwyklejszych internautów.
Na koniec zadam pytanie tabloidytom: czy fundusze z UE są pozyskane (Unia nam daje), czy też są
tak naprawdę częściowo odzyskane? Ufff... to też
manipulacja.
Naprawdę warto zastanowić się, zanim uwierzymy lub bezkrytycznie przyjmiemy.
Zbigniew Koz³owski
59
Przemysław Kot
nie od razu wychodzę
a gdy przyjdę przez chwilę nasłuchuję
bo bezcenna cisza
gdy słychać kartkę na biurku
brewiarz z psalmami
powstający właśnie wiersz
trochę kawy w kubku
w takiej ciszy nawet modlitwy nie trzeba
bo ona sama jest
kiedy nie trzeba żadnych słów
gdy Jest
luty 2009
60
Przemysław Kot
brnąc w śniegu
już nie myślę jak dawniej
gdy w kawiarni
w środku zimy
sączyłem myśli
że w górach z takim śniegiem
musi być pięknie
słysząc o Narodzeniu wyruszyłem
bo ta historia wydała mi się być inną od tych
które zwykłem dzielić między dłonie
które nie wiedzą
co talentem powierzonym
by plon stokrotny
a bogactwem
które rozdać
żeby na przestwór
gdzie tylko wąską drogą można
idę wierząc
że w drodze do Narodzonego
w końcu umrą we mnie obce bóstwa
grudzień 2005
61
Alfred Siatecki
Imieniny szefa
Przewodniczący zarządu grodzkiego partii rządzącej Stanisław Kaniuk już wczoraj wieczorem zamówił
w bufecie teatralnym, gdzie najtaniej i dość smacznie podają, osiem kotletów mielonych i dwa schabowe, sześć
kartoników soku pomarańczowego, cztery butelki wódki białej i butelkę czerwonego wina półsłodkiego oraz
półmisek kanapek. Wszystko to kazał wicedyrektorowi teatru przywieźć rano przed ósmą do swego gabinetu
w biurze poselskim, część upchać w lodówce, resztę ustawić na stole. Spodziewał się wielu gości, jeszcze więc
poprosił o kilka wazonów z prawdziwego kryształu, które już dawno kupiono dla laureatów festiwalu
teatrzyków jednego aktora. Przygarbiony to chodził po gabinecie, to przyglądał się pustym wazonom, na
moment przystanął obok biblioteczki, wziął do ręki jakąś książkę, przejrzał kilka stron, ale nie czytał,
odłożywszy ją na półkę spojrzał na zegarek uczepiony ściany nad drzwiami. Zaraz się zacznie, pomyślał
rozpromieniony, sprawdzając, czy krawat jest lekko przekrzywiony, co oznaczało że przestrzega zasad
aktualnej mody. Imieniny kosztują, ale przecież nie pieniądze są najważniejsze, liczą się prezenty, zapewnienia,
obietnice, których tego dnia podwładni nie dzielą na kawałeczki. Jakby zapamiętać, co kto mówi i potem mu
przypomnieć? A jeszcze lepiej zapisać albo nagrać i w razie konieczności mieć pod ręką.
Kto będzie pierwszy?... Co się zastanawiam, na pewno kanonik z proboszczami, po nich prezydent,
posłowie, senatorowie i radni, no i pozostali z zarządu. A potem?... Tamci mogą nie przychodzić. Tylko czas
zajmują. Ich życzenia nie mają żadnego znaczenia. A prezenty też jak dla dziecka. Niepraktyczna taniocha. Ale
gdyby nie przyszli, Kaniuk wiedziałby kogo zmienić natychmiast, kto czuje się za pewnie, komu wystarczy
pogrozić palcem.
Każdy miejski vip wyraźnie zaznaczył w kalendarzu dzień, kiedy przewodniczący świętuje imieniny, dlatego
już wczoraj przed południem sekretarki z wszystkich banków, szkół podstawowych i gimnazjów, muzeum,
biblioteki, ośrodka kultury, nawet z obu domu starców i komendy policji zamówiły kwiaty, tylko róże lub
gerbery, najmniej dziesięć, najwięcej piętnaście w wiązance, do tego prezenty (akwarele i obrazki olejne
miejscowych artystów, srebrne świeczniki z Chin, książki w cennej oprawie, wazony kryształowe, ewentualnie
wieczne pióra z pozłacaną stalówką). Zaraz po zakończeniu comiesięcznego zebrania z prezesami kół Kaniuk
ostrzegał, przypominał jak w zeszłym roku i dwa lata temu, gdy jeszcze nie był przewodniczącym zarządu
grodzkiego partii, że żadnego upominku nie weźmie do ręki, nawet prezydenta miasta wygoni, ale czy może
tak postąpić wobec przyjaciół? Ludzie przecież się starają i nie kupują tych prezentów za zaskórniaki, tylko
za pieniądze firm. Wszystkim też wmawiał, że z imienin nie ma żadnego pożytku, bo zabierają czas, odrywają
od nawału codziennych zadań i obowiązków, wprowadzają bałagan. (W dniach bez imienin też jest bałagan.)
To i niektórzy uwierzyli grodzkiemu szefowi partii rządzącej, dlatego swoje imieniny wyprawiają wieczorem
62
w restauracji na Starym Rynku, skąd najbliżej do postoju taksówek. Gdyby ktokolwiek wyłamał się z obyczaju
wprowadzonego jeszcze za poprzedniego systemu i zamiast imienin świętował urodziny, ludzie powiedzą, że
nienormalny, nawiedzony, uzdrowiciel w pojedynkę.
Mimo że Kaniuk niecierpliwie czekał na pierwszych gości, był zadowolony, bardziej wesoły niż w inne dni,
otwierał lodówkę i liczył butelki, wąchał kotlety na stole, nawet sprawdził w portfelu, czy mu wystarczy
pieniędzy, gdyby zabrakło wódki i musiał posłać asystentkę do marketu. Na razie wszystko gra, ocenił przygotowanie i usiadłszy za biurkiem zaczął nucić: „Chwalcie łąki umajone, góry, doliny zielone...”
– Toś prawdziwy szef najważniejszej partii w naszym grodzie! Pozwól, że expressis verbis złożę ci serdeczne
życzenia. Czego ci życzyć, Stasiek?... Awansu na wiceministra, tak jak żeś se wymyślił, od dziedzictwa
narodowego i kultury. No i żebyś w końcu porządną chatę wystawił, kupił wypasioną furę i miał na koncie
co najmniej tyle, ile ja mam. Zdrowia ci nie życzę, boś zdrów jak byk mojego stryja Mikołaja.
Pierwszy był wiceprezydent Etnarcha, prosto z domu przyjechał do biura poselskiego, które było również
siedzibą partii, kwiatów nie miał, wczoraj nie zdążył kupić, może i nie chciał stać w kolejce. (Zawsze po kwiaty
biegała sekretarka, a kiedy miała coś pilnego do przepisania, prosiła pana Władzia, kierowcę o wiecznie
zamkniętych ustach.) Wiceprezydent wyściskał solenizanta, z którym, jak często powtarzał, jedno pole,
wskazane przez kierownictwo partii rządzącej, najsolidniej orze.
– A tu prezent – Etnarcha wyjął rudego kociaka z torby foliowej. – Kotka urodziła dwa. Jednego
przyniosłem do ciebie... Drugiego też się komuś sprezentuje... No, jak podoba ci się prezent?
Kociak skulił się na stole i nim Kaniuk pomyślał, co odpowiedzieć na pytanie wiceprezydenta, proszalne
oczy wbił w kotlety.
– Głodny – stwierdził Kaniuk.
– Możesz mu dawać jeść pięć razy dziennie, zawsze będzie głodny. Taka kocia natura... Wiesz, kto jest jego
ojcem? – Kaniuk rozłożył ręce, bo i skąd miał wiedzieć. – Kocur kanonika. Wszystkie kocięta na Dolinie Zielonej
są po jednym ojcu.
– A to co innego – rzekł przewodniczący, zastanawiając się, co powie żona, gdy przyniesie do domu
kociaka.
Potem do drzwi obciągniętych dermą delikatnie zapukał Przemysław Wierzbicki, skarbnik zarządu, prawa
ręka Kaniuka, na pierwszy rzut oka chłopina raczej skromny, może nieśmiały, za to bardzo mądry i jeszcze
bardziej przebiegły, o którym nikt z opozycji nie powiedział złego zdania.
W urzędzie miejskim często zastanawiano się, dlaczego po śmiertelnym wypadku Włocha (wracał
z zakrapianych urodzin prezydenta) nie senator Piątek, a poseł Kaniuk został szefem zarządu grodzkiego
partii. Niektórzy coś wiedzieli, lecz bali się głośno mówić, najwyżej po dobrej wódce powtarzali, i to tylko
w gronie znajomych, że Piątek zadarł z kanonikiem akurat wtedy, gdy ksiądz nie ustrzelił nawet wróbla. Inni
milczeli, chociaż wszyscy zdawali sobie sprawę z tego, że w milczeniu jest zawarta najprawdziwsza odpowiedź
na kłopotliwe pytania. Obie strony zaś od dawna dobrze wiedziały, kto faktycznie kieruje partią, komu się
pożalić, kogo się radzić, z kim można wypić nawet butelkę wódki i zachowa to w tajemnicy. Na pewno nie
z Kaniukiem. Otwarcie nikt tego nie powiedział, bo i po co stawiać pomnik, który po najbliższych wyborach
rozsypie się jak domek z kart.
– Pan wiceprezydent? – spytał, udając zdziwionego Wierzbicki. – Bez kolejki? – zażartował. – Wie pan, że
dopóki ksiądz kanonik i proboszczowie nie złożą życzeń naszemu szefowi, nikomu nie wolno wchodzić do
biura? Ha, ha, ha...
– A ty...? – Dziś Etnarcha czuł się pewnie w gabinecie Kaniuka. – Przemciu, Przemciu, gdybyś został skarbnikiem miasta w randze wiceprezydenta, czego ci nie życzę, nie miałbyś czasu nawet się wysikać. Stary, od rana
do wieczora narady, konferencje, petenci, a każdy coraz bardziej zadziorny. Już nie wystarczy, że sekretarka
spyta, czy jeden z drugim był umówiony z prezydentem. Jeszcze trzeba przed takim się tłumaczyć z podejmowanych decyzji. Co to się porobiło z narodem?
– Jesteśmy nowymi Europejczykami – podkreślił Kaniuk i pusty przesunął kieliszek w stronę Etnarchy.
– O, wczoraj gościłem konsula honorowego Ukrainy. Gdyby nie to, że z liceum expressis verbis znam trochę
rosyjski, nie wiem, jak bym sobie poradził. Tłumaczka zachorowała, a mój asystent jak ta urzędnicza pierdoła,
Alfred Siatecki
63
nie sprawdził. Co miałem robić? Może szukać innej tłumaczki? Kogo znajdziesz w maju po południu? Teraz za
darmo nikt nie chce pracować. Sam więc, samiuteńki jak ten palec, bez niczyjej pomocy... Com się nagimnastykował... Koło północy konsul odjechał. Wróciłem do domu, żona przewraca się na drugi bok, nawet
kolacji nie miał kto mi zrobić. Stary, jak zajmujesz odpowiedzialne stanowisko w urzędzie, czasu na nic ci nie
starcza. Prywatne życie musisz zawiesić na kołku.
– Wiceprezydent nie ma czasu? – Roześmiał się Wierzbicki. – Gdyby to powiedział szef teatru czy komendant policji, można się zgodzić, ale wiceprezydent? A cóż wy, gryzipiórki magistrackie, robicie?
– To, co wy, radni, posłowie i senatorowie, członkowie zarządu grodzkiego naszej partii każecie – odparł
poważnie Etnarcha. – I jak każecie – dodał głosem ściszonym, wyraźnie wkurzony na skarbnika.
– Wiceprezydent, który tłumaczy się brakiem czasu dla petentów, jest kiepskim urzędnikiem.
– Nie jestem urzędnikiem, Przemciu.
– A kim?... Kto miesiąc w miesiąc bierze wypłatę z kasy urzędu, ten jest urzędnikiem.
– Znalazłem się w urzędzie nie z własnej woli. Wczoraj partia skierowała mnie na to stanowisko, jutro
może mnie wycofać, Przemciu.
– Powinna to jeszcze dziś zrobić.
– Nalej, Przemysław, sobie, przy okazji i nam! – przerwał dyskusję Kaniuk, siadając za stołem jak do
konferencji. – Mówisz, że sam musiałeś się męczyć z tłumaczem. A rzecznika prasowego nie mogłeś
zapędzić do roboty? On z rodziny Łemków, zna ukraiński prawie jak polski.
– Niezły kandydat na twojego zięcia – Etnarcha przypomniał Kaniukowi.
– Może coś z tego będzie.
– Jego ojciec jest profesorem w prywatnej szkole wyższej. Tam dopiero płacą – powiedział z zazdrością
Etnarcha.
Co chwilę odzywał się telefon, na stoliku przy biurku stały cztery aparaty, każdy innego kształtu, z charakterystycznym dla swego kształtu dźwiękiem. Wierzbicki nie podnosił słuchawki, chociaż po każdym dzwonku
wiceprezydent dawał mu znak oczyma.
– Przyjaciele naszego szefa dzwonią na komórkę, kolego prezydencie – wyjaśnił skarbnik, wyjmując
z kieszeni nokię. – Tędy dobija się partyjne tałatajstwo...
– Co ten konsul chciał od ciebie? – zaciekawił się Kaniuk.
Słuchając Etnarchy, przypatrywał się Wierzbickiemu, którego bardzo cenił, lecz nigdy nie pozwalał mu na
poufałość. Przewodniczący był dużo młodszy od skarbnika, ale nigdy nie powiedział: ty, ani: Przemek, tylko:
Przemysław. Skarbnik wiedział, że bez jego zgody Kaniuk nie podejmie najbłahszej decyzji, dlatego czuł się
pewnie w gabinecie szefa zarządu, ale go nie lekceważył jak wiceprezydenta. Etnarchę zresztą lekceważyli
wszyscy urzędnicy, nawet jego asystent i kierowca.
Kaniuk podniósł wzrok na zegar, od ośmiu minut kanonik i proboszczowie powinni stać wokół stołu
i składać mu życzenia. Coś musiało ich zatrzymać, ale co o tej porze?
– Pół dnia będzie trzymał słuchawkę przy uchu i dupy nie oderwie od stołka – powiedział Etnarcha ze
złością, pokazując głową na stadko telefonów grających jak orkiestra dęta. – Przyjść się jednemu z drugim nie
chce. Ja, Stasiek... Ja bym kazał przeczołgać każdego po placu Bohaterów, żeby wiedział z czyjej ręki żre chleb! Ja...
– Skocz na dół do portiera, Przemysław, i powiedz, aby tych z kwiatami nie legitymował. Dla ochroniarza
polecenie: nie wpuszczać każdego, kto chce się pożalić, znaczy: nikogo nie wpuszczać.
– Niech się szef nie martwi. Asystentka sporządziła listę gości, ja po konsultacji z wiceprzewodniczącym
zatwierdziłem ją własnoręcznym podpisem z pieczątką. Gdyby ktoś spoza naszej listy chciał przyjść z życzeniami, w co wątpią, ochroniarz da znać. Uważa szef, że obcy przyjdzie? Ludzie boją się naszej partii bardziej niż
diabeł święconej wody.
– Czyżbyśmy gryźli albo kopali? Byli aroganccy, nieprzyjemni? – zdziwił się Kaniuk. – Ludzie powinni łukiem
omijać opozycję. Jak lewica wygra najbliższe wybory, to dopiero ludzie będą mieli powody się bać.
Doszedłszy do wniosku, że swoje zrobił i przez najbliższe tygodnie nie powinien obawiać się utraty
stanowiska, Etnarcha wstał zza stołu, raz jeszcze uścisnął dłoń przewodniczącego, powtórzył życzenia,
pogłaskał skulonego kotka i wyszedł. Do gabinetu wtoczyła się delegacja członków partii z koła dzielnicowego
64
na Czarkowie, przy drzwiach już czekali asystenci posłów i senatorów, za nimi warował wiceprzewodniczący
koła w śródmieściu (liczył na poparcie Kaniuka podczas jesiennych wyborów), na końcu delegacja związku
nauczycielek kończyła kaligrafowanie laurki.
Kaniuk znał tylko niektórych gości, mimo to dziękował wylewnie, szczerzył zęby, odbierał kwiaty, kładł je
na brzegu stołu, ściskał dłonie. Znowu kwiaty i uścisk dłoni, podziękowanie i uśmiech, kwiaty i uścisk. Nikogo
nie zaprosił do stołu, na którym stały trzy puste kieliszki, jeden półmisek kanapek i drugi kotletów przystrojonych zieloną pietruszką, ciągle czekał na kanonika z proboszczami. Bał się nie tyle pytań i uwag księży, co ich
spojrzeń. A czy kanonik inaczej przyjmuje życzenia imieninowe? Przychodzą delegacje biur, fabryk, szkół nie na
plebanię, a wprost z ulicy do dawnej sali katechetycznej. Ustawiają się pod ścianą, czekają, zerkają na zegarki,
bo to nie tylko szkoda czasu, ale i niewygodnie stać. Gdy sala zapełni się, że palca nie można wcisnąć, wchodzi
kanonik z proboszczami, dziękuje zbiorowo i po uroczystości. Trwa to najwyżej dziesięć minut.
– Przemysław, sprawdź, czy kanonik już wyjechał – powiedział Kaniuk szeptem, jakby się bał, że księża
stoją za drzwiami i czekają, aż zastaną go samego. – Jeśli jeszcze nie wyjechał, podpowiedz gosposi, żeby... Tyś
specjalista od marketingu, to najlepiej wiesz, co trzeba mówić.
– Ksiądz kanonik, szefie, z samego rana był umówiony z biskupem ordynariuszem.
– Co?!... Czemuś wcześniej nie powiedział? Ja cię zakatrupię, Przemysław!... Tym razem mnie zawiodłeś.
– Szefie, przecież przedwczoraj ustaliliście na radzie społecznej miasta, że dziś rano kanonik pojedzie do
biskupa – przypomniał skarbnik, nie zdradzając, skąd o tym wie. – Kanonik przekaże ordynariuszowi zaproszenie na festiwal teatralny, a przy okazji poprosi o błogosławieństwo dla naszej inicjatywy w sprawie powołania
akademii medycznej.
– Jezus Maria! – krzyknął Kaniuk i na tych swoich za krótkich nogach podreptał do biurka. – Telefon
dzwoni od samego rana... Jakby mnie nie było, a to pewnie ksiądz kanonik z życzeniami?
– Nie, nie, szefie. Kanonik zadzwoni na komórkę. Na moją komórkę. – Skarbnik nie przyznał się, że przy
pomocy wikarego ułożył dokładny plan działania. Kanonik zadzwoni do Wierzbickiego, on poda aparat
przewodniczącemu po to, żeby usłyszał: poparcie księdza biskupa dla naszej inicjatywy załatwione; reszta jest
formalnością; Stanisławie, rób rekrutację, szukaj profesorów, myśl o gmachu. To ma być prezent imieninowy.
– Koło dziesiątej niech szef nie wychodzi z gabinetu. Wcześniej kanonik nie zadzwoni.
Ciągłe odbieranie wiązanek kwiatów, dziękowanie, ściskanie dłoni zmęczyło Kaniuka. Był przyzwyczajony
do podobnych uroczystości, lecz ta już mu się znudziła. Gdyby goście przynosili antyki, laptopy, książki oprawione w skórę, co innego, a to wyłącznie róże i laurki. Zerknął na kociaka przycupniętego ze strachu za
doniczką. Po co mi kotek? A może to kotka?
– Trzeba mu kupić coś do jedzenia – powiedział Wierzbicki, przypominając sobie, że sprzątaczka w internacie też karmiła kota. – Jeśli samiczka to trzeba ją zanieść do weterynarza, żeby coś jej wyciął. W przeciwnym
razie będzie rodziła kocięta jak maszynka.
Kaniuk chciałby, żeby zegar ścienny miał za sobą stukanie dziesięć razy, byłoby już po wszystkim,
pojechałby z Wierzbickim na ryby albo do Sławy. A tak od prawie dwóch godzin czeka w napięciu, denerwuje
się, powtarza w myślach słowa podziękowania, które przed północą skonsultował z przewodniczącą rady
regionalnej. Kaniuk czasem ma dość kierowania partią w mieście, chce wrócić do szkoły nie po to, żeby uczyć
dzieci, ale do gabinetu wicedyrektora do spraw wychowawczych, wizytować lekcje, oceniać nauczycieli, podpisywać wnioski o nagrody i odznaczenia. Już by dawno machnął ręką na partię dziś rządzącą, a po najbliższych
wyborach opozycyjną, gdyby nie przypomniał sobie, że Justyna ciągle potrzebuje jego pomocy. Dziewczyna
musi skończyć studia i dostać dobrze płatną pracę w jakimś banku albo biurze tłumaczy. Gdy Justyna otrzyma
dyplom magistra, on na pewno zajmie się czymś bardziej pożytecznym, zostanie jeśli nie wicekanclerzem
akademii to starszym wykładowcą przedmiotów obywatelskich. Miał jedno marzenie, o którym nikomu nie
powiedział (wiceprezydentowi Etnarsze napomknął, że czułby się znakomicie w gabinecie wiceministra kultury
i dziedzictwa narodowego): chciałby zostać ambasadorem we Francji, w ostateczności głównym konsulem
w Lille lub w Nantes, gdzie Polaków niewielu, to i roboty pewnie mniej niż w Paryżu. To nic, że nie zna francuskiego. Czy każdy dyplomata musi mówić w obcym języku? Od czego są tłumacze? A jakby Justyna wyszła
za mąż we Francji? Ma się rozumieć, za rodowitego Francuza?
Alfred Siatecki
65
– Delegacja z Zatorza do pana posła – poinformowała asystentka, rozkładając ręce, co oznaczało, że
nawet ona nie była w stanie zatrzymać nieprzewidzianych gości. Ochroniarz pozwolił im wejść, bo skarbnik
kazał mu wpuszczać wszystkich, którzy pytają o Kaniuka.
– Proszę, proszę, drodzy państwo. Jest mi niezwykle miło, że pamiętaliście. Tak, tak, wzruszyliście mnie
swoją pamięcią. Siadajcie – przewodniczący zrobił zapraszający gest ręką. – Jeszcze nigdy, wiecie państwo,
a posłem jestem już drugą kadencję, przewodniczącym zarządu grodzkiego od roku z górą... jeszcze nigdy
ósmego maja nie przyjmowałem takiej delegacji jak wasza. Z całego serca dziękuję za pamięć. Napijecie się
czegoś, na przykład herbaty, co? – Nie czekając na potwierdzenie, zawołał do asystentki: – Podaj pięć herbat!
– Nie chcemy zabierać cennego czasu panu posłowi – odezwał się najstarszy z gości. – Jesteśmy z rady
osiedla na Zatorzu.
– Wiem, znam ten uroczy zakątek naszego pięknego miasta! – powiedział uśmiechnięty Kaniuk, chociaż
nigdy nie był na Zatorzu. – I do asystentki: – Nalej. Czemu kieliszki puste? Byłoby świństwem z mojej strony,
gdybym was nie poczęstował. Bierzecie urlopy albo zwalniacie się z pracy, jedziecie do mnie, no i ja mam was
nie poczęstować? Jak Boga kocham, sprawiliście mi największą przyjemność. Nie wiceprezydent, nie dyrektorzy, nawet nie (chciał powiedzieć, że nawet ksiądz kanonik dziś się nie liczy, ale ugryzł się w język), lecz wy,
mieszkańcy odległego od centrum osiedla.
– Kiedy my...
– Wiem, rozumiem. Nie krępujcie się, bierzcie kanapki, częstujcie się, bo na pewno jesteście głodni.
Pozwólcie, że raz jeszcze w imieniu... – urwał i chwycił się za głowę, lecz oni niczego nie spostrzegli, mówił więc
dalej – Bardzo gorąco dziękuję za tę drobinę serdeczności, którą przywieźliście z Zatorza. Brakuje mi odpowiednich słów, aby wyrazić to jeszcze szczerzej. Powiem słowami wieszcza: „Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie,
jako smakujesz, aż się zepsujesz”.
– Kiedy my w innej sprawie – teraz już donośniejszym głosem odezwał się najstarszy z gości. – Jak to jest,
panie pośle?
– Co, co? – Kaniuk najwyraźniej zbaraniał. Machnął ręką przed oczyma asystentki, żeby nie dolewała
wódki do kieliszków. – Co takiego, szanowni państwo?
– Ano, pan wiceprezydent Etnarcha obiecywał pieniądze na remont osiedlowego domu kultury. Obiecywał
też poprzedni prezydent. Ten przed nim też obiecywał. I ten przed nim obiecywał. My, panie pośle, dwadzieścia
jeden lat wołamy o te pieniądze, odkąd zaczął przeciekać dach. W zeszłym roku na zebraniu przed wyborami
pan Etnarcha kazał przygotować pismo z uzasadnieniem. Wieczorem tego samego dnia napisaliśmy. I nic.
Żadnej odpowiedzi.
– Tak jak tu siedzimy – młody pokazał pięć palców – chcieliśmy porozmawiać z panem wiceprezydentem
Etnarchą. On nie ma dla nas czasu, bo trzeba się umówić i czekać w kolejce. No to my do naczelnika wydziału
kultury. Kiedyś dał pieniądze na stroje, kupił dwa akordeony, zapłacił instruktorce. Wstyd ciągnąć tylko
od jednego, nie?
– Naczelnik mówi, że teraz inne czasy, on pieniędzy już nie dzieli. Od tego jest rada miejska i prezydent.
Zgoda, my to rozumiemy. Tylko dlaczego pan Etnarcha robił nadzieję?
Kaniuk zachmurzył się, nie takiej delegacji oczekiwał, ale przecież nie mógł wstać, otworzyć drzwi i powiedzieć: przyjdźcie kiedy indziej, bo dziś są moje imieniny i przyjmuję wyłącznie prezenty. Był zły na asystentkę,
na ochroniarza, na wszystkich w biurze partii, a najbardziej na Etnarchę. Zaraz rozlegnie się dzwonek,
Wierzbicki wciśnie zielony guziczek i poda mu komórkę, przewodniczący musi wysłuchać życzeń kanonika.
W zdenerwowaniu powie coś, czego nigdy by nie powiedział nawet po pijanemu, a kanonik zamiast mu
gratulować, wyłączy telefon.
– Na dopiero co wymyślony festiwal teatrzyków jednego aktora pieniądze są, a na remont domu kultury
od tylu lat nie ma ani grosza? Co nam na Zatorzu z festiwalu teatralnego? – zapytał najstarszy, na którego teraz
zwróciło się pięć par oczu. – To ja, panie pośle, za darmo uczę tańczyć, bo instruktorka wzięła pieniądze i zaraz dostała
pracę w urzędzie miejskim, a nie ma na remont? W zeszłym roku przywieźli piecyk i dmuchawę, żeby salę ogrzać
przed zebraniem wyborczym. Na dmuchawę miasto nie żałowało, prawda? Tak my – kolejno wskazywał palcem
członków delegacji – dopóki nie padnie obietnica, że będą pieniądze na remont domu kultury, stąd nie wyjdziemy.
66
Rozległa się melodyjka, Wierzbicki nawet nie sprawdził, kto dzwoni, tylko nacisnął na zielony guziczek
i podał komórkę przewodniczącemu.
– Stasiek? – Kaniuk poznał Etnarchę po głosie. – Odpowiedz na niedyskretne pytanie: czy mój asystent już
był u ciebie z życzeniami? Bo jak nie, to wiesz sam, nie będę się patyczkował. Każę...
Kaniuk nie wiedział, co odpowiedzieć, tym bardziej że pięć par oczu było w niego wycelowanych. Język mu
nagle wysechł, myśli uciekły, w końcu wykrztusił:
– Jest u mnie delegacja z osiedla Zatorze.
– U mnie byli ze dwa razy.
– Oni mówią, że obiecywałeś...
– Powiedz im, że expressis verbis dostaną pieniądze, niech tylko złożą pismo.
– Tak nie można.
– Naczelnik wydziału kultury da – usłyszał Kaniuk. – Dziś rano kazałem zabrać z tego, co było na książki
do biblioteki i przelać na konto rady osiedla... A co ty o takich sprawach przy imieninach?... Trzeba było ich
popędzić. Nie mogli przyjechać wczoraj albo jutro?
– Uważam, że...
– Jak tam kotek? – nie pozwolił mu dokończyć Etnarcha.
67
NA GRANICY
68
Jacek Weso³owski
Jacek Weso³owski
Niemcopolak/Polakoniemiec
w literaturze
Deutschpole/Polendeutscher
in der Nachkriegsliteratur
(Rozwagi polsko-niemieckie V)
(Deutsch-polnische Abwägungen 5)
O historycznych początkach fenomenu Niemcopolaka (Polakoniemca), jak go przedstawia polska
albo niemiecka literatura powojenna, dowiedzieć się
można w Muzeum ziemi ojczystej (Heimatmuseum,
1974) Siegfrieda Lenza, „z niemieckiego punktu
widzenia”, co następuje: „Stefan Priezlaw był więc
Mazowszaninem, jednym z obcych kolonistów,
Über die historischen Anfänge des Phänomens des
Deutschpolen (Polendeutschen) kann man erfahren,
wie sie die polnische oder die deutsche Nachkriegsliteratur darstellt, im Heimatmuseum (1974) von
Siegfried Lenz, und zwar „aus dem deutschen
Sichtpunkt“, das Folgende: „Steffan Priezlaw war also
Masovier, einer der fremden Kolonisten, die der
których Zakon zachęcał do zasiedlania mazurskich
pustaci i obdarzał gruntami, łąkami i kawałkami lasu,
nie żądając w zamian nic ponad to, by zasiedlili
i zagospodarowali kraj, wolni od podatków za dziesięć
pierwszych lat i z zapewnieniem, że będą mogli
pozostać przy swojej religii. Sądził, że powinien być
za to wdzięczny Zakonowi, on, Polak. Tymczasem
jednak jego rodacy przedostali się znowu do
krzyżackiego kraju, nie tyle by wymienić poglądy na
uprawę roli, lecz by się przekonać, ile łupu może
przetransportować pojedynczy wojownik – była to
próba, przy której musieli zetrzeć się z Zakonem. To,
co beznamiętni sprawozdawcy nazywali zamieszkami, było niewypowiedzianą wojną, podczas której
również Stefan Priezlaw musiał się zdecydować, czy
stoi po stronie Zakonu przeciw dawnym rodakom,
czy z dawniejszymi rodakami przeciw Zakonowi,
któremu zawdzięczał swoje grunta, ryby z jeziora
Łukowiec i dziki miód z sosnowych barci. Długo
odwlekał decyzję, nie mógł wzbudzić w sobie ani ciepłych uczuć dla jednych, ani iść z drugimi z wdzięczności”. Lenzowy Łukowiec, w oryginale powieści
Lucknow, to rodzinne miasteczko pisarza Lyck, po
polsku Ełk.
Minęło parę stuleci, na Ziemi Chełmińskiej nad
Drwęcą trudno coś pewnego powiedzieć, kto Niemiec,
kto Polak. Na tym dawnym koronno-krzyżackim
pogranicznym terytorium toczy się akcja powieści
Johannesa Bobrowskiego Młyn Lewina. Trzydzieści
cztery zdania o moim dziadku (Levins Mühle.
Vierunddreißig Sätze über meinen Großvater, 1964).
Okolica, gdzie dziadek ów mieszkał około roku 1874
(czas akcji powieści) „była to kwitnąca wieś,
z dużymi stodołami i solidnymi oborami i niejedno
gospodarskie obejście – podwórze, plac między
domem i stodołą, oborą, stajnią, piwnicą i spichlerzem – było tak duże, że w innej okolicy zmieściłaby
się tam połowa wsi. I powinienem był powiedzieć
(rzecze narrator powieści, J.W.) że najzasobniejszymi
chłopami byli Niemcy, Polacy we wsi byli biedniejsi,
chociaż z pewnością nie aż tak biedni, jak w tych polskich wioskach drewnianych, położonych dookoła
dużej wsi. Ale tego nie powiem. Powiem zamiast
tego: Niemcy nazywali się Kaminski, Tomaschewski
i Kossakowski, Polacy zas Lebrecht i German. Bo
rzeczywiscie tak było”.
Potomkowie tak jednych, jak i drugich potykali
się na obu wojnach światowych. W powieści Dwie
strony drogi (1983) – nie tak znanego jak Lenz
Ritterorden in die große masurische Wildnis gerufen und
belehnt hatte mit Äckern, Wiesen und ausgestücktem
Wald für keinen anderen Preis als den, das Land zu
besiedeln und zu erschließen, abgabefrei für die ersten
zehn Jahre und mit der Zusicherung, bei der eigenen
Religion bleiben zu können. Er glaubte, dem Orden
dafür Dank zu schulden, er, der Pole. Nun aber waren
seine polnischen Landleute wieder einmal in das
Ordensland herübergekommen und zwar weniger, um
sich über Anbaumethoden auszutauschen, als um herauszufinden, wieviel Kilo Beute man als Einzelner transportieren konnte – ein Versuch, bei dem sie mit dem
Orden aneinandergeraten mussten. Was gelassene
Berichtersatter Unruhen nannten, war ein nicht ausgerufener Krieg, in dem auch Steffan Priezlaw sich
entschließen musste: mit dem Orden gegen die alten
Landsleute, oder mit den alten Landsleute gegen den
Orden, dem er sein Land verdankte und die Fische aus
dem Lucknow-See und den wilden Honig aus den
Beutekiefern. Lange hatte er die Entscheidung verschleppt, er konnte sich weder für die einen erwärmen,
noch den anderen Gefolge leisten nur aus Dankbarkeit“.
Das Städtchen Lucknow im Lenz´ Roman ist in
Wirklichkeit Lyck, das Heimatort des Schriftstellers;
heute heißt es auf Polnisch Elk.
Es sind ein paar Jahrhunderte vergangen, im
Kummerland an der Drewenz ist es schwer zu sagen,
wer Deutscher und wer Pole ist. Eben in diesem
Grenzgebiet zwischen Krone und Orden spielt der
Roman Johannes Bobrowskis Levins Mühle.
Vierunddreißig Sätze über meinen Großvater (1964).
Die Gegend, wo der Großvater um 1874 (Handlungszeit
des Romans) lebte, „ein blühendes Dorf war, mit großen
Scheunen und festen Ställen und mancher Bauernhof
dort, ich meine (so der Erzähler, J.W.) den eigentlichen
Hof, den Platz zwischen Wohnhaus und Scheune,
Kuhstall und Keller und Speicher, so groß war, dass in
anderen Gegenden ein halbes Dorf hätte stehen können. Und ich musste sagen, die dicksten Bauern waren
Deutsche, die Polen im Dorf waren ärmer, wenn auch
gewiss nicht so arm wie in den polnischen Holzdörfern,
die um das große Dorf herum lagen. Aber das sage ich
nicht. Ich sage stattdessen: Die Deutschen hießen
Kaminski, Tomaschewski und Kossakowski und die
Polen Lebrecht und German. Und so ist es nämlich
gewesen“.
Die Nachfahren der oben genannten Polendeutschen-Deutschpolen trafen sich auf beiden Weltkriegen. Im Roman Die zwei Seiten des Weges (Dwie strony
NA GRANICY
69
i Bobrowski pisarza, Mariana Turwida – spotykają się
w kwietniu 1944 roku pod Monte Cassino. Po 40 latach ojciec odwiedza groby swoich dwóch synów na
dwóch wojskowych cmentarzach: jeden leży na
górze klasztornej na polskim, drugi na dole,
w miasteczku, na niemieckim. Byli Ślązakami,
powiodło ich różnymi stronami drogi, tak chyba
tłumaczy się tytuł powieści.
Granica niemiecko-polska podzieliła po I wojnie
światowej Górny Śląsk, gdzie w dniach 31 sierpnia
– 1 września 1939 roku toczy się akcja powieści
Pierwsza polka (Die erste Polka, 1975) Horsta Bienka.
Mąż głownej bohaterki, Valeski Piontek (prototypem
tej postaci jest matka pisarza), umiera w Gleiwitz
(w Gliwicach) we własnym łóżku w dniu wybuchu
wojny niejako na znak protestu przeciwko rozwiązywaniu problemów międzypaństwowych na polach
bitew: „To jest przeklęty kawałek ziemi... O przeklęta
ziemio... – Leo Maria wyrzucił to z siebie cicho, ale
gwałtownie. – Czy kiedyś to się skończy, że ludzie
zabijają się z powodu tej przeklętej ziemi?”
Horst Bienek pokazuje względność narodowej
przynależności na pograniczu polsko-niemieckim na
przykładzie Wojciecha (po niem. Adalberta) Korfantego, przywódcy powstań śląskich, przed I wojną
deputowanego do niemieckiego parlamentu. Postać
ta fascynuje Georga Montaga, historyka amatora,
pół-Żyda, którego narodowosocjalistyczne państwo
uznało za Niemca – uniknął losu swych braci. K. wyrósł
w dwóch językach, przy czym jego wykształcenie
opierało się całkowicie na języku niemieckim, podobnie jak Róża Luxemburg mógł mieć wpływy
w n i e m i e c k i e j polityce. K. na początku był
równie polski jak niemiecki. Albo odwrotnie. Co do
tego nie było wątpliwości. Nikt, kto nie dorastał
w tych stronach albo nie mieszkał tu przez dłuższy
czas, nie pojmie, co znaczy: mówić po polsku i być
Niemcem. Albo na odwrót: mówić po niemiecku,
a być Polakiem (co jednak zdarzało się o wiele
rzadziej). Myśląc o Korfantym, Montag zatrzymał
się przy słowach, które znalazł u Augusta Scholtisa:
„Tragedia Górnoślązaka polega na tym, że nie jest on
Polakiem, jak i nie jest Niemcem, a właśnie Górnoślązakiem, i w każdym wypadku robi mu się krzywdę,
gdy zalicza się go do Polski albo do Niemiec”. W tamtych czasach myślało się na Śląsku o autonomii
państwowej, o czym świadczy powyższy cytat i co
znalazło szersze odbicie w literaturze – zarówno
niemieckiej, jak i polskiej – okresu międzywojennego.
70
drogi, 1983) von Marian Turwid, einem weniger als Lenz
und Bienek bekannten Schriftsteller, trafen sie sich im
April 1944 bei Monte Cassino. Nach 40 Jahren besucht
ein Vater die Gräber seiner zwei Söhne auf zwei
Militärfriedhöfen: einer liegt oben auf dem polnischen,
der anderer unten auf dem deutschen. Sie waren
Schlesier, das Schicksal führte sie auf zwei Seiten des
Weges – so wäre wohl der Romantitel zu verstehen.
Die deutsch-polnische Grenze durchschnitt 1922
Oberschlesien, wo von 31. August bis 1. September 1939
der Roman Horst Bieneks Die erste Polka (1975) spielt.
Der Mann der Hauptheldin Valeska Piontek (ihr
Prototyp ist die Mutter des Schriftstellers) stirbt in
Gleiwitz in seinem eigenen Bett im Moment des
Kriegsausbruches – sozusagen aus Protest gegen die
Lösung bilateraler Probleme auf dem Schlachtfeld. „Es
ist ein verfluchtes Stück Erde… Oh, du verflüchte Erde…
Leo Maria stieß das leise, aber heftig hervor. Wird es
denn nicht mal aufhören, dass sich die Menschen
wegen dieser verfluchten Erde gegenseitig umbringen?“
Horst Bienek zeigt die Relativität der nationalen
Zugehörigkeit im Grenzgebiet am Beispiel Wojciech (dt.
Adalbert) Korfantys, des Anführers der schlesischen
Aufstände, der vor dem ersten Krieg ein Mitglied des
deutschen Parlaments gewesen war. Diese Gestalt
fasziniert Georg Montag, eines Hobbyhistorikers, eines
Halbjuden, den das Nazideutschland als Deutschen
anerkannt hatte – er ist dem Schicksal seiner Brüder
entkommen. „K. war zweisprachig aufgewachsen,
wobei seine Bildung ganz von der deutschen Sprache
geprägt war, er hätte ebenso wie Rosa Luxemburg in der
d e u t s c h e n Politik einflussreich sein können. K. war
am Anfang so polnisch wie er deutsch war. Oder
umgekehrt. Daran ab es keinen Zweifel. Niemand wird
begreifen, der nicht in dieser Gegend Aufgewachsen ist
oder hier längere Zeit gelebt hat, was das bedeutet: polnisch zu sprechen und Deutscher zu sein. Oder
umgekehrt: deutsch zu sprechen und Pole zu sein (was
freilich viel seltener vorkam). Unter Montags
Aufzeichnungen war auch eine Notiz, die er bei August
Scholtis gefunden hatte: Die Tragödie des Oberschlesier
ist, dass er weder Pole noch Deutscher ist, sondern eben
Oberschlesier, und dass ihm in jedem Fall Unrecht getan
wird, wenn er zu Polen oder wenn er zu Deutschland
zugeschlagen wird“. In jenen Zeiten dachte man in
Schlesien an staatliche Autonomie, was dieses Zitat
bezeugt und was eine größere Widerspiegelung in der
Literatur der Zwischenkriegszeit gefunden hat – sowohl
in der polnischen als auch in der deutschen. Korfanty
Korfanty musiał wybrać między dwoma państwami:
albo niemieckie, albo polskie – i wybrał polskie.
„K. był Polakiem, ponieważ chciał nim być... Był to
ktoś poszukujący swojej tożsamości, wyrosły między
Polską a Niemcami, kto dokonał między nimi
wyboru. Ponieważ tego chciał”. Chciał, ale musiał –
dodajmy, parafrazując prezydenta Lecha Wałęsę.
Korfanty byl osobistością, człowiekiem wybitnym.
Ale Niemcopolacy czy Polakoniemcy, na których
natykamy się w literaturze dwóch państw niemieckich i jednego polskiego wraz z emigracją, są to przeważnie zwykli sobie ludzie, nieodznaczający się
wysoką samoświadomością. Czują się oni często
moralnie sfrustrowani w obliczu omnipotencji państwa narodowego, ciągnącego ich w jedną albo
w drugą stronę.
Na stypie zmarłego w Pierwszej polce Leo Marii
Piontka, od której zaczyna się Światło wrześniowe
(Septemberlicht, 1977), druga część „tetralogii
śląskiej” Horsta Bienka, panna Bombonek opowiada
w Gleiwitz o swoim szwagrze z Katowic, który do
roku 1922 był Niemcem i śpiewał patriotyczne pieśni
pruskie, a następnie z racji miejsca zamieszkania
został po regulacji granic Polakiem i śpiewał w polskim chórze Jeszcze Polska nie zginęła. Teraz znów
stanie się Niemcem; w wygraną niemieckiego oręża
ci prości ludzie nie wątpią w czwartym dniu wojny
(czas akcji powieści), podczas gdy ich bracia i siostry
w Chrystusie „za granicą” mogą wierzyć jeszcze
w polską kawalerię i pomoc anglo-francuską. Inna
Polakoniemka w odwiedzinach u krewnych martwi
się poważnie o los dzieci, które „po tamtej stronie”
mówiły dotąd wyłącznie po polsku i chodziły do polskiej szkoły, a teraz pójdą do niemieckiej, i kończy
swoje żale tymi oto słowy: „A ja znów będę szyć
nowe flagi, już nie biało-czerwone, ale czerwone
z czarną swastyka”. – I zachęcona faktem, że obecni
słuchają jej ze zrozumieniem, dodaje szlochając: „Ale
przecież ludzie nie mogą tak sobie zmieniać swojej
narodowości, jak się zmienia koszulę...” Utyskiwania
obecnych na stypie na ciężki los między niemieckim
młotem, a polskim kowadłem podsumował niejako
pan Apit, zwolennik autonomii Górnego Śląska: „Nie
powinniśmy godzić się na to, żeby nas albo ci
z Warszawy albo ci z Berlina za nos wodzili. Jedni
i drudzy nami gardzą: dla jednych jesteśmy Polacken,
drudzy nazywają nas Hanysy”. Słowa te do głębi
oburzają pana Hubkę (nie Hupkę) rodem z Raciborza: „Powariowaliście wszyscy... Jesteśmy Niemcami
musste zwischen zwei Staaten wählen: entweder der
deutsche oder der polnische Staat und er entschied sich
für den polnischen. „K. war ein Pole, weil er ein Pole sein
wollte… Das war jemand, der seine Identität suchte, der
zwischen Polen und Deutschland gesetzt war, und der
sich dann für eine Seite entschieden hat. Weil er das
wollte“. Er wollte, aber musste – können wir nach dem
polnischen Staatspräsidenten Lech Walesa sagen, leicht
seine Worte verdrehend.
Korfanty war eine bedeutende Persönlichkeit. Aber
die Deutschpolen oder Polendeutsche, die wir in der
Literatur von zweier deutschen Staaten und einer polnischen incl. der Emigration treffen, sind meistens einfache Leute, die sich nicht durch großes
Selbstbewusstsein auszeichnen. Sie fühlen sich oft
moralisch frustriert angesichts der Omnipotenz der
Nationalstaaten, die sie mal auf die eine, mal auf die
andere Seite ziehen.
Während des Leichenschmauses für Leo Piontek,
womit Horst Bieneks Septemberlicht (1977), der zweite
Teil seiner „schlesischen Tetralogie“, beginnt, erzählt
Fräulein Bombonek von ihrer Schwager aus Kattowitz,
der bis 1922 deutscher Bürger war und alle preußischen
patriotischen Lieder sang, und dann auf Grund der Lage
seines Wohnortes zum Polen wurde und im polnischen
Chor Noch ist Polen nicht verloren intonierte. Jetzt wird
er wieder zum Deutschen; diese einfache Leute zweifeln
an dem Sieg der deutschen Waffe am vierten Tag des
Krieges (Handlungszeit des Romans) nicht, während
ihre Brüder und Schwester in Christo „da drüben“ noch
an die polnische Kavallerie und englisch-französische
Hilfe glauben dürfen. Eine andere Deutschpolin, die zum
Besuch zu ihren Verwandten gekommen ist, macht sich
schwere Sorgen um das Schicksal ihrer Kinder, die bisher ausschließlich polnisch gesprochen und die polnische
Schule besucht haben und jetzt einen deutsche
besuchen werden. Sie beendet ihren sorgenschweren
Vortrag mit folgenden Worten: „Und ich werde wieder
neue Fahne nähen, ich mehr weiß-rote, sondern rote
mit einem schwarzen Hakenkreuz drauf“. Die
Anwesenden hören sie verständnisvoll zu, sie bricht in
Tränen: „Aber die Leute können doch nicht ihre
Nationalitäten wechseln wie ein Hemd…“ Aus dem
Murren über das schwere Schicksal zwischen deutschem Hammer und polnischen Amboss zieht Herr
Apit, Anhänger der Idee einer Autonomie Oberschlesiens, gewissermaßen den Schluss: „Wir sollten uns
weder von Warschau noch von Berlin kujonieren lassen,
die da verachten uns ohnehin, für die einen sind wir
NA GRANICY
71
i pragniemy nimi pozostać. Zwłaszcza teraz, gdy
zanosi się na to, że wygramy wojnę!”
Miło jest wygrywać i prosty człowiek, myślący
praktycznie, a nie żaden idealista, stawia na tego, co
wygrywa. Jednak dobrze się jest zabezpieczyć na
wypadek przejściowej przegranej. „Wprawdzie
Führer zapowiedział, że nigdy stopa wroga nie
postanie na niemieckiej ziemi, ale myśmy tu już mieli
różnych führerów, którzy nam dawali różne obietnice. Ludzie na pograniczu znają się na tym –
powiedział ktoś. Niektórzy na wszelki wypadek
taskali ze strychu stare polskie podręczniki i gazety;
dobrze, że się ich nie wyrzuciło w swoim czasie”.
Oczywiście postępowanie takie nie jest dowodem
cynizmu, lecz zwykłym odruchem obronnym.
W znanej powieści Jana Józefa Szczepańskiego
o klęsce wrześniowej, Polska jesień (1955) mamy
scenę, gdy oficer niemiecki pyta polskich jeńców, czy
są między nimi Ślązacy. Dana im będzie szansa przebrania się z polskich złachanych mundurów w nowiutkie niemieckie – z pobitych Polaków przekształcić się mogą w zwycięskich synów wielkiego narodu
niemieckiego.
Do nich to zalicza się Polakoniemiec Ernst Leśnik,
syn Klary Krause primo voto Leśnik, tytułowej
postaci opowiadania Wilhelma Szewczyka (Klara
Krause, 1956). Uda mu się przeżyć kocioł pod
Stalingradem i radziecki obóz jeniecki, po czym
wyląduje w Berlinie, aby po 10 latach jako obywatel
NRD odwiedzić matkę i siostrę w PRL. Siostra, Gisela
Krause, po „repolonizacji” wyjdzie za mąż za niekwestionowanego Polaka, Wacława Korowaja, co
stanie się powodem konfliktu między matką a córką.
Pierwszy mąż Klary, ojciec Ernsta, późniejszego niekwestionowanego Niemca, uważał się do tego stopnia za Polaka, że zginął był w powstaniu śląskim
w 1921 roku. Gisela, późniejsza Polka z chętnego
wyboru (?) jest córką SA-mana, drugiego męża
Klary, poleglego za narodowy socjalizm w 1934 roku
w jakiejś potyczce z komunistami, który jako ojciec
i małżonek zasłużył sobie u niej na wierną pamięć.
W przeciwieństwie do Feliksa Leśnika, ponieważ tego
ostatniego przez cały krótki okres małżeństwa prawie nigdy nie było w domu (bo albo walczył w powstaniu, albo się doń przygotowywał). Z tego właśnie
powodu Klara Krause zachowa swe serce dla
niemieckości aż do śmierci w latach 50. oraz niechęć
do państwa polskiego. Państwo to odbierze jej
odziedziczony po mężu (SA-manie) zakład fryzjerski
72
Wasserpolacken und für die anderen Wasserpreußen“.
Diese Worte empören den aus Ratibor stammenden
Herrn Hubka (nicht Hupka): „Ihr seid verrückt…
Deutsche sind wir und deutsch wollen wir bleiben. Und
gerade jetzt, wo wir dabei sind, den Krieg zu gewinnen!“
Es ist angenehm zu gewinnen und der einfache
Mensch, der praktisch denkt und kein Idealist ist, setzt
auf den, der gewinnt. Es ist aber gut, sich für den Fall
einer vorübergehenden Niederlage abzusichern: „Zwar
hatte der Führer gesagt, kein feindlicher Soldat werde
jemals wieder deutschen Boden betreten, aber wir hatten schon manche Führer und manche Versprechungen
erlebt. Grenzvölker werden zur Skepsis erzogen. Es gab
welche, die holten für alle Fälle alte polnische
Lehrbücher und Zeitungen vom Wäscheboden herunter,
es war gut, wenn man etwas da hatte“. Natürlich ist das
beschriebene Verhalten kein Beweis für Zynismus, sondern einfach natürliche Verteidigungsreaktion.
In dem bekannten Roman Jan Jozef Szczepanskis
über die Septemberniederlage Polnischer Herbst (Polska
jesien, 1955) gibt es eine Szene, in der ein deutscher
Offizier polnische Kriegsgefangene fragt, ob unter
ihnen Schlesier seien. Ihnen wird die Möglichkeit
gegeben, ihren zerlumpten polnischen Uniformen in
neuen deutsche einzutauschen. Aus geschlagenen
Polen verwandeln sie sich in siegreiche Söhne des
großen deutschen Volkes.
Zu den eben gehört der Deutschpole Ernst Lesnik,
der Sohn von Klara Kruse, verwitwete Lesnik, die
Titelgestalt der Erzählung von Wilhelm Szewczyk ist
(Klara Krause, 1956). Ernst Lesnik überlebt den Kessel
bei Stalingrad und die sowjetische Gefangenschaft,
dann landet er in Berlin, um nach zehn Jahren als Bürger
der DDR die Mutter und Schwester in Volkspolen zu
besuchen. Seine Schwester, Gisela Krause, heiratet nach
„Wiedereingliederung ins Polentum“ den Polen Waclaw
Korowaj, was zum Anlass des Konfliktes zwischen
Mutter und Tochter wird. Klaras erster Mann, der Vater
von Ernst, der als Pole geboren aber zum Deutschen
wurde, hielt sich so sehr für einen Polen, das er im schlesischen Aufstand gefallen ist. Gisela, die später gerne
(?) zur Polin wird, ist die Tochter eines SA-Mannes,
Klaras zweiten Gatten, der 1934 bei einer
Straßenprügelei mit Kommunisten ums Leben gekommen ist. Als Vater und Ehemann hat Krause sich bei
Klara positiv eingeprägt im Gegensatz zu Lesnik, weil
jener in der kurzen Zeit ihrer Ehe fast nie zu Hause
gewesen ist (entweder kämpfte er in einem Aufstand,
oraz dokwateruje do skromnego domku, dorobku jej
życia, dwóch młodych przybyszów z głębi Polski,
z których jeden wyrządzi jej krzywdę.
Tytułowa bohaterka opowiadania Wilhelma
Szewczyka umrze w stanie głębokiej frustracji
rodzinno-narodowościowymi problemami w czasie
świąt Wielkiejnocy, w dniu ukrzyżowania Chrystusa.
Szewczyk, podobnie jak Bienek, posłużył się
w swoim utworze metaforą szycia coraz to innych
flag państwowych przez prostych ludzi na Górnym
Śląsku. W obliczu zbliżającego się frontu kobiety
lamentują: „Najpierw Hitler zabrał naszych mężów,
a teraz przyjdzie nam jeszcze za to odpokutować.
– Ktoś rozsądny radził wziąć się do szycia polskich
flag. – Rosjanie są już w sklepie bławatnym
Franoszka i wszędzie w mieście wiszą już flagi
polskie... – Tak więc Klara, wespół z innymi kobetami,
wzięła się do szycia, drżąc ze strachu, że mogą
wrócić Niemcy”. Mamy tu sytuację podobną do tej
z roku 1939, którą opisał Bienek; wtedy poczciwi
ludzie siedzący między niemieckim młotem a polskim
kowadłem zabezpieczali się na wypadek przyjścia
Polaków, teraz drżą przed ewentualna karą ze strony
Niemców za brak lojalności obywatelskiej.
Zanim niemiecki młot pobity został przez młot
z sierpem, Ślązacy byli przeważnie Niemcami (tj.
obywatelami niemieckimi); ci, którzy zamieszkiwali
po polskiej stronie granicy, mieli okazję zostać nimi
w 1939 roku. Obywateli pobitej Rzeczpospolitej
Polskiej, którzy podpisywali volkslisty (były cztery
kategorie, wg „stopnia niemieckości”) literatura polska przedstawia albo jako paskudników, figury
wredne i antypatyczne, zdrajców („To już nawet nie
zdrajca, ale po prostu świnia” – pisze o volksdeutschach Maria Dąbrowska w Dziennikach powojennych), jako swołocz, która gorliwie obnosi się
w nowej sytuacji politycznej ze swoją „niemieckością”
i odgrywa na Polakach za różne „krzywdy” (najczęściej prywatnej natury) albo jako nieszkodliwych
zjadaczy chleba powszedniego, którzy się aranżują
(przykładem wójt w opowiadaniu Iwaszkiewicza
Młyn nad Lutynią); czasem jako patriotów polskich,
których do „przyznania się na Niemca” zmuszono
siłą (tak jest w wybijającej się powieści Zaleskiego
Pruski mur), głównie, by wcielić do Wehrmachtu.
Intencji szczerej miłości do państwa niemieckiego
raczej się tym ludziom nie przypisuje – odwrotnie niż
w przeciętnej (niżej niż przeciętnej) literaturze RFN
dwóch pierwszych powojennych dziecięcioleci. Tzw.
oder bereitete sich dafür vor). Eben aus diesem Grund
bewahrt sich Klara ihr Herz für das Deutschtum und
hegt eine Abneigung gegen den polnischen Staat bis zu
ihrem Tod in den fünfzigen Jahren. Dieser Staat nimmt
ihr den von dem Ehemann (SA-Mann) geerbten
Friseursalon weg und quartiert in ihrem bescheidenen
Häuschen, ihrem Lebenswerk, zwei junge Kerle aus
Zentralpolen ein, von denen ihr einer übel mitspielt.
Die Protagonistin von Wilhelm Szewczyks
Erzählung stirbt im Zustand tiefer Frustration wegen
ihrer familiären und nationalen Probleme in der
Karwoche, am Tage der Kreuzigung Christi.
Szewczyk bedient sich wie Bienek der Metapher,
dass der einfache Mensch in Oberschlesien wieder und
wieder neue Nationalflaggen nähen musste. Angesichts
der sich nähernden Front lamentieren die Frauen: „Erst
hat Hitler uns die Männer weggeholt, nun werden wir
für das noch büssen müssen. Eine behielt klaren Kopf
und riet, polnische Fahnen zu nähen; die Russen seien
bereits beim Franoscheks Textilladen und in der Stadt
hängen schon überall polnischen Fahnen heraus… Also
nähte Klara gemeinsam mit den anderen Frauen Fahnen
– und zitterte, die Deutschen könnten zurückkehren“. Es
wiederholt sich die von Bienek beschriebene Situation
von 1939; damals sicherten sich die zwischen
deutschem Hammer und polnischen Amboss platzierte
Leutchen für den Fall ab, dass die Polen kämen, jetzt zittern sie vor der deutschen Bestraffung wegen ihrer
mangelnden staatsbürgerlichen Loyalität ihnen
gegenüber.
Bevor der deutsche Hammer von Hammer und
Sichel geschlagen wurde, waren die Schlesier meistens
Deutsche (d.h. deutsche Staatsbürger); diejenigen, die
auf der polnischen Seite der Grenze lebten, hatten 1939
die Gelegenheit, Deutsche zu werden. Die Bürger der
geschlagenen Republik Polen, die die Volksliste (es gab
vier Kategorien) unterschrieben, stellt die polnische
Literatur vor entweder als Widerlinge, gemeine
Subjekte, Verräter („Kein Verräter, sondern einfach ein
Schwein“ – schreibt über die Volksdeutschen Maria
Dabrowska in Tagebücher der Nachkriegszeit), als Pack
jeder Art, das sich für ihm angebliches angetanes
Unrecht (meistens privater Natur) an den Polen rächen
will – oder als harmlose Normalverbraucher, Opportunisten (Beispiel: ein Dorfführer in der Erzählung
Iwaszkiewiczs Die Mühle an der Lutynia); manchmal
werden sie als Patrioten Polens dargestellt, die unter
Zwang „sich für die Deutschen bekennen“ mussten (so
ist im Roman Zalewskis Die preußische Mauer oder Die
NA GRANICY
73
folksdojcz jest zresztą w utworach pisarzy PRL przeważnie postacią uboczną, drugorzędną. Głębsze
analizy literackie przyjdą dopiero w III Rzeczypospolitej.
Najzupełniej oryginalną w całej polskiej literaturze powojennej kreację volksdeutscha stworzył
Kornel Filipowicz w minipowieści (moda światowa
w literaturze lat 60.) Pamiętnik antybohatera
(1964). Polakoniemiec ten nie posiada nazwiska, jest
bowiem ideą literacką, nie żywym człowiekiem.
Filipowicz skonstruował postać najzupełniej amoralną: jest to człowiek, dla którego jedyną racją,
jedynym dobrem jest on sam. Tak się złożyło, że
mógł się przed władzami (okupowanej Polski, kraju
w którym był zamieszkiwał) wykazać swoim (niemieckim) pochodzeniem – wykorzystał tę możliwość, to wszystko. „Moje życie, moje zdrowie jest
dobrem najwyższym – i basta. Nikt nie ma prawa
kwestionować tego. Chcę żyć, chcę żyć dobrze i być
kimś. Chcę mieć pewność, że nie bedę prześladowany, napiętnowny, traktowany jako istota niższej
kategorii. Nie mam poczucia solidarności z istotami
prześladowanymi, brzydzę się nimi”. Za parę lat te
budzące wstręt „antybohatera” istoty będą go sądzić
za „zdradę ojczyzny” jako złego Polaka, „tak zwanego
volksdeutscha” – tak wyraża się o podsądnym sędzia
polskiego sądu w końcowych partiach powieści.
Jaka jest pozycja tego „tak zwanego volksdeutcha” między Polakami a Niemcami? „Wychodziłem
o pół do ósmej z domu i szedłem do biura piechotą,
aby nie musieć korzystać z tramwaju; w przedziale
dla Niemców, zwykle luźnym, byłbym wystawiony
na obrzydliwe spojrzenia Polaków stłoczonych
ciasno za sznurem; jadąc w przedziale dla Polaków
byłbym narażony na szykany ze strony Niemców.
Moja sytucja życiowa była... dwuznaczna. Niemcy
mieli mnie po prostu za Polaka, Polacy za Niemca,
podczas gdy ja nie byłem ani tym, ani tamtym.”
Skonstruowana przez Kornela Filipowicza postać
„umyka” – rzec można – narodowości jako kategorii
ontycznej, jak i nie poczuwa się do więzi z jakimkolwiek państwem – jest państwem sama dla siebie.
„Antybohater” polskiego pisarza (Filipowicz lubował
się w tego rodzaju „sztuczkach” literackich) jest
(ś w i a d o m i e) wyobcowany z ludzkiej wspólnoty, jakiejkolwiek. Jest „obcy” – jako człowiek, nie jako
Polak-albo-Niemiec. Nie poczuwa się do żadnej
więzi: państwowej, narodowej, regionalnej, grupowej. Nie ma nawet rodziny. Nikogo. Jest sam.
74
Fachwerk). Ehrliche Liebe zu Deutschland wird kaum
einem dieser Unterzeichner der Volksliste zugestanden
– ganz anders als in der durchschnittlichen (unterdurchschnittlichen) BRD-Literatur der ersten zwei
Jahrzehnten nach dem Krieg. Der „folksdojcz“ (poln.
populäre Schreibweise des Wortes) ist übrigens in den
Werken der polnischen Schriftsteller bis 1989 meistens
eine Nebenfigur.
In der ganzen polnischen Nachkriegszeitliteratur
eine absolut originelle Kreation von dem DeutschpolenVolksdeutschen schaffte Kornel Filipowicz im
Miniroman (eine Mode in der Weltliteratur der
sechziger Jahre) Erinnerungen eines Antihelden
(Pamietnik antybohatera, 1964). Als eine literarische
Idee und nicht ein lebender Mensch hat der
Volksdeutsche bei Filipowicz keinen Namen. Der
Schriftsteller konstruierte eine amoralische Gestalt: sein
„Antiheld“ ist nur sich selbst der Nächste. Es hat sich so
ergeben, dass er vor den Behörden (des okkupierten
Polens, eines Landes, in dem er lebte) seine deutsche
Abstammung nachweisen konnte, er nutzte es aus, das
ist alles. „Mein Leben, meine Gesundheit sind das
wichtigste Gut – und Schluss. Niemand hat das Recht,
das in Frage zu stellen. Ich will leben, will gut leben und
jemand sein. Ich will sicher sein, dass ich nicht verfolgt
und als Wesen niedriger Kategorie gebrandmarkt
werde. Ich habe kein Solidaritätsgefühl gegenüber den
Verfolgten, sie kotzen mich an“. In ein paar Jahren wird
der „Antiheld“ von einem Gericht von denen, die ihn
ankotzten, sich verantworten müssen; sie werden ihn
als einen Polen, der sein Land verraten hatte, anklagen,
als „sogenannten Volksdeutschen“ – so wird er von dem
polnischen Richter im Finale der Erzählung tituliert.
Welche Stellung nimmt dieser „sogenannte
Volksdeutsche“ zwischen Polen und Deutschen ein?
„Ich verließ das Haus um halb acht und ging zu Fuß ins
Büro, um nicht mit der Straßenbahn fahren zu müssen:
im weniger besetzten Abteil für Deutsche wäre ich den
widerlichen Blicken der Polen ausgesetzt, die dicht
gedrängelt hinter der Absperrung stehen; wenn ich im
Abteil für die Polen gefahren wäre, wäre ich den
Schikanen der Deutschen ausgesetzt. Meine
Lebenssituation war… zweideutig. Die Deutschen hielten
mich einfach für einen Polen, die Polen für einen
Deutschen, während ich weder das eine noch das
andere war.“
Die von Kornel Filipowicz konstruierte Gestalt „entflieht“ – kann man sagen – der nationalen Qualifikation
sowie hat keine Verbindung mit irgendeinem Staat – sie
Na tym zakończmy nasz wywód o Niemcopolaku/Polakoniemcu w literaturze – niewykluczone, że
doń jeszcze wrócimy.
Do konwencji mych tekstów z cyklu Rozwagi
polsko-niemieckie należy, występujący zawsze na
końcu, odrębny acz związany z tematem
Aneks
Billert (Miniopowiadanie)
Pana Billerta poznałem w 1983 roku na Rathausplatz w Hamburgu. Była wiosna. Czekałem na znajomą Niemkę, urzędniczkę w ratuszu, z którą się
umówiłem. Siedziałem na ławce z wydanym właśnie
w Paryżu ostatnim tomem Brandysowych Miesięcy
w ręce. Przysiadł się stary pan o wyglądzie polskiego
hrabiego z Sienkiewiczowskiej Rodziny Połanieckich.
Bułką z papierowej torby karmił gołębie, parę razy
zaglądnął mi przez ramię do książki. Wreszcie
zagadnął mnie po polsku. Od słowa do słowa,
opowiedziałem mu swoją historię, on mnie swoją.
Urodził się na początku ubiegłego wieku w Poznaniu. Ojciec jego był cesarskim urzędnikiem państwowym w Provinz Posen, przybył z Brandenburgii.
Ożenił się z ubogą dziewczyną z polskiej szlacheckiej
rodziny, urodziło się dwóch synów, matka wkrótce
zmarła na zakażenie krwi. W 1918 roku, gdy odrodziła się Rzeczpospolita Polska, ojciec mego
rozmówcy zabrał dzieci i osiedlił się w Berlinie. Zmarł
w roku 1924, gdy młody Billert miał 18 lat. Pełnoletni,
wziął swoją część ojcowizny i – ponieważ w Niemczech był kryzys akurat większy niż gdzie indziej –
wrócił do Poznania. Wyuczył się zawodu zegarmistrza, ożenił się z niebrzydką i niebiedną panienką,
córką swego pryncypała Polaka. Po teściu została
nieduża kamienica. Rok 1939 zastał pana Billerta
u szczytu życiowego powodzenia, jako szczęśliwego
męża i ojca, szanowanego obywatela. Miał on
wszakże od lat paru zatarg z pewnym lokatorem
swego domu, skrytym hitlerowcem. Po tym, jak
Posen został stolicą Warthegau, hitlerowiec się
ujawnił i szkodził mu usilnie u władz. Tak jakoś
wyszło, że Billert nie uczynił żadnego wyraźnego
między swą niemieckością a polskością wyboru;
władze niemieckie go nie naciskały, sam się nie pchał
ze względu na polską żonę i dzieci. Nadto nie był
entuzjastą ustroju. Więc gdy do Poznania wrócili
Polacy, mógł pozostać, gdzie był. Kamienicę mu
ist ein Staat für sich. Der „Antiheld“ des polnischen
Schriftstellers (Filipowicz liebte literarische „Bildungen“
aller Art) ist (bewusst) der menschlichen Gemeinschaft
entfremdet, jeder Gemeinschaft – als solche. Er ist „ein
Fremder“ – als Mensch, nicht als Deutscher-oder-Pole.
Er verspürt keine Bindung: staatliche, nationale,
regionale oder mit irgendeiner Gruppe. Er hat nicht einmal eine Familie. Niemanden. Er ist allein.
Damit beenden wir den Vortrag über den
Deutschpolen/Polendeutschen in der Literatur – seine
Fortsetzung ist nicht ausgeschlossen.
Die Konvention meiner Texte aus dem Zyklus
Deutsch-polnischen Abwägungen verlangt noch einen
Anex
Billert (Eine Minierzählung)
Ich lernte Herrn Billert 1983 auf dem Rathausplatz
in Hamburg kennen. Es war Frühling. Ich wartete auf
meine deutsche Bekannte, mit der ich verabredet war;
sie war im Rathaus angestellt. Ich saß auf einer Bank mit
dem letzten Band Monaten von Brandys in der Hand,
welcher gerade in Paris herausgegeben wurde. Neben
mir platzierte sich ein älterer Herr mit dem Aussehen
eines polnischen Grafen aus Sienkiewicz´ Roman Die
Familie Polaniecki. Während er aus einer Papiertüte die
Tauben mit Brötchen fütterte, guckte er mir über die
Schulter ins Buch. Schließlich sprach er mich auf
Polnisch an. Ein Wort gab es das andere, ich erzählte
ihm meine Geschichte, er mir seine.
Er war Anfang letzteres Jahrhundert in Posen
geboren Sein Vater war kaiserlicher Staatsbeamter und
stammte aus Brandenburg. Er heiratete ein unvermögendes Mädchen aus einer polnischen Adelsfamilie,
zwei Söhne kamen zur Welt, die Mutter starb kurze Zeit
darauf auf Tetanus. 1918, als die Republik Polen wiedererstand, nahm der Vater beide Söhne und siedelte mit
ihnen nach Berlin über. Er starb im Jahre 1924, als der
junge Billert achtzehn Jahre alt war. Der Volljährige
nahm sein Erbteil und, weil die Wirtschaftskrise in
Deutschland schwerer als woanders war – zog nach
Posen zurück. Er erlernte den Uhrmacherberuf,
heiratete ein nicht hässliches und nicht armes Fräulein,
die Tochter seines polnischen Prinzipals. Der
Schwiegervater hat eines nicht großen Mietshaus hinterlassen. Billert grüßte das Jahr 1939 auf dem Gipfel
seines Erfolges: als glücklichen Ehemann und Vater,
angesehenen Bürger. Er hatte aber schon seit ein paar
NA GRANICY
75
zabrali – nie jako Niemcowi, lecz jako burżujowi, ale
pozostawili w mieszkaniu i dali pracę w dużym
zakładzie zegarmistrzowskim. Pan Billert był
w momencie emerytury kierownikiem tego warsztatu.
Od niedawna był wdowcem, dzieci były dorosłe.
Postanowił wyjechać na stałe z Polski do brata, który
od 40 lat mieszkał samotnie w Hamburgu. Brat
przyjął brata z otwartymi ramionami. Jego skromnych dochodów z ciułanego przez całe życie kapitału
starczyło dla dwóch. To było na początku lat 70.
Niechże pan sobie wyobrazi – powiedział do
mnie pan Billert wtedy, na hamburskim bruku przed
Ratuszem Miejskim – Szkopy nie chcą mi dać
niemieckiego obywatelstwa. Mnie, Niemcowi z dziada pradziada, reichsdeutschowi wg hitlerowskiej
nomenklatury. Już 10 lat trwa zabawa z urzędami.
Ostatnio powiedział mi jeden urzędnik, tak niby
żartem: „Co z pana za Niemiec, panie Billert, jeżeli
przed pół wiekiem, gdy akurat państwo nasze znajdowało się w trudnej sytuacji, pan sobie pojechał do
Polaków?!”
Epilog: Jan Billert, obywatel Republiki Federalnej
Niemiec, zamieszkały na stałe w Hamburgu, zmarł
w 1990 roku w Poznaniu, dokąd pojechał do znajomych Polaków na święta Wielkiejnocy. Tamże
pochowany.
Jahren einen Feind unter seinen Mieter, einen stillen
Hitleranhänger. Nachdem Posen zur Hauptstadt von
Warthegau geworden war, machte sich der Nazi laut
und schadete nach Kräften seinem Vermieter bei den
Behörden. So kam es, dass Billert keine deutliche Wahl
zwischen seinen Deutsch- oder Polentum tun musste;
die deutschen Behörden zwangen ihn nicht dazu, er
selbst blieb passiv wegen seiner polnischen Frau und
Kinder. Sonst war er kein Enthusiast des Systems. Dank
dessen, als nach Posen die Polen zurückkehrten, durfte
er bleiben, wo er war. Sie haben ihm das Mietshaus
weggenommen – und nicht als einem Deutschen, sondern als einem Bourgeois, die Wohnung aber konnte er
behalten und eine Arbeit in großer Uhrmacherwerkstatt
bekommen. Herr Billert war zu dem Zeitpunkt seiner
Pensionierung Leiter dieser Werkstatt. Er war seit
kurzem verwitwet, die Kinder waren erwachsen. Er
entschloss sich für immer aus Polen zu seinem Bruder zu
ziehen, der seit vierzig Jahren in Hamburg lebte. Von
dem Bruder war er gerne willkommen. Sein bescheidenes Einkommen reichte für zwei. Das war am Anfang
der siebzigen Jahre.
Stellen Sie sich vor – sagte Herr Billert zu mir damals
vor dem Hamburger Rathaus – Fritzen wollen mir die
deutsche Staatsangehörigkeit nicht geben. Mir, einem
Deutschen seit –zig Generationen, einem – nach der
Hitlerschen Nomenklatur – Reichdeutschen. Schon zehn
Jahre dauert das Versteckspiel mit den Behörden.
Letztlich sagte mir ein Beamter mit Augenzwinkern:
Was für ein Deutscher sind Sie, Herr Billert, wenn Sie vor
fünfzig Jahren, als unser Staat in Not war, zu den Polen
gefahren sind?!
Epilog: Jan Billert, Staatsbürger der Bundesrepublik
Deutschland, wohnhaft in Hamburg, starb 1990 in
Posen, wohin er zu seinen polnischen Bekannten zu
Ostern gefahren ist. Dort wurde er auch begraben.
Übersetzung vom Autor
76
Eva-Maria Budemann
Eva-Maria Budemann
Deutsch-polnischer
Frauenworkshop
in Cottbus
Polsko-niemieckie
warsztaty kobiece
w Cottbus
Seit dem Beitritt Polens in die „Europäische
Union“ finden regelmäßige Treffen von Frauen aus
dem Frauenzentrum Cottbus und „Baba“, einer Frauenvereinigung aus Zielona Gora, der Partnerstadt
von Cottbus, statt.
Diese Workshops, die sich mit vielfältigen
frauenspezifischen Themen wie Arbeitslosigkeit,
Gewalt in der Familie, Sexualität, Wirtschaft, aber
auch aktuell politischen Themen beschäftigen, werden beim Gedankenaustausch diskutiert. Durch
viele Zusammenkünfte beiderseits der Neiße ist zwischen deutschen und polnischen Frauen unterschiedlicher Altersgruppen ein herzliches Verhältnis
entstanden.
Das Treffen im Herbst 2008 stand ganz im
Zeichen von Cottbuser Frauen, die in die Stadtgeschichte eingegangen sind. Es waren Frauen, die
allein oder an der Seite ihrer Männer in besonderer
Weise zum Wohle der Stadt tätig waren. Gebäude
und Denkmale erinnern an diese Frauen. Ein historischer Stadtrundgang machte auch die Besucherinnen aus Zielona Gora mit ihnen bekannt.
Caroline Grünebaum (1861-1940) war die Frau
des jüdischen Tuchfabrikanten und Kommerzienrat
Max Grünebaum. Beide Ehepartner setzten sich
dafür ein, dass sich Cottbus zu einer lebens- und
liebenswerten Stadt entwickelt. Sie gründeten eine
Rentenversicherung, richteten Kindergärten und
Ferienheime ein und organisierten Weiterbildung für
ihre Angestellten. Der Oberbürgermeister der Stadt
Cottbus erhielt Unterstützung beim Bau der Wasserund Abwasseranlagen in der Stadt, beim Bau des
Elektrizitätswerkes, der Straßenbahn, des Kranken-
Od chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej odbywają się regularne spotkania kobiet z „Frauenzentrum Cottbus” oraz „Baby”, stowarzyszenia
kobiet z Zielonej Góry, miasta partnerskiego Cottbus.
Warsztaty służą wymianie poglądów na różnorodne tematy kobiece, takie jak bezrobocie, przemoc
w rodzinie, seksualność, gospodarka, ale także aktualne kwestie polityczne. Skutkiem licznych spotkań
polskich i niemieckich kobiet w różnym wieku są
rodzące się serdeczne więzi po obu stronach Nysy.
Spotkanie, które odbyło się jesienią 2008 roku,
poświęcone było w całości kobietom, mieszkankom
Cottbus, które zapisały się w historii tego miasta. Były
to kobiety, które szczególnie działały na rzecz swego
miasta, czy to samotnie, czy u boku swych
mężczyzn. Przypominają o nich budowle i pomniki.
Historyczny spacer po mieście pozwolił zapoznać się
z nimi również paniom z Zielonej Góry.
Caroline Grünebaum (1861-1940) była żoną
żydowskiego fabrykanta sukna i radcy handlowego,
Maxa Grünebauma. Oboje starali się, by Cottbus
stało się miastem, w którym chce się żyć i które chce
się kochać. Utworzyli zakład ubezpieczeń rentowych, zakładali przedszkola i domy wczasowe,
organizowali szkolenia dla swoich pracowników.
Nadburmistrz Cottbus otrzymał od nich wsparcie
przy budowie miejskich wodociągów i kanalizacji,
elektrowni, sieci tramwajowej, szpitali, a także przy
realizacji projektu pasa zieleni wokół historycznych
murów miejskich. Z okazji otwarcia nowego budynku
teatru ufundowali bogato zdobioną kurtynę główną,
a w tym samym roku stworzyli Fundację Carolin
i Maxa Grünebaumów. Fundowali renty dla ubogich
NA GRANICY
77
hauses sowie der Anlegung des grünen Gürtels entlang der historischen Stadtmauer. Zur Eröffnung des
neuen Theaters stifteten sie den kostbaren
Hauptvorhang und eröffneten im gleichen Jahr die
Carolin und Max-Grünebaum-Stiftung. Renten wurden für in Not geratene Ehepaare, Gelder für die
Volksküche und für bedürftige Kinder gespendet. Im
sozialen Engagement stand Caroline ihrem Mann
nicht nach. So finanzierte sie einer begabten
Porzellanmalerin und Gobelinstickerin die Ausbildung. Vom Vaterländischen Frauenverein erhielt
Caroline Grünebaum als Krankenschwester im
1. Weltkrieg die Medaille für karitative Dienste.
Vierzig Jahre gehörten die Grünebaums zu den
höchst angesehenen Familien in der Stadt. Dennoch
mussten sie wegen ihrer jüdischen Abstammung
1939 vor der Gestapo fliehen. In England fanden sie
eine neue Heimat. Ihre Nachkommen erhielten nach
1990 den Besitz der Grünebaums zurück. Sie
verzichteten darauf und gründeten die MaxGrünebaum-Stiftung. Jedes Jahr im Oktober werden
daraus an junge Künstler des Cottbuser Staatstheaters und Nachwuchswissenschaftler der Brandenburgischen Technischen Universität (BTU) Preise
vergeben.
Auguste Feige (1824-1897) bereits eine sozial
denkende Frau Ende des 19. Jahrhunderts in der Stadt
Cottbus, die zwei Tage vor ihrem Tod per Testament
in einer Schenkungsurkunde der Stadt ihren
gesamten Besitz überließ.
Was veranlasste diese Frau, eine Stiftung zu
gründen? Als einzige Tochter einer angesehenen
Familie wuchs sie in bescheidenen Verhältnissen auf.
Ihr Vater hatte eine Schankwirtschaft mit Braugerechtigkeit am Markt. Nach dem Tod des Vaters
war sie Alleinerbin und erbte das der beiden
wohlhabenden Schwestern ihrer Mutter. So war sie
eine gute Partie und heiratete einen Buchhalter. Ihr
Mann, der als Konkursverwalter tätig war, hatte Geld
unterschlagen und wurde zu einer Strafe im neu
erbauten Gefängnis verurteilt. Für Auguste war das
ein schwerer Schicksalsschlag. Nachdem ihr Mann
die Strafe verbüßt hatte, wurden sie von der
vornehmen Cottbuser Gesellschaft gemieden und
lebten viele Jahre sehr zurück gezogen. Wenn
jemand in Geldnot geriet, fand er trotzdem den Weg
zu Auguste Feige. Deshalb kursierte in der Stadt
Cottbus ein bekanntes Sprichwort, „Geht dein Geld
zur Neige, dann geh zu Auguste Feige“. Nach dem
78
małżeństw, przekazywali pieniądze na garkuchnie
i ubogie dzieci. Carolin nie ustępowała mężowi
w zaangażowaniu społecznym. I tak sfinansowała
wykształcenie uzdolnionej artystce zajmującej się
malowaniem na porcelanie i tworzeniem gobelinów.
Za swą działalność charytatywną jako pielęgniarka
w czasie I wojny światowej otrzymała medal od
Patriotycznego Stowarzyszenia Kobiet (Vaterländisches Frauenverein). Przez czterdzieści lat Grünebaumowie należeli do najbardziej poważanych obywateli
miasta. Jednak w 1939 roku musieli uciekać przed
gestapo z powodu swego żydowskiego pochodzenia.
Nową ojczyznę znaleźli w Anglii. Ich potomkowie
w 1990 roku odzyskali własność Grünebaumów.
Zrezygnowali z niej i założyli Fundację Maxa Grünebauma. Co roku w październiku Fundacja przyznaje
nagrody młodym artystom Teatru Miejskiego
w Cottbus oraz młodym naukowcom z Politechniki
Brandenburskiej w Cottbus (BTU).
Auguste Feige (1824-1897) była kobietą o prospołecznym światopoglądzie działającą pod koniec
XIX wieku w Cottbus, która na dwa dni przed śmiercią zapisała w testamencie cały swój majątek miastu.
Co skłoniło tę kobietę do założenia fundacji?
Wychowywała się w skromnych warunkach jako
jedynaczka w szanowanej rodzinie. Jej ojciec był
właścicielem szynku z prawem warzenia piwa na
rynku miejskim. Po śmierci ojca odziedziczyła nie
tylko jego majątek, lecz także dobytek dobrze
sytuowanych sióstr swojej matki. Była dobrą partią
i wyszła za mąż za księgowego. Jej mąż, który pracował jako syndyk, dopuścił się malwersacji, został
skazany na karę pozbawienia wolności i odbywał ją
w nowo wybudowanym zakładzie karnym. Dla
Augusty był to ciężki cios. Gdy jej mąż wyszedł
z więzienia, dobre towarzystwo z Cottbus zaczęło
ich unikać, przez wiele lat żyli z dala od świata.
Jednak kto popadał w kłopoty finansowe i tak znajdował drogę do Augusty Feige. Dlatego po Cottbus
krążyło powiedzenie: „Gdy twój trzosik pusty, biegnij
do Augusty”. Po śmierci męża w 1896 roku skoncentrowała się na pomocy biednym i potrzebującym.
Wtedy pojawiła się myśl o założeniu fundacji.
Odrodziła się ona 28 stycznia 2000 roku. Wspiera
przede wszystkim kobiety i dziewczęta szukające
pomocy i pragnące rozpocząć nowe życie w Domu
Kobiet i Domu Samotnej Matki, kobiety uzależnione
i bezdomne, a także podmioty zajmujące się pomocą
społeczną, tak jak życzyła sobie tego Augusta Feige.
Tod ihres Mannes 1896 unterstützte sie besonders
Arme und Bedürftige. In dieser Zeit kam ihr der
Gedanke der Gründung einer Stiftung.
Am 28. Januar 2000 wurde die Stiftung wieder
belebt. Die Stiftung unterstützt heute auf
Antragstellung Frauen und Mädchen, die nach
Zuflucht im Frauenhaus bzw. Mutter-Kind-Haus ein
neues Leben beginnen wollen, suchtkranke und
obdachlose Frauen sowie Träger der freien
Wohlfahrtspflege, ganz im Sinne von Auguste Feige.
Heute ist in dem Gebäude im neugotischen Stil
ein Therapiezentrum, eine moderne medizinische
Dienstleistungseinrichtung ansässig.
Maria Groch (1801 bis 1864) ist die Erfinderin
des „Königlichen“ später „Kaiserlichen“ Baumkuchens
in der Stadt Cottbus, der auf keiner kaiserlichen
Festtafel fehlte. Sie war verheiratet und hatte zwei
Töchter.
Im Jahre 1819 gründete sie eine Baumkuchenbäckerei.
Am Cottbuser Marktbrunnen wurde der Erfinderin des Cottbuser Baumkuchens, der noch heute
weit über die Grenzen der Stadt bekannt und gefragt
ist, ein Denkmal gesetzt. Übrigens können wissbegierige in der angrenzenden Spremberger Strasse im
Cafe Lauterbach beim Schaubacken zusehen und sich
anschließend vom guten Geschmack überzeugen.
Das Rezept für den Baumkuchen ist sehr
aufwendig, bestehend aus vier Pfund Butter, vier
Pfund Zucker, drei Pfund Mehl und 50 Eier,
abgeriebene Schalen und Saft von vier Zitronen,
3 Stangen Vanille, Ľ Pfund geschälte, geriebene süße
Mandeln, Ľ Pfund bittere Mandeln und etwas Salz.
Daraus wird ein dünnflüssiger Eierkuchen gerührt,
der auf einem mit Papier umwickelten Kern, den
späteren Hohlraum, gegossen wird. Dieser Kern
dreht sich und die Teigmasse fließt langsam nach.
Einzeln wird jede Schicht gebacken, so dass die
einzelnen Backschichten wie Jahresringe eines
Baumes sichtbar werden. Um ihn haltbar zu machen
und natürlich zu verfeinern, taucht man ihn heute in
Schokolade, ursprünglich in Fondantmasse.
Lucie Fürstin von Pückler-Muskau (1776-1854)
war die Gemahlin von Hermann Fürst von PücklerMuskau, dem Landschaftsgestalter des letzten
deutschen Landschaftsparks der nach englischem
Vorbild in Cottbus (1846-1888) geschaffen wurde.
Die Ehe wird oft als Konvenienzehe bezeichnet,
aber während des Zusammenlebens in 37 Jahren
Dzisiaj w neogotyckim budynku znajduje się centrum terapeutyczne, nowoczesna instytucja zdrowotna.
Maria Groch (1801-1864) jest wynalazczynią
„królewskiego”, a potem „cesarskiego” sękacza,
którego nie brakowało na żadnej cesarskiej uczcie.
Była mężatką i miała dwie córki.
W 1819 roku założyła piekarnię sękaczy.
Na rynku w Cottbus, obok fontanny, wynalazczyni tego ciasta, znanego i lubianego do dziś nie
tylko w granicach miasta, postawiono pomnik.
Zresztą ciekawscy mogą przejść się na sąsiednią
Spremberger Strasse, do kawiarni Lauterbach, gdzie
można przyjrzeć się, jak wypiekany jest ten sękacz,
a potem przekonać się o jego wyśmienitym
smaku.
Wedle przepisu sękacz wymaga wielu nakładów,
a to dwóch kilogramów masła, dwóch kilogramów
cukru, 1,5 kilograma mąki i 50 jaj, startej skórki i soku
z czterech cytryn, trzech lasek wanilii, 1/8 kilograma
obranych, startych słodkich migdałów, 1/8 kilograma migdałów gorzkich oraz odrobiny soli. Z masy tej
trzeba ubić cienkie ciasto jajeczne, którym zalewa się
zawinięty w papier rdzeń, późniejsze wydrążenie.
Rdzeń ten obraca się, a ciasto spływa po nim warstwami. Każda warstwa pieczona jest osobno, tak że
potem są one widoczne niczym słoje drzewa. Żeby
zapewnić ciastu trwałość, no i oczywiście lepszy
smak, zanurza się je dziś w czekoladzie, a niegdyś
w masie cukrowej.
Lucie księżna von Pückler-Muskau (1776-1854)
była małżonką Hermanna księcia von Pückler-Muskau, projektanta ostatniego niemieckiego parku
krajobrazowego, stworzonego w stylu angielskim
w Cottbus (1846-1888).
Małżeństwo uważane było za zawarte z rozsądku, ale podczas 37 lat wspólnego życia małżonkowie
stali się dla siebie ważnymi partnerami i dzielili zamiłowanie do projektowania parków.
Lucie była prawdziwie światową damą, znakomicie wykształconą, o bogatych koneksjach
towarzyskich. Ślub odbył się w roku 1817, a siedzibą
rodziny stał się zamek Muskau (Mużaków) odziedziczony przez księcia po kądzieli. Tutaj książę
Pückler urządził pierwszy park krajobrazowy. Potem
wielokrotnie udawał się w długie podróże do Anglii
i orientalnych krajów. W czasie jego nieobecności
księżna zarządzała majątkiem. Pückler dziękował jej
za to czułymi listami. Wraz ze swą przyjaciółką,
NA GRANICY
79
wurden sie einander wichtige Partner und teilten die
Leidenschaft für die Parkgestaltung.
In Lucie hatte Pückler eine Weltdame mit hervorragender Bildung und vielen gesellschaftlichen
Kontakten kennen gelernt. Im Jahre 1817 fand die
Hochzeit statt und der Wohnsitz wurde Schloss
Muskau, der ererbte Besitz mütterlicher Seite. Hier
gestaltete Fürst Pückler den ersten Landschaftspark.
Es folgten viele lange Reisen nach England und dem
Orient. Während seiner Abwesenheit verwaltete die
Fürstin den Besitz. Dies dankte ihr Pückler mit
liebevollen Briefen. Mit ihrer Freundin Rahel
Varnhagen organisierte sie die Herausgabe dieser als
„Briefe eines Verstorbenen“. Trotz aller Aktivitäten,
wie Eröffnung des „Hermannsbades“ im Jahre 1823
in Muskau, wurden die angestauten finanziellen
Probleme so groß, dass man sich entschloss, Muskau
zu verkaufen. Wiederum war es Lucie, die ihn nach
Branitz drängte, denn Pückler hatte niemals vor, in
diese „Sandwüste“ zu ziehen. Das verpachtete väterliche Schloss Branitz war in einem sehr desolaten
Zustand. Ihr Vorschlag war es, das Schloss von einer
Terrasse mit Freitreppe zu umgeben, damit sich
dieses nun besser in die Landschaft anpasst.
So finden wir in Muskau und Branitz viele
Bereiche, die nur durch ihre Beharrlichkeit entstanden
sind – eine dominante Frau an der Seite eines
berühmten Mannes. Leider erlitt sie bald nach Einzug
1852 in Branitz einen Schlaganfall und erholte sich
nur langsam. Am 8. Mai 1854 starb Lucie, Pücklers
herzensgute Schnucke.
80
Rahel Varnhagen, księżna wydała je pod tytułem
Listy umarłego. Mimo wszelkiej działalności, w tym
otwarcia „Łaźni Hermanna” w Muskau w 1823 roku,
doszło do takiego spiętrzenia problemów finansowych, że rodzina zdecydowała się sprzedać siedzibę rodu. I to Lucie namówiła Pücklera do
przeprowadzki do Branitz; on sam nigdy nie miał
zamiaru przenieść się „na tę pustynię”.
Wydzierżawiony ojcowski zamek Branitz był
w opłakanym stanie. Lucie zaproponowała, by
otoczyć go tarasem ze schodami na zewnątrz, aby
lepiej komponował się z otoczeniem.
I tak znajdziemy dziś w Muskau i w Branitz miejsca,
które powstały tylko dzięki jej uporowi – silnej kobiety u boku słynnego mężczyzny. Niestety, wkrótce
po przeprowadzce, w 1852 roku doznała wylewu
i długo dochodziła do zdrowia. Lucie, nazywana
przez Pücklera ukochaną owieczką, zmarła 8 maja
1854 roku.
Tłumaczenie Grzegorz Kowalski
Rita König
Rita König
In der Partnerstadt
von Zielona Góra
W mieœcie partnerskim
Zielonej Góry
Die ‚Grundlose Kuhle’ ist ein eisbedecktes Loch
mitten im Wald. Es sieht aus wie ein Mini-Kratersee
und obwohl es kalt ist und der Waldboden auf den
Wegen hartgefroren, wage ich mich nicht hinunter.
Vielleicht trügt der Schein und unter der Eisschicht
verbirgt sich ein Moorloch. Ich hätte es nachlesen
können, es gibt sicher irgendwo eine Erklärung dafür,
eine Sage vielleicht sogar, doch ich erkunde die
Umgebung lieber selbst. Auf einer Seite im Internet
oder einem Geschichtsbuch erführe ich historische
Fakten, doch die Menschen, die dies schrieben oder
erforschten, sähe ich nicht.
Gerade in Soltau jedoch scheint es ein Leichtes zu
sein, mit den Einwohnern ins Gespräch zu kommen.
Das ist für mich der größte Unterschied zu meinem
brandenburgischen Zuhause. Vieles andere ist vergleichbar: die Landschaft, die Einwohnerzahl der
Stadt und des Landkreises, die Anzahl der
Drogeriemärkte und der Zeitplan für den
Wochenmarkt.
Aber Havelländer sind Brandenburger und tragen
– als Zeichen ihrer Unzufriedenheit? – die Mundwinkel nach unten gezogen.
Vielleicht ist das folgerichtig. Es gibt doppelt so
viele Arbeitslose, doppelt so viele Empfänger von
Leistungen des AlG II, aber nur halb so viele offene
Stellen im Angebot.
Vielleicht also ist es so, dass der Gram über
fehlendes Einkommen und fehlende nützliche
Beschäftigung das typische Meckern verursacht.
Aus dem allgegenwärtigen Stolz „Rathenow –
Stadt der Optik“ (Alleinhersteller von Brillen) ist der
Slogan „Brille = Fielmann“ geworden, und obwohl
einiges investiert wurde, werden im Bereich der opti-
„Grundlose Kuhle” (dosł. „bezdenna czeluść”) to
pokryta lodem jama w samym środku lasu. Wygląda
jak mini jezioro wulkaniczne i chociaż jest zimno
i ziemia na leśnych drogach zupełnie zamarznięta,
nie mam odwagi, żeby zejść w dół. Może pozory
mylą i pod warstwą lodu kryje się bagno. Powinnam
była poczytać, na pewno jest gdzieś jakieś wyjaśnienie, może nawet jakaś legenda, ale wolę sama
zbadać okolicę. Ze stron internetowych czy książki
historycznej dowiedziałabym się pewnie czegoś
o przeszłości tego miejsca, ale ludzi, którzy napisali te
słowa, nigdy bym nie poznała.
A wygląda na to, że w Soltau jakoś szczególnie
łatwo nawiązać kontakt. To największa różnica
w stosunku do moich brandenburskich okolic.
Wszystko inne jest podobne: krajobrazy, liczba
mieszkańców miasta i powiatu, liczba drogerii
i terminarz targowiska.
Jednak mieszkańcy Havellandu są Brandenburczykami i – na znak niezadowolenia? – usta mają
wykrzywione w dół.
Może mają powody. Jest tu dwa razy więcej
bezrobotnych, dwa razy więcej osób pobierających
zasiłek, ale za to dwa razy mniej wolnych miejsc
pracy.
Być może gorycz braku dochodu i użytecznego
zajęcia są przyczyną tego charakterystycznego
utyskiwania.
Wszechobecne budzące dumę hasło: „Rathenow
– miasto optyki” (jedyny producent okularów)
zamieniło się w „Okulary = Fielmann” i chociaż były
tu jakieś inwestycje, to w przemyśle optycznym
potrzebnych jest jeszcze zaledwie 15% liczby zatrudnionych z dawnych czasów.
NA GRANICY
81
schen Industrie heute nur noch etwa 15% der damals
Beschäftigten benötigt.
Die vielen hochqualifizierten Facharbeiter schafften es nur in Einzelfällen, sich grundlegend neu zu
orientieren. Die meisten von ihnen zogen weg – in
den Westteil des neuen Landes.
Ich weiß nicht, ob andere Regionen in Deutschland besser mit einer solchen Umbruch-Situation
hätten umgehen können.
Vielen Menschen in meiner Heimatstadt, die
tagsüber das Bild prägen, fehlen Kraft, Kreativität
und vor allem Orientierung – genau wie denjenigen,
die in den ersten Jahren in Ämtern und Funktionen
sich selbst erst zurechtfinden mussten. Woher soll
jemand, der offiziell nicht mehr gebraucht wird, den
Elan nehmen, sich gesellschaftlich zu engagieren?
Dabei wäre es auch möglich Anerkennung zu erwerben in Vereinen, selbst welche zu gründen, tätig zu
werden, ‚nützlich’ zu sein.
Wenn ich gefragt werde, wie es mir geht, antworte ich mit: „Danke, gut“. Immer noch ernte ich Erstaunen bis Neid. Wie kann es mir gut gehen in dieser
wirtschaftlichen Situation, ganz abgesehen von den
weltweiten Krisenherden, täglich sterbenden Kindern?
Ich habe das Gefühl, dass die Menschen, denen
ich zu Hause begegne, schlechte Nachrichten aufsaugen wie ein trockener Schwamm das Wasser.
Manchmal antworte ich zwinkernd auf so eine
Katastrophenmeldung: „Der Joghurt steht bei
Kaufland immer noch an derselben Stelle“ und male
die Anführungszeichen in die Luft, denn diese
Passage ist mir aus dem Buch von Jakob Hein („Herr
Jensen steigt aus“, auch in der Soltauer Bibliothek
vorhanden) am deutlichsten in Erinnerung. Auch der
Titelheld reagierte damit auf ein anklagendes „Nichts
wird je wieder so, wie es vor dem Unglück war“.
Erklären kann ich das nur wenigen. Das Jammern hat
auch eine Kommunikationsfunktion, in einer Stadt,
in der das Privatfernsehen und ‚Käseblätter’ als
Hauptinformationsquelle dienen.
Die Menschen, denen ich hier bisher begegnete,
interessieren sich auch für meinen Blick auf die Dinge
und dafür, wie es mir geht. Mein Gefühl dabei ist ein
ganz anderes. Fragen dienen als Diskussionsgrundlage zum Meinungsaustausch. Nicht verbiestert, sondern offen. Dabei liegen ‚Käseblätter’
auch hier aus, im Fernseher laufen die gleichen
Sendungen. Wer berufstätig ist, hat zuviel zu tun,
wer zu Hause ist, viel Zeit.
82
Z rzeszy wysoko wykwalifikowanych pracowników tylko nieliczni potrafią zacząć zupełnie od
nowa. Większość się wyprowadziła – do zachodniej
części nowego kraju.
Nie wiem, czy inne regiony Niemiec potrafiłyby
lepiej poradzić sobie z przełomem tego rodzaju.
Wielu ludziom w moim rodzinnym mieście, tym,
którzy kształtują jego wizerunek, brakuje siły, kreatywności, a przede wszystkim – świadomości, dokąd
zmierzają – tak samo, jak tym, którzy w pierwszych
latach musieli dopiero odnaleźć się na nowych urzędach i w nowych rolach. Skąd ktoś, kto oficjalnie nie
jest już potrzebny, miałby wziąć motywację do
społecznego zaangażowania? A przecież uznanie
można zyskać własnymi siłami, w organizacjach
społecznych, poprzez założenie jakiejś własnej,
przez działanie, przez „bycie użytecznym”.
Kiedy ktoś mnie pyta, jak mi się powodzi, niezmiennie odpowiadam: „Dziękuję, dobrze”. I wciąż
reakcją jest zdziwienie, a nawet zazdrość. Jak komuś
może się dobrze powodzić w tej sytuacji gospodarczej, nie mówiąc już o światowych ogniskach kryzysu, umierających dzień w dzień dzieciach?
Mam poczucie, że ludzie, których spotykam
u siebie, wchłaniają złe wiadomości jak sucha gąbka
wodę. Czasem opowiadam żartem o takiej oto
katastrofie: „W supermarkecie jogurt znowu stał
w tym samym miejscu” i palcami rysuję w powietrzu
cudzysłów, bo to zdanie, które zapamiętałam
najlepiej z książki Jakoba Heina (Herr Jensen steigt
aus, dostępna także w bibliotece w Soltau). Jej
tytułowy bohater tak właśnie zareagował na pełne
wyrzutu stwierdzenie: „Nic już nie będzie nigdy takie,
jak przed tym nieszczęściem”. Ale tylko nieliczni
słuchają wyjaśnień. Biadolenie pełni także funkcję
komunikacyjną w mieście, w którym głównymi
źródłami informacji są prywatna telewizja i bulwarówki.
Ludzie, których tu spotykałam, też są zainteresowani moim spojrzeniem na świat i tym, jak mi się
powodzi. A przecież moje odczucia są zupełnie inne.
Te pytania są podstawą dyskusji, której celem jest
wymiana opinii. Nie chodzi o tym, by się zamartwiać,
lecz o to, by być otwartym. A przecież tutaj też
wszędzie można znaleźć bulwarówki, w telewizji lecą
te same programy. Kto pracuje, nie ma czasu na nic,
kto zostaje w domu, ma go za dużo.
Słyszę, że tu także można znaleźć restauracje ze
spadającymi obrotami i fałszywym przekonaniem, że
Es gibt auch hier Gaststätten mit sinkendem
Umsatz und dem falschen Ansatz, das mit höheren
Preisen wettzumachen, wird mir berichtet, ich sehe
auf dem Wochenmarkt nicht nur die in wollene
Mäntel Gekleideten, sondern auch die mit
schäbigem Anorak. Was also ist anders?
Vielleicht der Menschenschlag dieser Region, ich
bekomme ja nur einen Ausschnitt zu sehen in dieser
kurzen Zeit und kann mich irren. Eventuell aber gibt
es etwas, das darüber hinaus geht. Jahrzehnte in
wirtschaftlicher Sicherheit zählen bestimmt dazu,
aber auch ein Stolz auf die Stadt, diese Region, den
ich selbst dann spüre, wenn mein Gesprächspartner
über – aus seiner Sicht – unfähige Regionalpolitiker
oder fehlende Konzepte schimpft.
Beim Spazieren hinaus aus der Stadt entdecke ich
ein Schild, auf dem die Partnerstädte verzeichnet
sind. Zielona Góra, steht da, und ich lese das genau
an jenem Tag, als ich eigentlich in Polen sein sollte:
zur Präsentation der neuen Ausgabe der
Literaturzeitschrift „Pro libris“. Einmal war ich bisher
dort, bei netten Menschen, die helfend übersetzten
und sich austauschten zu Problemen der Stadt und
der Region. Auch die Einwohner dort beschäftigen
sich mit den Auswirkungen des politischen
Umbruchs. Ich weiß wenig über sie. Niedergeschlagen wirken sie jedenfalls nicht, wie sie diskutieren,
streiten, Lösungen suchen. Ich weiß nicht, ob diese
Menschen eine neue Orientierung gefunden haben,
etwas, das ihrem Leben einen Sinn gibt, und das mir
zu Hause zu fehlen scheint.
Vielleicht aber haben die Einwohner von Zielona
Góra und die der Partnerstadt Soltau eines gemeinsam: den Stolz auf ihre Stadt.
In den letzten Jahren schafften es auch in meiner Heimat Erfolgsmeldungen bis in die Presse. Zur
Landesgartenschau 2006 kam fast eine halbe Million
Besucher in die Optikstadt, und im Jahr 2015 wird es
in dieser Region sogar eine Bundesgartenschau
geben – entlang der Havel von Dom zu Dom. Von der
Stadt Brandenburg im Süden über Rathenow bis
nach Havelberg, einer Stadt im Bundesland SachsenAnhalt. Das ist erstmalig und bisher einmalig in
Deutschland. Grund genug auch für mich, stolz zu
sein und mich für die Region zu engagieren.
można je zwiększyć, podnosząc ceny, na targowisku
widzę nie tylko ludzi w wełnianych płaszczach, lecz
także w wytartych wiatrówkach. Na czym więc polega różnica?
Może to po prostu charakter tutejszych, nie
mogę być pewna po tak krótkiej wizycie, widzę tylko
wycinek tej rzeczywistości. Ale może jest to też coś
więcej. Pewnie mają tu znaczenie dekady życia
w bezpieczeństwie ekonomicznym, ale także duma
z miasta, z regionu, którą odczuwam także wtedy,
kiedy moi rozmówcy opowiadają o – z ich punktu
widzenia – nieudolnych lokalnych politykach albo
o braku pomysłów.
Kiedy spacerując wychodzę poza miasto, odkrywam tablicę z nazwami miast partnerskich. Jest
wśród nich Zielona Góra i czytam to akurat
w momencie, gdy powinnam właśnie być w Polsce,
na prezentacji nowego wydania „Pro Libris”. Jak
dotąd byłam tam raz, u tych miłych ludzi, gotowych
podjąć się trudu przełamania bariery językowej, żeby
wymienić się wiedzą o problemach miasta i regionu.
Ci ludzie muszą uporać się ze skutkami politycznego
przełomu. Niewiele o nich wiem. Ale nie wydają się
załamani, kiedy tak dyskutują, spierają się, szukają
rozwiązań. Nie wiem, czy ci ludzie potrafili znaleźć
nowy kierunek, coś, co nadaje sens ich życiu, coś,
czego brakuje mi u nas.
Może mieszkańcy Zielonej Góry i jej miasta
partnerskiego Soltau mają coś wspólnego: poczucie
dumy ze swojego miasta.
W ostatnich latach dobre wiadomości trafiają
nawet u nas do gazet. Na krajową wystawę ogrodniczą w 2006 roku przyjechało do „miasta optyki”
niemal pół miliona ludzi, a w roku 2015 odbędzie się
w regionie wystawa federalna – wzdłuż Haweli, od
katedry do katedry. Od Brandenburga na południu,
przez Rathenow, do Havelbergu w Saksonii Anhalt.
Pierwszy i – jak na razie – jedyny raz w Niemczech.
Dla mnie to wystarczający powód, by poczuć dumę
i zaangażować się na rzecz regionu.
Tłumaczenie Grzegorz Kowalski
NA GRANICY
83
PREZENTACJE
Piotr Czech
1987-1993 studia w PWSSP w Poznaniu (obecnie ASP); 1993 – dyplom z wyróżnieniem w zakresie: projektowanie graficzne,
ilustracja. W 2000 uzyskał kwalifikacje I stopnia w dyscyplinie grafika na ASP w Poznaniu na Wydziale Komunikacji Multimedialnej. Od 1993 jest zatrudniony na Wydziale Artystycznym UZ. Prowadzi Pracownie Projektowania Graficznego
i Edytorów Obrazu w Katedrze Sztuki i Kultury Plastycznej. Od 2006 pracuje również w PWSZ w Głogowie na kierunku
Edukacja Artystyczna.
Wybrane wystawy indywidualne: 2000 ...wokół czasu ilustracji... Miejska Galeria Sztuki, Puławy; 1997 Małe rzeczy,
Mieczykowa 7, Zielona Góra; Grafika – linoryt, Galeria BWA, Ciechanów; 1996 od...czasu...do...czasu, Mieczykowa 7,
Zielona Góra; ...x...y...z...t?, Pracownia Zastępcza, Poznań; 1995 pod tobą, obok siebie, ponad tobą i wokół ciebie,
Poznań; 1994 I...Lus...Tracje, Pracownia Zastępcza, Poznań.
Wybrane wystawy zbiorowe: 2008 Miejsce do mieszkania, miejsce do kochania..., (grafika, strony www) Galeria BWA,
Zielona Góra; Galeria Miejska, Wrocław; BGS Słupsk; 2001 Exhibition of Children’s Book Illustrators, Bologna, Włochy; 2000
Wystawa pracowników ISiKP, Muzeum Historyczne, Głogów; 1999 Exhibition of Children’s Book Illustrators, Bologna,
Włochy; Wystawa pracowników ISiKP, Muzeum Ziemi Lubuskiej Zielona Góra; Polska Abstrakcja Analityczna, BWA
Wrocław; 1998 II Biennale Kniżneho Umenia, San Martin, Bratysława, Słowacja; Książka artystyczna jako obiekt oraz
warsztat edukacyjny, ISiKP, Zielona Góra; 1997 IX Konkursu Graficznego im. Józefa Gielniaka BWA Jelenia Góra; 1995 Pola
Sztuki, Zielona Góra; I Biennale Sztuki Książki, San Martin, Bratysława, Słowacja; 1993 Inna Książka, Galeria ON, Poznań.
Wybrane realizacje graficzne i projektowe: 2007 Katarzyna Podgórska-Glonti, Historie własne, Galeria Miejska, Wrocław
(projekt graficzny i skład katalogu); 2006 Artur Żmijewski, Filmy, Galeria BWA, Zielona Góra (projekt graficzny i skład katalogu); Mirosław Bałka, Ruhe, Galeria BWA, Zielona Góra (projekt graficzny i skład katalogu); Lubuska Zachęta Sztuki
Współczesnej, Galeria BWA Zielona Góra (projekt graficzny i skład katalogu); Park Mużakowski, Oficyna Wydawnicza UZ
(projekt graficzny i skład katalogu); 2005 Klem Felchnerowski, 1928-1980 Muzeum Ziemi Lubuskiej (projekt graficzny
i skład katalogu); Leszek Lewandowski, Instytut Imaginacji, (projekt graficzny i skład katalogu) oraz liczne realizacje
w zakresie projektowania graficznego: logotypy, plakaty, foldery.
84
Po...Za...Czas...Em, fragment, w ramach wystawy Pola Sztuki, Zielona Góra 1995
od...czasu...do...czasu, fragment, Mieczykowa 7, Zielona Góra 1996
od...czasu...do...czasu, fragment, Mieczykowa 7, Zielona Góra 1996
...x...y...z...t?, fragment, Pracownia Zastępcza, Poznań 1996
Wybrane projekty graficzne katalogów zrealizowane w latach 2003-2008
Piotr Czech
Przestrzenie i Œwiaty Ilustracji
„….Słowo ilustracja nie jest najszczęśliwszym
określeniem podróży w tekście wyobraźni. Ponieważ
właśnie wyobraźnia jest przede wszystkim miejscem
początku tego, co jest zamieniane w obraz. Artysta
szukając tam obrazów przenosi je w dwu lub trójwymiarowy świat realny. Świat tych obrazów to niekończące się obszary światów wewnętrznych bez
linearnej kolejności, porozrzucane i wyczekujące.
Każdy z tych światów jest jedyny i niepowtarzalny.
Poszukiwanie obrazów to bezustanna podróż w przestrzeniach wyobraźni, odnajdywanie okruchów
przedmiotów, miejsc i przestrzeni. Czas wyobraźni
jest możliwością ograniczoną tylko naszą wyobraźnią. To, w jaki sposób poruszamy się w nim, jakich
manipulacji możemy dokonać, zależy od nas samych.
Poszukujemy w nim znajomych przedmiotów, horyzontów i pejzaży, aby je zatrzymać, odnaleźć fragment tajemnicy i odejść do następnego świata. Czasami jest to stan nieskończoności, niemożności
dotarcia do miejsc i obrazów niezobrazowanych, nienazwanych. Odwoływanie się do tekstów wyobraźni
jest odwołaniem do Księgi, w której zapis naszego
czasu, tego, co przeczytaliśmy zobaczyliśmy, przeżyliśmy będzie źródłem inspiracji. Ilustracja takiego
tekstu staje się kolejną narracją ograniczoną tylko
przestrzenią zaistnienia w konkretnym medium zapisu
dwu lub trójwymiarowego. W kreowanym miejscu
ważny jest nie tylko sposób przekazu, ale także
intymność tego świata, poszukiwanie punktu, od
którego zaczynają się możliwości odwołań do kolejnych miejsc w obrazie już zapisanym. Taki punkt staje
się swoistym tesseraktem – hipersześcianem rozwiniętym w przestrzeni trójwymiarowej i próbą przeniknięcia do czwartego wymiaru. W jednym z przeczytanych opowiadań architekt buduje przestrzeń
będącą hipersześcianem. W wyniku nieprzewidzianych okoliczności konstrukcja ulega zniszczeniu i pozostaje tylko jeden z sześcianów. Nagle okazuje się, że
wchodząc do wnętrza takiego sześcianu widać pozostałe jego zaginione segmenty. Zwiedzając kolejne
przestrzenie dostrzega, że nie mają one końca, powielając się w nieskończoność, że nie istnieją pojęcia na
zewnątrz, czy kolejność. Poruszanie się w czwartym
wymiarze staje się nieskończonością możliwości
odnajdywania lub gubienia punktu będącego pozornym miejscem początku świata ilustracji – wyobraźni.
Światy tak kreowane stają się potencjalną chęcią
otwarcia bram wyobraźni odbiorcy i zaproponowania
mu indywidualnej gry z zastanym światem obrazem.”
... od kilku lat oprócz realizacji artystycznych zdecydowanie więcej czasu poświęcam na doskonalenie
warsztatu związanego z projektowaniem graficznym.
Ten czas uświadamia, ile pokory wymaga zdobycie
umiejętności, które dla niektórych mogą być „tylko”
rzemiosłem. Bycie dobrym rzemieślnikiem nie jest
rzeczą łatwą i maksyma „im prościej tym trudniej” jak
najbardziej przekłada się na sposób pracy. Uświadomienie najpierw sobie, a później innym idei owej prostoty jest czasami rzeczą karkołomną. Szacunek do
liternictwa, kompozycji oraz harmonii zawartej
w projekcie staje się radością tworzenia. Realizacje
drobnych niuansów w detalach, piękna w układzie
poszczególnych liter i „czystości” wykonania projektu
stają się swoistą nagrodą dla odbiorcy, który dostrzeże
coś, co przykuje jego uwagę. Pogodzenie świata
edukacji, umiejętności przekazania zdobytej wiedzy
również uczy cierpliwości i wskazywania już otwartych drzwi w sposób zrozumiały dla tych, którzy
w przyszłości być może również będą projektantami.
PREZENTACJE
85
86
Andrea Böning
Andrea Böning
Die Touristische
Wahrnehmung
Widzieæ œwiat
jak turysta
Die zentralen Themen meiner künstlerischen
Arbeit sind der Tourismus und die Freizeitgestaltung.
Die durch den Globalisierungsprozess sich verändernde touristische Wahrnehmung erforsche ich
eben so wie die Strategien der Tourismusbranche.
Neben fotografischen Arbeiten entwickle ich Installationen für den öffentlichen Raum zu Themen wie
der Reisephotografie, Stadtarchitektur und Landschaft und hinterfrage stereotype Sprachelemente
der touristischen Welt. Ich agiere mit einer
Gratwanderung zwischen Realität und Künstlichkeit
und versuche auf diese Weise deren verschwimmende Grenzen neu auszuloten.
In der Arbeit Velvet Mountain, Weimar, 2001
installierte ich einen einladenden, sich bewegenden
aber dennoch offensichtlich unbenutzbaren Skilift in
das Treppenhaus des Museums. Es entsteht ein
Wechselspiel zwischen der Erwartungshaltung
gegenüber der alpinen Welt und der gegenüber der
musealen Welt. Die Vernetzung von Eventkultur,
Kulisse, Museum, Kunst und Tourismus thematisiert
die inhaltliche und gesellschaftliche Neuorientierung
des Systems Museum.
Der Installation Die Sicht oder: Eine Bank für
Zempow, Zempow, 2008 liegt eine Auseinandersetzung mit Wahrnehmungsmustern von „Landschaft“ zugrunde.
Eine Holzbank mit Aussicht auf Wiesen und
Wälder lädt auf dem Wanderweg zum Verweilen ein.
Hat man den Platz eingenommen, kann man die
Landschaft genießen. Man erblickt in den Weiten der
Wiesen eine weitere Bank, die ebenso aussieht wie
die, auf der man sitzt. Jedoch ist die zweite Bank
unverhältnismäßig groß und scheint nicht wie üblich
Centralnymi tematami mojej pracy artystycznej
są turystyka i czas wolny. Badam zarówno zmieniejące się w wyniku globalizacji postrzeganie świata
przez turystów, jak i strategie branży turystycznej.
Tworzę fotografie, ale także instalacje dla przestrzeni
publicznej na tematy takie jak: fotografia z podróży,
architektura miejska i krajobraz; przyglądam się też
krytycznie stereotypowym elementom języka świata
turystyki. Poruszam się na krawędzi rzeczywistości
i sztuczności, próbując w ten sposób na nowo
zdefiniować dzielące je granice.
W mojej pracy Velvet Mountain, Weimar, 2001
zainstalowałam zachęcający do skorzystania, poruszający się, ale w oczywisty sposób bezużyteczny
wyciąg narciarski na klatce schodowej muzeum.
Rodzi się napięcie między oczekiwaniami związanymi
ze światem białego szaleństwa a światem muzeum.
Wzajemne powiązania kultury eventu, kulisy, muzeum, sztuki i turystyki opowiada o nowym merytorycznym i społecznym rozumieniu systemu, jakim
jest muzeum.
Celem instalacji Die Sicht oder: Eine Bank für
Zempow („Widok albo ławka w Zempow”), Zempow, 2008 jest dyskusja nad wzorcami postrzegania
łączącymi się pod pojęciem „krajobrazu”. Drewniana
ławka z widokiem na łąki i pola zaprasza do chwili
przerwy w czasie wędrówki. Można więc zająć
miejsce i kontemplować krajobraz. W dali łąk widać
kolejną ławkę, która wygląda dokładnie tak jak ta,
na której siedzimy. Jednak ta druga ławka jest nieproporcjonalnie duża i wydaje się, że nie stoi, jak inne,
przy drodze. Znajduje się dokładnie naprzeciwko
siedzącego, zasłania mu widok, który tym samym
staje się niczym więcej jak obrazem. Ławka na szlaku
an einem Weg zu stehen. Sie steht dem Betrachtenden genau gegenüber, steht irritierend in der
Aussicht, womit die Aussicht einmal mehr zum Bild
erklärt wird.
Eine Sitzbank impliziert immer auch die Aussicht.
Die Bank auf der Wiese wird zum Spiegelbild: man
schaut an, wie man die Landschaft betrachtet und
reflektiert somit seine jeweils eigene Sicht.
„Landschaft“ ist ein konstruierter Begriff. Und in
der Betrachtung von „Landschaft“ schwingt für uns
auch heute noch etwas „romantisches“, sowohl im
engeren, epochalen als auch im weiteren, allgemein
verständlichen Sinn mit.
Die Sehnsucht nach einem „intakten“ Verhältnis
zur Natur dominiert die Landschaftsbetrachtung. Sie
lässt sich in einen engen Zusammenhang zur
ökonomischen Entwicklung setzen. Seitdem die
Landwirtschaft sich aus dem ursprünglich symbiotisch eng verwachsenen System „Landwirtschaft –
Landschaft (Natur)“ zurückzieht, konzentriert sie
sich auf wenige spezialisierte Hochleistungsbetriebe.
In der Sehnsucht das verloren Gehende zu erhalten
oder zurückzuholen, entsteht eine Verklärung der
Natur und der Landschaft. Das äussert sich etwa in
einer überhöhten und im heutigen Sinne romantisierten Idee von „Natürlichkeit“ und einem „Zurück zur
Natur“ in vielen Bereichen, besonders aber in der Freizeitgestaltung und im Tourismus. Gerade hier enstehen
stereotype Bilder von „Ferien auf dem Bauernhof“.
Ich habe die auf der Wiese stehende Bank für
Zempow daher bewusst nicht – wie die “echte“ – aus
Holz, sondern aus diesbezüglich „falschem“ Material
reproduziert. Styropor, Zement und Farbe: das sind
nicht die Materialien von Bauten, die für eine lange
Zeit konzipiert sind. Sie verweisen vielmehr auf die
Welt der Erlebnis- und Erholungsparks, deren Bauten
und künstliche Welten aus eben solchen Materialien
sind. Die Sehnsucht nach „Natur“ und einem „gesunden Ökosystem“ formuliert sich also in künstlichen
Bauten und ihren streotypen Bildern. Und es
geschieht um so mehr, je weiter die gemeinte Natur
durch Agrarpolitik und -ökonomie von dem entfernt
wird, was sie eigentlich ausmachen soll.
Städtebauliche Situationen untersuche ich z.B. in
Eine Gondel für Beelitz. Eine Gondelfahrt ist immer
eine Attraktion. Es ist stets ein Genuss, mit dem Blick
über offene Landschaften zu wandern und die
Zusammenhänge von Wäldern, Flüssen, Wiesen und
Städten zu erkennen.
zawsze implikuje widok. Ławka na łące staje się jej
odbiciem: można patrzeć na samego siebie, jak się
obserwuje krajobraz, podjąć refleksję na temat
własnego spojrzenia.
„Krajobraz” to pojęcie sztuczne. Nawet dziś
pobrzmiewa w nim coś „romantycznego”, zarówno
w wąskim znaczeniu epoki literackiej, jak i w rozumieniu szerszym, ogólnym. Kontemplacja krajobrazu
jest zdominowana przez tęsknotę za „nienaruszonym” stosunkiem do przyrody. Można ją umieścić
w bliskim związku z rozwojem ekonomicznym. Od
chwili, gdy rolnictwo wyrwało się z pierwotnego,
symbiotycznego systemu „rolnictwo – krajobraz
(natura)”, zaczęło się koncentrować na niewielkiej
liczbie wysoko wyspecjalizowanych zakładów produkcyjnych. W obliczu tęsknoty za tym, by zachować lub przywrócić to, co utracone, rodzi się gloryfikacja natury i krajobrazu. Wyraża się to w przesadnej
i romantycznej w dzisiejszym znaczeniu tego słowa
idei „naturalności” i „powrotu do natury”, w wielu
obszarach, ale przede wszystkim w branży turystycznej i organizacji wolnego czasu. To tutaj powstają
stereotypowe obrazy, takie jak choćby „wakacje na
wsi”.
Dlatego właśnie ławkę stojącą na łące w Bank
für Zempow celowo wykonałam nie – jak „prawdziwą” – z drewna, lecz ze „złego” materiału: styropor,
cement i farba – to nie są materiały, z których można
skomponować coś trwałego. Odsyłają raczej do
świata parków rozrywki i wypoczynku, których
budowle i sztuczne światy powstają właśnie z takich
materiałów. Tęsknota za „naturą” i „zdrowym ekosystemem” wyraża się więc także w sztucznych
budowlach i ich stereotypowych prezentacjach.
A dzieje się tak tym bardziej, im bardziej to, co wydaje nam się naturą, oddala się od tego, czym ona być
powinna, z powodu oddziaływania polityki agrarnej
i ekonomii.
Sytuacje urbanistyczne poddaję badaniom np.
w instalacji Eine Gondel für Beelitz („Gondola
w Beelitz”). Przejażdżka gondolą zawsze jest
atrakcją. Przyjemnie jest wędrować, podziwiając
otwarte krajobrazy, dostrzegać powiązania między
lasami, rzekami, łąkami i miastami. Gondel für
Beelitz odsyła w ten sposób do niedostrzeganych
cech otwartej przestrzeni, na której zainstalowana
jest gondola: gdy poruszamy się po ulicach miasta,
w miejscu, gdzie kończy się stara architektura,
otwiera się luka, którą witamy z radością, ponieważ
PREZENTACJE
87
Die Gondel für Beelitz verweist damit auf unbedachte Qualitäten des offenen Grundstücks, an dem
die Gondel installiert ist: Bewegt man sich durch die
Straßen der Stadt, tut sich an dieser Stelle, an der letzten Baulücke in der Altstadt, eine willkommene Öffnung auf, die die Sicht freigibt auf etwas „dahinter“,
und die mit dem Blick bis zum Kirchturm hin eine
räumliche Orientierung innerhalb der Stadtstruktur
ermöglicht. Den Plänen der Stadt zu Folge soll das
stadteigene Grundstück zur Schließung der
Straßenzeile und somit zur Komplettierung des historischen Stadtbildes jedoch alsbald verkauft und
bebaut werden. Mit der Gondel wird dieses
Vorhaben mehrfach in Frage gestellt.
Die Gondel für Beelitz macht damit aber auch
auf einen von der Stadt zu erfüllenden Spagat
aufmerksam: Im Rahmen des Denkmalschutzes wird
die Altstadt zur „Identitätsfindung“ auf der einen
Seite geschützt und rekonstruiert. Die Oberfläche der
Gondel entspricht deshalb exakt den strengen
Sanierungsauflagen für die Fassadengestaltung der
Altstadt .Auf der anderen Seite fordert und fördert
der eben so anvisierte Tourismus aber eine Eventund Erlebniskultur, die kuriose und nachgerade paradoxe Möglichkeiten der Freizeitgestaltung an Orte
bringt, wo sie eigentlich nicht zu erwarten sind.
Entsprechend ist zu fragen, inwiefern Identitäten
eigentlich herausgearbeitete und konstruierte
Identitäten sind, deren Sprachen, Bilder und
Erscheinungsweisen – in diesem Fall die detaillierten
Auflagen zur äusseren Gestaltung des „Stadtbildes“ –
nicht viel größeren, globalen bzw. globalisierten
Zusammenhängen entstammen und auf die (vermeintlich) eigenen Eigenheiten vor Ort wirken.
Snapshot Island – Ihre Urlaubserinnerung ist ein
permanent sich weiterentwickeltes mobiles Fotostudio. (ein Gemeinschaftsprojekt mit Dagmar Hugk
und dem Fotografen Jan Vogtschmidt).
Vor Ort ensteht ein Studio. Es wird eine Bühne
inszeniert, auf der sich das Publikum vor verschiedenen
Hintergründen und mit Requisiten portraitieren lassen können. Die Kulissen und die Requisiten sind aus
Elementen unserer individuellen Arbeit zusammengestellt. Es werden mehrere Themen zur Auswahl
gestellt, die für Stereotypen von Reisezielen stehen.
Es entstehen üppige Szenerien, in der die Schönheit
verführt und gleichzeitig in ihrer Künstlichkeit irritiert.
Die fotografischen Ergebnisse verabeiten wir
dann wiederum digital weiter. Es ensteht ein Spiel mit
88
umożliwia spojrzenie na to, co jest „z tyłu”, pozwala
dostrzec wieżę kościoła i tym samym odnaleźć się
w przestrzeni, jaką tworzy struktura miasta. Zgodnie
z miejskimi planami zagospodarowania teren ten,
będący własnością miasta, ma zostać sprzedany,
a następnie zabudowany, tak aby uzupełnić historyczną architekturę. Gondola z wielu względów
stawia ten zamiar pod znakiem zapytania.
Gondel für Beelitz kieruje jednak także uwagę na
pewien paradoks, z którym miasto musi sobie
poradzić: z jednej strony, w ramach ochrony
zabytków, Stare Miasto jest rekonstruowane i chronione w celu „odnalezienia tożsamości”. Dlatego
zewnętrzny wygląd gondoli odpowiada dokładnie
surowym warunkom nakładanym na wszelkie obiekty współtworzące fasadę Starego Miasta. Z drugiej
strony, celem jest przecież przyciągnięcie turystów,
a turystyka to kultura wydarzenia i przygody, która
wprowadza kuriozalne i wręcz paradoksalne możliwości kształtowania wolnego czasu do miejsc, w których najmniej można by się tego spodziewać.
Dodatkowo należałoby spytać, na ile „tożsamość”
może być konstruktem, projekcją, której język,
obrazy i przejawy – w tym przypadku w postaci szczegółowych warunków zewnętrznego kształtowania
„obrazu miasta” – nie wywodzą się z większych,
globalnych czy wręcz zglobalizowanych współzależności oddziałujących na (domniemane) cechy
typowe dla danego miejsca. Snapshot Island – Ihre
Urlaubserinnerung („Snapshot Island – wspomnienie
z wakacji”) to rozwijające się stale ruchome studio
fotograficzne. (Jest to wspólny projekt z Dagmar
Hugk i fotografem Janem Vogtschmidtem.)
Pojawia się studio. Powstaje scena, na której
publiczność może się fotografować na różnym tle,
z użyciem różnych rekwizytów. Kulisy i rekwizyty to
elementy naszej indywidualnej pracy. Można wybrać
jeden z kilku tematów odpowiadających stereotypowym celom wakacyjnych podróży. Powstają
bogate scenerie, które z jednej strony porywają
pięknem, a z drugiej irytują sztucznością.
Tak uzyskane fotografie poddajemy dalszej
obróbce cyfrowej. Buduje się gra ukazująca wymienność celów podróży typowa dla współczesnego
przemysłu turystycznego.
Motywy wykorzystane w inscenizacjach opierają
się na oczekiwaniach turystów podróżujących do
dalekich krajów co do kwestii, co jest obce i egzotyczne, a jednocześnie nawiązują do początków
der Austauschbarkeit der Reiseziele der heutigen
Tourismusindustrie.
Die Motive der Inszenierungen orientieren sich
an Erwartungsbildern des Tourismus in ferne Länder,
die als fremd und exotisch gelten und binden gleichzeitig an die Anfänge der Studiofotografie an, bei
der einfachste Theaterelemente für Inszenierungen
dienten. In kolonialistischer Anlehnung umgaben sich
die Portraitierten gerne mit einem Ambiente ferner
Länder.
Snapshot Island untersucht und hinterfragt auf
humorvolle und Weise die Urlaubsfotografie und
deren Funktion. Sie sind Markierungen des Ich-binda-gewesen mit postkartenbekannten Sehenswürdigkeiten im Hintergrund. Die Urlaubsfotografien
agieren mit der Bildsprache der globalisierten Idee
des Reisens und lassen damit die Erwartungshaltung
der Reisenden auch als sichtbar erfüllt beweisen.
Ich sehe meine künstlerische Tätigkeit nicht allein
in meinen Arbeit wie diese Beispiele. Ich konzipiert
und realisiere ebenso Ausstellungsprojekte. So ist
enstand 2008 das Projekt Village Resort Brandenburg?, ein künstlerisch-architektursoziologisches
Projekt im brandenburgischen Beelitz, welches die
Situation im ländlichen und kleinstädtischen
Lebensraum am Rande der Metropolregion Berlin
thematisiert.
Vor dem Hintergrund von beinahe zwanzig
Jahren Nachwendezeit verfolgen temporäre
Kunstwerke im öffentlichen Raum gekoppelt mit
einer Veranstaltungsreihe Fragen nach städtebaulichen und sozialen Veränderungen. Nach der
rasanter Stadtsanierung Ost und nach großen
sozialen Veränderungen versteht sich das Projekt als
Einladung mit unkonventionellen Methoden veränderte und neue Blicke auf Städte wie Beelitz zu
gewinnen.
Bibliografie:
– Shift – Wie konnte das Einhorm die Sintflut überstehen, Ausstellungskatalog, Neues Museum Weimar,
2001 , Hrsg: Kunstsammlung zu Weimar
– Blühende Landschaften?, Zempow, Handbuch für die
Erkundung eines Dorfes am Zonenrand, 2009, Hrsg:
Michael Kurzwelly und UmLand e.V, ISBN: 978-389998-149-0
– Village Resort Brandenburg? Ein Kunstprojekt in
Beelitz, 2008, Hrsg: Andrea Böning und Kunstpflug
e.V., ISBN: 978-3-89998-141-4
fotografii studyjnej, w której inscenizacji służyły
najprostsze rekwizyty. W czasach kolonialnych
portretowani chętnie otaczali się przedmiotami
pochodzącymi z dalekich krajów.
Snapshot Island bada i krytycznie, choć z humorem, przygląda się fotografii urlopowej i jej funkcji,
będącej czymś w rodzaju napisu „tu byłem” na
znanej z kartek pocztowych atrakcji turystycznej.
Fotografia urlopowa oddziałuje językiem obrazu
odzwierciedlającego zglobalizowaną ideę podróżowania i pozwala tym samym na widoczne spełnienie
oczekiwań osób udających się w takie podróże.
Powyższe przykłady to nie jedyny typ działalności
artystycznej, którym się zajmuję. Tworzę koncepcje
i realizuję także projekty wystawiennicze. Tak powstał
w roku 2008 Village Resort Brandenburg?, artystyczno-socjoarchitektoniczny projekt w brandenburskim Beelitz, którego tematem jest sytuacja na
wiejskich i małomiasteczkowych obszarach położonych na krańcach metropolii berlińskiej.
Dzieła artystyczne, czasowo prezentowane w przestrzeni publicznej, połączone z serią imprez, zadają
pytanie o zmiany urbanistyczne i społeczne w niemal
20 lat po politycznym przełomie. Projekt ma być
niekonwencjonalnym zaproszeniem do nowego
spojrzenia na miasteczka takie jak Beelitz, po dynamicznej modernizacji niemieckiego Wschodu i wielkich zmianach społecznych.
Bibliografia:
– Shift – Wie konnte das Einhorm die Sintflut überstehen, (Shift – jak jednorożec mógł przetrwać potop),
Katalog wystawy, Neues Museum Weimar, 2001,
wydawca: Kunstsammlung zu Weimar.
– Blühende Landschaften? , Zempow, Handbuch für die
Erkundung eines Dorfes am Zonenrand, 2009
(Kwitnące krajobrazy? Podręcznik eksploracji pewnej
wioski na granicy stref), Wyd.: Michael Kurzwelly und
UmLand e. V.
– Village Resort Brandenburg? Ein Kunstprojekt in
Beelitz, 2008 (Village Resort Brandenburg? Projekt
artystyczny w Beelitz), Wyd.: Andrea Böning und
Kunstpflug e. V.
Tłumaczenie Grzegorz Kowalski
PREZENTACJE
89
Andrea Böning, Piz Plaza, Kunstverein Gifhorn 1999, ok. 200 „skrzydełek do pływania”, sztuczna skóra, miękki PVC, 7 x 10 x 0,15 m
VG Bild-Kunst, Bonn.
Andrea Böning i Dagmar Hugk, Snapshot Island, od 2006 r., wydruk komputerowy, 48 x 33 cm, VG Bild-Kunst, Bonn.
90
Andrea Böning i Dagmar Hugk, Snapshot Island, od 2006 r., wydruki komputerowe, 48 x 33 cm każdy, VG Bild-Kunst, Bonn.
91
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
92
Krystyna Kamiñska
Krystyna Kamiñska
Landsberg
an der Warthe
– Gorzów Wielopolski
Landsberg
an der Warthe
– Gorzów Wielopolski
Nasze miasto
Unsere Stadt
30 stycznia 1945 r. miasto L. stało się miastem G. Takimi skrótami Christa Wolf nazwała
dawny Landsberg an der Warthe i obecny
Gorzów Wielkopolski w swojej książce Wzorce
dzieciństwa. Christa Wolf zaliczana jest do
najwybitniejszych pisarek niemieckich. Urodziła
się w 1929 r. w Landsbergu. Miała 15 lat, gdy 30
Am 30. Januar 1945 wurde die Stadt L. zur
Stadt G. Mit diesen Abkürzungen bezeichnete
Christa Wolf das ehemalige Landsberg an der
Warthe und das heutige Gorzów Wielkopolski in
ihrem Buch „Kindheitsmuster”. Christa Wolf
gehört zu den hervorragendsten deutschen
Schriftstellerinnen. Sie wurde 1929 in Landsberg
stycznia 1945 r. razem z rodzicami na zawsze
opuściła miasto dzieciństwa. Po raz pierwszy
wróciła tu w 1971 r. Wspomnienia Landsbergu
oraz wrażenia z Gorzowa stały się dla niej
inspiracją do napisania książki Wzorce dzieciństwa (Kinderheistmuster 1976, tłumaczenie
polskie 1981). Dzięki Chriście Wolf miasto
zyskało literacki obraz ostatnich dni przed historyczną zmianą.
*
Przez 30 powojennych lat na ziemiach zachodnich i północnych obowiązywała polityczna dewiza:
„Myśmy tu nie przyszli, myśmy tu wrócili”. W Gorzowie także, choć miasto założyli margrabiowie
askańscy w 1257 r., czyli już po włączeniu tego
obszaru do Brandenburgii. Przez pierwsze lata polskiej administracji konsekwentnie niszczono niemieckie ślady. Protestancki cmentarz stał się parkiem
Kopernika, zburzono zabytkowy arsenał, bo był
świadectwem pruskiego militaryzmu, zniszczone
w końcu wojny śródmieście obudowano, świadomie
zacierając ślady przeszłości.
*
Wiosną 1976 r. do Zdzisława Linkowskiego,
dyrektora gorzowskiego muzeum, przyjechał Hans
Beske z żoną Barbarą. Przedstawił się jako przewodniczący organizacji skupiającej dawnych mieszkańców miasta Landsberg i powiatu (Bundesarbeitsgemeinschaft Landsberg (Warthe), Stadt und Land –
dalej używany jest skrót BAG), przywiózł pierwszy z
trzech tomów monografii miasta wydanej przez
ziomkostwo.
Zdzisław Linkowski urodził się i wychował
w Zbąszyniu, polskim mieście przed wojną położonym tuż przy granicy z Niemcami. I choć babcia powtarzała mu zawsze, że „nie będzie Niemiec Polakowi
bratem”, on był otwarty na kontakty z Niemcami,
a w muzeum miewał gości z obu stron granicy.
Minęło już pięć lat od podpisania przez kanclerza
Niemiec Willy Brandta układu o normalizacji stosunków między RFN a Polską, po obu stronach żywa
była pamięć gestu kanclerza, który w Warszawie
uklęknął przed pomnikiem Ofiar Getta.
Zdzisława Linowskiego zaskoczyła nie tyle wizyta,
co prośba gości: eleganckiego, wysokiego mężczyzny
i jego niezwykle sympatycznej żony. Szukali oni dojścia
do władz miasta, aby do Gorzowa przenieść to, co
geboren. Mit 15 Jahren, am 30. Januar 1945, hat
sie mit ihren Eltern die Stadt ihrer Kindheit für
immer verlassen. Zum ersten Mal ist sie hierher
1971 zurückgekommen. Die Erinnerungen an
Landsberg und die Eindrücke von Gorzów haben
sie zum Verfassen des Buchs “Kindheitsmuster”
(1976, polnische Fassung 1981), angeregt. Dank
Christa Wolf gibt es ein literarisches Bild der
Stadt aus den letzten Tagen vor der historischen
Wende.
*
Während der ersten 30 Nachkriegsjahre galt auf
den ganzen West- und Nordgebieten Polens die folgende Parole: „Wir sind nicht an-, wir sind zurückgekommen.” Auch in Gorzów, obwohl die Stadt von
den askanischen Markgrafen 1257 gegründet wurde,
also nachdem das Gebiet Brandenburg angeschlossen worden ist. In den ersten Jahren der polnischen Verwaltung wurden die deutschen Spuren konsequent vernichtet: Der evangelische Friedhof wurde
zum Kopernikuspark, das historische Arsenal – als
Zeuge des preußischen Militarismus – niedergerissen,
die zum Ende des Krieges zerstörte Stadtmitte
bewusst mit dem Ziel wiederaufgebaut, die Spuren
der Vergangenheit zu verwischen.
*
Im Frühjahr 1976 wurde der Direktor des
Museums in Gorzów, Zdzisław Linkowski, von Hans
Beske und dessen Frau Barbara besucht. Dieser hat
sich als Vorsitzender einer Organisation vorgestellt,
die ehemalige Bewohner von Landsberg (weiter BAG,
Bundesarbeitsgemeinschaft Landsberg Warthe Stadt
und Land) vereint, und legte das erste der aus drei
Bänden bestehenden Monografie der Stadt auf den
Tisch, herausgegeben durch diese Landsmannschaft.
Zdzisław Linkowski wurde in Zbąszyń geboren
und erzogen, einer polnischen Stadt, die vor dem
Krieg direkt an der deutschen Grenze gelegen hatte.
Und obwohl ihm seine Großmutter immer wieder in
den Kopf legte: „Ein Deutscher und ein Pole können
niemals Brüder werden”, war er für Kontakte mit den
Deutschen offen, und in seinem Museum waren oft
Gäste von beiden Seiten der Grenze zu sehen.
Fünf Jahre zuvor hatte Bundeskanzler Willy
Brandt den Vertrag zur Normalisierung der Beziehungen zwischen der BRD und Polen unterzeichnet und auf beiden Seiten war die Erinnerung an die
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
93
kanclerz Brandt i premier Cyrankiewicz zrobili w stosunku do obu państw.
Linkowski zorganizował w swoim domu spotkanie państwa Beske z poetą Zdzisławem Morawskim,
wtedy najwyższym w Gorzowie autorytetem moralnym, z którym liczono się w gabinetach. Trochę
wcześniej jedyny syn Morawskiego zdecydował się
na osiedlenie w RFN, pisał listy o tamtejszych
warunkach życia. Ojciec chciałby odwiedzać syna, co
wówczas było prawie niemożliwe. Tak więc wątki
osobiste nałożyły się na wątki polityczne i rozmowa
była pełna życzliwości z obu stron. Zakłócały ją tylko
dochodzące od czasu do czasu spod stołu głuche
odgłosy uderzania dwóch drewnianych protez: Hans
Beske nosił protezę po amputacji nogi na froncie
wschodnim, a Zdzisław Morawski po wypadku
w kopalni, gdzie odpracowywał niepokorność wobec
władz socjalistycznych.
Niebawem doszło do kurtuazyjnego spotkania
w gabinetach najwyższych władz gorzowskich,
wtedy jeszcze bez zobowiązań, ale z życzliwością.
Już wcześniej Hans Beske spotykał się z biskupem
Wilhelmem Plutą, w którym jego idea zyskała zdecydowanego zwolennika. Wszak biskup Pluta należał do
najaktywniejszych rzeczników porozumienia między
Polską a Niemcami z 1965 r., w którym polscy biskupi
deklarowali: „Wybaczamy i prosimy o wybaczenie…”
*
W 1982 r. ukazał się w Herfordzie (mieście
opiekuńczym dla landsberskiego ziomkostwa) album
Wege zueinander: Landsberg (Warthe) – Gorzów
Wlkp. – Herford. I nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie udział w nim polskich twórców:
tekst napisał profesor (obecnie) Bogdan Kunicki,
zdjęcia współczesnego Gorzowa zrobił Waldemar
Kućko, wykorzystano także rysunki o mieście
Bolesława Kowalskiego i Andrzeja Gordona.
W Gorzowie zawrzało. W kręgach towarzyskich
z uznaniem mówiono o odwadze artystów, którzy
nie bali się przekazać tamtym (zachodnim) Niemcom swoich prac i współczesnego Gorzowa.
Wszystkim wydawało się, że lada chwila wybuchnie
awantura w Komitecie Wojewódzkim PZPR lub
w ratuszu. Nie wybuchła.
*
Wiosną 1983 r. jako pierwszy na doroczny zjazd
ziomków pojechał do Herfordu Zdzisław Linkowski.
94
Geste des Kanzlers lebendig, der in Warschau vor
dem Gettodenkmal niederkniete.
Zdzisław Linkowski war nicht so sehr von dem
Besuch überrascht, wie von der Bitte der Gäste: des
eleganten, groß gewachsenen Mannes und seiner
sehr sympathischen Ehefrau. Sie suchten nach
Kontakt mit den Stadtbehörden, um das nach
Gorzów zu verpflanzen, was der Bundeskanzler
Brandt und der Premierminister Cyrankiewicz auf der
Staatsebene getan haben.
Linkowski veranstaltete bei sich zu Hause ein
Treffen des Ehepaares Beske mit dem Dichter
Zdzisław Morawski, damals der höchsten moralischen Instanz in der Stadt, die sich in den politischen
Kabinetten Gehör zu verschaffen wusste. Etwas früher
hat der einzige Sohn von Morawski die Entscheidung
getroffen, sich in der BRD niederzulassen; er berichtete von den Lebensbedingungen dort. Der Vater wollte
seinen Sohn besuchen, damals ein beinahe aussichtsloses Unterfangen. So haben sich persönliche Angelegenheiten mit den politischen verflochten und das
Gespräch durch beiderseitiges Wohlwollen gekennzeichnet. Es wurde nur ab und zu durch dumpfes
Geklapper aufeinanderstoßender Holzbeine gestört:
Hans Beske musste eine Prothese tragen, nachdem
ihm ein Bein an der Ostfront amputiert worden war,
Zdzisław Morawski – nach einem Unfall in einem
Bergwerk, wo er seinen Trotz gegebüber den sozialistischen Herrschaft in Polen abarbeiten musste.
Kurz danach kam es zu Anstandsbesuchen in
den Kabinetten der höchsten Gorzower Behörden,
damals noch unverbindlich, aber mit Zuneigung.
Noch früher traf sich Hans Beske mehrmals mit
dem Bischof Wilhelm Pluta, in dem er einen entschiedenen Anhänger seiner Idee gefunden hatte.
Bischof Pluta gehörte doch zu den aktivsten
Befürwortern der Versöhnung zwischen Polen und
Deutschland, die sich 1965 in der Erklärung der polnischen Bischöfe manifestierte: „Wir vergeben und
bitten um Vergebung...“
*
Im Jahre 1982 wurde in Herford (Patenstadt der
BAG) das Bildband „Wege zueinander: Landsberg
(Warthe) – Gorzów Wlkp. – Herford” veröffentlicht.
Und es wäre vielleicht nichts Außerordentliches
daran, hätten an dem Projekt nicht auch polnische
Autoren teilgenommen: Der Text wurde von (heute)
Professor Bogdan Kunicki verfasst, die Bilder des
Niby na prywatne zaproszenie, ale musiał podpisać
stosowną deklarację gorzowskiej SB, a tam miał
wrażenie, że stale jest śledzony. Czy tak było? Dziś się
z tego śmieje, ale także twierdzi, że teczkę w IPN
z tego powodu na pewno ma. W Herfordzie poznał
wspaniałych ludzi. Z Hansem Beske blisko współpracowała Ursula Hasse-Dresing, wtedy dyrektorka
dużej, nowoczesnej szkoły zawodowej, a od śmierci
Hansa Beske w 1985 r. do dziś przewodnicząca
ziomkostwa. Duszą kontaktów na innej płaszczyźnie
okazał się Werner Siebke, opiekun landsberskiego
muzeum w Herfordzie, sponsor i organizator ogromnej ilości darów dla gorzowskich domów dziecka,
szpitali, ośrodka pomocy społecznej i wszystkich
biednych oczekujących wsparcia. W Gorzowie bardzo go lubiano, a przy okazji każdego pobytu był
życzliwie przyjmowany w ratuszu.
Z roku na rok coraz więcej landsberczan i gorzowian miało bezpośrednie kontakty.
*
W 1988 r. do gabinetu Zdzisława Linkowskiego
zawitał kolejny niespodziewany gość. Starszy pan
raczej mikrej postury, którego połowę twarzy
zasłaniały potężne, krzaczaste brwi, także przyjechał
z żoną. Jego nazwisko było dyrektorowi Linkowskiemu znane: to Kurt Scharf, biskup Berlina i Brandenburgii. W latach wojny związany był z nurtem, który
sprzeciwiał się obecności ideologii faszystowskiej
w nauce Kościoła ewangelickiego; po wojnie sygnatariusz memorandum tego Kościoła o stosunku
Niemców do wschodnich sąsiadów, w którym padły
słowa: „Prosimy o przebaczenie i modlimy się o pojednanie”; jeden z założycieli organizacji Znak Pokuty
– Służba dla Pokoju (Aktion Sühnezeichen Friedensdienste e.V.), w ramach której Kościół ewangelicki
pomagał ofiarom systemu nazistowskiego, a niemiecka młodzież pracowała w obozie zagłady
w Oświęcimiu. Ale o tych zasługach biskupa Scharfa
Zdzisław Linkowski jeszcze chyba wtedy nie
wiedział. Dla niego biskup Kurt Scharf był przede
wszystkim chrześniakiem i spadkobiercą kolekcji
Wilhelma Ogoleita, który w swoim mieszkaniu przy
dzisiejszej ulicy Sikorskiego zgromadził największy
we wschodnich Niemczech zbiór pamiątek po
Goethem i Schillerze. Pokazał więc to, co w muzeum
zdołano uchronić, bo dom z częścią kolekcji spłonął
w lipcu 1945 r. A jednak pozostało całkiem sporo. Jak
się okazało, sam Wilhelm Ogoleit wywiózł z Lands-
modernen Gorzów stammten von Waldemar Kućko,
es wurden auch Zeichnungen der Stadt von Boleslaw
Kowalski und Andrzej Gordon verwendet.
In Gorzów brodelte es. In den gesellschaftlichen
Kreisen sprach man mit Achtung über den Mut der
Künstler, die keine Angst hatten jenen (West-)
Deutschen ihre Arbeiten über das heutige Gorzów
zur Verfügung zu stellen. Alle glaubten, es würde
gleich zum Krach im Woiwodschaftskomitee der
kommunistischen Partei oder im Rathaus kommen.
Doch dazu kam es nicht.
*
Im Frühjahr 1983 war Zdzislaw Linkowski der
erste Gorzower, der an dem jährlichen Treffen der
ehemaligen Landsberger in Herford teilgenommen
hat. Er hat zwar eine private Einladung bekommen,
musste aber trotzdem eine entsprechende Erklärung
bei der Gorzower Sicherheitspolizei unterzeichnen,
und an Ort und Stelle hatte er das Gefühl, verfolgt zu
sein. Hatte er recht? Heute lacht der darüber, aber
behauptet auch, es könne bestimmt eine Akte über
ihn im Archiv der Sicherheitspolizei gefunden werden. In Herford lernte er wunderbare Menschen kennen. Mit Hans Beske arbeitete Ursula Hasse-Dresing
eng zusammen, damals Oberstudiendirektorin einer
großen, modernen Fachhochschule, und seit dem
Tod von Hans Beske im Jahre 1985 Vorsitzende der
BAG. Als wahre Seele der Kontakte auf einer anderen
Ebene erwies sich Werner Siebke, Betreuer des
Landsberger Museums in Herford, Stifter und
Veranstalter von zahlreichen Transporten mit
Geschenken für die Gorzower Kinderheime,
Krankenhäuser, sozialen Einrichtungen und alle
armen Menschen, die Unterstützung brauchten. Er
war in Gorzów sehr beliebt, und bei jedem Besuch
mit großer Zuneigung im Rathaus aufgenommen.
Jahr für Jahr pflegten immer mehr Landsberger
und Gorzower direkte Kontakte.
*
Im Jahre 1988 erschien ein weiterer unerwarteter
Gast bei Zdzislaw Linkowski. Ein älterer Herr von eher
kleiner Gestalt, dessen Gesicht zur Hälfte durch
mächtige, buschige Augenbrauen verdeckt war; auch
er kam mit seiner Frau. Doch seinen Namen kannte
Direktor Linkowski schon: Es war Kurt Scharf, der
evangelische Bischof von Berlin und Brandenburg.
Während des Zweiten Weltkrieges war er mit einer
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
95
bergu tylko dwa eksponaty: rękopis i medal, ale po
wojnie kontynuował swoją pasję i zgromadził
okazałą kolekcję. Biskup Kurt Scharf z uznaniem
kiwał głową i grzecznie dziękował.
W maju 1991 r. Zdzisław Linkowski otrzymał telefon z Berlina z prośbą, żeby możliwie szybko przyjechał do siedziby biskupa Berlina, najlepiej dużym
samochodem. Jak się okazało, zmarł biskup Scharf,
a w testamencie właśnie gorzowskiemu muzeum
zapisał całą kolekcję otrzymaną od Wilhelma
Ogoleita. Prezentacja tych zbiorów w 2000 r. była
wydarzeniem nie tylko na płaszczyźnie kulturalnej.
Pokazywano je także w Niemczech.
*
Dla landsberczyków najważniejsze było oddanie czci
bliskim pochowanym na głównym cmentarzu miasta, który w latach 70. przekształcono w park Kopernika, niszcząc przy tym wszystkie mogiły. Na
cmentarzach w wielu miastach stawały wtedy pomniki.
W październiku 1993 r. także w Gorzowie
odsłonięto taki pomnik. Na płaskim kamieniu dwujęzyczny napis głosi: „Pamięci mieszkańców naszego
miasta pochowanych na tym cmentarzu w latach
1831-1945”. Długo wtedy dyskutowano o nazwie:
Landsberg czy Gorzów. Przeszła propozycja
Zdzisława Linkowskiego, neutralna: nasze miasto –
bo wszak do 1945 r. było ono „naszym” dla landsberczan, a po 1945 jest „naszym” dla gorzowian. Uro-
96
Strömung der protestantischen Kirche verbunden,
die sich der Einbindung der nationalsozialistischen
Ideologie in die Lehre der Kirche entgegensetzte;
nach dem Krieg war er einer der Unterzeichner des
Memorandums dieser Kirche über das Verhältnis der
Deutschen zu ihren östlichen Nachbarn, in dem die
folgenden Worte zu lesen waren: „Wir bitten um
Vergebung und beten um Versöhnung“; er war auch
einer der Gründer von Aktion Sühnezeichen
Friedensdienste e. V., im Rahmen deren die evangelische Kirche den Opfern des nationalsozialistischen
Regimes Hilfe und die deutsche Jugend im
Vernichtungslager Auschwitz Arbeit leistete. Von
diesen Verdiensten des Bischofs wusste aber
Zdzislaw Linkowski damals noch nichts. Für ihn war
Bischof Kurt Scharf vor allem Taufkind und Erbe von
Wilhelm Ogoleit, der in seiner Wohnung in der heutigen ul. Sikorskiego die größte Sammlung von
Andenken an Goethe und Schiller in Ostdeutschland
angehäuft hatte. Linkowski zeigte also dem Bischof,
was fürs Museum gerettet werden konnte, denn das
Haus war mit einem Teil der Sammlung im Juli 1945
niedergebrannt. Und doch blieb noch ziemlich viel
davon. Wie es sich herausstellte, hatte Wilhelm
Ogoleit aus Landsberg nur zwei Exponate mitgenommen: ein Manuskript und eine Medaille; doch nach
dem Krieg huldigte er weiterhin seiner Leidenschaft
und war imstande, eine stattliche Kollektion zu versammeln. Bischof Kurt Scharf nickte nur immer
wieder anerkennend und bedankte sich höflich.
Im Mai 1991 bekam Zdzislaw Linkowski einen
Anruf aus Berlin mit der Bitte, möglichst schnell zum
Sitz des Bischofs zu kommen, am besten mit einem
großen Auto. Wie es sich zeigte, war Bischof Scharf
verstorben, und vererbte die ganze von Wilhelm
Ogoleit erhaltene Sammlung testamentarisch dem
Gorzower Museum. Die Vorstellung dieser
Sammlung im Jahre 2000 war ein Ereignis, und zwar
nicht nur auf der kulturellen Ebene. Sie wurde auch in
Deutschland präsentiert.
*
Das Hauptanliegen der Landsberger war, ihren
auf dem Hauptfriedhof der Stadt bestatteten
deutschen Mitbürgern zu gedenken; der Friedhof
wurde in den siebziger Jahren in den Kopernikuspark
verwandelt, alle Gräber dabei vernichtet. Auf den
Friedhöfen in zahlreichen anderen Städten errichtete
man damals Denkmäler.
czystość odsłonięcia kamienia poprzedziła pierwsza
msza ekumeniczna odprawiona w dawnym Kościele
Zgody, dziś częściej nazywanym Białym Kościołem.
Rozpoczęto ją z pewnym opóźnieniem: czekano na
prezydenta Lecha Gorywodę. Nie przyszedł. Dobrze,
że dotarł na odsłonięcie pomnika.
Ciągle nie było wiadomo, czy uznawać tych
Niemców stąd, czy lepiej nie. Wcale niemało
Polaków było przekonanych, że przyjeżdżają tylko
po to, aby się upomnieć o swoje dawne majątki,
a przede wszystkim, by zakwestionować granicę.
I co wtedy będzie z nami? – pytali.
*
21 listopada 1995 r. w Gorzowie prezydenci
miast: Herfordu – Gerard Klippstein i Gorzowa Wlkp.
– Henryk Maciej Woźniak podpisali umowę o współpracy. Był to kolejny dowód akceptacji działań landsberczan, teraz także ich opiekunów jako miasta
partnerskiego dla Gorzowa. Związki się zacieśniały.
Prezydent Wodniak, jako pierwszy przedstawiciel
gorzowskich władz, został zaproszony na zjazd
landsberczyków do Herfordu. Odtąd w kolejnych
zjazdach zawsze będą uczestniczyć przedstawiciele
gorzowskiego samorządu, a kilka zjazdów odbyło się
w Gorzowie.
*
Zbliżał się rok 1997, a z nim jubileusz 740-lecia
miasta. Może nie tak okrągły, ale ważny, bo obchodzony w nowych warunkach obopólnej akceptacji
dawnych i obecnych mieszkańców miasta. Landsberczanie zaproponowali z tej okazji odtworzenie figur
z pomnika na Starym Rynku, które pod koniec wojny
zdemontowano i prawdopodobnie przetopiono na
pociski.
Pomnik ten ufundował miastu jeden z twórców
przemysłowej prosperity Landsbergu w XIX wieku,
Johann Goetlieb Paucksch. W 80 urodziny „swemu
umiłowanemu miastu” dał 10 tys. marek w złocie na
postawienie fontanny na Starym Rynku, w miejscu,
gdzie – jak napisał – „stał kiedyś sławny ratusz,
w którym składałem ślubowanie obywatelskie i gdzie
stawiałem moje pierwsze kroki w działalności
obywatelskiej”. W 1897 r. odsłonięto fontannę
z kompozycją rzeźbiarską Cuno von Uechtritza
symbolizującą rzekę Wartę i zajęcia mieszkańców.
Po wojnie pozostał tylko cokół z piaskowca.
Z inicjatywy Wernera Siebke postanowiono, że w sto
Im Oktober 1993 wurde auch in Gorzów ein
Denkmal enthüllt. Da gibt es einen flachen Stein mit
einer Aufschrift in zwei Sprachen: „Zum Andenken
an die Bewohner unserer Stadt, die auf diesem
Friedhof in den Jahren 1831-1945 bestattet wurden“.
Lange dauerten damals Diskussione, mit welchem
Namen soll die Stadt bezeichnet werden: Landsberg
oder Gorzów? Durchsetzen konnte sich der neutrale
Vorschlag von Zdzislaw Linkowski: „unsere Stadt“ –
denn bis 1945 war das „unsere Stadt“ für die
Landsberger, nach 1945 ist es schon „unsere Stadt“
für die Gorzower. Der feierlichen Enthüllung des
Steines ging der erste ökumenische Gottesdienst in
der ehemaligen Konkordienkirche voran, heute im
Volksmund als die „Weiße Kirche“ bekannt. Er
begann mit einer Verzögerung: Man wartete auf den
Stadtpräsidenten Lech Gorywoda. Er kam nicht. Gut,
dass er es zur Enthüllung schaffte.
Man wusste es immer noch nicht so richtig:
Sollte man diese Deutschen von hier anerkennen,
oder lieber nicht? Nicht wenige Polen waren fest
davon überzeugt, dass sie nur nach Polen kommen,
um ihr ehemaliges Vermögen zurückzufordern, und
vor allem, um die Staatsgrenze in Frage zu stellen.
Was machen wir dann? – fragten sie sich.
*
Am 21. November 1995 unterzeichneten der
Bürgermeister von Herford, Gerald Klippstein, und
der Stadtpräsident von Gorzów, Henryk Maciej
Woźniak, einen Vertrag über Zusammenarbeit. Es
war ein weiterer Beweis, dass nicht nur die Arbeit der
Landsberger auf Anerkennung stößt, sondern auch
die ihrer Patenstadt, die von nun an eine der
Partnerstädte von Gorzów wurde. Die Beziehungen
wurden immer enger. Stadtpräsident Woźniak wurde
als erster offizieller Vertreter von Gorzów zur
jährlichen Tagung der Landsberger nach Herford eingeladen. Von nun an werden Mitarbeiter der
Gorzower Selbstverwaltung oder andere Vertreter
der Stadt an jedem solchen Treffen teilnehmen.
Mehrere Veranstaltungen fanden sogar in Gorzów
statt, darunter 2007, als die Stadt zum 750. Jubiläum
wohl von alle lebenden Landsbergern besucht
wurde.
*
Es näherte sich das Jahr 1997, und das 740.
Jubiläum der Stadt. Kein so rundes Jubiläum, doch
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
97
lat później figury wrócą na swoje miejsce. Landsberczycy uzbierali 120 tysięcy marek na odtworzenie
figur z brązu, a ich wykonanie powierzyli gorzowskiej
rzeźbiarce Zofii Bilińskiej. Trudne to było zadanie, ale
artystka wywiązała się z niego świetnie. Centralną
postacią jest kobieta niosąca na koromysłach wodę
w wiadrach, która symbolizowała codzienny trud
mieszkańców Landsbergu oraz rzekę Wartę. Bilińska
– za zgodą fundatorów – nadała jej bardziej słowiańskie rysy twarzy. Niżej siedzi troje dzieci z rekwizytami
przywołującymi landsberskie firmy: budowy maszyn,
produkcji sieci i stocznię.
2 lipca 1997 r. do Gorzowa przyjechało ponad
tysiąc landsberczan. Żar lał się z nieba, gdy co najmniej drugie tyle gorzowian czekało na zakończenie
nabożeństwa w katedrze i odsłonięcie pomnika.
Pierwsze po wojnie ekumeniczne nabożeństwo
w katedrze odprawiali biskup Adam Dyczkowski
i pastor prof. Ulrich Luck, landsberczyk, syn cenionego
piekarza z Zawarcia, uznany biblista i judaista,
emerytowany profesor Uniwersytetu w Kilonii. To on
tak rozpoczął swoje kazanie: „Droga wspólnoto, bo
przecież jesteśmy wspólnotą. (…) Wszyscy przyznajemy się do historii tego miasta, która zaczęła się
w 1257 roku, ale dla jednych wcale nie skończyła się
98
wichtig, denn unter neuen Umständen begangen,
bei gegenseitiger Akzeptanz der ehemaligen und
heutigen Bewohner der Stadt. Die Landsberger
schlugen vor, die Figuren der Skulptur auf dem Alten
Markt wiederherzustellen, die gegen das Ende des
Krieges auseinandergenommen wurde und
wahrscheinlich in Geschosse umgeschmolzen.
Jene Skulptur wurde für die Stadt von Johann
Gottlieb Pauksch gestiftet, einem von jenen Bürgern,
die am meisten zur Blütezeit von Landsberg im
19. Jahrhundert beigetragen haben. Zu seinem 80.
Geburtstag überreichte er „seiner beliebten Stadt“
10.000 Reichsmark in Gold, damit auf dem Alten
Markt ein Brunnen errichtet würde, und zwar an der
Stelle, an der, wie er schrieb, „einst das berühmte
Rathaus stand, in dem ich mein Bürgergelöbnis
abgegeben hatte und meine ersten Schritte in der
öffentlichen Arbeit getan“. Im Jahre 1897 wurde der
Brunnen mit einer Skulptur von Cuno von Uechtritz
enthüllt, die den Fluss Warthe und die Beschäftigungen der Stadtbewohner abbildete.
Nach dem Krieg blieb nur noch der Untersatz aus
Sandstein stehen. Auf Veranlassung von Werner
Siebke wurde die Entscheidung getroffen: Die
Figuren sollten ein Jahrhundert später auf ihren Platz
zurückkommen. Die Landsberger sammelten
120.000 DM, um die Bronzeskulptur wiederherzustellen, und beauftragten damit die Gorzower
Bildhauerin Zofia Bilińska. Es war eine schwierige
Aufgabe, mit der aber die Künstlerin ausgezeichnet
zurechtgekommen ist. Die Hauptfigur ist eine Frau,
die zwei Eimer Wasser mit einem Tragjoch trägt, ein
Symbol für die täglichen Mühen der Stadtbewohner
und für die Warthe. In Übereinstimmung mit den
Stiftern gab Bilińska der Frau slawische Gesichtszüge.
Unten sitzen drei Kinder mit Requisiten, die an große
Landsberger Firmen erinnern sollen: Maschinenfabrik, Netzfabrik und Werft.
Mehr als 1000 ehemalige Landsberger sind am
2. Juli 1997 nach Gorzów gekommen. Es herrschte
glühende Hitze, als eine wenigstens genauso große
Gruppe von Gorzowern auf das Ende des Gottesdienstes in der Marienkirche und die Enthüllung
der Skulptur wartete. Diesen ersten nach dem Krieg
ökumenischen Gottesdienst in der Marienkirche
haben Bischof Adam Dyczkowski und Pastor
Professor Ulrich Luck abgehalten, ein Landsberger,
Sohn eines hoch geschätzten Beckers aus der
Brückenvorstadt, ein angesehener Bibelforscher und
w 1945 r., a dla drugich wcale nie zaczęła się dopiero
z końcem wojny.”
Rzeźby na fontannie odsłonili przewodnicząca
BAG Ursula Hasse-Dresing i prezydent Henryk Maciej
Woźniak. Pani Ursula w imieniu wszystkich landsberczyków powiedziała: „Zniknięcie fontanny stało się
dla nas symbolem utraty ojczyzny. Teraz wróciła na
swoje miejsce. Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją
kochali.”
Jako pierwszy umoczył rękę w wodzie fontanny
wnuk fundatora Eberhard Paucksch. W 2002 r. odbył
się w Gorzowie zjazd rodziny Pauckschów, w którym
wzięło udział ok. 30 potomków fundatora z piątego
i szóstego pokolenia. Dla gorzowian fontanna ta jest
„Fontanną Pauckscha”, choć wcześniej tak jej nie
nazywano.
*
Jednym z najtrudniejszych problemów było
nazwanie 30 stycznia 1945 r. i jego rocznic w kolejnych latach, jako że to ważny dzień zarówno dla
niemieckiej, jak i polskiej historii miasta. Na pewno
nie był to dzień wyzwolenia, jak przez wiele lat głosiła
propaganda. Termin wymyślił Zdzisław Linkowski.
W jego koncepcji 30 stycznia (data gremialnego
wyjazdu Niemców) winien być obchodzony jako
Dzień Pamięci, a 31 stycznia (data zajęcia miasta
przez Armię Czerwoną) jako Dzień Pojednania. Życie
przyniosło połączenie.
Od 1995 r. 30 stycznia w Gorzowie jest obchodzony jako Dzień Pamięci i Pojednania, zawsze z udziałem landsberczan. Miasto udekorowane jest flagami
państwowymi i miejskimi, program obejmuje: nabożeństwo ekumeniczne, złożenie kwiatów na cmentarzu pod pomnikami niemieckich i polskich ofiar
wojny, od trzech lat także uderzenie w Dzwon Pokoju
Kenner der jüdischen Kultur, Professor a. D. der
Universität zu Kiel. So leitete er seine Predigt ein:
„Liebe Gemeinde! (...) Wir sind eine Gemeinde. (…)
Wir bekennen uns zur Geschichte dieser Stadt (...),
die 1257 angefangen hat (...) Eine Geschichte, die für
die einen 1945 nicht aufgehört und für die anderen
1945 nicht erst begonnen hat.“
Die Figuren auf dem Brunnen wurden von der
Vorsitzenden der BAG, Ursula Hasse-Dresing, und
dem Stadtpräsidenten Henryk Maciej Woźniak
enthüllt. Im Namen aller Landsberger sagte Frau
Hasse-Dresing: „Das Verschwinden des Brunnens
wurde uns zum Symbol für den Verlust der Heimat.
Jetzt ist er zurück. Lieben Sie ihn so, wie wir ihn
geliebt haben.“
Als Erster durfte Eberhard Pauksch, ein
Enkelsohn des Stifters, seine Hand mit dem Wasser
des Brunnens befeuchten. Im Jahre 2002 fand in
Gorzów eine Zusammenkunft der Familie Pauksch
statt, an der etwa 30 Nachkommen des Stifters in
fünfter und sechster Generation teilnahmen. Für die
Gorzower gilt der Brunnen heute wieder als
„Paukschbrunnen“, auch wenn er früher so nicht
genannt wurde.
*
Besonders schwer war es, den Namen für den
30. Januar 1945 und seine Jahrestage zu finden, da er
sowohl für die deutsche, als auch für die polnische
Geschichte der Stadt von großer Bedeutung war.
Bestimmt war es kein Befreihungstag, wie es jahrelang von der Propaganda verkündet war. Der neue
Name stammt von Zdzislaw Linkowski. Nach seinem
Konzept sollte der 30. Januar (der Tag des Massenaufbruchs der Deutschen) als „derGedenktag”,
der 31. Januar (an dem die Stadt von der Roten
Armee besetzt wurde) als „der Tag der Versöhnung”
begangen werden. Letzten Endes hat man die beiden
Namen zusammengeführt.
Seit 1995 wird der 30. Januar in Gorzów als
Gedenk- und Versöhnungstag begangen, immer
unter Anwesenheit der Landsberger. Die Stadt wird
mit Staats- und Stadtfahnen geschmückt, und das
Programm umfasst immer: einen ökumenischen
Gottesdienst, Blumenlegung auf dem Friedhof und
an die Denkmäler der deutschen und polnischen
Kriegsopfer, seit drei Jahren auch einen Anschlag der
Friedensglocke; es wird auch auf unterschiedliche Art
und Weise den ehemaligen Bewohnern der Stadt
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
99
oraz upamiętnienie w różnej formie zasłużonych
dawnych mieszkańców miasta. Były wystawy, np.
malarstwa Ernsta Henselera lub pamiątek wywiezionych z Landsbergu i przywiezionych do Gorzowa,
było odsłonięcie pamiątkowych tablic bądź pomników, np. Maxa Bahra lub pochowanych w zbiorowej
mogile szczątków zmarłych z dawnego cmentarza,
było nadanie Domowi Pomocy Społecznej imienia
Marie Juchacz, cenionej działaczki SDP rodem
z Landsbergu, były koncerty z udziałem polskich
i niemieckich wykonawców, a na jednym po raz
pierwszy wykonano marsze Carla Teike, niemieckiego kompozytora mieszkającego w Landsbergu.
*
31 stycznia 2006 r. do gorzowskiego ratusza
zaproszeni zostali dawni mieszkańcy Landsbergu i po
raz pierwszy także przedstawiciele organizacji
zrzeszających dawnych mieszkańców ziem wschodnich. O takim spotkaniu od dawna marzyła Christa
Grueling, z domu Lucke, teraz wiceprzewodnicząca
BAG. Opisał je Dieter Ehrhardt we wstępie do
pamiętnika Landsberg nad Wartą i ja: „Było to
wzruszające spotkanie Polaków i Niemców. Udało się
je zorganizować tylko dlatego, że obie strony
przezwyciężyły obawę przed nieznanym. (…) Rozejrzałem się po sali i poczułem jakiś intymny związek
ze wszystkimi czterdziestoma obecnymi osobami.
Poruszającym przeżyciem było dla mnie poznanie
dwóch Polaków z Wilna. (…) Już na tym pierwszym
spotkaniu pojawiły się nowe wątki i wspólne pomysły
działań dla dobra miasta”.
Od trzech lat do udziału w obchodach Dnia
Pamięci i Pojednania zapraszani są także przedstawiciele stowarzyszeń kresowych działających w Gorzowie. Dla nich Pamięć i Pojednanie są równie ważne.
100
gedenkt. Es gibt Ausstellungen, zum Beispiel der
Malerei von Ernst Henseler, von Gegenständen, die
die Deutschen als Andenken aus Landsberg
mitgenommen oder die Polen nach Gorzów mitgebracht hatten; es wurden Gedenktafeln und
Denkmäler enthüllt, etwa von Max Bahr, oder für die
in einem Massengrab bestatteten Gebeine aus dem
ehemaligen Friedhof; der Sozialhilfestation wurde
der Name Marie Juchacz verliehen, einer angesehenen SPD-Politikerin, die in Landsberg geboren
wurde; es gab Konzerte deutscher und polnischer
Musiker, und bei einem wurde zum ersten Mal
Marschmusik von Carl Teike dargeboten, einem
deutschen Komponisten, der in Landsberg lebte.
*
Am 31. Januar 2006 wurden ins Gorzower
Rathaus die ehemaligen Einwohner von Landsberg
eingeladen, und mit ihnen zum ersten Mal auch
Vertreter der Organisationen von Bewohnern der
ehemaligen polnischen Ostgebiete. Ein solches
Treffen hat sich seit Langem Christa Greuling
erträumt, geboren Luck, jetzt stellvertretende
Vorsitzende der BAG. So wurde es von Dieter
Ehrhardt im Vorwort seiner Memoiren „Landsberg an
der Warthe und ich“ beschrieben: „Es war eine
ergreifende Begegnung zwischen Polen und
Deutschen. Sie konnte nur deswegen verwirklicht
werden, weil beide Seiten in zwei Jahren die Scheu
vor dem Unbekannten überwunden hatten. (…) Ich
sah mich im Saal um und empfand eine stumme und
stille Zugehörigkeit zu allen vierzig Anwesenden. Es
war bewegend, zwei polnische Freunde aus dem
litauischen Wilna zu erleben. (…) Schon auf diesem
Treffen [wurden] neue Fäden geknüpft und neue
gemeinsame Anstrengungen zum Wohle Gorzows
angedacht.“
Seit drei Jahren werden auch Vertreter von
Organisationen der Bewohner ehemaliger ostpolnischer Gebiete zum gemeinsamen Begehen des Gedenk- und Versöhnungstages eingeladen. Für sie sind
das Gedenken und die Versöhnung auch sehr wichtig.
*
Am 2. September 2006, zum Jahrestag des
Ausbruchs des Zweiten Weltkrieges, wurde in
Gorzów ein weiteres gemeinsames Werk der Gorzower und der Landsberger enthüllt: die Friedensglocke. Mit diesem Akt leitete man die Feierlichkeiten
*
2 września 2006 r., w rocznicę wybuchu II wojny
światowej, odsłonięto kolejne wspólne przedsięwzięcie gorzowian i landsberczan – Dzwon Pokoju.
Tym aktem rozpoczęto obchody 750-lecia miasta,
którego kulminacja przypadła na 2 lipca 2007 r.
Wcześniej miejscowe media informowały o każdym
kroku w procesie budowy dzwonu i dzwonnicy.
Pomysł wyszedł od prezydenta Tadeusza Jędrzejczaka,
a landsberczycy go w pełni zaakceptowali. Miał
nawiązywać do Dzwonów Pokoju w Filadelfii,
Hiroszimie, Nowym Jorku. Landsberczycy zebrali na
dzwon 20 tys. euro. Miasto zbudowało dzwonnicę
i otoczenie. Na czaszy dzwonu od strony placu Grunwaldzkiego znajduje się słowo „Pokój” po polsku,
niemiecku i po łacinie (Pokój – Pax – Frieden), a od
strony ul. Dąbrowskiego napis: „Landsberg A. D. Warthe
– Gorzów Wielkopolski 1257-2007”. Dzwon wydaje
dźwięk „F”, jak Frieden, czyli Pokój. Na dzwonnicy
znajduje się dwujęzyczna tablica z dwuwierszem
Fryderyka Schillera: „Niech radością miasta będzie /
Pokój jego pierwszym dźwiękom.”
Był spokojny wieczór wczesnej jesieni. Ciepło.
Plac Grunwaldzki szczelnie wypełniony. Orkiestra gra
mazura z Halki i Alte Kameraden – znany w świecie
marsz Carla Teike. Przemówienia, których tłumaczone teksty dobrze widoczne są na dużych
ekranach, o tym, że pokój jest najważniejszy.
I o mieście, które łączy dawnych i obecnych
mieszkańców. Starsi i dzieci. Władza i zwykli ludzie.
Wszyscy czekają na pierwszy głos dzwonu. Dzwon
jest zamocowany na sztywno, zaś dźwięk wzbudza
się przez rozkołysanie jego serca. Linę trzymają
zum 750. Jubiläum der Stadt ein, die ihren Höhepunkt am 2. Juli 2007 erreichten. Die lokalen Medien
hatten Schritt für Schritt vom Bau der Glocke und des
Glockenturms berichtet. Die Idee stammte vom
Stadtpräsidenten Tadeusz Jędrzejczak, die Landsberger haben sie vollständig angenommen. Sie sollte an
die Friedensglocken in Philadelphia, Hiroshima und
New York anknüpfen. Die Landsberger haben 20.000
Euro für die Glocke gesammelt. Die Stadt hat den
Glockenturm errichtet und die Umgebung vorbereitet.
An der Glockenschale wurde von der Seite des Plac
Grunwaldzki das Wort „Frieden“ auf Polnisch, Deutsch
und Lateinisch eingraviert (Pokój – Pax – Frieden), von
der Seite der ul. Dąbrowskiego – die Namen der
Stadt: „Landsberg a. d. Warthe – Gorzów Wielkopolski
1257– 2007”. Die Glocke lautet mit „F“, wie Frieden.
An dem Glockenturm findet man eine Tafel mit dem
Auszug aus einem Gedicht von Friedrich Schiller:
„Freude dieser Stadt bedeute, Friede sei ihr erst Geläute.”
Es war ein ruhiger Abend im Frühherbst. Warm.
Auf dem plac Grunwaldzki Mensch an Mensch. Das
Orchester spielt eine Mazurka aus der polnischen
Oper „Halka“ und „Alte Kameraden“, den weltbekannten Marsch von Carl Teike. Anreden, deren
Übersetzungen gut auf großen Bildschirmen zu
sehen sind, dass der Frieden am wichtigsten sei. Und
über die Stadt, die ihre ehemaligen und heutigen
Einwohner verbindet. Ältere Menschen und Kinder.
Vertreter der Behörden und einfache Menschen. Alle
warten auf den ersten Anschlag. Die Glocke hängt
starr, sie wird durch Hin- und Herschwingen ihres
Schwengels zum Lauten gebracht. Der Stadtpräsident Tadeusz Jędrzejczak und die Vorsitzende
der BAG, Ursula Hasse-Dresing, greifen nach der
Schnur. Endlich ist es soweit. Die Glocke ist laut, man
kann sie wohl in der ganzen Stadt hören. Und soll es
auch die ganze Welt sein.
Zur gleichen Zeit wird in der polnischen Presse
mit der kurz davor in Berlin eröffneten Ausstellung zu
den Vertreibungen abgerechnet. Diejenigen, die sie
gesehen haben, behaupten, sie sei ausgewogen
gewesen. Die Politik handelt aber nach anderen
Gesetzen. Die Regierung Jarosław Kaczyński strebt
eine Modifizierung der Beziehungen zwischen
Deutschland und Polen an. In Gorzów inzwischen...
*
Das Konzept des Films „Erinnerungen aus der
Stadt L.“ ist einfach: Ältere Menschen erzählen von
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
101
razem prezydent Tadeusz Jędrzejczak i szefowa BAG
Ursula Hasse-Dresing. Wreszcie jest. Niesie się szeroko, słychać go chyba w całym mieście. Niech jego
dźwięk idzie na cały świat.
W tym samym okresie w polskiej prasie trwa
rozrachunek z otwartą nieco wcześniej w Berlinie
wystawą o wypędzeniach. Ci, którzy ją widzieli,
twierdzą, że była w pełni wyważona. Ale polityka
rządzi się innymi prawami. Rząd Jarosława
Kaczyńskiego dąży do weryfikacji relacji między
Polską a Niemcami. Tymczasem w Gorzowie…
*
Film Wspomnienia z miasta L. jest prosty
w pomyśle: starsi ludzie opowiadają o swoim
szczęśliwym dzieciństwie. Każde dzieciństwo jest
szczęśliwe, gdy dzieci otoczone są miłością rodziców
i mają poczucie bezpieczeństwa. Bohaterami filmu są
dawni mieszkańcy Landsbergu i najbliższych okolic.
Film zrobili gorzowianie: Monika Kowalska, Grzegorz
Kowalski i Zbigniew Sejwa. Szczęśliwe dzieciństwo
bohaterów filmu zostało dramatycznie przerwane
przez wkroczenie do miasta Armii Czerwonej, co dla
nich wiązało się z koniecznością wyjazdu na zawsze
z miejsc rodzinnych. Dzieci nie zajmowały się polityką, a przecież to polityka zdecydowała o zawaleniu
się ich świata. Film podkreślał potrzebę spojrzenia na
dawnych mieszkańców miasta jak na ludzi skrzywdzonych przez historię.
*
Dieter Ehrhardt wyjechał z rodziną 30 stycznia
1945 r., gdy miał niespełna 11 lat. W pamiętniku
napisał: „Pierwsze 30 lat było dla mnie naprawdę
straszne. W swojej własnej ojczyźnie czułem się
obco. Jak wielu innych uchodźców wzrastałem
w poczuciu wykluczenia, ze świadomością, że nie
należę do tutejszych.”
Skończył prawo, przez wiele lat pracował
w agendach ONZ na całym świecie. Do Gorzowa
powrócił równo 50 lat po wyjeździe. W pamiętniku
pisze: „Odkryłem w sobie nowe pragnienie poznania
starego Landsbergu, ale to pragnienie tylko Gorzów
mógł spełnić. (…) Ciężar, który czułem na plecach
przez pierwsze 30 lat, zniknął. Dzięki ubogacającym
i radosnym spotkaniom i rozmowom z wieloma
gorzowianami odczułem wyzwolenie, które wydało
się nieosiągalne. Wszystko to jest czymś więcej niż
tylko świtem nowego początku.”
102
ihrer glücklichen Kindheit. Denn jede Kindheit ist
glücklich, wenn die Kinder von der Liebe ihrer Eltern
umgeben sind uns das Gefühl der Geborgenheit
genießen. Protagonisten dieses Filmes sind ehemalige Einwohner von Landsberg und Umgebung. Er
wurde von einer Gorzowerin und zwei Gorzowern
gedreht: Monika Kowalska, Grzegorz Kowalski und
Zbigniew Sejwa. Die glückliche Kindheit wurde auf
dramatische Weise durch den Einmarsch der Roten
Armee in die Stadt unterbrochen, für die Kinder hieß
es, dass sie ihre Heimat für immer verlassen müssen.
Die Kinder interessierten sich nicht für die Politik,
doch die Politik hat ihre Welt zusammenbrechen
lassen. Im Film wird betont, dass die ehemaligen
Einwohner der Stadt Opfer der Geschichte sind und
so betrachtet werden sollen.
*
Dieter Ehrhardt verließ Landsberg am 30. Januar
1945, keine 11 Jahre alt. In seinen Memoiren schreibt
er: „In Deutschland waren die ersten 30 Jahre die
schlimmsten. In meinem Vaterland empfand ich
mich als fremd und wuchs wie viele andere Flüchtlinge auf mit dem Gefühl, ich sei ausgegrenzt und
gehörte nicht zu den einheimischen Landsleuten.“
Er hat Jura abgeschlossen und viele Jahre lang bei
unterschiedlichen Behörden der UNO auf der ganzen
Welt gearbeitet. Gorzów besuchte er genau 50 Jahre
nach seiner Ausreise. So schreibt er in seinen
Memoiren: „Ich entdeckte neues Verlangen nach
dem alten Landsberg - und es war ein Verlangen, das
Gorzów erfüllen konnte. (…) Das Gewicht, das in den
ersten 30 Jahren auf meine Schultern gedrückt hat,
ist verschwunden. Dank der belohnenden und
beglückenden Begegnungen und Gespräche, die ich
inzwischen mit so vielen Gorzowern hatte, hat eine
innere Befreiung stattgefunden, die ich nicht für
möglich gehalten habe. Das Ganze ist mehr als die
Morgenröte eines Neubeginns.”
*
Beim letzten Gedenk- und Versöhnungstag, am
30. Januar 2009, wurden Josef Emil (Vater) und
Woldemar (Sohn) Nürnberger geehrt, Schriftsteller,
die in der deutschen Literatur den Klassizismus
(Vater) und die Romantik (Sohn) vertraten. Im
Institut für Geisteswissenschaften der Staatlichen
Fachhochschule fand eine wissenschaftliche Konferenz statt, dann wurde in der ul. Łokietka 11, wo die
*
Podczas ostatniego Dnia Pamięci i Pojednania,
30 stycznia 2009 r. honorowano Josefa Emila (ojca)
i Woldemara (syna) Nürnbergerów, pisarzy w literaturze niemieckiej reprezentujących klasycyzm
(ojciec) i romantyzm (syn). W Instytucie Humanistycznym PWSZ odbyła się sesja naukowa, potem
na budynku przy ul. Łokietka 11, gdzie mieszkali,
odsłonięto tablicę. Josef Emil Nürnberger wzniósł ten
dom w latach 20. XIX wieku daleko poza murami
miasta, z widokiem na łąki nadwarciańskie i rozlewiska Kłodawki. Nadał mu nazwę „Zacisze”
(Stilleben). Dziś jest to ścisłe centrum miasta. Po
śmierci Woldemara w 1869 r. dom przejęło stowarzyszenie dobroczynne, które tam prowadziło wiele
akcji. Po wojnie dom upaństwowiono, ale siedzibę
tam miały także instytucje społeczne. W 1997 r.
wrócił w ewangelickie ręce. Przed wojną na murze
tego domu umiejscowiono tablicę upamiętniającą
ojca i syna Nürnbergerów. Nie przetrwała powojennych lat, więc landsberczycy i Kościół ewangelicki
ufundowali nową, teraz dwujęzyczną. Odsłonili ją
Ursula Hasse-Dresing i pastor Mirosław Wola, proboszcz parafii ewangelicko-augsburskiej w Gorzowie.
*
Po odsłonięciu Dzwonu Pokoju Zbigniew
Czarnuch, regionalista z Witnicy, zgłosił inicjatywę
zorganizowania w Gorzowie spotkania przedstawicieli miast polskich o niemieckich korzeniach, by
podzielić się formami współpracy z dawnymi ich
mieszkańcami. Choć już określono termin i znaleziono fundusze, atmosfera polityczna nie sprzyjała tej
idei. Prezydenci, burmistrzowie i wójtowie, mimo że
samorządowi, rezygnowali z udziału w konferencji.
Minęły dwa lata. Zmienił się klimat polityczny.
Kolejny Dzień Pamięci i Pojednania, w 2010 roku,
będzie poświęcony właśnie przypomnieniu historii
kontaktów gorzowian i landsberczyków jako modelowemu przykładowi współdziałania. Planuje się
zaproszenie samorządowców z innych miast.
beiden gewohnt hatten, eine Gedenktafel enthüllt.
Josef Emil Nürnberger hatte dieses Haus in den
zwanziger Jahren des 19. Jahrhunderts errichtet, weit
hinter der Stadtmauer, mit Blick auf das Wartebruch
und das Überschwemmungsgebiet der Kladow. Er
verlieh ihm den Namen Stillleben. Heute liegt es im
Stadtzentrum. Nach Woldemars Tot im Jahre 1869
wurde das Haus von einem Wohltätigkeitsverein
übernommen, der dort zahlreiche Veranstaltungen
durchgeführt hat. Nach dem Krieg wurde das
Gebäude verstaatlicht, aber auch dann hatten dort
Wohltätigkeitseinrichtungen ihren Sitz. Im Jahre 1997
kehrte es in protestantische Hände zurück. Vor dem
Krieg wurde an der Wand dieses Hauses eine
Gedenktafel zur Ehrung des Vaters und des Sohnes
Nürnberger angebracht. Sie konnte über den Krieg
hinaus nicht gerettet werden, deswegen haben jetzt
die Landsberger und die evangelische Kirche eine
neue, jetzt zweisprachige Tafel gestiftet. Enthüllt
wurde sie von Ursula Hasse-Dresing und Pastor
Mirosław Wola, dem Pfarrer der Pfarrei der
Evangelischen Kirche Augsburger Bekenntnisses in
Gorzów.
*
Nach der Enthüllung der Friedensglocke hat
Zbigniew Czarnuch, ein Regionalhistoriker aus
Witnica, vorgeschlagen, in Gorzów ein Treffen von
Vertretern polnischer, aber ehemalig deutscher
Städte zu organisieren, um Erfahrungen aus der
Zusammenarbeit mit den ehemaligen Einwohnern
auszutauschen. Der Termin wurde festgelegt, die
Gelder wurden gefunden, aber die politische
Atmosphäre begünstigte eine solche Initiative nicht.
Staatspräsidenten, Bürgermeister und Ortsvorsteher,
auch wenn sie nur Selbstverwaltungen vertreten
haben, haben ihre Teilnahme abgesagt.
Zwei Jahre sind ins Land gegangen. Das politische Klima hat sich verwandelt. Der nächste Gedenkund Versöhnungstag, 2010, wird der Geschichte der
Kontakte zwischen den Gorzowern und den
Landsbergern gewidmet, als einem Musterbeispiel
für diese Art Kooperation. Es ist geplant, Vertreter
von Selbstverwaltungen aus anderen Städten einzuladen.
Übersetzung vom Grzegorz Kowalski
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
103
Woldemar Nürnberger
Das Lied von der Frau Warthe.
Eine Romanze
»So bist Du jetzt denn meine süße Braut,
Und, hoff ich, bald sind Beide wir getraut;
Doch leider sind wir gar so schmerzlich arm,
So arm, so dürftig, daß es Gott erbarm.
Sie sagen ja: ’s ist eine gute Frau,
Wohl ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Die polnische Frau Warthe.
Ein Kleinod gar zu gerne gäb’ ich Dir
Zu Deines weichen Busens holder Zier;
Wohl eine Perlenschnur, wohl einen Reif,
Für Deine Stirne einen güldnen Streif.
Sie sagen ja: ’s ist eine gute Frau,
Die drunten wohnet in des Stromes Blau,
Die polnische Frau Warthe.«
Das süße Mädchen spricht: »Auch ich gar gern
Brächt wohl ein Angebinde meinem Herrn,
Und knüpfte, hätt’ ich’s, ihm ans Wehrgehenk
Den schärfsten Dolch, den blanksten, zum Geschenk.
Sie sagen ja: ’s ist eine gute Frau,
Gar ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Die polnische Frau Warthe.
Wie wär es denn, wir gingen beide hin
Und griffen mit vertrauungsvollem Sinn
In’s Wasser tief, vielleicht, daß sie was giebt
Dem armen Paar, das sich so innig liebt.
Sie sagen ja: ’s ist eine gute Frau,
Die drunten wohnet in des Stromes Blau,
Die polnische Frau Warthe.«
104
Woldemar Nürnberger
Er wohl spricht: »Ja;« und als im Dämmergold
Der Strom die blauen Wogen milde rollt,
Da steigen sie in einen Nachen ein,
Der Jüngling mit dem bleichen Mädchen sein.
Denn, sagen sie: ’s ist eine gute Frau,
Gar ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Die polnische Frau Warthe.
Der Jüngling faßt mit seiner starken Hand
Das Ruderholz, und löst den Kahn vom Strand.
»Schau dort,« spricht sie, »die dunkle Purpurgluth,
Es ist, als wär in diesem Wasser Blut.«
»Hab’ keine Furcht! ’s ist eine gute Frau,
Die drunten in des tiefen Stromes Blau,
Die polnische Frau Warthe.«
Es wollt’ der Knabe nun der erste sein,
Er griff geschloss’nen Auges wohl hinein
Tief in die Fluth: »Ha!« rief er jauchzend aus,
»Sie hatten Recht, wir zieh’n beschenkt nach Haus,
Es ist wahrhaftig eine gute Frau,
Gar ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Die polnische Frau Warthe.
Sieh dieser Perlen dreigewund’nes Band,
Das legt die gute Frau mir in die Hand,
Wie schimmert das so mild und bläulich licht,
Hold schmückt es Dich, schön steht Dir’s zu Gesicht.
Beim höchsten Gott! ’s ist eine gute Frau,
Die drunten wohnet in des Stromes Blau,
Die polnische Frau Warthe.«
»Nun ich.« Und zitternd faßt die Maid hinein;
»Ich hab’ schon was, o trauter Knabe mein,
Sieh her! sieh her! ein Dolch mit Silbergriff,
Ein Dolch für Dich von wasserblauem Schliff.
Ach! was bist Du für eine gute Frau,
Für ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Du polnische Frau Warthe.«
105
Woldemar Nürnberger
Wie jubeln nun die Beiden gar so laut,
Der Bräut’gam küßt vor Freuden seine Braut,
Und hätten sie nur einen Becher noch,
Sie brächten ein begeistert Lebehoch,
Ein Vivat Hoch der gar zu guten Frau,
Der drunten in des tiefen Stromes Blau,
Der polnischen Frau Warthe.
Doch plötzlich spricht die Maid: »O komm mein Knab’,
Komm Jüngling mein, nimm mir die Perlen ab,
Zu Boden drückt mich Aermste ihr Gewicht;
O komm mein Knab’, kann’s länger tragen nicht.
Wie sagen sie? ’s ist eine gute Frau,
Gar ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Die polnische Frau Warthe.«
Der Jüngling spricht: »Mein Kind und wie wird mir!
Es scheint der Dolch mir schwer zehn Centner schier;
O komm, erlöse mich vom Silbergriff,
Von dieser Höllenpein mit blankem Schliff.
Verflucht, wer sprach: es sei ’ne gute Frau,
Die drunten in des tiefen Stromes Blau,
Die polnische Frau Warthe.«
Und schwer und schwerer wird der Armen Last,
Daß auch des Kahnes Rand bald Wasser faßt,
Wie auch sich sträubt das Paar, wie’s ächzt und ringt,
Die rothe Fluth hinab sie beide schlingt.
Sie sagen ja: ’s ist eine gute Frau,
Gar ein barmherziges, mildthät’ges Weib,
Die polnische Frau Warthe.
Seht dort der Dämmersonne Purpurgluth,
Glüht’s nicht herauf, als wär im Wasser Blut?
Und in die Tiefe schaut zum andern Mal,
Zwei Leichen birgt der röthliche Krystall.
Sie sagen ja: ’s ist eine gute Frau,
Die drunten in des tiefen Stromes Blau,
Die polnische Frau Warthe.
106
Woldemar Nürnberger
Romanca o Pani Warcie
– Jesteś moją, słodka panno,
Wnet mi będziesz zaślubioną...
Dzisiaj nade wszystko pragnę
Z twych ust gasić me pragnienie.
– Jesteśmy bardzo ubodzy
Niczego nie posiadamy.
– Płoniemy spragnieni siebie.
– Boże zmiłuj się nad nami.
Mówią wokół, dobra pani
Niesie życie w swoich nurtach,
Oddana i miłosierna
Polska Pani Warta
– Krągłe piersi, zwinną kibić
Ozdobię Ci klejnotami:
Perły, pierścień i przepaskę
By jaśniała nad włosami...
– Przepaską zwiążę Twą miłość,
Będziemy zawsze we dwoje –
Ostrą klingę dam Ci w zamian...
– Klingę? Wolności ostoję?
Mówią wokół, dobra pani,
Niesie życie w swoich nurtach,
Oddana i miłosierna
Polska Pani Warta
– Pójdź! Ukryjmy naszą miłość
W piaszczystych rzeki głębinach...
Tam znajdziemy skarb bogaty,
Co nam w biedzie nie da zginąć.
Słońce – krwisto-purpurowy
Dywan w wodzie rozpostarło.
– – O, jakże nas pięknie witasz
Dobra, polska Pani Warto
107
Woldemar Nürnberger
Na weselną łódź wsiadają
Młody i młoda dziewczyna.
Młodzian pierwszy w odmęt sięga,
Narzeczonej perły wręcza
Wielkie, o potrójnym splocie.
Teraz toń rozgarnia ona
I miłemu srebrny sztylet
daje – dar od Polskiej Pani.
– – Wracamy obdarowani!
Słońce rzuca z klingi skry,
W sznurach pereł tańczy błękit.
Tańczą młodzi w uniesieniu,
Modrej rzeki kochankowie,
Dobroczynnej, Polskiej Pani...
Nagle krzyk z dziewiczej piersi:
– Miły, rwij z mej szyi perły,
Bo mnie dusi ciężar ich!
– Ach, mnie także gnie ku ziemi
srebrny klingi mojej trzon!
Jeszcze bronią się oboje,
Krzyk i płacz, i prośba na nic!
Niech przeklęty będzie ten,
Kto powiedział: miłosierna,
Polska, dobra Pani Warta!
Purpurowy słońca zachód.
Krwawa kipiel łamie łódź...
Nim otworzą się przed nimi
Gościnne rzeki podwoje,
Ona tuli ich do łona,
Lepsze obiecuje życie
W purpurowo-kryształowych
I błękitno-szarych nurtach,
Jak to mówią – miłosierna,
Polska Pani Warta?
Przekład: Ireneusz K. Szmidt i Maria Borcz
108
VARIA BIBLIOTECZNE
Alicja Lipiñska
Wczesne polonica
zielonogórskiej ksi¹¿nicy
Charakterystyka i typologia
Zainicjowany ok. 1450 r. w Moguncji proces rozwoju książki drukowanej w szybkim tempie
przeniknął do różnych krajów Europy, także do Polski.
Najwcześniejsze druki, wytwarzane w XV i XVI wieku,
stanowią dziś dla każdej biblioteki wartość wyjątko-
wą, która dodatkowo wzrasta, gdy pozytywnie przechodzą one próbę zakwalifikowania do grupy
poloniców. Wydzielenie owych książek, będących
przedmiotem rozważań, z ogólnego zbioru starodruków WiMBP w Zielonej Górze nie należy bynajmniej do zadań łatwych. Na problem składa się
przede wszystkim nie do końca sprecyzowane rozu-
VARIA BIBLIOTECZNE
109
mienie terminu „polonica”. Próby wyjaśnienia definicji
nie podejmuje nawet Encyklopedia wiedzy o książce,
która jak dotąd stanowi największe kompendium
z zakresu wydawnictw zwartych. Za ogólnie funkcjonujące w naszej tradycji pojęcie „poloniców” przyjmuje się wytyczenie kryteriów doboru dokumentów
dokonane przez Karola Estreichera w jego Bibliografii
polskiej. Należy nadmienić, że „o szerokim zasięgu
Estreicherowskich poloniców decydowały kryteria:
państwowe, językowe, genetyczno-narodowe i wreszcie łączące się z treścią, o ile dotyczy ona spraw polskich” 1. Prowadząca badania nad retrospektywną
bibliografią Estreichera Alodia Kawecka-Gryczowa,
wyznaczyła szczegółowy podział na polonica właściwe (sensu stricto), a więc dzieła wydrukowane na
obszarze państwa polskiego, napisane przez Polaków,
w języku polskim, odnoszące się w całości do spraw
polskich oraz polonica sekundarne (sensu largo) pochodzące ze środowiska obcego, zawierające jednak
fragmenty tekstu związane z Polską lub przeznaczone dla polskiego odbiorcy bądź dzieła wydane
w kraju jednak z myślą o odbiorcy odmiennej kultury 2.
Korzystając z rozważań zawartych w przytoczonym artykule – w trakcie analizy bibliotecznego zbioru
wczesnych starodruków w celu wyselekcjonowania
z nich poloniców, rozszerzono kryterium doboru o tzw.
„polonica graniczne” (w tym wypadku silesiaca), których
treść wskazuje na znaczące związki Śląska z Polską.
Zastosowanie się do powyższych zasad pozwoliło
z ogólnej liczby 258. wczesnych druków wyodrębnić
grupę objętych badaniem książek tworzącą 42 jednostki tytułowe. W trakcie następujących po sobie
etapów działania – zawężając już proces badawczy
do omawianej liczby prac – ustalono m.in. strukturę
językową piśmiennictwa (proporcje między językiem
polskim a językami zachodnimi), chronologię wydawniczą, geografię produkcji oraz tematykę. Z interpretacji danych prezentujących pełny obraz struktury
językowej poloniców wynika, iż w zestawie rozważanych tytułów zdecydowanie wiodącym językiem
jest łacina (32 tyt.). W tym przypadku uzyskany
wynik jest zgodny z ogólną tezą uwzględniającą
bezwzględny prymat języka łacińskiego w produkcji
piśmienniczej okresu renesansu. Literatura w języku
polskim tworzy skromniejszy zespół prac (7 tyt.) Trzy
druki zostały wydane w języku niemieckim.
Podejmując starania w kierunku analizy lat wydań
omawianych książek, można zauważyć, że rozpiętość
czasowa pomiędzy datą najwcześniej (ok. 1470 r.)
i najpóźniej opublikowanej z nich (1600 r.) wynosi
130 lat. W przypadku poloniców XV- i XVI-wiecznych
jest to największa z możliwych skala, gdyż nie odnotowano dotąd dzieła zakresem bądź zasięgiem
związanego z Polską, wydanego przed rokiem 1470.
Najstarszy znajdujący się w zbiorach biblioteki
inkunabuł wydany prawdopodobnie we Wrocławiu,
pierwszym ośrodku drukarstwa na Dolnym Śląsku –
to Sermones papieża Leona I. Autor dzieła, wybitny
teolog i dyplomata, jako uznany autorytet Kościoła
napisał ważne dzieło, w którym gloryfikował biskupa
Rzymu, uznając go następcą św. Piotra oraz gorliwie
bronił wartości wiary chrześcijańskiej. Dzięki zachowanym Kazaniom można poznać porządek i sposób
odprawiania obrzędów religijnych w starożytnym
Rzymie. Z lat 1598-1600, a więc najmłodszą spośród
rozważanych publikacją, jest książka Nikolausa
Reusmana (1545-1602) pt. Epistolarvm Tvrcicarvm
Variorvm Et Diversorvm..., wydana we Frankfurcie
nad Menem. Praca składa się z 14 ksiąg i przybliża na
tle historii powszechnej także historię Polski. Z okresu
renesansu zachowała ona ciekawą oprawę zdobioną
w zwierciadle tłoczonymi medalionami królowej
Bony i Zygmunta Augusta.
Analiza przechowywanych w bibliotece poloniców w aspekcie typo- i topograficznym pozwala
jedynie na wycinkową próbę rozpoznania sytuacji
polskiego drukarstwa w XV i XVI stuleciu. Miastem
skupiającym największy potencjał czarnej sztuki był
Kraków. Spośród zgromadzonych w bibliotece
druków w ówczesnej stolicy Polski zostały wydane aż
22 tematycznie różnorodne książki. W grupie warsztatów typograficznych odnotowanych na kartach
poloników na czoło wysuwają się oficyny Łazarza
Andrysowicza i jego spadkobiercy Jana Januszowskiego (6 tyt.), Floriana Unglera (4 tyt.), Hieronima
Wietora (3 tyt.). Udział swój akcentują (po jednym
tytule) również inne znaczące stołeczne typografie:
rodziny Szarffenbergów, Jakuba Siebeneychera, Jana
Hallera, Andrzeja Piotrkowczyka, Aleksa Rodeckiego.
Sukcesywnie analizując adresy wydawnicze poloniców rolę w produkcji książki odegrały także inne
miasta, m.in. Poznań (Johann Wolrab), Wrocław
1 Cyt. za: A. Kawecka-Gryczowa, Nad uzupełnieniami „Bibliografii polskiej” [w:] Z problemów bibliografii, Warszawa 1970, s. 200.
2 Zob. tamże, s. 201.
110
(Cryspin Schanfferberg), Zgorzelec (Ambroży Fritsch),
Wilno (Jan Karcan), Bazylea (Johann Oporinus),
Norymberga (Antoni Koberger).
Wymieniona jako ostatnia oficyna norymberska
wytłoczyła jeden z najpiękniejszych typograficznie
druków – Kronikę Świata Hartmanna Schedla.
Inkunabuł, jeden z 1400. egzemplarzy edycji, wydany
w 1493 roku stanowi wyjątkowo cenny eksponat
biblioteki. Wśród dominujących w XVI wieku książek
z zakresu religii i liturgii amalgamat wątków fantastycznych i legend oraz nowoczesnej nauki stał się
kamieniem milowym w historii drukarstwa. Treść
książki przedstawiająca dzieje świata od momentu
jego stworzenia do wydarzeń z Sądu Ostatecznego
została podzielona według ówczesnych wydarzeń
mistyczno-historycznych i bogato zilustrowana.
Kodeks wydany w drukarni Antoniego Kobergera
niewątpliwie wymagał od twórców dokonania wielu
niezwykle zaawansowanych technicznie prac. Samo
umieszczenie w książce 1809 obrazków odbitych
z 645 drewnianych klocków, w tym 42 widoków
dużych miast oddanych po części z autopsji, to pionierski, wymagający wysokich kwalifikacji wyczyn
artystów Michaela Wolgemuta oraz jego pasierba
Wilhelma Pleydenwurffa. Z arytmetyki wynika, że
większość umieszczonych w książce rycin, m.in. wizerunków ówczesnych uczonych, książąt panujących
i duchowieństwa, nie przedstawia wartości dokumentalnej. Drzeworytowe matryce wykorzystywano
bowiem do szablonowego portretowania rozmaitych
osób. Z literatury sekundarnej wiadomo dziś, że
w warsztacie u Wolgemuta nauki drzeworytnicze
pobierał Albrecht Dürer. Na podstawie przeprowadzonych przez znawców tematu badań nad książką
zaistniało przypuszczenie, że jest on autorem kilku
umieszczonych w pracy ilustracji, m.in. Sądu Ostatecznego. Kronika znalazła swoje miejsce w gronie
poloników, gdyż kilkanaście stron poświęcono w niej
Polsce 3. Hartmann Schedel z uznaniem wyraża się
w tekście o Królestwie Polskim, omawia zabytki
Krakowa, wspomina wojnę z Zakonem Krzyżackim,
zachwyca się napojem z jęczmienia (nie znana mu
jest jego nazwa ani sam napój). Zwięzłe opisy autora
uzupełnione zostały wieloma ilustracjami, w tym np.
najstarszymi widokami Krakowa, Nysy i Wrocławia
[il. 1.]. Książka, wzorem innych inkunabułów, dane
bibliograficzne prezentuje w finalizującym dzieło
kolofonie. Egzemplarz in folio, wydrukowany
rozpowszechnioną w tekstach naukowych rotundą,
zawiera szereg niepowtarzalnych, ręcznie malowanych purpurowych inicjałów.
Omawiana grupa poloniców reprezentuje z różnym
nasileniem większość podstawowych dziedzin wiedzy.
Najliczniejszą wśród nich stanowi szeroko pojęta
literatura religijna (17 tyt.). W dobie reformacji tekstem,
po który sięgano szczególnie chętnie była Biblia.
W księgozbiorze biblioteki zachowały się dwa
spośród pięciu polskich przekładów całego Pisma
Świętego wydanych w okresie zwanym „złotym
wiekiem Biblii Polskiej”4. Związana z obozem katolic-
1. Najwcześniejszy widok Wrocławia z Kroniki świata Hartmanna
Schedla, Norymberga 1493.
kim oficyna krakowskiej rodziny Szarffenbergów
jako pierwsza na krajowym rynku typograficznym
(1561 r.) podjęła się druku polskiego przekładu całego
Pisma Świętego. Tłumaczenia z Wulgaty dokonał
prof. Akademii Krakowskiej Jan Nicz, zwany Lwowczykiem (łac. Leopolita) czerpiąc pewne wzorce
z czeskich przekazów Księgi Świętej. Biblia to iest
Kxięgi [!] Starego y Nowego Zakonu..., powszechnie
znana jako Biblia Leopolity bądź Szarffenbergowska
doczekała się kilku wydań. Egzemplarz biblioteczny
wydany w roku 1577 stanowi reedycję tekstu, która,
3 W roku 1973 w Oficynie Stanisława Gliwy w Londynie dokonano przedruku O Europejskiej Sarmacji z dzieła Hartmanna Schedla
Liber Chronicarum. Praca ta, łącznie z komentarzami, przypisami i tłumaczeniami Bogdana Deresiewicza doczekała się w roku
1992 w Toruniu kolejnego przedruku. Jest dostępna w zbiorach biblioteki.
4 W latach 1561-1632 wydano pięć Biblii w języku polskim: 1561 – Biblię Leopolity, 1563 – Biblię Brzeską, 1574 – Biblię Nieświeską,
1599 – Biblię Wujka, 1632 – Biblię Gdańską.
VARIA BIBLIOTECZNE
111
nota bene, nie istniała. Wcześniejszy nakład książki
opublikowanej dwa lata wcześniej (1575) nie znalazł
kompletu nabywców, przez co drukarz Mikołaj
Szarffenber niesprzedaną część nakładu wypuścił powtórnie na rynek księgarski, zmieniając jedynie datę,
kartę tytułową i dedykację. Nie przyznał się jednak
do porażki i w dołączonej mowie pochlebnej do króla
napisał: „Wydaję tę Biblię po raz wtóry(!), ponieważ
zabrakło egzemplarzy poprzedniej edycji, wielką
pracą i wielkim nakładem”5. Demistyfikacji oszustwa
dokonał po latach Jan Muczkowski i całą sytuację
opisał w tekście O bibliach Szarffenbergowskich, 1845 6.
2. Herb wielki Rzeczypospolitej za panowania Stefana Batorego
z Biblii w przekładzie Leopolity. Kraków 1577.
Święta Księga, choć nie do końca realizowała
oczekiwania swoich twórców, zawiera obszerny materiał ikonograficzny. Oprócz drzeworytowego herbu
Rzeczypospolitej za panowania Stefana Batorego
[il. 2.] i herbu Jagiellonów przedstawia ponad 200 scen
ze Starego i Nowego Testamentu, m.in. okazały akt
ukrzyżowania Chrystusa oraz ornament z Drzewem
Jessego autorstwa Erharda Schöna, ucznia Albrechta
Dürera. Biblia Leopolity nie za długo cieszyła się
uznaniem. Pod względem „gładkości słowa” musiała
ustąpić swojej następczyni, która to niemal do końca
XIX stulecia stanowiła niedościgły wzór biblijnej
polszczyzny. Wydane w całości w roku 1599 w krakowskiej oficynie Janusza Januszowskiego inne Pismo
Święte pt. Biblia To Iest Ksiegi Starego Y Nowego
Testamentu..., przez potomnych okrzyknięte zostało
dziełem pomnikowym. Na zlecenie władz zakonnych
pracy nad tłumaczeniem tekstu z Wulgaty podjął się,
doskonale do tej misji przygotowany, jezuita Jakub
Wujek z Wągrowca (1541-1597). Nałożony na siebie
obowiązek wykonał z wielką starannością, próbując
znaleźć złoty środek między wiernością przekładu
a stylem i pięknem języka ojczystego. Dzięki gruntownemu wykształceniu tłumacza praca została
wzbogacona na kartach w liczne, rozwijające kwestie
teologiczne, komentarze. Jednak, oprócz karty
tytułowej zdobionej scenami ze Starego i Nowego
Testamentu, edycja pozbawiona jest całkowicie ilustracji. Publikacji przekładu w całości ks. Wujek już nie
doczekał. Zmarł dwa lata wcześniej, będąc świadkiem wydania jedynie Nowego Testamentu.
Pozostawiony materiał, nakładem władz jezuickich
został przekazany w ręce specjalnie powołanej
Komisji i poddany znacznej ingerencji cenzorskiej.
Brak oryginału uniemożliwia dziś ocenę skali zmian
w kształcie tekstu. Pomimo to Biblia wciąż
funkcjonuje jako przekład Jakuba Wujka a efekt jego
pracy przekroczył najśmielsze oczekiwania nie tylko
samego twórcy.
„[Przekład] Był dziełem, któremu towarzyszy
zasługa dotąd nieporównywalna z żadnym innym
tekstem w polszczyźnie, z wyjątkiem może modlitw
codziennego pacierza. Żaden bowiem nie był używany tak często i obficie, tak długo i przez tak wielu,
jak to przypadło Pismu Świętemu w tłumaczeniu
ks. Jakuba Wujka”7.
Rzeczywiście, jezuicie z Wągrowca udało się
wypracować indywidualny, niedościgły styl biblijny.
Jego Biblia, przez bez mała trzy stulecia, dla polskich
katolików pełniła funkcję wersji kanonicznej.
5 Zob. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII w., praca zbiorowa pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, t. 1, cz. 1, Wrocław 1988,
s. 277.
6 Zob. tamże, s. 269.
7 Cyt. za: G. Kubski, Wzór biblijnej polszczyzny, „Przewodnik Katolicki”, 2007, nr 29, s. 27.
112
Spod pras najznakomitszej oficyny wspomnianego już architypografa Janusza Januszowskiego
wyszło kolejne katolickie dzieło pt. Nvntius Salvtius,
Siue De Incarnatione ad ladem D[omi]ni nostri Iesu
Christi... [Kraków, 1588]. Autor Stanisław Sokołowski
(1536-1593), teolog i orator wzorem XVI-wiecznych
twórców książki rozpoczyna tekst od szeregu
pochlebstw skierowanych do miłościwie panujących
Zygmunta III i Anny Jagiellonki, wychwalając mądrość
króla i ofiarność jego małżonki. Praca typowo kaznodziejska (składa się z pięciu kazań) w całości
przesiąknięta jest kultem Matki Boskiej. Łaciński tekst
zawiera wiele cytowań ojców kościoła, na których to
prace autor chętnie się powołuje. Stanisław
Sokołowski, jako prof. Akademii Krakowskiej, był
opiekunem wielu młodych filozofów i teologów.
Jednym z nich był Andrzej Schoneus z Głogowa
(1552-1615) zaangażowany duszpastersko tłumacz
i poeta nowołaciński, który realizując się naukowo
w stolicy, przeszczepił jej kulturę na grunt Śląska.
Wiek XVI, związany z rozwojem ruchu reformatorskiego w Polsce, to okres szczególnej mobilizacji
duchowieństwa katolickiego do walki z coraz
liczniejszymi ogniskami różnowierców. Przedstawiciele obu stron sporu szybko zrozumieli, jak ważnym
orężem w walce jest słowo drukowane. Aby przemówić do szerokich mas społecznych musieli więc
zacząć posługiwać się w piśmie językiem ojczystym.
Paradoksalnie, rozłam w Kościele katolickim w istotny sposób przyczynił się do unarodowienia literatury.
Drukarnią, która chętnie współpracowała z obozem
jezuitów i poprzez książkę szerzyła zasady religii
katolickiej, była poznańska oficyna Jana Wolraba.
Czołowym jej szermierzem, specjalizującym się
głównie w literaturze polemicznej, stał się Hieronim
Powodowski (1543-1613) kanonik poznański i pisarz.
W bibliotece ocalało jedno ze sztandarowych jego
dzieł Wędzidło Na sprosne błędy a bluźnierstwa
Novvych Aryanovv... z roku 1582. Książka, dedykowana królowi Stefanowi Batoremu, składa się z czterech
kazań, w których autor stoczył ostry spór z doktryną
arian na temat Chrystusa. Zaatakował przywódców
gminy lubelskiej językiem wrogości i inwektyw,
oskarżając ich o największe herezje. Na reakcję
zwolenników reformacji nie czekał długo. W odpowiedzi ukazały się teksty ideologów protestantyzmu
m.in. Marcina Czechowa i Jana Niemojowskiego,
którzy czynili mu zarzut braku tolerancji i prześladowań za wiarę, co w ich mniemaniu niegodne jest
chrześcijanina. Nawoływanie do zachowania postawy zgodnej z naukami Jezusa potęgowały tylko nienawiść do reformatorów. Zaangażowanie jezuitów
w tłoczenie pism wymierzonych w różnowierców
nasiliło się do tego stopnia, że poświęcali oni na ten
cel często własne majątki. Zainwestowane nakłady
finansowe nie zwracały się im niemal nigdy, gdyż
służąca misji propagandowej literatura sprzedawana
była za symboliczne pieniądze.
Z literatury polemicznej na uwagę zasługują
także pisma reformatorskie rozwijające doktrynę
teologiczną Jana Kalwina. W zbiorach biblioteki znajduje się główne dzieło staropolskiego kaznodziei
Grzegorza z Żarnowca (1528-1601) pt. Postilla Albo
wykłady Ewanieliy Niedzielnych y Swiąt vroczystych,
przez cały Rok, Kościoła Krześcianskiego Powszechnego... (Wilno, 1597). W dwutomowym zbiorze
komentarzy do Biblii autor rozprawiał się z katolicyzmem, szczególnie napastliwy atak kierując na
jezuitów. Ostrą formą wypowiedzi, kwestionującą
ideę kultu maryjnego i hołdowanie świętym, zyskał
sobie rozgłos i uznanie wśród współwyznawców.
Śmiałość w głoszeniu własnych poglądów podniosła
go do rangi „kalwińskiego Skargi”. Ewangelicka
Postilla prezentująca szereg objaśnień perykop
popartych rozległą wiedzą teologiczną pisarza znajdowała się w kręgu zainteresowań czytelników na
długo po zamknięciu doby reformacji. Egzemplarz
dzieła przechowywany w bibliotece, mimo śladów
częstego używania, zachował oryginalną, estetycznie ze skóry wykonaną oprawę uwieńczoną
motywem zdobniczym w postaci wyciskanych
radełkiem bordiur.
Rozbudzone w XVI wieku świadomość narodowa oraz chęć poznania własnej przeszłości wpłynęły
na umocnienie się polskiego dziejopisarstwa. Ważną
z punktu widzenia każdego narodu twórczość historiograficzną reprezentują w zbiorach biblioteki dzieła
trzech historyków: Macieja z Miechowa (Miechowity),
Marcina Kromera i Joachima Bielskiego. Najwcześniej
z prywatną inicjatywą spisania dziejów Polski wyszedł
prof. uniwersytetu w Krakowie Maciej z Miechowa
(1457-1523), który wzorując się na dziele Jana
Długosza przedstawił je od czasów najdawniejszych
do roku 1506, uzupełniając rzetelnymi faktami
dziejowymi. Dysponując wszechstronną wiedzą
naukową, w swojej pracy zawarł również wiele informacji z zakresu medycyny, etnografii, historii kultury,
co znacząco podniosło rangę dzieła. Chronica
VARIA BIBLIOTECZNE
113
Polonorum – pierwsza drukowana historia Polski,
wydana w 1519 roku w krakowskiej oficynie czołowego typografa Hieronima Wietora, stała się
pretekstem pierwszej interwencji władzy państwowej w sprawy wolności druku. Edycję ze względu na
zawartą w niej krytykę rządów króla Aleksandra
Jagiellończyka i magnaterii polskiej poddano bezwzględnej konfiskacie. W dwa lata później, po
szczegółowym ocenzurowaniu treści dzieła, polegającym na usunięciu nieprzychylnych władzy królewskiej
akapitów i dokonaniu znaczących przeróbek tekstu,
książka została wydana ponownie. Egzemplarz z roku
3. Trójwymiarowo modelowana karta tytułowa Kroniki Polski
Macieja z Miechowa. Kraków 1521.
1521 wyposażony już w aprobatę króla i duchowieństwa, choć nie do końca przybliża rzeczywiste losy
kraju, zawiera niezwykle ciekawy materiał ilustracyjny. Wprowadzająca wiele innowacyjnych rozwiązań typograficznych oficyna Wietora ozdobiła druk
trójwymiarowo modelowaną kartą tytułową z użyciem sceny batalistycznej, ukazującej dynamiczną
114
walkę zbrojną rycerstwa polskiego i litewskiego.
Wykonana technika drzeworytową rama prezentuje
antyczne motywy architektoniczne, herby państwa
polskiego, litewskiego i krzyżackiego, a pierwszoplanowym motywem ilustracji jest umieszczona
wewnątrz ramy postać biskupa [il. 3.]. Równolegle
z tekstem rozlokowanych jest około 40 obrazków
półfigur monarchów, z których większość to imaginacyjne wizerunki władców polskich.
Wpływ kronik średniowiecznego dziejopisa Jana
Długosza oraz wspomnianego Miechowity zaznaczył
się w dziele kolejnego historiografa, sekretarza królewskiego i biskupa Marcina Kromera (1512-1589).
Jego praca, wydana w 1555 roku pt. De Origine Et
Rebvs Gestis Polonorvm daje obraz całości dziejów
Polski do czasów Zygmunta I Starego. Autor, prowadząc badania w archiwum Skarbca Królewskiego,
stworzył dzieło tendencyjnie, w duchu poparcia dla
króla i wysokich urzędników. Choć bardziej beletrystyczne niż rzetelne i naukowe przewyższało jednak
wcześniejszą kronikę Miechowity barwnym, literackim
językiem. Kromer wykazał się również większymi
ambicjami w realizacji popularyzatorskiego formowania obrazu ojczyzny w oczach oświeconej Europy,
gdyż pracę swoją wydał w Bazylei – ważnym ośrodku
wydawniczym rozpowszechniającym teksty na skalę
międzynarodową. Dzięki tym zabiegom historię
Polski poznały cudzoziemskie elity czytelników, które
książkę Kromera przyjęły z entuzjazmem. Świadczą
o tym m.in. liczne kompilacje czynione na jej kanwie
przez polskich i obcych autorów. Skromniejszy od
poprzedniczki jest jednak materiał ilustracyjny
zawarty w kronice. Johann Oporinus, wydawca
dzieła, na jego kartach umieścił element graficzny
w postaci orła w koronie z krzyżem na tarczy oraz
wizerunków polskich władców – Zygmunta I Starego
i Zygmunta II Augusta.
Niewątpliwym sukcesem u schyłku XVI stulecia
zakończyło się inne prywatne przedsięwzięcie
wydawnicze. Inicjatywy, zmierzającej do opracowania po raz pierwszy w języku ojczystym monumentalnego dzieła rejestrującego w całości dzieje Polski,
podjął się kronikarz i sekretarz królewski Joachim
Bielski (ca 1500-1599). Autor, syn znanego historiografa Marcina Bielskiego, po śmierci ojca w roku 1575
zajął się kontynuacją jego prac w zakresie kwestii
poświęconym wyłącznie sprawom Polski i doprowadził ją do czasów panowania swojego pracodawcy,
Zygmunta III Wazy. Opierając się na wielu dostępnych
mu dokumentach źródłowych dzieło zmodyfikował
i rozszerzył o szereg wydarzeń, co czyni dziś daremnymi próby precyzyjnego ustalenia autorstwa
poszczególnych wątków w tekście. Przechowywane
w zbiorach biblioteki wspólne dzieło ojca i syna
wydane zostało w krakowskiej oficynie Jakuba
Siebeneychera pt. Kronika Polska Marcina Bielskiego
Nowo Przez Joachima Bielskiego syna iego wydana,
1597. Kontynuator książki, realizując swą pasję historyczną, wzbogacił zreformowany tekst materiałem
ilustracyjnym ukazującym pełnopostaciowe wizerunki władców polskich, m.in. Władysława Łokietka,
Kazimierza Wielkiego [il. 4.], Ludwika Węgierskiego,
Władysława Jagiełłę i Kazimierza Jagiellończyka 8.
Zarówno w materiale graficznym, jak i w tekście
drukowanym poruszono wiele kwestii odnośnie
funkcjonowania i obyczajów szlachty, heraldyki oraz
scen batalistycznych. Historia Polski w kronice
opisana jest bardzo szeroko. Autor nie pomija w niej
nawet narodowych podań i legend, np. przedstawia
podanie o smoku wawelskim, które uzupełnia,
wprowadzając postać dzielnego szewca Skuby,
znaną odtąd kolejnym pokoleniom Polaków. Joachim
Bielski sięgnął również do „symbolu narodu” – pochodzącej ze średniowiecza pieśni Bogurodzicy,
z którą wiązał pomyślność w starciach wojennych.
Na kartach książki pisał: „Bogurodzica to pieśń, którą
przodkowie naszy idąc do potrzeby zwykli byli
śpiewać i szczęściło się im” 9. Wspólna kronika ojca
i syna szybko zyskała sobie względy czytelników.
Pokonała tekst Marcina Kromera i na okres dwóch
kolejnych stuleci stała się narodowym kompendium
wiedzy o polskiej historii.
W bliskim związku z książką historyczną pozostawały prace z dziedziny polityczno-prawnej
(8 tyt.). Wśród XVI-wiecznych poloniców biblioteki
szczególny podziw budzi najpiękniejsza książka
krakowskiej tłoczni Jana Hallera prezentująca po raz
pierwszy kodyfikację całego dotychczasowego
prawa polskiego. To wybitne dzieło rejestrowane pod
tytułem Co[m]mune incliti Poloniae Regni priuilegium
co[n]stitutionu[m], 1506 – znane jest powszechnie
jako Statuty Łaskiego, gdyż inicjatorem spisania
i opublikowania wszystkich statutów koronnych był
kanclerz i prymas polski Jan Łaski (1459-1531).
Wydane w nakładzie 162 woluminów przyczyniło się
do rozpowszechnienia prawa polskiego wśród narodu. To w Statutach po raz pierwszy wydrukowano
polski tekst Bogurodzicy, traktując go jako obowiązujący hymn narodowy. Kodeks uchodzący za pomnik
praw Królestwa wyposażony został w grafikę o treści
politycznej niemającą w Polsce precedensu 10. Jeden
z czołowych drzeworytów, umieszczony w książce
w formie alonża, kreuje na tronie króla Aleksandra
Jagiellończyka w otoczeniu przedstawicieli senatu
i izby poselskiej [il. 6.]. „Odtworzono tutaj kilka
4. Wizerunek króla Kazimierza Wielkiego na tronie z Kroniki
Polskiej Marcina i Joachima Bielskich, Kraków 1597.
warstw znaczeniowych ilustracji, pokazanej na tle
ówczesnej sytuacji politycznej oraz program ideowy,
8 Zob. Drukarze dawnej Polski..., s. 197.
9 Cyt. za: P. Buchwald-Pelcowa, Historia literatury i historia książki, Kraków 2005, s. 257.
10 Zob. Drukarze dawnej Polski..., s. 55.
11 E. Chojecka, Znaczenie kulturowe grafiki polskiej XVI w., [w:] Dawna książka i kultura, Wrocław 1975, s. 92.
VARIA BIBLIOTECZNE
115
w którym struktura państwa sprzężona została
z symboliką kosmiczną” 11. Tytułowa ilustracja natomiast ukazuje króla w majestacie, któremu insygnia
kanclerskie: pieczęć i dyplom (symbolizujący tu
zapewne statut) przekazuje autor dzieła Jan Łaski 12.
Element zdobniczy stanowi również wyobrażenie
czterech patronów Królestwa oraz, po raz pierwszy
przedstawione w polskiej sztuce, drzewo genealogiczne rodu Jagiellonów. Chociaż wystrój typograficzno-graficzny dzieła odzwierciedla styl gotycki,
w książce pojawił się świeży element mający pełnić
rolę „marketingową”, tzw. sygnet drukarski. Oficyna
Jana Hallera, zwanego ojcem drukarstwa polskiego,
używała w drukach drzeworytowego znaku firmo-
5. Sygnet drukarski oficyny Jana Hallera w Krakowie zamieszczony w Statutach Łaskiego, Kraków 1506.
wego w kształcie litery ”h” dwukrotnie kreślonej
krzyżykiem [il. 5.]. Statuty stały się fundamentalnym
zbiorem polskiego prawa aż do momentu rozbiorów.
Do dziś jedna z grafik kodeksu symbolizująca alegorię
Rzeczypospolitej, odwołując się do narodowych
tradycji prawno-ustrojowych, stanowi wystrój ikonograficzny siedziby Trybunału Konstytucyjnego
w Warszawie.
Materiał poglądowy, zawarty w opisanym dziele,
chętnie wykorzystywany był przez innych autorów.
Podobny w wymowie drzeworyt ilustrujący obrady
sejmowe, tym razem z królem Zygmuntem Augustem
na tronie [il. 7.], zawarł w pracy Statuta Y Przywileie
Koronne sekretarz królewski Jan Herburt z Fulsztyna
(1508-1576). Autor, czerpiąc wzory z kodeksu praw
Jana Łaskiego, także zamieścił w pracy tekst polskiej
pieśni Bogurodzicy. Piękny druk wydany w Krakowie
przez impresora Mikołaja Szarffenbergera powstał
w roku 1570 na zlecenie sejmu polskiego. Podstawowe dokumenty z dziedziny ustroju państwa
przedstawione zostały w pracy w układzie systematycznym. Nowy sposób podejścia do opracowania
tematu miał ułatwić czytelnikom korzystanie z tekstu
i być może właśnie czynnik ten zaważył, że książka
długo znajdowała liczne rzesze odbiorców, a w sądach
powszechnie była używana jeszcze przez 200 lat.
Ważnym kompendium prawa polskiego przechowywanym w grupie poloniców zielonogórskiej
książnicy jest zbiór ustaw, statutów i przywilejów
Królestwa Polskiego spisany przez sędziego ziemi
krakowskiej Jakuba Przyłuskiego (1480-1554). Dzieło
Leges Seu Statuta Ac Privilegia Regni Poloniae
Omnia, Kraków 1553, którego drukarzem i nakładcą
był sam autor składa się z sześciu ksiąg: I – O ustroju
państwa i stanach; II – O skarbowości; III – Prawo
karne i prywatne; IV – O procesie; V – O stosunku
ziem do Korony; VI – O wojnie. Pisarz, wytrawny
znawca prawa rzymskiego, w swoich komentarzach
wielokrotnie opierał się na źródłach antycznych
i mowach ojców kościoła, przeplatając je wierszami
pisarzy klasycznych. Pracując nad tekstem, znacząco
zaakcentował własne poglądy religijne. W przedmowach do ksiąg wychwala pisarzy obozu reformatorskiego, niepochlebnie oceniając przy tym duchowieństwo. Reakcją kleru na ową krytykę było
zniszczenie wielu egzemplarzy edycji co, paradoksalnie, czyni zachowany egzemplarz cenniejszym.
Interesująco brzmi, znajdujący się na verso karty
tytułowej, przywilej Zygmunta Augusta zezwalający
na druk dzieła i objaśniający powody, jakie skłoniły
monarchę do wydania licencji. Jednocześnie władca
zastrzega, że sądom nie wolno książki używać, dopóki
zawartość jej nie zostanie zbadana i zatwierdzona na
najbliższym posiedzeniu sejmu 13.
12 Zob. Drukarze dawnej Polski..., s. 56.
13 Zob. K. Estreicher, Bibliografia Polska, t. 25, cz. 3, Kraków 1913, s. 376.
116
Z uwagi na obszerną listę zgromadzonych w bibliotece poloniców XV i XVI wieku przedstawione
tytuły książek nie prezentują w całości wymienionych
dziedzin wiedzy.
Ponadto, wśród tekstów znajdują się także takie,
których treść odbiega od utworzonych grup tematycznych. Zakres tej części prac nie jest ujednolicony.
Można tu zarówno znaleźć np. pozycję dotyczącą
sztuki sepulkralnej autorstwa wrocławskiego sztycharza Tobiasa Fendta (*-1576) zatytułowaną
Monvmenta Sepvlcrorvm Cvm Epigraphis, [Wrocław,
Crispin Scharffenberg, 1574], jak i dzieło z zakresu
językoznawstwa pt. Disciplinarvm Liberalivm Orbis,
[Bazylea, 1528] napisane przez humanistę Johanna
Sicharda.
Różnorodność zagadnień poruszanych we wczesnych polonicach, latami kształtowała umysły polskich czytelników. Dziś zgromadzony w bibliotece
księgozbiór wczesnych druków nadal ciekawi, zachwyca i stanowi „żywy” warsztat pracy dla badaczy
z kraju i z zagranicy. Zainteresowanie i podziw
wzbudza również jego wartość edytorska, co jest
niekwestionowaną zasługą renesansowych oficyn.
Liczące ponad 400 lat druki, stanowiące rzadkość
w skali światowej, przechowywane są w bibliotece
z wyjątkową dbałością, by mogły nadal służyć kolejnym pokoleniom. W tym też celu realizowany jest
program ochrony unikatowych dokumentów poprzez zamieszczenie ich wersji elektronicznej na stronie
internetowej Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej.
6. Scena z obrad sejmu i senatu z królem Aleksandrem
Jagiellończykiem na tronie umieszczona w Statutach Łaskiego,
Kraków 1506.
7. Obrady sejmowe z królem Zygmuntem Augustem na tronie
zawarte w Statutach y Przywileiach Koronnych Jana Herburta,
Kraków 1570.
VARIA BIBLIOTECZNE
117
Jakub Rawski
Konferencja: Spadkobierca Norwida?
Wokó³ romantycznej genealogii
Zbigniewa Herberta
Rok 2008, na który przypadła dziesiąta rocznica
śmierci Zbigniewa Herberta, został ustanowiony
przez Sejm Rokiem Zbigniewa Herberta. W tym roku
w całym kraju odbywały się liczne konferencje, sesje,
wystawy i spotkania rocznicowe, upamiętniające
postać wybitnego poety. Do obchodów włączyła się
także Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im.
Cypriana Norwida w Zielonej Górze, która – przy
współudziale Zakładu Teorii i Antropologii Literatury,
działającego przy Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego – zorganizowała konferencję
zatytułowaną Spadkobierca Norwida? Wokół romantycznej genealogii Zbigniewa Herberta. Konferencja, traktująca o Norwidowskich korzeniach poezji
Herberta i jej niejednoznacznych związkach z szeroko
rozumianym romantyzmem, odbyła się w dniach
6-7 listopada 2008 r. w sali dębowej biblioteki.
W obradach wzięło udział kilkunastu prelegentów
z najważniejszych ośrodków akademickich w kraju
i liczne grono słuchaczy. Biblioteka miała zaszczyt
gościć historyków, teoretyków literatury oraz kulturoznawców, wybitnych badaczy problematyki polskiej poezji współczesnej i romantyzmu, autorów
wielu znaczących publikacji naukowych.
Pierwszy dzień konferencji otworzył referat
(Prze)milczenie współczesności u Norwida i Herberta
prof. Piotra Michałowskiego z Uniwersytetu Szczecińskiego. Literaturoznawca, interpretując utwory
obu poetów, mówił o różnych aspektach milczenia.
Jego spojrzenie na milczenie i przemilczenie w poezji
118
Norwida i Herberta zostało potraktowane z odcieniem ironii. Ironia natomiast nadała wystąpieniu
charakter nieco żartobliwy, sprawiając, że forma
stała się atrakcyjna dla słuchaczy. Kolejnym prelegentem był prof. Marek Adamiec z Uniwersytetu Gdańskiego. W swoim wystąpieniu, zawierającym kilka
dopowiedzeń na temat relacji Herbert – Norwid,
zaprezentował obszary oddziaływania autora W Weronie na twórcę Epilogu burzy, poruszył problem
dominacji systemu dwójkowego we współczesnej
kulturze oraz postawił tezę o uwikłaniu w politykę
zarówno autora Promethidionu, jaki i Zbigniewa
Herberta. Trzeci referat „... lecz ty spomnisz, wnuku”.
Herbert – Norwid przedstawił dr Włodzimierz Toruń
z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Sekretarz
Instytutu Badań nad Twórczością Cypriana Norwida
postawił tezę o nieśmiertelności poezji obu twórców
na tle różnych aspektów przemijania i pamięci.
Mówił o paralelach między Norwidem a Herbertem;
wskazywał na ich wspólne konfrontowanie mitów
z rzeczywistością oraz odnajdywanie w sztuce swoich
niespełnionych miłości i fascynacji. Następnie zebrani
słuchacze zapoznali się z referatem, który wygłosiła
prof. Joanna Zach z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Dotyczył on szyfru istnienia jako głównego zagadnienia, którym zajmuje się poeta; tutaj na przykładzie
twórczości Norwida i Herberta. Tekst krakowskiej
literaturoznawczyni składał się z trzech części.
W pierwszej został poruszony problem Norwidowskiego przekonania o pozorności dziejów, sytuacji
ówczesnego pokolenia a sytuacji autora Marionetek
oraz indywidualności Norwida. W drugiej część referatu prelegentka skupiła się na podobieństwach
i różnicach między życiem oraz twórczością Cypriana
Norwida i Zbigniewa Herberta, wskazała na analogię
między sytuacją Norwida a sytuacją autora Pana
Cogito. Trzecią część wypowiedzi prof. Joanny Zach
wypełniły takie zagadnienia jak: ustanowienie relacji
między przeszłością a chwilą obecną oraz dialog
z przeszłością – i u Norwida, i u Herberta. Prof. Dariusz
Pawelec z Uniwersytetu Śląskiego w referacie Romantyczne tropy do lektury „Przesłania Pana Cogito”
wskazał na potrzebę reinterpretacji najsłynniejszego
utworu poetyckiego Zbigniewa Herberta, zestawiając
Przesłanie… z Lilią Wenedą Juliusza Słowackiego.
Z kolei prof. Grzegorz Kubski z Uniwersytetu
Zielonogórskiego w swoim wystąpieniu starał się
udzielić odpowiedzi na pytanie, dlaczego Tukidydes
stał się bohaterem jednego z najważniejszych wierszy Herberta pt. Dlaczego klasycy? Prof. Anna
Szóstak (Uniwersytet Zielonogórski) w referacie
Wielkie Teraz czasu mitycznego w poezji Zbigniewa
Herberta jako aktualizacja historii i poszukiwanie
sensu mówiła na temat funkcjonowania mitu i jego
odniesień do wydarzeń historycznych w twórczości
poetyckiej autora Napisu. Dr Anita Kucharska-Dziedzic (Uniwersytet Zielonogórski) wygłosiła
referat, który odnosił się do spojrzenia poetów
pokolenia ‘68 na twórczość Herberta zarówno jako
romantyka, jak i ironisty. Pierwszy dzień konferencji
zakończył referat traktujący o wpływie myśli Kierkegaarda na dorobek literacki Zbigniewa Herberta,
który przedstawił mgr Artur Telwikas (Uniwersytet
Zielonogórski).
Drugi dzień obrad otworzyła prof. Dorota Heck
z Uniwersytetu Wrocławskiego, która przedstawiła
referat pt. Między klasycyzmem a romantyzmem.
Dyskurs metapolityczny w eseistyce Zbigniewa
Herberta. W swoim wystąpieniu wrocławska badaczka ukazała, że w eseistyce Herberta nie istnieją
kategorie metapolityczne, a posiada ona przede
wszystkim aspekt etyczny. Następnie prelegentka
mówiła na temat oddziaływania i wzajemnej relacji
między klasycyzmem a romantyzmem w twórczości
poety. Prof. Sławomir Kufel (Uniwersytet Zielonogórski) zaprezentował wypowiedź, w której wychodząc od definicji klasycyzmu, charakteryzował klasycyzm Herberta na przykładzie zbioru esejów
Barbarzyńca w ogrodzie. Dr Małgorzata Mikołajczak
z Uniwersytetu Zielonogórskiego przedstawiła analizę i interpretację Herbertowskiego wiersza Pora,
umiejscawiając go w kontekście „czarnego” i „białego” Norwida. Ostatnim prelegentem był mgr
Marcin Jerzynek (Uniwersytet Zielonogórski), który
przedstawił referat Poetyka na usługach epistemologii.
Milczenie jako zasada etyczna Norwida i Herberta.
Na zakończenie konferencji prof. Piotr Michałowski wygłosił żartobliwy wiersz własnego
autorstwa, utrzymany w Norwidowskiej stylistyce,
a adresowany do Zbigniewa Herberta. Konferencja
spotkała się z szerokim zainteresowaniem studentów, pracowników Uniwersytetu Zielonogórskiego
oraz słuchaczy spoza zielonogórskiego środowiska
akademickiego. Zaprezentowane referaty nie tylko
poszerzyły i wzbogaciły wiedzę na temat jednego
z najwybitniejszych polskich poetów współczesnych,
ale też potwierdziły aktualność i siłę oddziaływania
twórczości Cypriana Norwida – patrona biblioteki.
VARIA BIBLIOTECZNE
119
Piotr Michałowski
Milczenia-klasyk
Zbigniewowi Herbertowi
1.
Nie-dopowiedzeń dla jutrzejszych Epok
Kaskada spada bez dna – przez w s z e c h - c z a s y.
Jak mgłą jest przyszłość – choć nie patrzysz ślepo
– T a k m i l c z y klasyk!
2.
Będzie spółczesnym mądrość p o - n i e w c z a s u
Ciszą jednaką – a obcą dalece...
W niemocie Nieba, we wrzasku Parnasu,
W mej bibliotece.
3.
Milczę potomnym. Adresat – nieznany.
Tyś spadkobierca mój – tak przez badaczy
W lat ledwie dziesięć będziesz z a - g a d a n y
– By nic nie znaczyć?
4.
Zalakowana ma pusta koperta
Testament niesie. Szelestem nauka
O tym, co wiersze p r z e - m i l c z ą Herberta
– Mego prawnuka...
5.
Wiem, Ci to dziwne: niźliś się narodził,
Żem dziejów długą miał odczekać przerwę,
A nie wiem jeno, czy-li mnie uchodzi
U - w n u c z y ć pierwej...
6.
Nam jeno czekać, aż odpowiedź czas da...
O d - m i l k n ą ć t y m - c z a s nikt się nie pokwapi.
Studium przedmiotu, Hermes, pies i gwiazda
Milczą jak Napis – –
7.
Gdy tryśnie prawda, co dotąd zakryta,
Spólne pytanie nas w przyszłość zjednoczy:
Nie co wypada m ó w i ć – będziem pytać
– A m i l c z e ć – o czym?
8.
Ścichną krytyki i spory zajadłe,
Kiedy zamilkniesz z Epilogiem burzy.
Że głos mój wspomnisz – tego nie odgadłem
– W Zielonej Górze!
120
El¿bieta Wozowczyk-Leszko
Mistrz Florkowski
Tomasza Florkowskiego nazywam mistrzem
i z dumą podkreślam, że jest moim kolegą z pracy.
Podziwiam jego warsztat i styl pracy dziennikarskiej,
który przenika tak rzadko dziś spotykany „ducha
posłannictwa”. Ten nieprzeciętny człowiek na stałe
wpisał się w krajobraz Zielonej Góry i regionu jako
architekt, publicysta, literat i podróżnik. W ogromnej
ilości opracowań, artykułów, komentarzy, a także
w kilku książkach zawarł doświadczenia i przemyślenia człowieka, który nie przechodzi obojętnie obok
spraw, jeśli warte są zainteresowania, i który potrafi
dostrzec piękno we wszystkim.
15 stycznia br. przypadła mi w udziale szczególna
przyjemność uczestniczenia w wieczorze promującym kolejną książkę Tomasza Florkowskiego pt. Bliżej
piątego wymiaru. Autor, dając zdecydowany odpór
złośliwej chorobie, z benedyktyńską pracowitością
składał wieloletnie doświadczenia architekta, humanisty, podróżnika, poety i pisarza w monografię
zmierzającą do odkrycia tajemnicy piątego wymiaru
otaczającej nas przestrzeni. Jak opowiedzieć o książce,
której nie można tak po prostu przeczytać? Tę książkę
trzeba studiować, odkrywać, smakować, przeglądać
(liczne rysunki i fotografie). Wtedy jest szansa, że
coś naprawdę zrozumiemy. Warto podjąć taki trud.
Czwartkowy wieczór w bibliotece Norwida
zapowiadał się ciekawie. Z niecierpliwością oczekiwano spotkania, tłum przybywających narastał.
Dyskretnie zaczęto dostawiać krzesła. Bohater wieczoru nie ukrywał radości, witając wchodzących do
sali Pro Libris przyjaciół, byłych współpracowników,
towarzyszy rozlicznych podróży, sympatyków i tych,
którzy chcieli go dopiero poznać. Sądzę, że tych
ostatnich było najmniej. Trudne nie kojarzyć Tomasza
Florkowskiego, znamienitego zielonogórzanina,
jednego z twórców obecnej koncepcji urbanistycznej
miasta.
Erudycja autora Witaj Hiszpanio pozwala mu
zasadniczo mówić na każdy temat. Można wsłuchiwać się nie tylko w to co mówi, ale też j a k to robi!
Z pewnością przybyli na spotkanie czytelnicy ciekawi
byli zarówno nowej książki, jak i samego autora, który
nieoczekiwanie zniknął z życia zawodowego i towarzyskiego ponad dwa lata temu. Warto było czekać
na jego znakomity powrót. Zobaczyli pogodnego,
radosnego i lekko speszonego starszego pana, który
z właściwym sobie temperamentem snuł opowieść
o pracy nad książką. W zamyśle autora miała być
wywodem o różnych aspektach twórczości, prowadzonym w oparciu o przesłanki filozoficzne i doświadczenia naukowe, uzupełnionym głęboką refleksją
humanistyczną. Tomasz Florkowski daje czytelnikowi
szansę odkrycia tajemnicy twórczej wyobraźni,
wyobraźni architekta i urbanisty, także człowieka
z wielkim doświadczeniem życiowym i głębokimi
przemyśleniami natury filozoficznej. Jak pisze dr
Adam Sznajderski: „Kontekst pracy dotyczy wykładu
o tajemnicach zawodu architektów i urbanistów, ale
jej zainteresowania wybiegają także w stronę kultury
wymowy, piękna języka ojczystego, przenikniętego
poezją, także muzyką, metafizyką, w ogóle –
duchowością... Korelacje te są oczywiste u autora
uprawiającego filozofią kreacjonizmu (...) Autor bliski
jest norwidowskiej estetyce, nadrzędnie akceptującej
w działaniu jedność treści i formy. Wymóg ten odnosi
się do piątego wymiaru. Osiągnięty może zostać
wyłącznie wówczas, gdy artysta otwiera się na owo
dalej, ubogacając w ten sposób platońską triadę
o harmonii: prawdy, dobra i piękna jako atrybutów
doskonałości (…)”.
VARIA BIBLIOTECZNE
121
Piąty wymiar to wyznanie człowieka wszechstronnego, wrażliwego i utalentowanego. To historia
o przestrzeni wielowymiarowej, w której tkwimy od
wieków, lecz której sobie nie uświadamiamy. Zawarta
w tytule przestrzeń i estetyka to konfrontacja naszej
rzeczywistości z racją naukową, fizyką, sztuką, historią,
psychologią, a nawet teologią. Czy to zamierzenie
autora, by nad jego dziełem intelektualnie pogimnastykować się? Być może to zachęta do tego, aby w prozie codzienności dostrzec myśli głębokie i abstrakcyjne.
Może właśnie dlatego na okładce książki umieszczone jest zdjęcie Bogusława Świtały – malowniczy
zachód słońca, napawający spokojem obraz równowagi, do której dąży każda żyjąca istota. Za tą
okładką nie odnajdziemy opowieści o tym, jak
Tomasz Florkowski dom budował, będzie za to historia o tym, dlaczego go zbudował i jak urządzał
wokół niego harmonijną przestrzeń miłośnika ładu
przestrzennego. Robert Berełkowski pisze: „Piąty
wymiar otwiera się dzięki Tomaszowi Florkowskiemu
– świat człowieka i zarazem twórcy ożywiany innymi
postaciami, nauczycieli, autorytetów, przyjaciół”. Czy
właśnie dlatego książki nie można tak po prostu
122
przeczytać? Chyba tak, bo znajdujemy w niej co krok
odniesienia do myśli filozofów, nauk i mądrości
przekazywanych przez szanowanych przez autora
myślicieli, a także niedoścignionych mistrzów sztuki
formowania ludzkiego otoczenia, przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej. Książka niewątpliwe
intryguje, choć dla wielu czytelników może być lekturą trudną. Nie dziwią więc zadumane twarze
czytelników, lekkie zmieszanie, gdy pada pytanie:
„O czym właściwie jest ta książka?” lub „O co chodzi
z tym piątym wymiarem?”
Ktoś z obecnych na spotkaniu trafnie zasugerował, że piątego wymiaru można szukać w sobie. Te
poszukiwania mogą wyrażać się solidną pracą,
wyobraźnią i odpowiedzialnością twórczą, humanizmem, dostrzeganiem tego, co niedostrzegalne,
chwytaniem tego co nieuchwytne. Ośmielam się
powiedzieć, że ten styczniowy wieczór spowodował,
że poczuliśmy się jakby w innym wymiarze. Nie wiem
w którym, ale na pewno obszarze, który do niego
zbliża. Temu, kto chciałby dotrzeć do celu poszukiwań, polecam książkę Tomasza Florkowskiego pt.
Bliżej piątego wymiaru.
Uwa¿ajcie, co mówicie przy niej
i do niej, bo mo¿e to wykorzystaæ!
Z Eugeni¹ Paw³owsk¹ (dla przyjació³ ¯eni¹, dla czytelników Snobk¹), felietonistk¹,
dziennikark¹ „Gazety Lubuskiej” rozmawia El¿bieta Wozowczyk-Leszko
– W felietonach opisywała Pani życie kulturalne, towarzyskie i społeczne Zielonej Góry. Czy
było to ciekawe zajęcie? Jakie wnioski wynikały
z tych obserwacji?
– Tak, bardzo ciekawe. Robiłam to, co mnie naprawdę interesowało. Cóż, zdarzało się, że musiałam
po prostu zebrać „na gwałt” materiał do kolejnego
felietonu (moje teksty ukazywały się w określonych
dniach, raz w tygodniu, potem dwa razy).
Poznawałam dużo ludzi. Czasem zazdrościłam tym
felietonistom, którzy w oparciu o obserwacje życia
politycznego, patrząc w ekran telewizora, czytając
prasę pisali, że tak powiem z głowy, w ciepełku
domowym. Ja musiałam być na imprezach wieczornych osobiście, „telepać” się bez względu na
pogodę i porę po imprezach wieczornych, wracając
do domu niemal nocą, krążyć na bankietach, za
którymi nie przepadałam, ale mówiąc bez ogródek –
na nich żerowałam. Pisałam te felietony w dużej
mierze z podsłuchu i z podglądu. Czasem nawet na
imprezach mówiono: „Uważajcie, co mówicie przy
niej i do niej, bo może to wykorzystać!”. I wykorzystywałam. Robiłam to z myślą o czytelnikach, ale
też i ku swojej satysfakcji, starałam się, by felietony
były i uszczypliwe, i zabawne, żeby jeden czytelnik
mógł się uśmiechnąć, drugi wściec. Chciałam, żeby
coś się działo.
– Wydanie felietonów w formie książkowej
to raczej nieoczekiwane przez Panią przedsięwzięcie?
– Tak, przyznaję, że odbywało się to w dużym
stopniu poza mną. Choroba, która mnie dopadła,
bardzo poruszyła przyjaciół. W kilka osób zgromadzili
teksty, te, które miałam u siebie i te rozsiane po ludziach i postanowili je wydać. Na okładce, projektu
Zbigniewa Jujki, jestem przedstawiona jako wiedźma, która zamiast na miotle, leci na długim piórze
zakończonym stalówką. Ta okładka prowokuje do
śmiechu.
– Kto wymyślił Pani pseudonim?
– Sama go wymyśliłam. Zastanawiałam się: Bywalska, Plota... Nie, nie podobało mi się. Pomyślałam, że podpis Snobka da mi szersze pole manewru,
bo taka Snobka jest po trosze – i mądra, i głupia. Na
tyle byłam „oblatana” w sprawach sztuki, literatury,
muzyki, że mogłam o nich pisać, nie bojąc się większych wpadek. Myślę, że mi się to udawało. Chciałam
też, by moje teksty dobrze się czytało. Ci, którzy
chodzili na te imprezy, mogli porównać, co Snobka
napisała, zaś ci, którzy nie chodzili, czytając felietony
byli „na bieżąco”. Kiedyś spytałam pewną panią
prawnik, która chwaliła moje teksty, dlaczego je
czyta? Na co odpowiedziała: „Mieszkamy z mężem
na Jędrzychowie, nigdzie nie bywamy, ale dzięki pani
wiemy co dzieje się »na salonach«”. Myślę, że miałam
czytelników. Ilu? Nie wiem. Nie wiem też, co mówili
i myśleli, czytając moje teksty. Przecież my dziennikarze piszemy trochę w pustkę. Gdybyśmy widzieli
naszych czytelników, mieli ich przed oczami, to
prawdopodobnie czulibyśmy się nieswojo i nic byśmy
VARIA BIBLIOTECZNE
123
nie napisali. A tak staramy się, żeby jak najlepiej
wyszło, niby myśląc o nich, a jednak nie myśląc.
– Jakie były początki Pani pracy dziennikarskiej?
– Zatrudniłam się w 1954 roku, kiedy to jeszcze
obowiązywały nakazy pracy. Mnie przydzielono do
„Gazety Zielonogórskiej”, na czym mi zresztą zależało.
Nie miałam szans na pracę w „nasyconym” inteligencją Krakowie czy Wrocławiu. Natomiast w mniejszych ośrodkach brakowało dziennikarzy z wyższym
wykształceniem. Zielona Góra odpowiadała mi
z uwagi na sąsiedztwo Żar, gdzie mieszkali moi rodzice
i rodzeństwo. Wtedy przyszło nas do redakcji czworo.
Nakaz pracy miał obowiązywać nas trzy lata.
Z czwórki przyjętych wówczas młodych dwoje
zostało do końca: śp. Michał Toś, zastępca redaktora
naczelnego i ja. Całe życie, do końca…
– Do jakiego działu Pani trafiła?
– Terminowałam w różnych miejscach. Zaczęłam
od działu korespondentów, gdzie opracowywało się
listy korespondentów robotniczo-chłopskich, bo tacy
wtedy pisywali do redakcji. Nie lubiłam tego zajęcia.
Moja szuflada pękała w szwach od zaległości. Poza
tym groziły wpadki. Dostałam raz korespondencję do
opracowania o pewnym zastępcy zawiadowcy stacji,
że pijany, że jakiegoś podróżnego czy też korespondenta potraktował fatalnie. Ja to jeszcze wyostrzyłam
i zatytułowałam Chuligan w kolejarskim mundurze.
Nastepnego dnia po ukazaniu się artykułu wyczułam,
że w pracy coś dziwnego wisi w powietrzu. Dopiero
później dowiedziałam się, że nie było żadnego korespondenta, że ktoś podszył się i zemścił na człowieku, który był w rzeczywistości abstynentem. Ale
to kierownik powinien był wiedzieć, że nie ma
takiego korespondenta, ja nie musiałam...
– Obserwowała Pani zmiany związane
z pracą dziennikarza, jego słynną wolnością
słowa, z tym co mógł pisać, a czego nie mógł,
w jaki sposób był kontrolowany...
– Och, wolność słowa to ja uzyskałam dopiero
jako Snobka, czyli dziennikarka emerytowana.
Mogłam już pożartować z biskupa, uszczypnąć
prezydenta miasta, hulaj duszo. Żartem mówiliśmy,
że w PRL-u mogliśmy skrytykować najwyżej sołtysa
czy instruktora partii w gminie, i to też niekoniecznie.
Jako dziennikarze organu partyjnego, a taką była
gazeta, musieliśmy podporządkować się, a jednocześnie „coś” wygrać, zwłaszcza bezpartyjni. Dodatkowo czuwała cenzura. Pamiętam, jak redagowałam
124
Kociołek harcerski. Od harcerzy przychodziły listy
o strażnicach WOP-u. Cenzura to wykreślała, ponieważ „wróg czuwa, szpiedzy przechwycą gdzie jest
WOP, gdzie są strażnice”, a to i tak powszechnie było
wiadome... Prawie trzydzieści lat redagowałam
Kociołek, ale nie jestem zapraszana na zloty, rocznice,
jubileusze. Nie wiem dlaczego...
– Teraz jest takie modne określenie „dziennikarz śledczy”. Co Pani na to?
– Nie byłam dziennikarzem śledczym. Dziennikarstwo moje czy znakomitej koleżanki po piórze
Danuty Piekarskiej, nie było wojujące, ostre. Jednak
na swój sposób walczyłyśmy. Przytoczę pewną anegdotę – Agata Drzyzga, artystka malarka, wstępując
na stanowisko dyrektora BWA ufetowana została
wielką autorską wystawą w muzeum. Na wernisażu
zapytała mnie: „Czy widziałaś swój ex libris?”.
Odpowiedziałam, że nie. Pokazała pracę, mówiąc:
„Tu jest. Pokazałam cię jako kaczkę dziennikarską”.
Trochę oburzona powiedziałam: „Agata, przecież to
jest gęś. Długa szyja, to gęś w locie!”. Podobno
w prowadzonym przez siebie dzienniku zapisała, że
stojąca wtedy za mną malarka Halina Maśkiewicz,
powiedziała: „Ależ Żeniu, gęsi kapitolińskie ocaliły
Rzym przed wojskami Hannibala”. Nawiązując do
gęsi kapitolińskich – Adam Michnik udzielając
wywiadu powiedział kiedyś, że rolą dziennikarzy jest
gęganie, ostrzeganie. I myśmy gęgali. Jak każdy
potrafił, na miarę swoich możliwości, jak kto czuł. Ja
też gęgałam, zaczynając od działu korespondentów.
Potem, nie należąc do partii, byłam w dziale partyjnym. Zajmowałam się młodzieżą, ale młodzież to
z kolei ZMP [Związek Młodzieży Polskiej – przyp.
red.], no i też miewałam różne perturbacje. Marzyłam wciąż o dziale kulturalnym, do którego
niełatwo było się dostać. Byli w nim: Tadeusz Jasiński,
Irena Solińska, Irena Kubicka. W końcu dostałam się
do tego działu i tkwiłam w nim kilkadziesiąt lat.
Po jakimś czasie Henryk Ankiewicz dołączył do
zespołu jako kierownik działu. Potem został samodzielnym publicystą i zaproponował mnie na kierowniczkę działu. Bałam się tej funkcji, wiązała się
z nią adiustacja, czyli poprawianie tekstów kolegów.
Ale poradziłam sobie. Na emeryturze nawet mi tego
brakowało. I nie tylko mnie. Danuta Piekarska
mówiła, że brakuje jej kogoś, kto by jej „przekręcił”
materiał. Oj, przekręcałam artykuły koleżeństwu,
niektórymi miotałam prawie o ściany. Cała sztuka
adiustacji polegała na tym, by w poprawkach nie było
widać mojej ręki. Mam wrażenie, że mi to dobrze
wychodziło.
– Świat nie stoi w miejscu. Zmieniają się
czasy, ludzie, warunki, w których żyjemy i pracujemy. Dziennikarz to specyficzny zawód, który
musi zmieścić się w tych wszystkich etycznych
normach, społecznych regułach, nie może swoim
„gęganiem” robić krzywdy.
– Tak. I to jest właśnie problem. Na jednej z sesji
Stowarzyszenia Dziennikarzy-Absolwentów Uniwersytetu Jagiellońskiego (teoretycznie należę do niego)
tematem była sprawa etyki zawodowej dziennikarza.
Co wynikało z tej sesji? Bito na alarm, że etyka
upada. Niegdyś zawód ten był rodzajem posłannictwa, chociaż brzmi to teraz nieprawdopodobnie. Niósł
ze sobą adrenalinę, ciekawość świata, ludzi, problemów. Chcieliśmy zbawiać świat, choćby chodziło
tylko o świetlicę wiejską czy jakiś osiedlowy klubik.
Właśnie to trzymało w zawodzie i mimo że nie zarabialiśmy dużo, nie odchodziliśmy z zawodu. Dawniej
kierownicy mniej pisali, za to pracowali z młodymi,
uczyli ich. Teraz kierownik nie ma na to czasu, chce
wypisać jak największą wierszówkę, chce zarobić.
Dlatego młodzi, puszczeni na głęboką wodę, piszą
rozmaicie. Korekty prawie nie ma, bo właściciele
gazety mówią: „No jak to, ludzie po studiach i trzeba
ich poprawiać? Przecież umieją pisać”. Niestety, piszą
na czas, a wiadomo, że zawsze na swój tekst jest się
ślepym. U siebie przepuści się błąd, a u kogoś się
wyłapie. Zawsze potrzebne było tzw. świeże oko.
Teraz traktuje się dziennikarstwo jak zwykły zawód.
Zarabia się mało, potrzeby są duże. Więc gdy trafi się
okazja lepszych zarobków, to odchodzą.
– Kto był Pani autorytetem, jeśli chodzi
o warsztat dziennikarski, styl, poziom pracy
dziennikarskiej?
– Hmm, sporo osób. Irena Solińska, Irena Kubicka
(obie już nie żyją) i naczelny Zdzisław Olas, który był
moim życiowym partnerem, i Michał Toś – zastępca
naczelnego i sekretarz redakcji Doczyński, też nie
żyje. Wtedy dziennikarze umierali młodo...
Takim wzorem dla wszystkich była Alicja
Zatrybówna, utalentowana literacko intelektualistka,
z – można rzec – męskim umysłem. Według mnie
najbardziej utalentowanym dziennikarzem w Zielonej
Górze był Ryszard Rowiński, którego od dawna też
już nie ma. Może trochę raził wyglądem, zaniedbaniem, zapominalstwem. To był oryginał. Ale ten oryginał miał pióro! Był naszym lokalnym Kapuścińskim.
Urodzony reportażysta, który skończył zaledwie
Zasadniczą Szkołę Zawodową. Namówiliśmy go na
licealną szkołę średnią, by zdobył maturę, ale
skończyło się na paru lekcjach.
– W czym wyrażał się ten autorytet, co
szczególne było w tych ludziach, wzbudzało
podziw, zaufanie...
– Jestem spod znaku Barana. Byłam rogata, nie
uznawałam autorytetów. Byłam równocześnie dość
samokrytyczna. Wprawdzie nie od razu, ale... Na
początku człowiek tak pisze, jak ptak śpiewa, czyli
naiwnie i często głupawo. Wydaje się, że to taka
fajna przygoda. Mówiłyśmy o tym z zaprzyjaźnioną
dziennikarką, Henryką Doboszową, która u nas
zaczynała, potem poszła do „Nadodrza”, gdzie była
gwiazdą, nim skaperowała ją „Gazeta Wybrzeże”.
Któregoś dnia pytam ją: „Henryka, jak widzisz nasz
zawód?”. Ona: „To prawdziwa przygoda, coś wspaniałego”. Pracowała wtedy w dwutygodniku, w którym nie ma tak obłędnego tempa jak w dzienniku. Po
dziesięciu latach zapytałam ją o to samo, na co
odpowiedziała: „To jest taki walec drogowy, który
przejeżdża i miażdży człowieka, zwłaszcza kobietę”.
Kobieta musi pogodzić ten zawód, wymagający
właściwie wyłączności, z obowiązkami domowymi.
I ma do wyboru: albo makarony, albo pisanie. Jak
wybierze jedno, to rwie się drugie i odwrotnie. To
ciągła huśtawka i męczarnia. Ja zaniedbywałam
dom, bardziej realizowałam się w pracy.
Urodziłam się na terenie obecnej Białorusi,
w województwie nowogródzkim, pod Baranowiczami. Przyjechałam do Polski w ramach repatriacji jako
trzynastoletnia dziewczynka, do Żar. Tam ukończyłam dobry ogólniak, potem poszłam na studia.
Pisaniem zajęłam się dlatego, bo nabrałam dystansu
do świata, życia, do wszystkiego, gdy zmienił się
ustrój (lewicowałam całe życie i jakkolwiek tamten
porządek mi się nie podobał, to sama idea socjalizmu,
gdyby był realny, odpowiadałaby mi). Z dystansu
zaczęłam obserwować. Gdziekolwiek byłam. Nawet
ludzie mówili, że bywają na tych samych imprezach,
a ja widzę co innego niż oni. Może rzeczywiście
wychwytywałam co innego, dlatego powstawały
takie felietony. Ale dopiero na emeryturze je pisałam,
od 1992 czy 1993 roku, minęło sporo lat, mnóstwo się
tego zebrało. Nie wszystkie mam, nie wszystkie też
będą w książce... Czy nie za dużo mówię, kto to
będzie czytał?
– Pani Eugenio, zapewniam, że znajdą się tacy...
VARIA BIBLIOTECZNE
125
– No dobrze, powiem jeszcze, czym różniłam się
od Danusi Piekarskiej. Ona była jak wzorowa uczennica z I a: zawsze przygotowana, utalentowana, do
tego bardzo pilna, niemal pracoholiczka. Często
przesiadywała w bibliotece. Była także odważna.
Pojechała np. zrobić wywiad z Kapuścińskim. W przeciwieństwie do mnie zawsze wykorzystywała do
pisania zebrane materiały. Mnie często nie starczało
odwagi. Miałam wrażenie, że nie udźwignę tematu.
Nie raz oddalałam pisanie tak długo, aż temat sam
umierał. Tak było np. z Edwardem Dąbrowskim. To
był renesansowy człowiek, dosłownie tryskał
wiedzą. Sugestywnie opowiadał o odległych dziejach, badaniach archeologicznych. Byłam na jego
benefisie w Klubie Dziennikarza, gdzie doszło do
niefortunnej sytuacji. Ówczesny dyrektor muzeum,
Jan Muszyński, tęgo popijał w trakcie uroczystości,
wręcz zapominał, czyj to benefis. No i czcił, czcił
Edwarda Dąbrowskiego, w końcu wypalił: „Edziu, nie
gniewaj się, ale całą lubuską archeologię stworzył
Adam Kołodziejski, a nie ty”. No i całą atmosferę diabli wzięli. Muszyński też erudyta, człowiek niezwykły,
z poczuciem humoru, był wtedy na etapie tworzenia
galerii autorskich rozmaitych autorów. Ze Złotego
Grona, Kruczka i innych. Stworzył nawet galerię
w toalecie. Nie wiem szczegółowo, kogo tam umieścił, ale doniesiono mi, że Snobkę z pewnością. Żałuję
do dziś, że nie odwiedziłam tego przybytku.
Co do poczucia humoru... Jan Paweł II mówił, że
poczucie humoru przychodzi razem z wiekiem.
Chyba miał rację. I to jest jedyna fajna rzecz związana
z wiekiem... Nie mówiąc o tym, że z wiekiem nabiera
się dystansu.
– Czy z wiekiem nabiera się też dystansu do
prawdy? Bo prawda, jak tu Pani opowiada, nie
zawsze jest mile widziana, a dziennikarz musi
mówić prawdę.
– Dziennikarz powinien, ale często omija prawdę.
Nie wiem, czy znajdzie się ktoś taki z branży, kto
nigdy nie omijał prawdy. Co do mnie... Nie wiem, nie
zastanawiałam się nad tym, jak często omijałam.
Chyba omijałam. Zajmowałam się np. różnymi festiwalami, w tym Festiwalem Piosenki Radzieckiej. Tam
prawdę się omijało, jak najbardziej. W tzw. wstępniaku trzeba było wbrew sobie „lać wodę”. Ułożyć tych
kilka zdań było najtrudniej. Przyznaję, że samą
imprezę lubiłam. Wtedy niewiele działo się w Zielonej
Górze. Festiwal dawał możliwość podziwiania Ałły
Pugaczowej, Żanny Biczewskiej, Magomajewa...
126
Kolejna impreza – Lubuskie Lato Filmowe z czołówką
filmowców polskich w Łagowie. Zajmowałam się tym
blisko siedem lat. Jako kierowniczka byłam zawsze na
pierwszej linii frontu. Pracowałam bez jedzenia i bez
spania. Na którymś z festiwali red. Palto, który zastał
mnie piszącą na maszynie wywiad, powiedział: „Tutaj
powinna przyjeżdżać pani Simińska (była starsza ode
mnie), a nie my, młodzi. Tu tyle się dzieje w zamkowej
knajpie i w basztowej. Nie wiadomo gdzie iść i jak tu
jeszcze pisać”.
Kiedyś napisano w „Gazecie Wyborczej”, że sowietyzowałam. Można to i tak określić. Napisałam,
że ten co mi to zarzucił, też nie jest czysty jak żona
Cezara. Zajmowałam się lubuską drogą do uniwersytetu. Propagowałam i popierałam z przekonaniem
to, co moim zdaniem było warte poparcia. Lubuska
droga do uniwersytetu zaczęła się od punktów konsultacyjnych, wniosłam nawet kilka pomysłów.
Nadstawiałam też karku, bo gdy ministerstwo stawiało jakieś warunki KW, a myśmy je naruszali, to
winę zwalali na prasę. Z oburzeniem kiedyś
stwierdziłam, że przecież sami to powiedzieli. Oni na
to, że „…pani nic nie zrobią, a my mielibyśmy problemy”. „No dobrze. Będę chłopcem do bicia”.
Niegdyś sporo się działo, chociaż nie było klubów,
pubów, lokali. Żyło się inaczej, ludzie nie byli
uzależnieni od telewizji. Nie było zażartej rywalizacji,
zawiści. Było ciepełko. Kiedyś zapytano mnie, jakie są
stosunki w redakcji? Odpowiedziałam „Cóż, u nas są
stosunki między dziennikarzem i komputerem.
Myślę, że to dotyczy wszystkich redakcji. Gdybym
miała zaczynać raz jeszcze w zawodzie, wolałabym
zacząć tak jak w młodości, tylko w innych uwarunkowaniach politycznych i ideologicznych. Ale do partii
nigdy nie należałam, udało mi się. Wielu nie należało,
nie zmuszano nas. Zawód? Sama pani widzi
w pisemkach kolorowych te „sensacyjne” wiadomości,
często niesprawdzone bzdury.
– A wie Pani, że wielu młodych ludzi chce
zostać dziennikarzami?
– Tak, bo imponuje im to. Jadą w teren, są
tytułowani „pani redaktor”, „panie redaktorze”. Nas
nazywano korespondentami, a mimo to prestiż
dziennikarza był większy niż teraz. Dziś np. biznesmeni potrafią pogonić dziennikarza jak psa...
– Może to wynika z formy, jaką posługują się
dziennikarze, co chcą uzyskać, idąc do biznesmena?
– Nie wiem. Być może nie ma kto ich bronić,
wtedy może partia by broniła, prawda? W czasie
wyborów, gdy kandydował Gomułka, komitet rozparcelował nas w terenie. Mnie przypadł Sulechów,
w którym był I sekretarz partii, zaciekły wróg gazety.
W czasie współnej podróży zapytał mnie: „Towarzyszko, wy oczywiście należycie do partii?”, odpowiedziałam przecząco (a mieszkałam w służbowym
pokoju w komitecie powiatowym), wtedy on na to:
„Czyli możemy was nie zapraszać na posiedzenia
egzekutywy”. Odpowiadam: „Możecie, ale ja wtedy
zgłoszę w KW, że mnie nie wpuszczacie, bo mnie
wysłał tu komitet wojewódzki”. No i zamilkł.
– Niezależnie od plusów i minusów pracy
dziennikarza, jest w tym zawodzie coś takiego,
co daje duże pole do tworzenia nowej wartości,
jeśli komuś na tym właśnie zależy.
– Myślę, że w tym zawodzie ważna jest ciekawość świata,. Dziennikarz ma możliwość poznania
wielu ludzi, dowiaduje się ciekawych rzeczy, na
dodatek może uzyskaną wiedzę sprzedać, podzielić
się nią z innymi.
– I cały w tym szkopuł, żeby sprzedał tę
wiedzę zgodnie z zasadami etyki, nie robiąc
nikomu krzywdy.
– Tak, wydaje mi się, że moje pokolenie, może
z pewnymi wyjątkami, było etyczne, na ile to było
możliwe w tamtych czasach. A teraz... odbywają się
sesje na temat upadku etyki dziennikarskiej.
– Dziennikarze ponoszą ogromną odpowiedzialność za to, co mówią, pokazują, piszą, bo
przecież – jak wykazują badania – czytelnicy,
widzowie, słuchacze mają duże zaufanie do
mediów. Niestety, często bezkrytycznie i bezrefleksyjnie przyjmują to, co im dają owi dziennikarze, redaktorzy czy reporterzy.
– To prawda. Ale ten zawód ciągle nieżle plasuje
się w rankingach. Jest sporo ludzi, którzy czytają tylko
kolorowe pisemka, tylko im wierzą. Jest duże
zamieszanie, a jak się nie pogubić, to już zależy od
inteligencji czytającego, jego edukacji i erudycji. To
z kolei wiąże się ze szkołami i uczelniami; w bibliotekach spada czytelnictwo, w księgarniach coraz
mniej książek, wynika to ze zubożenia kraju. Myślę,
że to bardzo skomplikowany proces, to temat rzeka.
– Na promocję Pani książki przyszło mnóstwo
ludzi. Sala dębowa w Norwidzie pękała w szwach.
Taki widok to pewnie radość dla autorki?
– Bardzo denerwowałam się przed spotkaniem.
Mieszkańcy Domu Kombatanta mocno mnie wspierali, dostałam nawet na drogę „kopniaka” na szczęście. Rzeczywiście był to niezwykły wieczór. Całość
pięknie prowadził red. Eugeniusz Kurzawa, a występ
kabaretu pod egidą Jadwigi Boho-Kokot wywołał
ogólną radość. Onieśmielało mnie ciągłe mówienie
o mnie, byłam zdezorientowana, nie wszystkich poznawałam, za co bardzo przepraszam. Książki wszystkim chętnie podpiszę, zapraszam w tym celu do
„Kombatanta”. Efekt tego spotkania ma podwójną
wartość – jest książka, a ja znowu zaczęłam pisać
„Snobki”...
– Dziękuję za rozmowę.
127
Joanna Wawryk
Lubuskie Wawrzyny 2008
W lutym w sali dębowej zielonogórskiej książnicy
wręczono Lubuskie Wawrzyny. Honory gospodyni
czyniła Maria Wasik, dyrektor WiMBP. Na uroczystości nie zabrakło przedstawicieli lokalnych władz
i bywalców, dla których coroczne rozdanie nagród za
najlepszą książkę literacką i naukową stało się pewnie
jednym z punktów kulturalnego kalendarza. Po raz
piętnasty przyznano Wawrzyn Literacki, zaś Naukowy po raz czwarty. Przez kolejne lata formuła
konkursu ulegała zmianie, podobnie jak nagroda –
i nie chodzi tu tylko o uhonorowanie finansowe, ale
i sam „wawrzyn”, który ewoluował od symbolicznego broszkopodobnego złotego listka, ku formie
bardziej okazałej, jaką jest kryształowa statuetka ze
splecionymi srebrnymi liśćmi. To nie koniec zmian,
w tym roku bowiem skład obu kapituł Lubuskich
Wawrzynów uległ zmianie.
Jury „literackiemu” przewodniczył Leszek Żuliński.
W jego skład weszli: prof. dr hab. Piotr Michałowski
i Andrzej K. Waśkiewicz. Brano pod uwagę ponad
20 pozycji. Wyłoniono dwoje laureatów. Jednym
z nich była bywalczyni kilku poprzednich edycji tego
konkursu, tropicielka kuluarowych nastrojów i niuansów, ale o niej za chwilę.
Przedstawiając wyniki konkursu, przewodniczący podkreślał, że nie sposób tych publikacji porównać
i zdecydować, która lepsza, sprawniejsza stylistycznie. Obie prezentują odrębne wrażliwości oraz
niedające się zestawić wartości. Jako pierwszy
128
nagrodę odebrał Karol Graczyk za tomik poetycki
Osiemdziesiąt cztery, który ukazał się w gorzowskim
Wydawnictwie Artystyczno-Graficznym „Arsenał”.
Sylwetkę młodego literata, redaktora portalu
internetowego PKPzin, nagradzanego już w literackich konkursach przedstawiła Lidia Kurzawowa,
a wiersze z najnowszej książki zaprezentował Janusz
Młyński. Kilka pytań autorowi zadał Czesław
Markiewicz.
Ex aequo laureatką nagrody została Eugenia
Pawłowska, znana pod pseudonimem Snobka, za
zbiór felietonów publikowanych w „Gazecie Lubuskiej” zebranych i opracowanych przez Eugeniusza
Kurzawę, wydanych pt. I ja tam byłam... nakładem
Wydawnictwa Kropka. Snobka więc tym razem pojawiła się nie tylko jako bywalczyni, po której można
się spodziewać żartobliwego felietonu, ale przede
wszystkim autorka tekstów cenionych i ważnych, bo
w niebanalnym stylu utrwalających lokalny koloryt.
Fragmenty felietonów Eugenii Pawłowskiej przeczytała Lidia Kurzawowa, po czym z laureatką rozmawiał
redaktor nagrodzonego zbioru.
Prócz tego dyplomem honorowym wyróżniono
krakowskie Wydawnictwo LIST za atrakcyjną edytorsko książkę Jerzego Hajdugi Rozerwanie nieba.
Jury postanowiło nie przyznawać nominacji. Publikacje Graczyka i Snobki zdystansowały pozostałe,
wydane w ubiegłym roku w Lubuskiem książki literackie.
A gdy przyszło mówić o książkach naukowych,
głos zabrał Edward Mincer. Reprezentował on
kapitułę Lubuskiego Wawrzynu Naukowego, któremu przewodniczył prof. dr hab. Czesław Osękowski.
W jury ponadto zasiedli: prof. dr hab. Dariusz
Dolański, dr Tadeusz Dzwonkowski, dr Przemysław
Bartkowiak i Juliusz Sikorski. Na konkurs wpłynęło
18 publikacji. Za najlepszą książkę naukową o tematyce regionalnej uznano opracowanie Radosława
Skryckiego Dzieje kartografii w Nowej Marchii do
końca XVIII wieku. Ta rozprawa doktorska ukazała
się drukiem w warszawskim wydawnictwie DiG.
Nowatorska publikacja zawiera liczne reprodukcje
map, a przy tym w rzetelny metodologicznie sposób
porusza temat do tej pory rzadko podejmowany
w polskiej historiografii.
Jury wyróżniło nominacjami do Lubuskiego
Wawrzynu Naukowego dwie, istotne dla popularyzowania wiedzy o regionie książki: Zbigniewa
Czarnucha Ujarzmianie rzeki. Człowiek i woda
w rejonie ujścia Warty i Leona Okowińskiego
Sulechów 1945–2005. Przemiany gospodarczospołeczne.
Po wręczeniu Lubuskich Wawrzynów na scenie
zagościł Kwartet Filharmonii Zielonogórskiej. W koncercie znalazły się utwory m.in. Bacha i Mozarta.
Muzyczny akcent był znakomitym dopełnieniem
uroczystości.
129
Karol Graczyk
Henri Landru wychodzi na łowy
Henri Landru wstaje z łóżka, pali tytoń i
wychodzi przed dom. Jest zimny grudzień, od mrozu
wszystko zmienia się w szkło. Z portfela spoglądają
zdobyci nocą przywódcy Trzeciej Republiki.
Henri Landru wraca do domu, zamyka drzwi,
rozpala w piecu. Siada na fotel i czyta
gazetę. Każda garść popiołu jest mu bliższa
od poprzednich kobiet. Typowy artysta krwi.
Wczoraj: Henri Landru wyszedł na łowy. Pani
Collomb była nieostrożna jak kilka przed nią
i jeszcze kilka po niej. Do wieczora było
ciepło, później sytuację rozpalił Landru.
Dziś: Henri Landru czyta gazetę i pali
tytoń. Resztka Pani Collomb uchodzi przez piec.
Gorzów Wlkp., 7.02.2009
130
Karol Graczyk
Życie po porodzie nie istnieje
Patrząc z odpowiedniej perspektywy jesteśmy
bezdomni od zawsze. Jelita bloków plują
nami na świeże i mokre powietrze, jakby
codziennie trzeba było iść krawędzią kranu,
kropla w kroplę, zawsze z jakąś misją. Bezdomni
też mają kupę spraw na głowie: chroniczny brak
wódki, dzieci pozostające przy matkach i
wiara, której nie uratują nawet gruzy
kościołów. Życie po porodzie nie istnieje.
Może jej piękna twarz wyłaniająca się przy
kumplu rzygającym wczorajszym samogonem.
Są miejsca, z których nie sposób się stoczyć. Zaraz
wracam, albo nie ruszę się nigdzie. Póki co
jesteśmy tu, a tam pójdziesz w dół, tam pójdziesz w dół.
Gorzów Wlkp., 3.02.2009
131
Karol Graczyk
*** (Maleństwo)
Maleństwo, podejdź do mnie, musisz być kobietą,
skoro rodzisz się obok, a ja nią nie jestem
pomóż mi ustalić moją tożsamość własną
względem lampy, suwaka albo psa sąsiadów.
Jesteś tu długo dłużej, niż od czasu, kiedy
rodziła cię moja matka. Na jej pogrzebie
byliśmy jeszcze w wózkach, w piątek po południu,
w białych spodenkach, czapeczkach. Dokąd idziemy?
Zbierać kawałki z kobiet i hektarów ziemi.
Pobudka. Na śniadanie chleb, kubek, łyżeczka
cukru, dwie, soli. Przy drzwiach do kuchni dwa lustra
lambrekin. Jesteśmy krew z krwi, kość z kości, kiedy
stawiam stopę – idziesz, otwieram oczy – patrzysz.
Na razie stój spokojnie albo pisz od nowa.
Gorzów Wlkp., 27.12.2008
132
Karol Graczyk
*** (Załóżmy na chwilę)
Obudzeni mają jeden wspólny świat –
we śnie każdy wraca do własnego
Heraklit
Załóżmy na chwilę, że nie mamy na sobie
garniturów, nie pierdolimy się po kątach,
nie udajemy dzieci płynących na piaskach
pustyni pod szeroko uchylonym światłem.
Okolicznych wiosek jeszcze nikt nie ostrzelał,
ze względu na białe, unoszone spódniczki
byłoby szkoda plamić je krwią, kiedy takie
młode. Teraz wdech – nie czujesz – wydech – czy to sen,
czy grudki spod spódnic pukają ci już w okno.
Spojrzysz przez szybę, zapalisz fajkę, tutaj wciąż
nic się nie dzieje i nic złego nie może nas
dotykać. Jesteśmy coraz bardziej rozlegli,
rozrastają się półki, śmietniki i białe
sukienki. Poza tym niewiele, wchłania nas piach.
Gorzów Wlkp., 1.12.2008
133
Z TEKI HISTORYKA FILOZOFII
Anna Janczys
Rudolf Haym – zielonogórski
krytyk filozofii G. W. F. Hegla
Rudolf Haym – dziewiętnastowieczny filozof,
publicysta, historyk i profesor literatury niemieckiej
w Uniwersytecie w Halle, rektor tej uczelni w roku
akademickim 1873/1874, autor do dziś aktualnych
prac naukowych poświęconych wybitnym twórcom
kultury niemieckiej. W Polsce znany jest przede
wszystkim wąskiemu gronu badaczy spuścizny
134
intelektualnej Georga W. F. Hegla jako jeden
z oskarżycieli mistrza berlińskiego, krytykujących system idealistyczny ze stanowiska liberalnego. Niewiele
jednak osób wie, że ten sławny naukowiec, urodzony
5 października 1821 r., pochodził z Zielonej Góry i był
synem konrektora tutejszej szkoły miejskiej powstałej
w drugiej połowie XVIII wieku, której budynek mieści
się dziś przy ul. Lisowskiego. Postać Hayma wpisuje
się w poczet „znanych zielonogórzan”, a z jego twórczością warto się zapoznać nie tylko ze względu na
jego pochodzenie, ale także ze względu na wartość
jego dorobku. Dorobek ten doceniły władze państwowe II Rzeszy, które odznaczyły Hayma Orderem
Czerwonego Orła drugiej klasy, Królewskim Orderem
Korony drugiej klasy oraz złotym Pruskim Medalem
Nauki.
Większość życia Haym spędził w Halle, gdzie
rozpoczął studia w 1839 r. z zamiarem ukończenia
teologii, w 1851 r. rozpoczął nauczanie jako docent
prywatny, następnie od 1860 jako profesor nadzwyczajny historii literatury niemieckiej i w końcu od
1868 roku jako profesor zwyczajny. Ówczesny
Friedrichs-Universität, a dziś Martin-Luther Universität Halle-Wiitenberg należy do młodszych uczelni,
gdyż powstał w 1817 r. z fuzji uczelni z Wittenbergi,
słynnej z wykładów Marcina Lutra, oraz uniwersytetu z Halle, założonego w 1694 r., gdzie wykładał
prekursor oświecenia, Christian Wolff. W okresie
studiów Hayma uniwersytet oddychał atmosferą
sporów prowadzonych przez spadkobierców myśli
heglowskiej. Naprzeciw konserwatywnie nastawionych władz uczelni stanęło w gronie kadry i studentów kilku przedstawicieli tzw. lewicy heglowskiej
(zwanych również młodoheglistami), wśród których
prym wiódł nauczyciel Hayma, Arnold Ruge.
Doświadczenia tych lat związane z filozoficznymi
dysputami na temat wartości heglizmu, prowadzonymi jednak w atmosferze krępującej swobodę
intelektualną cenzury, w znaczny sposób ukształtowały profil intelektualny przyszłego filozofa i historyka
literatury.
Zanim jednak Haym związał się na stałe z Halle,
przez kilka lat mieszkał u zamożnych krewnych
matki, Gaertnerów, w stolicy Królestwa Prus.
Uczęszczał do berlińskiego gimnazjum, do którego
wrócił na krótko w roli nauczyciela języka niemieckiego i literatury, niedługo po ukończeniu studiów.
Natomiast Zielona Góra pozostała jego miastem
rodzinnym, do którego wracał ze względu na bliskich.
Relacje z wizyt napisane plastycznym językiem,
z nutką melancholii, zawarte w jego wspomnieniach
dowodzą przywiązania Hayma do okolic winnego
grodu, między innymi do widoków otaczających jego
dom i zarazem szkołę.
Haym zmarł w 1901 r. podczas urlopu w austriackim ośrodku narciarskim Sankt Anton w Arlberg.
Rudolf Haym (źródło: R. Haym, Aus meinem Leben. Erinnerungen, Berlin 1902).
Jego pamięć uczczono uroczystością zorganizowaną
w jednej z uniwersyteckich auli uniwersytetu. Razem
z żoną, Minną Haym z domu Dzondi, pochowany
został na halskim cmentarzu Sankt Laurentius,
wzdłuż alejki przeznaczonej dla zmarłych zasłużonych w świecie nauki.
Młodość w Zielonej Górze
Haym spędził w Zielonej Górze dwanaście lat
swego dzieciństwa, edukując się w szkole miejskiej
i pod okiem rodziców. Największy wpływ na wychowanie przyszłego filozofa miał jego ojciec, Johann
Gottlieb Haym, niegdyś student teologii w Lipsku,
następnie pastor i jednocześnie nauczyciel zielonogórskiej młodzieży. W spisanym po latach pamiętniku
Aus meinem Leben (Berlin 1902) Haym z wielkim
szacunkiem i wdzięcznością wspominał rozmowy
prowadzone z ojcem podczas spacerów po Zielonej
Górze i jej okolicach. Każda z tych rozmów była
zarazem lekcją racjonalistycznego sposobu patrzenia
na rzeczywistość. Johann Haym nie był dogmatykiem
religijnym, choć człowiekiem głęboko wierzącym.
Matka, Henriette Haym z domu Gaertner, uczyła
młodego Rudolfa języka francuskiego i gry na pianinie, ponadto młodzieniec uczestniczył w lekcjach
Z TEKI HISTORYKA FILOZOFII
135
tańca, które absolutnie nie przypadły mu do gustu.
Szkołę i system nauczania ocenił po latach raczej
negatywnie. Program obowiązujący w szkole służył –
jego zdaniem – raczej przygotowaniu synów
mieszczan zielonogórskich do zawodów sukiennika
i winiarza niż wykształceniu humanistycznemu. Taka
droga życiowa nie odpowiadała Haymowi, nie interesowała go kariera w rozwijającym się wówczas na
większą skalę winiarstwie. Już w latach młodzieńczych nie lubił matematyki i innych nauk ścisłych,
natomiast przyjemność sprawiała mu nauka języka
łacińskiego, religii, historii, geografii i naturalnie tłumaczenie dzieł starożytnych. Po ukończeniu szkoły
udał się na dalszą naukę do Berlina, początkowo
zdany jedynie na pomoc krewnych.
Zmiana szkoły i miejsca zamieszkania pociągnęła
za sobą poszerzenie horyzontów i rozwój nowych
zainteresowań. Jedną z jego pasji stała się wówczas
poezja Goethego oraz twórczość Herdera. Na miejsce
studiów wybrał Halle, dokąd udał się mając lat osiemnaście. Zgodnie z wolą ojca zamierzał zostać teologiem, zmodyfikował jednak te plany w trakcie swej
edukacji i wybrał filozofię. W późniejszej pracy
naukowej łączył jednak problematykę teologiczną
i filozoficzną, podobnie zresztą jak wielu współczesnych mu myślicieli.
Zielona Góra we wspomnieniach Hayma
Obroniwszy pracę doktorską w 1843 r. na Uniwersytecie w Halle przyjechał do Zielonej Góry, aby
pochwalić się nowym tytułem. Po latach rodzinne
miasto wydało się mu miasteczkiem prowincjonalnym, daleko odbiegającym od ośrodków uniwersyteckich. Nie było w tym oczywiście nic dziwnego.
Istotne jest to, że Haym nie widział już możliwości
powrotu do Zielonej Góry na stałe. Chciał uczestniczyć na bieżąco w dyskusjach filozoficznych, literackich oraz pracować naukowo. Z dumą podkreślał, że
w Zielonej Górze był pierwszym doktorem filozofii.
Wspomniał o Wilhelmie Levysohnie, późniejszym
założycielu i wydawcy „Grünberger Wochenblatt”,
który również uzyskał stopień doktorski, ale w zakresie prawa. Satysfakcję Haymowi sprawiło wrażenie,
jakie wywarł na zielonogórzanach. Na jego cześć zorganizowane zostało spotkanie, podczas którego
padły te oto słowa: „Mamy dziś, moi panowie, doktora filozofii wśród nas, który zamierza poświęcić się
karierze akademickiej i być może w ciągu roku wstąpi
136
na katedrę w Halle. Jako rodacy mamy pewne prawo
być jego pierwszymi uczniami. Rozmowa z nim
uświadomiła nam, w jakim wrzeniu znajduje się
obecnie filozofia. Chcielibyśmy dowiedzieć się wszystkiego na ten temat i wyrobić sobie własną opinię”.
Prowadzący spotkanie zwrócił się następnie do
Hayma: „Będziemy panu, panie doktorze, zobowiązani, jeśli pan opowie nam o obecnym stanie filozofii
i jej osiągnięciach dostosowując jednocześnie swój
wykład do naszych laickich głów. Pan stoi w centrum
problemów filozoficznych a my obiecujemy być
pańskimi uważnymi słuchaczami”. Szacunek, jaki
Haym zdobył wśród mieszkańców rodzinnego miasta, nie skłonił go jednak do pozostania w Zielonej
Górze. Kusiła natomiast perspektywa napisania pracy
habilitacyjnej, którą to filozof obronił w 1850 r.
Twórczość Rudolfa Hayma
Haym poświęcił się badaniu „rozwoju niemieckiego ducha w realistycznym sensie”. Wypełniał to
zadanie, pisząc prace o wybitnych myślicielach epoki
nowożytnej. Miały one charakter biograficzny, ponadto w przypadku pracy o Heglu Haym nie stronił
od analizy psychologicznej. Do najważniejszych i – co
warto podkreślić – współcześnie wysoko ocenianych
jego prac należy między innymi dwutomowe dzieło
poświęcone filozofii Herdera. Do dziś stanowi ono
cenne źródło wiedzy o tym osiemnastowiecznym
myślicielu. Ponadto, cenną pozycją pozostaje również
praca o jednym z założycieli Uniwersytetu Berlińskiego, Wilhelmie von Humboldcie. Pisał także o kontrowersyjnym w pierwszej połowie XIX wieku
Ludwiku Feuerbachu. Haym był także autorem jednej
z pierwszych prac monograficznych poświęconych
wyodrębnionej jako zjawisko kulturowe szkole
romantycznej. Ponieważ Haym przez pewien okres
miał styczność z polityką, w jego dorobku znajdują
się również prace traktujące o bieżących sprawach
państwa. Pod koniec lat pięćdziesiątych Haym
zaangażował się jako redaktor w wydawanie miesięcznika o profilu literacko-politycznym „Preussische
Jahrbücher”, organie prasowym partii narodowo-liberalnej. Na jego łamach, początkowo anonimowo,
publikował teksty krytykujące politykę państwa
pruskiego.
Haym znany jest w Polsce głównie jako autor
czarnej legendy Hegla – filozofa pruskiej reakcji. Choć
w literaturze zachodnioeuropejskiej pogląd o Heglu
jako apologecie państwa pruskiego i powiedeńskiego
porządku został już zarzucony, taka ocena systemu
autora Fenomenologii ducha funkcjonuje nadal
w kraju. Efektem zainteresowania spuścizną Hegla
była historyczno-filozoficzna monografia zatytułowana Hegel und seine Zeit (Berlin 1857), przez niektórych badaczy nazywana pamfletem politycznym
wymierzonym przeciwko dorobkowi Hegla. Na
miano pamfletu politycznego praca ta zasłużyła
przede wszystkim dzięki przeprowadzonej przez
Hayma krytyce heglowskiej filozofii prawa.
Haym jako krytyk filozofii Hegla
Swój stosunek wobec systemu idealistycznego
Hegla Haym przedstawił właściwie tylko w pracy
Hegel und seine Zeit. Napisał ją na podstawie
własnych notatek i materiałów, które przygotowywał prowadząc wykłady w Halle oraz manuskryptów
udostępnionych mu przez potomków Hegla. Dzieło
opublikował w czasie, kiedy spory między heglistami
już prawie wygasły. Jego praca, napisana z liberalnego punktu widzenia, prezentowała wizerunek
Hegla jako ideologa pruskiego konserwatyzmu.
W poglądach Hayma widoczny jest młodoheglowski
punkt widzenia. Młodohegliści chcieli łączyć filozofię
z działaniem, chcieliby wykorzystać dorobek Hegla
w walce o liberalizację życia w Królestwie Prus. Zarzut
akceptacji przez Hegla skrępowania wolności jednostki dezawuował heglizm. W tym tonie bardzo
ostro wypowiedział się Rudolf Haym. Niemniej profesor z Halle oceniał system idealistyczny wysoko – jako
ostatni etap rozwoju myśli ludzkiej, to jego klęska była
dla niego równoznaczna z klęską nauki w ogóle,
a pytając o sens filozofii Hegla, pytał o sens filozofii
w ogóle. Pytanie, jakie Haym postawił autorowi
Fenomenologii ducha, było pytaniem o relację
między systemem a teraźniejszością i przyszłością,
między teorią a praktyką. Haym, co było charakterystyczne dla poglądów przedstawicieli lewicy
heglowskiej, nie aprobował panującego w pierwszej
połowie XIX wieku porządku polityczno-społecznego
w krajach niemieckich i właśnie filozofii wyznaczał
rolę w kreowaniu nowych możliwości zmiany sytuacji. Uważał się za liberała, gdyż jego ideałem było
państwo respektujące wolę jednostki, indywidualną
inicjatywę oraz przestrzegające podstawowych wolności człowieka, w tym między innymi wolności
prowadzenia badań naukowych.
Lektura Hegel und seine Zeit nasuwa wniosek, że
Haym i Hegel różnili się w zasadniczej sprawie – interpretacji celów stawianych filozofii czy nauce w ogóle.
Podczas gdy ten ostatni w Przedmowie do Zasad
filozofii prawa z 1821 r. wyjaśniał: „W tym więc zakresie, w jakim rozprawa niniejsza ma zawierać w sobie
naukę o państwie, nie ma ona być niczym innym, jak
tylko próbą pojęciowego ujęcia i przedstawienia
państwa jako czegoś w sobie rozumnego. Jako rozprawa filozoficzna musi ona być jak najdalsza od
tego, by uważać za swe zadanie stworzenie konstrukcji państwa takiego, jakim ono być powinno.
Nauka, jaka się w niej ewentualnie zawiera, nie może
zmierzać ku temu, by pouczać państwo, jakim ono
być powinno, lecz raczej ku temu, by pokazać, w jaki
sposób państwo – etyczne uniwersum – ma być poznane”, to Haym interpretował filozofię prawa i cały
system Hegla pod kątem tego, czy i jak służy on jednostce-obywatelowi państwa pruskiego. Haym
próbował przekonać czytelnika, że to „dumne słowo
»pojmować«, dumne z racji swej głębi logicznej,
stanowi przykrywkę dla posłuszeństwa Hegla wobec
współczesnego porządku społeczno-politycznego.
Najwyższym celem filozofii Heglowskiej było »pojednanie z rzeczywistością« zapewnione przez poznanie”. Haym zarzucał Heglowi absolutyzację pojęcia
państwa jako czegoś „boskiego” oraz posiadającego
„absolutny autorytet i majestat”. Dla Hayma takie
rozumienie państwa było równoznaczne z pomniejszeniem roli jednostki, z przyznaniem, że człowiek
jedynie państwu zawdzięcza swoją wartość i w nim
osiąga pełnię wolności. Jednostka ta zostaje
w Heglowskiej analizie państwa oszukana, a jej wolność zachowana jedynie formalnie. Właśnie w tym,
co subiektywne i indywidualne tkwi – według Hayma
– potężna siła, której Hegel nie dostrzegł, a tym, co
subiektywne i indywidualne, pogardzał. Wydaje się,
że przyczyną tak niezgodnej z poglądami Hegla interpretacji jego państwa było niezrozumienie, a może
niechęć do zrozumienia istoty państwa jako etycznego uniwersum, etycznej wspólnoty, w której
wprawdzie jednostka podporządkowuje się celom
ogółu i działa na rzecz jego dobra, lecz nie traci przy
tym możliwości realizacji własnych, partykularnych
celów. Poglądy Hayma ukształtowały się na podstawie doświadczeń, gdyż jako student został
ukarany ośmioma dniami karceru za zredagowanie
petycji o zatrudnienie w uniwersytecie wzbudzającego kontrowersje autora Życie Jezusa, Davida
Z TEKI HISTORYKA FILOZOFII
137
Straussa, za co po latach dodatkowo odpokutował
nie otrzymując za pierwszym razem zgody na pisanie
pracy habilitacyjnej. Zestaw wymagań stawiany
Heglowi dyskwalifikował jego filozofię w oczach
Hayma. Oskarżał Hegla o kontemplatywizm (nota
bene to samo oskarżenie padło ze strony części polskich filozofów doby romantyzmu), o stworzenia
„filozofii pojednania”, o bierność i zgodę na pruski
porządek. Taki oskarżycielski ton pojawia się między
innymi w całym rozdziale poświęconym filozofii
prawa i Prusom. Już samo połączenie analizy filozofii
(jako teorii) oraz polityki Prus (sfera rzeczywistości)
pokazuje perspektywę patrzenia Hayma, którą wyznaczało pytanie o możliwość przełożenia teorii na
dziedzinę praktyki. Już na początku rozdziału o filozofii prawa stwierdził, że dążeniem Hegla było
„zostanie filozoficznym dyktatorem Niemców”,
a w najbardziej szczęśliwym okresie jego życia i twórczości, czyli okresie berlińskim, jego filozofia stała się
„filozofią czasu i filozofią pruską”. Nauka, jaką dawał
Hegel swoim czytelnikom i słuchaczom w Berlinie,
miała wspierać ducha restauracji: „państwo pruskie,
prowadzone za rączkę przez Austrię, weszło w okres
restauracji. Filozofia, która się z nim identyfikowała,
szła tą samą drogą. Heglowski system stał się
naukowym domem ducha pruskiej restauracji”. Taki
oskarżycielski ton pojawia się bardzo często na kartach Hegel und seine Zeit.
Podsumowując swoją analizę filozofii prawa,
Haym przytoczył słynne zdanie z Przedmowy Hegla
o zadaniu filozofii, czyli pojęciowego ujęcia tego, co
jest, oraz o filozofii jako sowie Minerwy, która przy-
138
chodzi zawsze za późno, aby pouczać, jaki świat
powinien być. Według profesora z Halle te zdania
dowodziły tego, że filozofia Hegla nie ma charakteru
absolutnego. Wolność, jedna z najważniejszych kategorii heglowskich, w interpretacji Hayma była tylko
pozorem poddanym estetyzacji i logicyzacji, pojęciem
nieposiadającym w rzeczywistości (konkretnej)
odzwierciedlenia.
Hegel und seine Zeit wywołało sporo kontrowersji. W pisemną polemikę z jego autorem wszedł
znany przedstawiciel staroheglistów, Karl Rosenkranz.
W broszurze Apologie Hegel gegen Dr. R. Haym,
wydanej już w rok po ukazaniu się pracy Hayma,
przeciwstawił się przekonaniu profesora z Halle
o konserwatyzmie i antyliberalizmie Hegla.
Interpretacja filozofii Hegla zaproponowana
przez profesora z Halle nie wywołuje dziś tak żywej
reakcji jak w wieku XIX, niemniej jej znajomość
pozwala zrozumieć istotę legendy o Heglu jako
apologecie polityki władz pruskich, a także daje
możliwość wejrzenia w gorącą atmosferę sporów
wokół myśli Hegla.
Literatura:
R. Haym, Aus meinem Leben. Erinnerungen, Berlin 1902.
R. Haym, Hegel und seine Zeit. Vorlesungen über Entstehung, Entwickelung, Wesen und Werth der Hegel’schen
Philosophie, Berlin 1857.
G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman,
Warszawa 1969.
H. Schnädelbach, Hegel. Wprowadzenie, tłum. A. J. Noras,
Warszawa 2006.
RECENZJE I OMÓWIENIA
Berliński collage. O łamaniu stereotypów „polskości”
na wystawie My, berlińczycy!/ Wir, Berliner!
Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa – raz jeszcze
My, berlińczycy! Wir Berliner! Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa, red. R. Traba, red. język.:
E. Krzemińska, M. Satizabal Niemeyer, S. Stekel, K. Zastawny, © CBH PAN Verlag Koehler & Amelang
2009, 336 s.
W Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, jedynej w swoim rodzaju
badawczej placówce PAN za granicą, zrealizowano
pod kierownictwem profesora Roberta Traby
imponujący projekt poświęcony roli Polaków w rozwoju Berlina od XVIII do XXI wieku. Na przedsięwzięcie to, realizowane od 2006 roku i omówione
obszerniej w poprzednim (4/25/2008) numerze
„Pro Libris”, złożyły się liczne wykłady i seminaria
z udziałem wybitnych naukowców polskich i zagranicznych oraz publikacje, wsród nich tom dokumen-
tów pod redakcja Doroty Danielewicz-Kerski i Macieja Górnego, Berlin. Polnische Perspektiven. Zasadniczym celem podsumowującej projekt wystawy
prezentowanej w centrum Berlina, w Ephraim Palais
i w Märkisches Museum, a także towarzyszącego jej
katalogu jest przełamywanie stereotypów postrzegania własnej historii i współokreślającej jej historii
sąsiedniego państwa i narodu. Palimpsest do
oficjalnej historiografii stanowią indywidualne losy
i wspomnienia polskich rodów, rodzin, naukowców
i artystów.
RECENZJE I OMÓWIENIA
139
Część pierwszą publikacji zatytułowaną Panorama otwiera tekst Roberta Traby W poszukiwaniu
‘przenośnej ojczyzny’. Polacy w wielokulturowym
Berlinie stanowiący nawiązanie do wcześniejszych
publikacji projektodawcy ekspozycji na jej temat
w „Dialogu”, „Tygodniku Powszechnym” i w „Museen
Journal”. Materiał ten, wraz ze scenariuszem wystawy autorstwa wieloosobowego zespołu badawczego, stał się źródłem informacji zamieszczonych
w artykule na temat projektu My, berlińczycy
zamieszczonego w poprzednim numerze „Pro Libris”.
Z kolei Spotkania między Polakami i Niemcami
w Berlinie (1815-1945) prezentuje Tomasz Szarota,
a Berlińską Polonię dzisiaj Andrzej Stach.
Część druga, Collage ‘polskiego Berlina’, podobnie jak wystawa, zawiera fragmenty na tematy historyczne i socjologiczne oraz artystyczne. O dziejach
wzajemnych oddziaływań polsko-niemieckich
w Berlinie w XIX wieku piszą Konrad Vanja (dyrektor
Museum für Europäische Kulturen Berlin-Dahlem)
i Gerhard Weiduschat. Roli Polaków w historii społeczności akademickiej Berlina przygląda się Jarosław
Suchoples w eseju pod znamiennym tytułem Mój
dziadek studiował w Berlinie... Także on jest autorem
szkicu o „Polskim Berlinie“ w czasie II wojny światowej Od ‘wypędzenia’ do niemieckiej ‘godziny zero’.
Natalie Wasserman śledzi polskie ślady we wschodniej części Berlina w artykule W cieniu muru,
a Leszek Szaruga w eseju Mój Berlin dzieli się
z czytelnikiem wrażeniami pisarza emigracyjnego.
140
Prezentacja berlińskiego collage u z Polakami
w tle zawiera również kilka esejów na temat polskich
artystów. Tym działającym na królewskim i cesarskim
dworze uwagę poświęca Ewelina Wanke, a zasługi
hrabiego Atanazego Raczyńskiego – znanego mecenasa sztuki i twórcy kolekcji będącej podstawą
zasobów Muzeum Narodowego w Poznaniu, omawia Wojciech Suchocki, obecny dyrektor tej instytucji.
Anna Baumgartner komentuje fenomen Fałata
i Kossaka – polskich malarzy w pruskim Berlinie pod
koniec XIX wieku, a Lidia Głuchowska, która stworzyła również koncepcję aranżacji i narracji sceny poświęconej polskiej klasycznej awangardzie w Berlinie,
kreśli jej losy w eseju Awangarda: Berlin – Poznań.
Spojrzenie własne artystów polskich na Berlin analizuje z kolei Heinrich Olschowsky, jeden z najwybitniejszych niemieckich polonistów. O obecności polskiego teatru na deskach scenicznych Berlina pisze
Natalie Wasserman.
Katalog zamyka tablica synchroniczna, prezentująca najważniejsze daty z historii Polaków w Berlinie
oraz informacje na temat wystawy i biogramy jej
twórców, niekiedy tożsamych z autorami katalogu.
Oprócz nich wspomnieć należy konsultantów naukowych przedsięwzięcia, Tomasza Szarotę z Instytutu
Historii PAN i Basila Kerskiego, redaktora naczelnego
Magazynu Polsko-Niemieckiego „Dialog” czy Radę
Naukową składającą się z przedstawicieli polskich
i niemieckich instytucji naukowych i kulturalnych,
wśród nich profesora Dominika Bartmanna z Fundacji
Stadtmuseum Berlin oraz profesora Uniwersytetu
Humboldtów i Uniwersytetu Poznańskiego, Adama
Labudę. Towarzyszący wystawie projekt filmowy
przygotował Kornel Miglus, a nad scenami dotyczącymi polskiej historii i społeczności Berlina pracowali także Ewa Maria Slaska, Esther Lühn, Marta
Szafrańska, Robert Żurek i Joanna Schallert – koordynatorka całego przedsięwzięcia, którą wspierały
Annette Bossmann, Ewa Gossart i Ewa Krzemińska.
Danuta Słomczyńska i zespół firmy wystawienniczej
PTASIA 30 przedłożyli koncepcję scenograficzną.
Monumentalną ekspozycję My, berlińczycy! Wir
Berliner! Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa
(20.03-14.06.2009), która posłużyć ma łamaniu
stereotypów polskości w Niemczech, uzupełnia
bogaty program towarzyszący w postaci m.in. serii
wykładów i seminariów rozszerzających i pogłębiających zasygnalizowaną na wystawie problematykę.
Ekspozycja cenna jest nie tylko jako głos w dyskursie
historiograficznym, lecz również jako unikalna szansa
prezentacji dokumentów i dzieł sztuki wypożyczanych z krajowych i zagranicznych muzeów oraz
kolekcji prywatnych. Do prawdziwych pereł ekspozycji należy obraz Błogosławieństwo Baar Szem Towa
Jankiela Adlera. Po raz pierwszy pokazany zostanie tu
m.in. obraz Żyd czytający gazetę Artura Nachta-Samborskiego, fotogram roztrzaskanej podczas
rewizji SA w berlińskim atelier Margarete i Stanisława
Kubickich rzeźby Poli Lindenfeldówny Matka i dziecko,
a ponadto ostatni, niedokończony obraz Kubickiego
Mojżesz przed krzewem gorejącym, malowany od
1933 roku. Symbolicznie domyka on nie tylko dzieje
polskiej awangardy artystycznej w Niemczech –
także przez fakt, iż w 2005 roku trafił on z Berlina do
Muzeum Narodowego w Poznaniu, jako pierwszy
z nielicznych zachowanych obrazów powstałych
w kręgu poznańskiej ekspresjonistycznej grupy Bunt,
od 1918 roku w Poznaniu i w Berlinie przełamującej
społeczne, artystyczne i narodowe stereotypy wystawami w duchu épater le bourgeois.
Lidia Głuchowska
Berliner Collage. Zur Überwindung der Stereotype
des „Polentums“ auf der Ausstellung My, berlińczycy!/
Wir, Berliner! Geschichte einer deutsch-polnischen
Nachbarschaft - noch ein Mal
My, berlińczycy! Wir Berliner! Geschichte einer deutsch-polnischen Nachbarschaft, hrsg. v. R. Traba,
Lektorat: E. Krzemińska, M. Satizabal Niemeyer, S. Stekel, K. Zastawny, © CBH PAN, Verlag Koehler &
Amelang 2009, S. 336.
Im Zentrum für Historische Forschung der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Berlin, einer
einzigartigen polnischen Forschungsinstitution im Ausland,
ist unter der Leitung von Professor Robert Traba ein
imponierendes Projekt durchgeführt worden, das der
Rolle von Polen in der Entwicklung Berlins vom 18. bis
zum 21. Jahrhundert gewidmet ist. Das Projekt, an dem
seit 2006 gearbeitet wird, umfasst zahlreiche Vorträ-
ge und Seminare, an denen anerkannte polnische wie
deutsche Forscher teilnahmen, sowie Publikationen
wie das von Dorota Danielewicz-Kerski und Maciej
Górny herausgegebene Buch Berlin. Polnische Perspektiven. Das Gesamtprojekt wurde bereits eingehend im letzten Heft von Pro Libris besprochen.
Die abschließende Ausstellung, die im Zentrum
Berlins, im Ephraim Palais und im Märkischen
RECENZJE I OMÓWIENIA
141
Museum präsentiert wird, sowie der Begleitband zur
Ausstellung zielen in erster Linie auf die Überwindung
der stereotypen Betrachtung sowohl der eigenen
Geschichte als auch der Geschichte des Nachbarn,
von der die eigene im wesentlichen mitgeprägt und
dadurch mit kontextualisiert wird. Einen Palimpsest
zur offiziellen Historiographie bilden individuelle
Schicksale und Erinnerungen der polnischen
Adelsfamilien, Wissenschaftler und Künstler.
Den ersten Teil der Publikation unter dem Titel
„Panorama” leitet Robert Trabas Beitrag „Auf der
Suche nach dem „portativen Vaterland“. Polen im
multikulturellen Berlin” ein. Der Projektinitiator knüpft
damit an seine Publikationen zu dieser Ausstellung in
Dialog, Tygodnik Powszechny und Museen Journal
an. Die Ausstellung wurde nach dem Konzept eines
größeren Recherche-Teams konzipiert, und die Materialien dienten zusammen mit den Unterlagen über
den Aufbau der Ausstellung als Informationsquelle
für den Artikel über das Projekt „Wir, Berliner” im letzten Heft von Pro Libris (4/25/2008). Im Anschluss
an Robert Trabas Text im Katalog präsentieren
Tomasz Szarota den Beitrag „Begegnungen zwischen
Polen und Deutschen in Berlin (1815-1945)“ und Andrzej
Stach einen Bericht über die „Berliner Polonia heute”.
Der zweite Teil – „Collage des „polnischen Berlin“
geht – ähnlich wie die Ausstellung – auf die
geschichtlichen, soziologischen wie künstlerischen
Momente ein. Über die Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen und der gegenseitigen Wechselwirkung im Berlin des 19. Jahrhunderts schreiben
Konrad Vanja (Museum für Europäische Kulturen
Berlin-Dahlem) und Gerhard Weiduschat. Die Rolle
der Polen in der Geschichte des Berliner akademischen Milieus analysiert wiederum Jarosław Suchoples
in seinem Essay unter dem bezeichnenden Titel
„Mein Großvater hat in Berlin studiert …“. Er ist auch
Verfasser der Skizze über „Das polnische Berlin“
während des Zweiten Weltkrieges – „Von der
‘Vertreibung’ bis zur deutschen ‘Stunde Null’”. Den
polnischen Spuren im Ostteil Berlins geht Natalie
Wasserman in ihrem Beitrag „Im Schatten der Mauer”
nach, und Leszek Szaruga lässt den Leser in seinem
Essay „Mein Berlin” an den Erfahrungen eines ehemaligen Emigrationsschriftstellers teilnehmen.
Die Präsentation der Berliner Collage mit den
Polen im Hintergrund enthält auch einige Essays, die
den polnischen Künstlern gewidmet sind: Denjenigen, die auf dem königlichen und kaiserlichem Hof
142
wirkten, widmet sich in ihrem Beitrag Ewelina Wanke;
die Verdienste von Graf Atanazy Raczyński – dem
bekannten Kunstförderer und Begründer einer
Gemäldesammlung, die heute den Grundbestand
des Nationalmuseums Poznań bildet, sind Thema des
Beitrags von Wojciech Suchocki, dem gegenwärtigen
Direktor dieser Institution; Anna Baumgartner
wiederum leistet mit ihrem Beitrag einen Kommentar
zum künstlerischen Phänomen von Fałat und Kossak,
den polnischen Malern im preußischen Berlin Ende
des 19. Jahrhunderts; Lidia Głuchowska dagegen,
nachdem sie das Arrangement-Konzept samt inhaltlichen Kommentaren zur polnischen Avantgarde
entworfen hat, schildert die Schicksale dieser künstlerischen Bewegung in ihrem Essay „Avantgarde:
Berlin – Poznań”; die Selbstzeugnisse der polnischen
Künstler und ihren Blick auf Berlin analysiert
wiederum Heinrich Olschowsky, einer der angesehensten deutschen Polonisten, und über die Präsenz
des polnischen Theaters in der Berliner Theaterlandschaft schreibt Natalie Wasserman.
Den Katalog schließt eine synchronische Tabelle
mit den wichtigsten Daten aus der Geschichte der
polnischen Präsenz in Berlin ab. Er enthält darüber
hinaus Informationen über die Ausstellung sowie
Kurzbiographien der Autoren von Beiträgen – diese
überschneiden sich zum Teil mit den Autoren des
Katalogs. Außer ihnen gilt es noch die wissenschaftlichen Berater des Gesamtvorhabens zu nennen –
Tomasz Szarota (der das Institut für Geschichte PAN
repräsentiert) und Basil Kerski (Chefredakteur des
Deutsch-Polnischen Magazins DIALOG) sowie den
Wissenschaftlichen Beirat, der aus Vertretern der
wichtigsten deutschen und polnischen wissenschaftlichen und kulturellen Einrichtungen besteht. Dazu zählt
u.a. Prof. Adam Labuda von der Humboldt Universität
und der Universität Poznań. Das Filmprojekt zur
Ausstellung wurde von Kornel Miglus vorbereitet,
und an den Szenen zur polnischen Geschichte und
Gesellschaft haben auch Ewa Maria Slaska, Esther
Lühn, Marta Szafrańska, Robert Żurek und Joanna
Schallert mitgewirkt – die Letztere als Koordinatorin
des Gesamtvorhabens, maßgeblich unterstützt von
Annette Bossmann, Ewa Gossart und Ewa
Krzemińska. Danuta Słomczyńska und das Team der
Ausstellungsfirma PTASIA 30 legten die gestalterische Konzeption vor.
Zu der monumentalen Schau My, berlińczycy! Wir
Berliner! Geschichte einer deutsch-polnischen Nach-
barschaft (20.03-14.06.2009), die der Überwindung
von Stereotypen in Bezug auf Polen und Deutschland
dienen soll, wurde ein reiches Begleitprogramm
konzipiert, das u.a. aus Vorträgen und Seminaren
besteht, die die Thematik der Ausstellung erweitern
und vertiefen. Die Ausstellung ist nicht nur als Stimme
im geschichtlichen Diskurs wichtig, sondern auch als
eine einmalige Chance zur Präsentation von
Dokumenten und Kunstwerken aus den Museen und
Privatsammlungen im In- und Ausland. Zu wahren
Kostbarkeiten auf der Ausstellung gehört das
Gemälde Die Segnung des Baar Schem Tow von
Jankel Adler. Zum ersten Mal wird hier das Bild Ein
Jude beim Lesen einer Zeitung von Artur NachtSamborski gezeigt, des weiteren ein großformatiges
Foto der während einer Hausdurchsuchung im Atelier
von Margarete und Stanislaw Kubicki 1933 zerschla-
genen Plastik von Pola Lindenfeld Mutter und Kind
sowie das letzte, unvollendete Werk Kubickis, Moses
vor dem brennendem Dornbusch, das seit 1933
gemalt wurde. Dieses Werk schließt auf eine symbolische Weise die Geschichte der polnischen
Avantgarde in Deutschland ab – nicht zuletzt weil es
im Jahre 2005 als erstes der wenigen erhaltenen
Bilder, die im Umkreis der Posener Expressionistengruppe Bunt entstanden sind, von Berlin in
das Posener Nationalmuseum gelangte. Die Gruppe
Bunt allerdings sorgte schon seit 1918 mit ihren
Ausstellungen in Posen wie in Berlin dafür, im Sinne
von épater le bourgeois mit sozialen, künstlerischen
und nationalen Stereotypen zu brechen.
Lidia Głuchowska
Übersetzt vom Autor
Bywalec w spódnicy
Eugenia Pawłowska (Snobka) I ja tam byłam..., wybór i oprac. red. E. Kurzawa, Wydawnictwo Kropka, Zielona Góra 2008, 320 s.
Komu jak komu, ale czytelnikom z Zielonej Góry
Eugenii Pawłowskiej bliżej przedstawiać nie trzeba.
Jest być może jedną z najbardziej znanych postaci
tego miasta. Po wojnie przybyła z kresowych Baranowicz do kresowych Żar; od 1954 r. pracowała
w „Gazecie”, wtedy „Zielonogórskiej”, potem „Lubuskiej”, na łamach której od 1992 r. prowadziła
(i prowadzi do dziś) stały felieton podpisywany kryptonimem Snobka. I to okazało się „rolą Jej życia”.
Snobka jest czytana, jest lubiana, znana, kochana,
opiniotwórcza, opinioburcza i co tam jeszcze chcecie.
Oto jest siła felietonu, będącego Stańczykiem pośród
gatunków dziennikarskich.
W Polsce felieton jest gatunkiem lubianym i cenionym. Zakorzeniony w czasach Prusa i Sienkiewicza, „rozrajcowany” przez Słonimskiego, pisany przez
takich dziennikarskich tuzów naszych czasów, jak
Groński, KTT, Małachowski, Łagowski, Passent,
Stomma, Waldorff i inni – stał się cymesem niemal
każdej gazety, od którego zaczynamy jej konsumpcję.
Zwłaszcza „felieton cotygodniowy” stał się klasykiem
gatunku. Za czasów Prusa i Sienkiewicza był „kroniką”
– kroniką czasów i miejsc, kroniką podróży, potem
ewoluował w stronę diariusza, ale bardzo różnorodnego: intelektualnego, politycznego, społeczno-obyczajowego, kulturalnego... Ta ostatnia odmiana
została szczególnie spopularyzowana przez Daniela
Passenta, który w dawnej „Polityce” – pamiętają
Państwo? – bywał „na salonach” i jako Bywalec opisywał te lukry i likiery, jakie tam smakował. Nie wiem do
dzisiaj, czy salonom na pewno jest blisko do kultury,
ale ich elitarność i zadęcie sprzyjają każdej sztuce,
nawet gdy jej nie rozumieją. Passent mógł więc folgować własnej złośliwości co niemiara, tym samym jednak prawdziwej kulturze nie szkodząc, a wręcz
pomagając jej.
Snobka z „Lubuskiej” jest dla mnie kimś w rodzaju
„Bywalca w spódnicy”. Jej felieton kroczy od lat
najwyraźniej ścieżką kulturalną. Pani Eugenia bywa!
Bywanie jest jej zajęciem, przyjemnością, pasją,
żywiołem, w końcu zacząłem podejrzewać, że obowiązkiem, a nawet misją. A do bywania powodów co
RECENZJE I OMÓWIENIA
143
niemiara: tu wernisaż, tam premiera, spotkanie
autorskie, odczyt, konferencja, sesja, panel dyskusyjny, narada, festiwal, koncert lub inne wydarzenie
estradowe, sceniczne, jubileusz, wizyta, gościnne
występy, no, gdzie się cokolwiek działo i zdarzało,
tam diabli Pawłowską posyłali. Tak, diabli, bo nawet
nie podejrzewam, że wykonywała polecenia naczelnego. Wykonywała własny imperatyw. Z determinacją, zacięciem, wiarą w cel i sens. Może czasami
pur la hec, jak mówią domorośli Francuzi albo dla
starej zasady, że gdzie diabeł nie może, tam babę
pośle... Snobka – to wyśmienity kryptonim. Bo
Snobka jest od bywania, od cmokania, od pokazywania się w miejscach, gdzie pokazać się wypada, od
bycia i komentowania „na bieżąco”, od dowartościowywania salonów, bo gdyby snobów na salonach
zabrakło, to po czorta sztuka dla motłochu... Ale
w tym właśnie momencie zaczyna się komplikacja:
Eugenia Pawłowska bardziej snobkę udawała niż nią
kiedykolwiek była. Więc kim była? Ha, wymagającą
odbiorczynią sztuki, świadomą „konsumentką” kultury, Zoilem w spódnicy, złośliwą – gdy zachodziła
potrzeba – komentatorką pseudosalonu. Wyobrażam
sobie, ilu organizatorów eventów kulturalnych
stawało na głowie, by ściągnąć Snobkę na swoją
imprezę i ilu – wręcz przeciwnie – zadrżało, gdy
zobaczyło ją na sali. Osobną kwestią jest w takich
przypadkach publiczność. Jeśli Snobka chwaliła –
zapewne sporo osób chciało zobaczyć to, co chwaliła; jeśli ganiła – ludzie machali ręką i mówili, że to
sobie mogą darować. Snobka przez wszystkie te lata
formowała, wychowywała swoimi felietonami publiczność. Być może jakąś garstkę ludzi przeprowadziła
trudną ścieżką od powierzchownego snobizmu do
świadomego koneserstwa?
Pamiętają Państwo słynną rozprawkę Żeromskiego pt. Snobizm i postęp, którą Mistrz wzbudził
istną burzę w 1922 r.? W puencie padły m.in. takie
słowa: „Snobizm nasyca nową treścią jałowe pustki,
zakamarki, schowki, dziury, wypełnia nową bądź co
bądź modą najobskurniejsze podwórka barbarzyństwa, oświeca zapadłe ścieżki i drożyny banalności, stroi najostatniejszą parafiańszczyznę w szateczki inne, niż przedtem nosiła, aż do odwołania przez
obrzydzenie powszechne i wybuch nowego naśladownictwa. Snobizm jest postępem dusz wtórnych,
jałowych, martwych w sobie, ryf, kołków, naśladowców. Nie należy snobizmu do szczętu wytrzebiać, aby
snadź nie został sam szczyrek bezdenny i sam ugór,
144
samo jeno barbarzyństwo. Należy go jednak oświetlać latarniami Thackeray’a, żeby się znowu zbyt nie
rozbijał w Sarmacji i po wawrzynowy liść postępu nie
sięgał.”
Myślę, że zielonogórska Snobka bardzo świadomie brała przez wszystkie te lata udział w takiej
właśnie grze. Za kryptonim obrała sobie słowo
obciążone negatywnymi konotacjami, ale podpisywała nim produkt, który ogrywał niebanalną rolę
w edukacji kulturalnej kolejnych roczników czytelników.
Pomijając zaś wszelką „ideologię”, jaką ja tutaj
dopisuję tym felietonom, są one na podstawowym
planie po prostu pracowitą kroniką wydarzeń kulturalnych. Czy jest w Zielonej Górze jakiś inny Koszałek-Opałek, który aż tak systematycznie i żmudnie
podobną kronikę prowadził? Toteż dokumentacyjna
wartość książkowego zbioru tych kronik wydaje mi
się bezcenna.
Tu chapeau bas przed Eugeniuszem Kurzawą,
który to wszystko zebrał, przeselekcjonował i we
współpracy z Autorką ułożył w książkę (tak, tak:
Żenia Żeni zgotował ten tom). Sam Kurzawa nazywa
te teksty gawędami, opisami, recenzjami, a nawet
„nibyrelacjami” będącymi w swej istocie „obrazkami
socjologicznymi”. We wstępie do wyboru m.in. pisze:
„No i ten język, pojagielloński (czyli absolwentki Uniwersytetu Jagiellońskiego). Piękna, subtelna polszczyzna, skrząca niebanalnymi dowcipami, nierzadko ironią. A gdy trzeba, pełna zadumy, spokoju.
Zawsze z pewnym dystansem (głównie Autorki
wobec siebie, bowiem potrafi patrzeć samokrytycznie i autoironicznie).”
Tak, ta Autorka ma cenną lekkość pióra, poczucie
(ciepłego) humoru, ironii, sarkazmu, błyskotliwej acz
nieobraźliwej złośliwości, umie „zakręcić zdaniem”,
odnieść, porównać, zmetaforyzować... Ma więc
wszystko, co powinien mieć dobry, nie rozhulany,
szanujący się felieton, stale pamiętający o tym, że jest
gatunkiem lekkim, łatwym i przyjemnym, aczkolwiek
śmiertelnie poważnym, w którym każde czasy snadnie, jako w zwierciadle, mogą się przejrzeć.
Rzeczywistość, jaką Pawłowska opisuje, ma – to
wyraźnie dostrzegamy po przeczytaniu całości –
racjonalny „kręgosłup aksjologiczny”, który w wyobraźni ludzi formatu tej Autorki podtrzymywał
przez wszystkie te lata naszą mniej lub bardziej kuśtykającą Polskę. Chciałbym do tego formatu należeć,
bo właśnie taką wizję Polski akceptuję.
Kurzawa pisze, że dysponował 550 odcinkami
felietonu, z których do druku w książce podał 455. To
sporo, acz ponoć w archiwach jest więcej materiału.
Może będzie okazja do wydania drugiego tomu
Snobki? Warto, moim zdaniem, ocalić te teksty; mają
one spory walor uniwersalny: Snobka skupiając się
i wyżywając na lokalnych, lubuskich wydarzeniach
społecznych i kulturalnych (tych wszystkich festiwalach, wawrzynach, nocach poetów, winobraniach
itp.) w gruncie rzeczy opisywała o wiele większy
fragment polskiej rzeczywistości – pars pro toto –
czyli nasze zbiorowe bolączki i radości, narowy, obyczaje, zahamowania, odblokowania, i znowu wszystkie inne zboczenia. Zresztą i sam zapis (arcybogaty!) życia kulturalnego regionu wykracza w tej
książce poza lokalne opłotki, bo przecież w Zielonej
Górze bywali artyści z całej Polski, z niemal wszystkich scen, galerii i oficyn wydawniczych, czego
skrupulatny zapis w tych felietonach znajdziemy.
Gdyby powołać przed laty zespół ds. dokumentacji
i opisu tego wszystkiego, o czym wspomniałem
wyżej, to nie przerzuciłby on tylu ton „odnośnego
węgla”, jak to zrobiła Snobka. Chwała jej za to!
*
Wtajemniczeni Czytelnicy tej recenzji wiedzą, że
w dniu 26 lutego 2009 odbyła się w Bibliotece
Wojewódzkiej im. C. Norwida uroczystość wręczenia
Lubuskich Wawrzynów Literackich 2008. Niżej podpisany był przewodniczącym tegorocznej Kapituły,
a sama nagroda była celebrowana już w jej XV, jubileuszowej edycji. Wawrzyn otrzymała Eugenia
Pawłowska. Ta recenzja jest więc w jakiejś mierze
okolicznościowa, napisana „z okazji”, lecz jak bardzo
con amore – tylko ja wiem. Pani Pawłowska
„uwiodła” mnie swoją książką, swoim językiem, swoimi
poglądami, swoją szlachetną zdroworozsądkowością, także werwą i humorem. Tak, mamy swoich felietonistów, którzy dobrą tradycję felietonu polskiego
podtrzymują we wspaniałej kondycji. Tej kondycji
życzę Pani Pawłowskiej jeszcze na długie lata.
Leszek Żuliński
Niebezpieczne Muzy.
Kobiety wokół Maxa Ernsta
Karoline Hille, Gefährliche Musen. Frauen um Max Ernst, Wydawnictwo Edition Ebersbach,
Berlin 2007, 240 s.
W polskiej historiografii sztuki rzadko wspomina
się o artystycznych partnerstwach, choć przecież takie
pary artystyczne jak Katarzyna Kobro i Władysław
Strzemiński, Teresa Żarnowerówna i Mieczysław
Szczuka, Barbara i Stanisław Brukalscy, Helena
i Szymon Syrkusowie, Margit i Roman Sielscy czy
Margarete i Stanisław Kubiccy należą do czołówki
reformatorów polskiej sztuki okresu międzywojennego. W kontekście par artystycznych, które pod
względem strukturalno-organizacyjnym, z uwagi na
ich wspólne nierzadko wystawy, manifesty, a niekiedy
i dzieła, uznać można za najmniejsze grupy artystyczne. Więcej miejsca poświęcono może jedynie… braciom Menasze i Efraimowi Seidenbeutlom (Joanna
Pollakówna, Byli bracia malarze, Warszawa 2002)
oraz Strzemińskim (Ewa Franus, Punkt nierównowagi
w starym śnie o symetrii, [w:] Władysław Strzemiński
1983-1952, pod red. J. Janik, Łódź 1994; Nika Strzemińska, Sztuka, miłość i nienawiść, Warszawa 2001),
a ostatnio Sielskim (Piotr Łukaszewicz, Roman i Margit
Sielscy, Wrocław 2004). Inne pary artystyczne
omawiano raczej za granicą (np. Monika Król w katalogu wystawy Avant-Gardes in Central Europe
1910-1930; Los Angeles 2002).
Tymczasem w Niemczech, Anglii i Ameryce o parach artystycznych pisze się znacznie częściej, interpretując przy tym nie tylko fenomen twórczych par w sensie
tradycyjnym, lecz również rodzeństwa (Künstlerbrüder
von den Dürers zu den Düchamps, pod red. Leóna
Krempela) czy tandemy homoerotyczne (m.in. w książkach Renate Berger, Liebe Macht Kunst, Kolonia 2000
czy Du und ich pod red. Ilse-Marii Dorfstecher).
RECENZJE I OMÓWIENIA
145
W tym kontekście warto wskazać na publikację
dotyczącą tej aktualnej tematyki badawczej,
skierowaną do szerokiego kręgu odbiorców. Karoline
Hille w swej książce Gefährliche Musen odsłania
inspiracje, kulisy sławy i twórczości wybitnego surrealisty, Maxa Ernsta, wskazując na rozmaite aspekty
twórczej autokreacji i autostylizacji. Autorka szkicuje
portrety pięciu współtwórczyń jego sukcesu – artystek, historyczek sztuki, kolekcjonerek i menadżerek,
które wspierały go, pisząc recenzje, organizując wystawy, dbając o jego utrzymanie, inspirując jego
obrazy czy wreszcie malując u jego boku własne
prace. Były to Luise Straus, Helene „Gala“ Diakonowa,
Leonora Carrington, Peggy Guggenheim i Dorothea
Tanning. Wszystkie one suwerennie decydowały
o własnym życiu, dzieląc los dwudziestowiecznych
artystów-nomadów.
Autorka nie tylko uchyla drzwi do sanctum
sanctorum artysty – jego atelier, lecz również tworzy
historię jego artystycznych siedzib i kobiet, które je
wykreowały.
Pierwsza żona Maxa Ernsta, pochodząca z zamożnej żydowskiej rodziny, Luise Straus, formułowała wraz z nim wczesne dadaistyczne manifesty
i recenzje, organizowała wystawy, a ich wspólny dom
przekształciła w słynny koloński „salon dada”. Była
historykiem sztuki, dziennikarką – autorką m.in. pierwszych reportaży z homoseksualnych lokali tanecznych i przejmującej autobiograficznej książki Nomadengut, w której swą decyzję na samodzielną
wędrówkę w pogoni za powołaniem porównuje do
życia w zielonym wozie. Podczas gdy po wkroczeniu
faszystów do Francji, ich wspólny syn Jimmi i Max
Ernst zdołali schronić się w Ameryce, jej ciało spalono
w krematoriach Auschwitz.
Już dwa lata po ślubie Max Ernst porzucił ją
zafascynowany przez późniejszą muzę Salvadora
Dali, podówczas jeszcze żonę surrealistycznego
poety Paula Élouarda, Galę Diakonową, decydując się
na skandalizujący ménage á trois i pokrywając ściany
ich małżeńskiego domu w Eaubone we Francji
146
przedziwnymi malowidłami w stylu „nowego rokoka”,
a ją samą upamiętniając na jednym z najsłynniejszych
artystycznych portretów grupowych Rendez vous
avec les amis (1922).
Z młodszą o dwadzieścia lat surrealistyczną malarką, pisarką i dramatopisarką Leonorą Carrington
Ernst zamieszkał na krótko w wiejskim domu na
prowincji, w Saint Martin, gdzie oboje stworzyli
jedyną w swoim rodzaju artystyczną siedzibę, kreując
tam malarski świat pełen koni, hien i innych figur
podświadomości. Tę współinspirującą relację przerwała II wojna światowa. Leonora Carrington pokonała
depresję i wyjechała do Brazylii, Max Ernst, dzięki
wsparciu wpływowej kolekcjonerki Peggy Guggenheim
zdołał w 1941 r. schronić się w Stanach Zjednoczonych. Zawarte z nią małżeństwo z rozsądku nie
trwało długo.
Już w 1942 r. Ernst związał się z kolejną surrealistyczną malarką Dorotheą Tanning, która została
jego czwartą i ostatnią żoną (drugą była – a jakże –
zamożna Marie-Berthe Aurenche, uwieczniona na
jednej ze wspólnych fotografii wykonanych przez Man
Raya, do której pozowała także słynna modelka i fotografka Lee Miller). Także Dorothea była pełna fantazji,
niekonwencjonalna i awangardowa – tak w sztuce,
jak i w życiu. W ich pierwszym wspólnym ogrodzie
w Sedonie Max Ernst wzniósł słynną rzeźbę Caprocorn,
którą potem przenieśli do kolejnej siedziby w Seillans,
wykreowanej już przez samą Dorotheę Tanning.
Artystyczno-erotyczne związki Maxa Ernsta były
na poziomie ideowym realizacją surrealistycznej
mitologii, uwikłanej w tajemnice podświadomości
i erotyczne perwersje, osnute wokół centralnej figury
demonicznej kobiety-dziecka, femme fatale czy
sfinksa. Na poziomie pragmatycznym stanowią
typowy przykład przejawiania się socjologicznoartystycznego fenomenu pary artystycznej jako
najmniejszej grupy twórców, funkcjonującego tak na
zasadach symbiozy, jak i destrukcji czy konkurencji.
Lidia Głuchowska
Między kontestacją a popkulturą
Anna Pelka, Teksas-land. Moda w PRL, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007, 264 s.
Trudno jest pisać o modzie. Zwłaszcza o siermiężnej modzie czasów PRL-u, gdy brakowało wszystkiego, od butów i skarpet po guziki i pończochy,
„a dezodorantów – proszę Państwa – dezodorantów
wówczas nie było” – jak wspominał jeden z wykładowców Uniwersytetu Warszawskiego.
O modzie pisze się zwykle dwie-trzy szpalty jako
komentarz do kilku stron barwnych ilustracji. Jednak
w czasach, o których mowa, fotografii mody prawie
nie było, tkanin i maszyn do szycia też nie było – więc
jeśli fotografowano, to często ledwie sfastrygowane
sukienki, a najczęściej zamiast zdjęć pojawiały się
proste schematy odzieży czy wykroje do samodzielnego wykonania i przeróbek, a w najlepszym wypadku reprodukcje wycinków z zachodnich pism, nijak
przystających do polskich realiów gospodarczych.
dów z projektantami, dziennikarzami i fotografami;
po trzecie wreszcie za pomocą fotografii, rzadziej
wyszperanych z archiwów agencji prasowych,
a częściej z albumów rodzinnych czy ze zbiorów
fotografów czy gwiazd telewizyjnych. Niekiedy sięga
do wspomnień pisarzy i reżyserów, takich jak choćby
Leopold Tyrmand, Marek Hłasko czy Andrzej Wajda.
Kolejne odsłony ukazują amerykańskich bitników
i militarną modę powojenną kształtowaną pod
wpływem paczek z UNRRA, samodzielnie farbowane
i wycinane tenisówki – pepegi, czerwone krawaty
Związku Młodzieży Polskiej i malowane w plamy
krawaty oraz przykrótkie spodnie „szkodników
społecznych” – „bikinarzy”. Z kolei ukazuje rodzimą
wersję new look Diora w postaci kretonowych sukienek i pasiastych spodni z cajgu, zaznaczając przy tym,
Dwurzędowy płaszcz w formie trapeza – przebój lat 60.
Kostium-zbroja, zaprojektowany przez Barbarę Hoff, w którym
Halina Frąckowiak (na zdjęciu) wystapiła w 1969 r. na Festiwalu
Opolskim, okazał się szokiem obyczajowym.
Modę kreowali idole z estrad Opola czy Jarocina albo
spikerzy telewizyjni. Pojecie konfekcji młodzieżowej –
dziś tak oczywiste – oficjalnie właściwie nie istniało.
Książka Anny Pelki prezentuje modę PRL-u na
trzy różne sposoby: po pierwsze w chronologicznie
uporządkowanych rozdziałach, prezentujących jej
rozwój, od wczesnych lat powojennych do przełomu
politycznego w r. 1989; po drugie za pomocą wywia-
że spodnie – dziś oczywistość w damskiej modzie –
do lat 60., a w niektórych środowiskach i 70.,
w oficjalnym stroju kobiet stanowiły absolutne tabu.
W tym kontekście moda jawi się jako doświadczenie pokoleniowe z pogranicza kontestacji i kultury
popularnej. Amerykańscy bitnicy w latach 40.,
RECENZJE I OMÓWIENIA
147
a później polscy bikiniarze zafascynowani byli kulturą
murzyńską i jazzem, ubrani w powycierane jeansy,
krytykowali pragmatyzm oraz konsumpcjonizm. Ich
strój był rodzajem antymody, reakcją na salonowe
haute couture. Z czasem modę z Zachodu przyjmowano bez świadomości politycznych podtekstów
jakie prymarnie ze sobą niosła. O ile strój hippisowski
w Ameryce czy Francji był wyrazem antywojennego
buntu czy rewolucji seksualnej, o tyle w Polsce pojmowano go raczej jako odcięcie się od szarzyzny
i programowego uniformizmu socjalistycznych ulic,
Strój zainspirowany ubiorem Lenina prezentuje Grażyna Hase
podczas pokazu swej debiutanckiej kolekcji w 1967 r.
ewentualnie jako wyraz indywidualizmu i młodzieńczej swobody.
Interesującym aspektem książki jest ukazanie rodzenia się od czasów powojennych mody sportowej
i uniseksu, czytelnych w projektach dla anorektycznych
i kreowanych na infantylne modelkach i geometrycznych wzorach André Courregesa z lat 60., w swobodnych strojach i długich włosach następnej dekady czy
w zacierających znamiona płciowości, inspirowanych
przez projektantów japońskich, eksponujących
formę a nie ciało fasonach oversize z lat 80.
148
Pelka opisuje struktury, w których kształtowano
oficjalną, choć dostępną tylko dla nielicznych i to
prawie wyłącznie w stolicy modę PRL – przedsiębiorstwo Moda Polska, kolekcje Barbary Hoff
i Grażyny Hase, czasopisma, w których ich kolekcje
prezentowano – „Ja i ty”, „Przekrój”, „Zwierciadło”,
„Kobieta i życie” czy „Filipinka”. Sięga przy tym do
licznych archiwów krajowych i zagranicznych, analizuje ankiety przeprowadzane w Niemczech czy na
Węgrzech, świadczące o tym, iż PRL mimo wszelkich
panujących tu ograniczeń uznawany był za najweselszy z baraków komunizmu.
Do ciekawostek należą opisy oryginalnych i pionierskich prezentacji mody, takich jak autorska
kolekcja Grażyny Hase, zaprezentowanej w rocznicę
rewolucji październikowej, w której ona sama wystąpiła w mini-kostiumie stylizowanym na garnitur
Lenina czy też faktu odrzucenia przez komitet partyjny projektów Mody Polskiej z r. 1968, uznanych za
kolekcję „młodzieży bananowej”, a także tego, iż
Polska jako jeden z nielicznych krajów socjalistycznych na Targach Wzornictwa w Lipsku opowiedziała
się za modą mini. Nie było to jednak wyrazem
rewolucji obyczajowej, a jedynie swoistego prozachodniego estetyzmu. Młodszych czytelników zadziwić też może fakt, iż w latach 70. synonimem
najwyższej jakości były „odrzuty z eksportu” – do
Związku Radzieckiego i na Zachód, niezaakceptowane przez tamtejszy odbiór jakościowy…
O czym jeszcze przeczytać można w tej książce?
– choćby o szokującym, metalowym negliżu Krystyny
Frąckowiak na jednym z opolskich festiwali, o narodzinach spodnium, o jeansach zespołu Breakout,
o ortalionach, folkowych przebraniach Niemena
i punkowych kreacjach Lady Punk, Kory czy Małgorzaty
Ostrowskiej, czy wreszcie o odosobnionych próbach
artystycznego kształtowania fotografii mody.
To lamus historii materialnej, dokumentujący
walkę o indywidualizm stroju i barwność polskich ulic
w warunkach, w których zdobycie czegokolwiek graniczyło z cudem, a osobista inwencja i talent manualny
umożliwiały przełamanie powszechnej zewnętrznej
szarzyzny i nijakości oraz poczucie zaistnienia tu i teraz.
Jak malarstwo awangardowe i jazz, tak i moda
stanowiły wentyle systemu pełnego ograniczeń.
Trudno naukowo pisać o modzie, dlatego książka, skądinąd rzetelna i rzeczowa, wydaje się nieco
zbyt deskryptywna w porównaniu z tradycyjnymi,
lekkostrawnymi i krótkimi notami o modzie rodem
z kolorowych pism. Jest to jednak bezcenna – bo
pierwsza w Polsce – próba wnikliwego przyjrzenia się
tej gałęzi kultury materialnej, która dziś zalicza się do
nauk pomocniczych historii sztuki, z uwzględnieniem
instrumentarium metodologicznego historii i socjologii. Rekonstrukcja prób adaptacji zachodnich wzorców do lokalnych warunków, uświadamia, że obecny
pluralizm w modzie poprzedzał często restrykcyjny
dyktat aktualnego trendu w imię nowoczesności
i niezależnie od sylwetki czy osobowości nabywcy
odzieży. Warto przeczytać, choć skromne i stosunkowo nieliczne czarno-białe ilustracje pozostawiają
niemal tyle przestrzeni dla wyobraźni, co ich pierwowzory z lat 60. i 70. w ówczesnych czasopismach…
Lidia Głuchowska
O dyskretnym uroku klasyki i pochwale istnienia
Wisława Szymborska, Tutaj, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, 48 s.
Wśród narodowych cech Polaków zdecydowany
prym wiedzie skłonność do malkontenctwa. Może
i faktycznie nigdy nie brakuje nam ku niemu powodów, chyba jednak – lubimy narzekać. Niektórzy – jak
choćby krytycy literaccy – szczególnie.
Oto pojawił się nowy, niecierpliwie oczekiwany
tomik Noblistki. Oceny są dość zgodne: wiersze jak
zawsze piękne, ale... właściwie nic zaskakującego...
Szymborska niczym nie zaskoczyła, nie wywołała
zdziwienia, nie zaszokowała... Czy rzeczywiście?
Bombardowani przez rzeczywistość, którą sami
stworzyliśmy, wciąż gwałtowniejszymi bodźcami, nie
tylko stajemy się coraz bardziej zachłanni, żądając
więcej i więcej, ale też tracimy wrażliwość, zdolność
reagowania na subtelne doznania, umiejętność
odczuwania dreszczu emocji w zetknięciu z tym, co
nie jest krzykliwe i ekspansywnie nachalne.
Gargantuicznie rozdęci medialną papką i bezrefleksyjną konsumpcją tępiejemy i obojętniejemy,
a nasze zmysły tracą czułość, karleją i zanikają.
W Rozmowie z kamieniem z tomu Sól (1962) pisała
przed laty Szymborska, podejmując jeden z najistotniejszych problemów swej poezji – uczestnictwa
i miejsca człowieka w świecie, że brakuje nam
niesłychanie ważnego zmysłu, zmysłu udziału. Jego
brak uniemożliwia porozumienie z nieprzebranym
bogactwem istnienia, które w najprzeróżniejszych
swoich formach i manifestacjach – zarówno ożywionych (zwierzęta, rośliny), jak i nieożywionych (skały,
minerały – kamień!) – wydaje się kryć niezgłębione
i intrygujące tajemnice, skutecznie opierające się nie
tylko ułomnym zmysłom, ale nawet „szkiełku i oku”
mędrca. Mamy jednak namiastkę tego zmysłu:
wyobraźnię.
Cóż za paradoks – dziś, coraz sprawniejsi technologicznie, bałwochwalczo zapatrzeni we wszystkowiedzące ekrany telewizorów i komputerów, dobrowolnie rezygnujemy nawet z tej namiastki, a tym
samym właśnie ze współuczestnictwa – choćby
w wyobraźni – w oszałamiającej różnorodności uniwersum, którego przecież jesteśmy częścią. Szymborska jak nikt inny potrafi odkryć na nowo – przed
nami i dla nas – nasze teraz (przypomnijmy tomik
z roku 2002 o wymownym tytule Chwila) i nasze
tutaj dane nam w ich najrozmaitszych przejawach,
z których żaden – nawet pozornie najbanalniejszy –
nie jest nieważny, ma wartość, znaczenie i sens, bo
jest treścią naszego bytu; a właściwie Teraz i Tutaj
w perspektywie wieczności i wszechświata, których
ułamek w jednostkowej skali jest jedynym naszym
ziemskim udziałem. I co najbardziej istotne – nie
gorycz starości i pewność bliskiego kresu każe poetce
chwytać i zatrzymywać umykające chwile i zmieniające się miejsca, drobne i większe okruchy życia,
ale nieustający zachwyt istnieniem, którego – nie
bezkrytyczną! – pochwałę głosi konsekwentnie
w całej swojej twórczości.
I jakby tego jeszcze było mało,
kręcisz się bez biletu w karuzeli planet,
a razem z nią, na gapę, w zamieci galaktyk,
przez czasy tak zawrotne,
że nic tutaj na Ziemi nawet drgnąć nie zdąży.
RECENZJE I OMÓWIENIA
149
No bo przyjrzyj się dobrze:
stół stoi jak stał,
na stole kartka, tak jak położona,
przez uchylone okno podmuch tylko powietrza,
a w ścianach żadnych przeraźliwych szczelin,
którymi by donikąd cię wywiało.
(Tutaj, s. 7)
Pogodna zgoda na świat, na rządzące nim prawa, połączona z niezwykłym darem dostrzegania
wagi i istotności detalu sprawia, że twórczość Szymborskiej staje się wykładnią szczególnej filozofii
człowieka i przyrody, rezerwuarem i przetrwalnikiem
wartości i prawd stanowiących humanistyczny fundament ludzkiej kondycji w świecie zastanym.
Wpisani w wielkie koło bytu przestajemy być
przypadkowi, jednorazowi i nietrwali, uczestniczymy
– poszczególni w mnogości – w wielkim misterium
natury i cywilizacji jako beneficjenci i dłużnicy, poddani i decydenci, ofiary i triumfatorzy, przeszli i teraźniejsi, inni, a zarazem tak podobni, złączeni
wspólnotą losu i przeznaczenia:
Miliardy twarzy na powierzchni świata.
Podobno każda inna
od tych, co były i będą.
[...]
Miliardy twarzy na powierzchni świata.
Twarz moja, twoja, czyja –
nigdy się nie dowiesz.
Może natura oszukiwać musi,
i żeby zdążyć, i żeby nastarczyć
zaczyna łowić to, co zatopione
w zwierciadle niepamięci.
(Myśli nawiedzające mnie na ruchliwych ulicach, s. 8-9)
Z każdym kolejnym tomikiem i wierszem coraz
bliższa wydaje się poetka dotknięcia i rozwiązania
ontologicznej zagadki życia, zajmując się wciąż innymi jego wymiarami: antropologicznym, socjologicznym, biologicznym, kulturowym, cywilizacyjnym,
historycznym, i dochodząc przy tym mozolnie
również do prawdy o sobie: istnieniu poszczególnym
i ogólnym jednocześnie, o swej wyjątkowości i typowości w procesie życia i jego przemian. Jak wtedy
choćby, gdy z genialną oczywistością konstatuje fakt
zmienności jako reguły istnienia w planie własnej,
150
pojedynczej biografii. Hipotetyczny zatem sylogizm:
„Ja – kilkunastoletnia?” (Kilkunastoletnia) staje się
pretekstem do rozważań nad problemami czasu i śladów, jakie w nim pozostawiamy, pamięci wreszcie,
która nas kształtuje i tworzy, decydując o tym, kim się
stajemy i przypominając, kim jesteśmy w każdym
z aspektów naszego istnienia. Życie z pamięcią jest
trudne, ucieczka jednak – bezskuteczna i bezcelowa,
bez niej bowiem nie istnieje świadomość:
Czasami mam jej towarzystwa dosyć.
Proponuję rozstanie. Od dzisiaj na zawsze.
Wówczas uśmiecha się z politowaniem,
bo wie, że byłby to wyrok i na mnie.
(Trudne życie z pamięcią, s. 16)
Każdy właściwie wiersz Szymborskiej staje się
mini-traktatem filozoficznym o kwestiach, które –
choć najczęściej umykają naszej uwadze, to jednak
w sposób istotny ważą na naszym życiu, o czym
przypomina nam poetka w wirtuozerii formy łączącej
żart z problemami, nad którymi głowiły się najtęższe
umysły wszystkich epok.
Najbardziej interesujące okazuje się to, czego nie
widać, co nie daje się dotknąć i uchwycić – i w równej
mierze dotyczy to mikrobów („Nie mają nawet
porządnych wnętrzności. / Nie wiedzą co to płeć,
dzieciństwo, starość. / Może nawet nie wiedzą czy są
– czy ich nie ma. / A jednak decydują o naszym życiu
i śmierci”, Mikrokosmos, s. 18), jak metafizyki,
wyobraźni czy snów, bo „w ich cieniach i lśnieniach, /
w ich zatrzęsieniach, niedoprzewidzeniach, / w ich
odniechceniach i rozprzestrzenieniach / czasem
nawet uchwytny sens / trafić się może” (Sny, s. 34).
Tomik Szymborskiej to żywy dowód na to, że
poezja może się znaleźć bliżej wyjaśnienia i opisania
fenomenu czasoprzestrzeni niż najnowsze ustalenia
fizyki kwantowej, choć łączy je jedno: zdumienie
światem. Poezja i nauka to tutaj dobrana para, bo
Tutaj to intelektualna i duchowa przygoda, rozpusta
myślenia, uczta wyobraźni. Zblazowani i znudzeni
możemy postrzegać świat, w tym również poezję,
jako znane i przewidywalne, możemy też, z Wisławą
Szymborską jako przewodniczką, stale odkrywać
w nich rzeczy nowe, niezwykłe, zaskakujące i cudowne.
Szymborska to Einstein poezji formułujący własną teorię względności, wybijającą nas z utrwalonych
i pewnych sądów o świecie i o nas samych, uczącą
pokory z jednej, a dodającą otuchy z drugiej strony,
mówiącą o tym, co kosmiczne i ludzkie, abstrakcyjne
i konkretne jednocześnie. Czym na przykład jest
przestrzeń?
Łatwo określać ją tym jednym słowem,
dużo trudniej wieloma.
Pusta i pełna zarazem wszystkiego?
Szczelnie zamknięta, mimo że otwarta,
skoro nic
wymknąć się z niej nie może?
Rozdęta do kresu?
Bo jeśli ma kres,
z czym, u licha, graniczy?
No dobrze, dobrze. Ale teraz zaśnij.
Jest noc, a jutro masz pilniejsze sprawy,
w sam raz na twoją określoną miarę:
dotykanie przedmiotów położonych blisko,
rzucanie spojrzeń na zamierzoną odległość,
słuchanie głosów dostępnych dla ucha.
(Przed podróżą, s. 21)
Precyzja liczby, rachunek prawdopodobieństwa,
matematyka statystyk, założony punkt widzenia,
skala – zimną i obojętną geometrię i logikę naukowego opisu świata sprowadza poetka do ludzkiej
miary, wydobywa z niej to, co jednostkowe i niepowtarzalne, pochyla się nad człowiekiem zatrzymanym
w pędzie ku nicości: w jego chwili i na kawałku
przestrzeni, który zajmuje stopami, z tym, a nie
innym obłokiem nad głową i ptakiem – „I tylko pod
warunkiem, że będzie to ptak / przelatujący właśnie”
(Portret z pamięci, s. 31).
I niech ktoś jeszcze spróbuje powiedzieć, że to
poezja, która nie zadziwia!
Anna Szóstak
Tęsknota za istotnością i impresje wyobraźni.
O poezji Dariusza Dziurzyńskiego
Dariusz Dziurzyński, Metrum, Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2005, 106 s.
Sformułowanie „czuły klasycyzm” (zob. „Pro
Libris” 2004, nr 3/4), którego użyłam na określenie
poezji Dariusza Dziurzyńskiego, wciąż do niej przystaje,
kolejny jednak tomik utalentowanego warszawskiego
poety wymyka się jednoznacznym klasyfikacjom.
Z jednej strony bowiem jego wiersze rzeczywiście
wpisują się w tę formułę klasyczności, która na
poziomie poetyki cechuje się rytmicznym wdziękiem
regularnych strof i wersyfikacyjną elegancją, leksyka
zaś wyraża się – jak ujęli to Anna Legeżyńska i Piotr
Śliwiński w odniesieniu do twórczości innego młodego
poety o klasycznych skłonnościach, Krzysztofa Koehlera – we frazach, w których pojawia się „pamięć, Bóg,
katedry i klasztory, podróż, książki, Mickiewicz
i Goethe” (zob. A. Legeżyńska, P. Śliwiński, Poezja
polska po 1968 roku, Warszawa 2000, s. 126).
Co zatem odróżnia Dariusza Dziurzyńskiego od
innych klasycyzujących poetów polskich nie tylko
debiutujących po przełomie 1989 roku (jak wspo-
mniany Krzysztof Koehler czy Wojciech Wencel), ale
także tych, których dzieło definiuje Ryszard
Przybylski w swojej słynnej analizie krytycznej To jest
klasycyzm jako odrzucające ideę historyzmu:
„Jarosław Marek Rymkiewicz wie – pisze między
innymi Przybylski – że historia nie może nadać sensu
działalności poety. Wynika z niej – pisze w jednym
z manifestów – »tyle, że nic nie wynika«. I dodaje:
»na historię nie można zbytnio liczyć, ponieważ to, co
się dzieje i działo, nie jest nigdy rozwiązaniem«.
Rymkiewicz odrzucił więc historyzm i powrócił do
mitycznej jedności człowieczeństwa” (R. Przybylski,
To jest klasycyzm, Warszawa 1978, s. 21)
Patos, wielkie słowa i wielkie miary, Rymkiewicz
i Herbert, historia i ludzkość, są już jednak – chyba na
szczęście – obce autorowi Metrum – używane i nadużywane roztrwoniły swoje sensy, dziś w obliczu dramatycznych doświadczeń przełomu wieków byłyby
już tylko fałszywymi liczmanami dawnych złudzeń.
RECENZJE I OMÓWIENIA
151
Klasycyzm Dziurzyńskiego w tym kontekście
zatem, to klasycyzm poszukujący nie tyle bezpowrotnie już chyba utraconego ładu świata czy też ów ład
idealizujący, co klasycyzm przykrojony na miarę pojedynczego człowieka próbującego odnaleźć siebie,
swoją własną historię, dotrzeć do źródeł po to, by
zrozumieć kim się jest i co jest ważne.
Nie chodzi również o „rytuały mowy” (Wieczernik, s. 5), które są poecie doskonale znane, ale
o samookreślenie wobec tradycji najbliższej – domowej, rodzinnej (tomik poświęcony jest zmarłej Babci)
– a więc tej rodzącej poczucie najintymniejszej wspólnoty, obdarowującej pewnością i bezpieczeństwem
nawet wtedy, jeśli jest tylko wspomnieniem zaludnionym cieniami bliskich, których już nie ma. Odnajdziemy
tu niewątpliwie echa koncepcji Rymkiewicza z jego
teorią wiecznych repetycji w sztuce i życiu, wzbogaconą u Dziurzyńskiego o metaforę lustra czy raczej
lustrzanego odbicia przeniesioną z płaszczyzny kultury na płaszczyznę jednostkowego istnienia. Owo
zwierciadło przeszłości zmieniające obraz odbijającej
się w nim teraźniejszości decyduje o naszej tożsamości i jestestwie, stając się ich niezbywalnym składnikiem i kształtując wyobrażenia o człowieku i świecie.
Znakomicie ujmuje to zjawisko Marek Zaleski, omawiając zagadnienie pamięci i jej roli w najnowszej polskiej prozie: „Jesteśmy tworem naszych wspomnień
i nasza świadomość jest funkcją naszej pamięci. Ta
nasza przeszłość domaga się od nas upamiętnienia
i pragnienie upamiętniania przeszłości stale znajduje
wyraz w naszych poczynaniach. Między innymi znajduje go w literaturze” (M. Zaleski, Formy pamięci,
Gdańsk 2004, s. 5). W sformułowaniu Zaleskiego
wydaje się jednak kryć pewien ledwie wyczuwalny
fatalizm. Jest on również obecny w omawianym tomiku.
Mianowicie, przeszłość nas determinuje, pozostawia
panami siebie tylko w niewielkiej mierze, cała reszta
to spuścizna, element odziedziczony, na który mamy
minimalny wpływ, no, może jedynie poza aspektem
wolicjonalnym: możemy otóż ową przeszłość odrzucić
i unieważnić lub zaakceptować z dobrodziejstwem
inwentarza – jak czynią (choć też wybiórczo) klasycy.
Taką drogę wybiera również Dariusz Dziurzyński,
zaglądając w zwierciadło przeszłości, by w szeregu
lustrzanych odbić próbować odnaleźć oblicze własne,
autentyczne i jedyne w swoim rodzaju. Teraźniejszość jest tu zdecydowanie zwierciadłem krzywym,
a „dossier współczesności” wygląda w nim kompromitująco i karykaturalnie:
152
prywatyzacja
„Polacy a Holocaust”
lustracja
(z rzutem oka na parlament)
kościół a media
przestępczość zorganizowana
bieda w Bieszczadach
środowiska akademickie
regionalne Oddziały ZLP.
(Modlitwa o Zolę, s. 10)
Wyraźnie zaznaczony dystans wobec współczesności nie jest tu jednak najważniejszy, najbardziej
istotna jest jego przyczyna: dominacja spraw
zbiorowości nad problemami jednostki, które nie
dość, że są wzgardzone i pominięte, to jeszcze tak
trudno uchwytne w słowie. Jak bowiem
Odpowiednie dać rzeczy
nierzeczy
Wielo-słowo
(Przybyszewski, s. 11)
Jak utrwalić to, co dziś, w świecie emocji kolektywnych i uczuć programowanych medialnie, jest
wyjątkowe i niepowtarzalne – „twoje wyobrażenia”
i „twój strach”, to, że „Jeśli miałeś kota / będziesz
mówić o kocie. / Jeżeli papugę to właśnie o niej” (Po,
s. 15), pragnienie istotności, zachłanność świata,
potrzeba poznania i identyfikacji.
Świat dzisiejszy to kostium, który uwiera i nie
pasuje, pozbawia indywidualności i kolorów, a „literacka dusza” poety, zagubiona i samotna w korytarzach betonowych blokowisk i czeluściach windowych szybów tęskni ku wzlotom, iluminacjom
i pięknu, które – choćby tylko (lub aż) poprzez słowo
– dostrzec można nawet w odbitym refleksie brudnej
szyby nocnego autobusu, gdzie
Oczy z matowego szkła
oglądają zatopione rzeźby
i śnią ciężarne
o matowych rybach.
Tutaj skrapla się czas.
Pachnie czarna głębia.
Ławica wpływa w noc
na ostatnim przystanku.
(W autobusie, s. 20)
Tak, poezja Dariusza Dziurzyńskiego zdecydowanie wymyka się krytycznym opisom i próbom
uogólnienia; czy to jeszcze w ogóle jest klasycyzm –
zastanawia się w Posłowiu do zbiorku Anna
Legeżyńska – wskazując na jej polifoniczność
i różnogatunkowość.
I rzeczywiście, raz jeszcze to powtórzmy, nie
będzie to klasycyzm rozumiany jako stylistyczne
ćwiczenie, popis warsztatowej sprawności lub wierność regułom sztuki wierszowania. Klasycyzmu
Dziurzyńskiego trzeba szukać gdzie indziej – na
znacznie głębszym poziomie, bowiem w sferze
światopoglądu, świadomości i samoświadomości
poetyckiej. Nie formuła zatem, w której można by
zamknąć tę poezję, ale jej duchowa istota lokująca się
w sferze wyobraźni i wrażliwości (czułości) na piękno
świata, na jakie większość z nas – w tym również
często poeci (zwłaszcza najmłodszych roczników) –
jest po prostu ślepa. A wystarczy umieć patrzeć,
z „czuciem i wiarą” – chciałoby się powiedzieć, choć
nie o romantyzm tu idzie – albo raczej z niedzisiejszym (klasycznym więc, bo należącym, niestety,
do przeszłości) zachwytem i uważnością, by
Zatrzymała mnie kamienica
rzucając
fioletowy cień sytych liści.
Liści pnących się arabeską
Ku źrenicom mansard.
Po obu stronach okien liany w ciężarnych
girlandach
w cieplarniach wyrosłe warkocze
lepiej: Rubens ceramicznych powojów.
(Secesja, s. 23)
I jeszcze jedno – u Dariusza Dziurzyńskiego
wszystko jest pomiędzy: między dziś i wczoraj,
ciałem i transcendencją, światem i słowem, zakorzenieniem i wolnością, realnością i imaginacją, prawem
do marzenia i regułami rzeczywistości. Jego poezja
jest jak tkanina, w której splotach spotykają się czasy,
wydarzenia, ludzie i miejsca; w jej prześwitach zaś
ujawniają się – ułamkowo i nigdy nie do końca – utajone sensy i znaki. Znaczenia nakładają się na siebie,
tworząc nowe lub niespodziewanie ukazując podobieństwa niewidoczne na pierwszy rzut oka.
Wszystko jest sprawą zmysłu wzroku i wyobraźni; za
ich przyczyną przeszłość prześwieca przez teraźniejszość, tworzy asocjacyjne ciągi i układy, nowe wzory
i konfiguracje, jak wtedy, gdy nazwisko polityka
(Poncyliusz, Kampania, s. 22) uruchamia pamięć
i fantazję, przenosząc w świat starożytnego Rzymu
i jego realiów, zadziwiająco zresztą bliskich współczesnym.
Odnaleźć „między” to odnaleźć siebie: to odwieczna tęsknota do pełni i pogodzenia przeciwieństw,
pragnienie harmonii i istotności. To jest klasycyzm –
wysublimowany i przefiltrowany przez traumę doświadczeń współczesności, mający odwagę wątpienia i marzenia, będący jednocześnie obrazem twarzy
i lustra, tego, co prywatne i tego, co wspólne, ja osobnego i ja zwielokrotnionego – w historii, religii, sztuce,
dziedzictwie przeszłości; rozpięty między intymnością a komercją, przyziemnością i anielstwem,
zmysłowością i bólem przemijania...
Utrwalić to, co ulotne, choć zawsze dla kogoś
z jakiegoś względu ważne, ująć w słowie wrażenie,
impresję zmysłów lub wyobraźni „posłusznej lękom
jak barokowy światłocień” (Paliatywy, s. 74). Poezja
Dariusza Dziurzyńskiego jest też przecież zmysłowa,
malarska, impresjonistycznie finezyjna w rysunku
i kolorycie, starająca się uchwycić rytm i wzorzec
zaplątany w chaotycznej fakturze rzeczywistości.
Czasem odnajduje go dzięki żartobliwej ironii, która
bywa najlepszym komentarzem do codzienności, bo
dlaczego na przykład nie przyznać się (w sposób jak
najbardziej naturalny i pozbawiony zadęcia), że
„bardzo lubię słodycze / i czuję niepohamowany
pociąg / do dekadencji towarzyszącej kawie”, gdy
herbatniki Leibniz „w aksamitnych tunikach czekolady / leżą na kryształowej paterze / jak ostatni
Rzymianie” i ... „mają pięćdziesiąt dwa ząbki / i po
tym można je odróżnić / od barbarzyńskich ciastek”
(Zapraszamy do reklamy, s. 76). Może i tu tkwi jakaś
tajemnica?: „Tylko dlaczego akurat / pięćdziesiąt dwa
ząbki? – zapytuje Leibniz”. (Który? Może ten od
monad i teorii osobności w wielości porządkowanej
boską wolą?)
Poezja Dziurzyńskiego, co dziś rzadkie niezwykle,
wyraża podziw dla świata, który stworzyliśmy, świata ludzkiego; szczerze i bez maniery umie zachwycić
się jego cudami i różnorodnością, jest pochwałą
człowieczego geniuszu i kunsztu („Jaki geniusz
wyrzeźbił powietrze / oddychające łuskami gotyku?
– Ratusz, s. 48), poprzez który przemawia tajemnica
istnienia, prawdy i dobra na zawsze złączonego
z pismem: finezja metafory, subtelne niuanse niedopowiedzeń, przestrzeń dla wyobraźni pod dyscypliną
RECENZJE I OMÓWIENIA
153
wiersza, cudowność odnajdywana pośród zwyczajności, teraźniejszość opisywana przez przeszłość,
prywatność okazująca się modelem człowieka i świata – wśród tych antynomii i dylematów, pomiędzy
nimi, jest prawdziwa poezja. Znajdziemy ją w tomie
Dariusza Dziurzyńskiego.
Anna Szóstak
Oczyma dwudziestokilkulatka
– Osiemdziesiąt cztery Karola Graczyka
Karol Graczyk, Osiemdziesiąt cztery, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”,
Gorzów Wlkp. 2008, 62 s.
Osiemdziesiąt cztery – nowy zbiorek poezji
Karola Graczyka potwierdza oryginalność i dużą
sprawność warsztatu młodego (ur. w 1984 r.) poety.
Większość znajdujących się w tej książce utworów
została utrzymana w klimacie znanym już z debiutanckiego tomiku, Oko i oko. Przerażenie światem
(czy też izolowanie się od niego w rzadko bezpiecznych czterech ścianach), przedawkowanie życia
i zarażenie śmiercią – to obsesje poetyckie, które
dominują w pierwszym zbiorku i mają swój ciąg dalszy w drugim. Choć obie publikacje dzieli tylko rok,
wiersze z Osiemdziesiąt cztery są bardziej zróżnicowane i wydają się artystycznie dojrzalsze – lejtmotywy
są tu realizowane z większym upodobaniem konkretu
(szczególnie w erotykach), co nadaje utworom
bolesnego ciężaru, zwłaszcza gdy tłem albo punktem
wyjścia do mówienia o trudnych tematach stają się
zwykłe, codzienne rzeczy. Poza tym podmiot liryczny
nie jest tak jednorodny i nie zawsze należy go
utożsamiać z poetą.
Problemem poruszonym w pierwszym wierszu,
zatytułowanym Płyniemy jest kondycja tych, których
można sprowadzić jedynie to kilku danych osobowych. Podmiot mówiący sytuuje się wśród nich,
staje się niejako głosem swego pokolenia, mówiąc:
„Nie ma nas w planach ani nekrologach / są tylko
imiona nazwiska i daty”. Tytułowe „płyniemy” oznacza ciągły ruch, lecz jeszcze bez wyraźnie określonego
celu. Wyborem spośród wielu możliwości jest to, „by
wysiąść gdziekolwiek” (świetnie obrazuje to przewijający się w poezji Graczyka motyw jazdy pociągiem).
Momentalne tu i teraz układa się w ciąg niewielkich
interwałów czasu, ale bez znajomości początku i końca.
154
Po trosze dekadencki, pesymistyczny wiersz ma
charakter inicjalny, można by go więc traktować jako
diagnozę postawy obecnych dwudziestokilkulatków,
którzy nie są jeszcze skrystalizowani, prawdopodobnie dlatego że nie dane im było doświadczyć tzw.
przeżycia pokoleniowego. Jedynym, niepodważalnym
mianownikiem tej generacji okazuje się rocznik.
Innymi ujęciami tego tematu są przede wszystkim dwa utwory ze zbiorku o znamiennych tytułach: Osiemdziesiąt cztery i Pokolenie’84. Oba psychodeliczne, podrażniające. To mówienie o pokoleniu,
na które wskazuje już nazwa tomiku, polega nie tyle
na prezentacji określonej generacji jako grupy, co na
zwielokrotnieniu spojrzenia, dzięki wprowadzeniu
jako podmiotu tejże poezji jednostki wrażliwej,
introwertycznej, autodestrukcyjnej. Dominujące
w zbiorku pesymistyczne widzenie świata wynika
z braku złudzeń, ale i ze stymulowania wyobraźni.
Leki, alkohol i inne używki, bolesna miłość są antidotum na pustkę rzeczywistości. Seks w tym wypadku
ma niewiele wspólnego z romantyzmem, a już
zupełnie nic z sentymentalizmem. Bardzo przejmujące, mówiące nie tylko o fizycznych zbliżeniach,
erotyki paradoksalnie stają się obrazem potęgującej
się samotności. Brakuje tu ukojenia. Ból zostaje
rozpisany na dwie osoby i nie ma mowy o przyszłości;
jest, co jest tu i teraz. W Ciepłej ziemi znajduje się
taki fragment: „Zostaje się nam pożegnać, jak
przywitaliśmy: / bez wielkich słów, z uśmiechem na
ustach”.
Brak zakorzenienia, chwilowość, a przy tym
sprzeczności charakteryzują podmiot kilku wierszy.
Na niebezpiecznym pograniczu, gdzieś pomiędzy
jawą a obłędem nienormalność może stać się normą:
„W moich snach lodołamacze biegają po ulicach / to
jest zupełnie normalne, jeśli jeże pożerają młode / by
je chronić, a owce milczą idąc na rzeź (…)”. Wydaje
się, że według autora percepcja świata jest zawsze
relatywna, postrzeganie zależy od stanu podmiotu.
Rzeczywistość widziana oczyma, czy raczej „okiem
i okiem” poety jest niebezpieczna, śmierć czai się za
rogiem, znieczulenia natomiast bywają jedynie
chwilową ucieczką.
Uprawniana przez Graczyka analiza przestrzeni
jest – moim zdaniem – jednym z najciekawszych
wyróżników jego poezji. Na przykład każdą strofę
wiersza Przekątne sześcianu można zinterpretować
jako kolejną próbę umiejscowienia się w czasoprzestrzeni. Miejsca dają się sprowadzić do pionów,
poziomów, przekątnych, pięter, przedziałów. To
kawałkowanie i zarazem scalanie obszarów zawiera
się w sformułowaniach typu: „krawędź do krawędzi”,
„z ulicy w ulicę”, „półka po półce”, „od łóżka do
łóżka”, „z miejsca na miejsce”. Dokładne liczenie
i mierzenie przestrzeni (motyw kafelków) czy jej
szacowanie na oko jest niekiedy świadectwem
zaburzonego widzenia rzeczywistości, a także klaustrofobicznych obsesji, gdy perspektywa ulega
zwężeniu. Świat bywa sprowadzany do aktualnie
dostępnych, widzianych czy przeżywanych miejsc:
„za rogiem kończy się mapa świata”, „w mieście na
południu zawęża się pole widzenia”. Jest i druga
skrajność, kiedy nadwrażliwemu oku poety staje
się dostępny zwierzęcy mikrokosmos (w wierszu
o incipicie W szczelinach parkietu). Świat w jakimś
stopniu zostaje odrzucony – taka sytuacja sprzyja
szukaniu nowych możliwości, a wtedy „każdy
centymetr podłogi / to osobne terytorium”
(Patologia). Otwarciu się na inną rzeczywistość
pomagają używki, miłość i poezja. W wierszu Dryf
czytamy:
(…) Rozpoczniesz dryf – granicami
będzie szerokość łóżka i obszar między
palcami stóp – tam rozegra się akcja
którą sobie wymyślisz bez względu
na świat zewnętrzny;
W poezji Graczyka ujmowanie świata zewnętrznego (niekoniecznie rzeczywistego) jest podporządkowane emocjom, jednakże momentami autor
stara się być, o ile to możliwe, „przezroczysty”.
W niektórych utworach poeta „filmuje” rzeczywistość.
Pokazuje świat jak gdyby zza kamery (Pływy) lub też
obraz poetycki wydaje się być kreowany wraz
z odbiorcą, wyobrażany na gorąco (Białe). Autor
potrafi również beznamiętnym stylem budować
napięcie. W wierszu Sepia (na odwrocie: grudzień
1913) dramatyczna historia zostaje opowiedziana
najpierw w trybie przypuszczającym, potem w czasie
przeszłym i następnie w czasie przyszłym, którego
użycie dobitnie podkreśla, że złego zakończenia nie
da się uniknąć, jest ono przesądzone.
Graczyka cechuje duża wrażliwość na rzeczywistość, przejawiająca się nawet tam, gdzie stara się
on przedstawić coś chłodnym spojrzeniem. Świetnie
to ilustruje wiersz Okno. Podmiot mówiący zwraca
się do odbiorcy, nakierowując jego uwagę na
szczegóły – „Teraz wyjrzyj przez okno”. Analityczne
oko kawałkuje rzeczywistość. Rama okna, w którego
rogach zostały zarejestrowane ruchome scenki, staje
się tu swoistym ogranicznikiem. Poszczególne obrazy
współtworzą pesymistyczną wizję przemocy, agresji
i znieczulicy. Odwieczna zabawa dzieci w wojnę
zawsze może mieć straszne konsekwencje. Ten problem stał się tematem Wycieczki – wiersza poruszającego w swej pozornej beznamiętności, ze względu
na ciężar i nastrój korespondującego z Warkoczykiem
Różewicza.
W życie wpisane jest nicestwienie – o tym truizmie, rozważanym w literaturze wszystkich epok,
Karol Graczyk potrafi pisać niebanalnie i różnorodnie.
Towarzyszą temu rozmaite konteksty. Podmiot tych
wierszy cechuje iście Wojaczkowe zarażenie śmiercią.
Obsesyjne ćwiczenia w umieraniu nabierają niezwykle
dramatycznej wymowy. Wykorzystanie motywów:
wojny, zbrodni, morderstwa, samobójstwa sprawia,
że śmierć zostaje pokazana jako coś odwiecznego,
ale zawsze zaskakującego. I tu pojawia się kolejna
wątpliwość: „(…) a my wciąż nie wiemy / czy poznawać historię czy tworzyć”. Poeta nie ucieka od
dylematów współczesności, czego dowodzi Polska
armia wkracza do Tybetu. Nieco ironiczny charakter
tego wiersza można odczytać jak oskarżenie: oddajemy się własnym zajęciom, a „już jesteśmy martwi. /
Lecimy w irackie powietrze”. Jest to bodajże jedyny
w tym tomiku akcent polityczny.
Pytanie o śmierć łączy się z przemijaniem i upływem czasu w omówionym już wierszu Płyniemy.
W utworze Przezlas z kolei poeta prezentuje świat
w stanie rozkładu, próchniejącą rzeczywistość:
RECENZJE I OMÓWIENIA
155
drzewa i sucha ściółka
przechodzi pod butem w proch.
Nie jest nawet śladem biologicznym
wyłącznie dopełnieniem definicji.
Opisy niekiedy ocierają się o estetykę brzydoty.
W prezentowanym obrazach zwracają uwagę takie
fragmenty jak: „ścierwa kilku psów i kotów” , „garby
ziemi: palmy i mszyce. / szczury i fortepiany”. Ponadto omawiany tomik zaskakuje świeżością metafory.
Skojarzenia z zakresu rozmaitych dziedzin, wulgaryzmy, cytaty (wyróżnione kursywą), nowe wyra-
żenia budowane na szkielecie utartych zwrotów –
wszystko to charakteryzuje indywidualny styl poezji
Karola Graczyka. Obrazowanie i nastrojowość jego
wierszy mogą się kojarzyć z twórczością Wojaczka
i Stachury, jednak – jeżeli w ogóle by tu mówić
o wpływach i wzorcach – są to inspiracje niewpływające na oryginalność i odrębność poetyckiego spojrzenia zaprezentowanego w zbiorku Osiemdziesiąt
cztery. Autorowi bowiem udało się wypracować
własny sposób uprawiania poezji, wobec którego
odbiorca nie powinien pozostać obojętnym.
Joanna Wawryk
Poemat Wachowiaka
Eugeniusz Wachowiak, Wolności dla nas idzie czas, MBP im. S. Grochowiaka, CICER, SBP
Oddział Leszno, Leszno 2008, 96 s.
Literatura, sztuka przeoczyły Powstanie Wielkopolskie. Jedyne, jak wiadomo, zwycięskie powstanie
w naszych dziejach. Nieco późniejsze trzy powstania
śląskie, które wymusiły przyłączenie do Polski
wschodniej części Górnego Śląska, już w połowie lat
międzywojennych, więc niemal na gorąco, opisał
Ślązak Gustaw Morcinek w wielowątkowym Wyrąbanym chodniku. Powstańcy, najczęściej górnicy, czynem zbrojnym wyrąbali chodnik ze Śląska do Polski.
Po wojnie do powstańczej problematyki nawiązał
w swoich filmach Kazimierz Kutz, najbardziej znany dziś
Ślązak, reżyser, pisarz, polityk. W epopei reporterskiej
Małgorzaty Szejnert Czarny ogród mamy pogłosy
śląskich powstań, bo nie da się pisać o Śląsku i Ślązakach XX wieku, nie pamiętając o tamtych wydarzeniach.
Pisanie panoramicznej powieści o Powstaniu
Wielkopolskim rozpoczął Eugeniusz Paukszta, wilnianin
z urodzenia, poznaniak, Wielkopolanin z wyboru.
Szkicował także scenariusz fabularnego filmu o zbrojnym czynie mieszkańców Wielkopolski. Uważał, że ta
powieść i ten film to jego pisarska powinność.
Moralny obowiązek. Przedwczesna śmierć pisarza
przerwała te prace.
W 1978 r. Eugeniusz Wachowiak, Wielkopolanin
z Leszna, poeta i tłumacz z literatury niemieckiej
156
opublikował poemat Powstańczy polem wiedzie ślad.
Na renesans tego utworu przyszło, jak to często
w historii bywa, długo czekać. W końcu ubiegłego
roku poemat, nieco zmieniony, pod innym, wyrazistszym tytułem Wolności dla nas idzie czas ukazał
się ze środków samorządowych w Lesznie. W ten
sposób rodzinne miasto poety uczciło 90. rocznicę
Powstania Wielkopolskiego.
Poemat Wachowiaka to raczej zbiór wierszy,
które dość luźno łączy opis różnych powstańczych
wydarzeń. Wielkich, które weszły do naszej historii.
I epizodycznych, o których wie i pamięta jedynie
poeta, żeby przypomnieć tutaj słynny wers Miłosza.
Wachowiak w swoje wiersze, uznanie za pomysł,
wpisał frontowe zapiski kapitana Jana Tomaszewskiego. I inne dokumenty z Powstania. Podniósł je do
rangi wiersza. Poetycko nobilitował. Poszerzył nie
tylko informacyjną przestrzeń swego poematu. Ale
również przestrzeń emocjonalną. I dramaturgiczną.
Pokazał Powstanie od wnętrza, od podszewki. Strącił
z rocznicowego pomnika. Po prostu uczłowieczył je,
spersonifikował. To połączenie poetyckiego słowa
z dokumentem dało świeży, świetny efekt. Album
Wolności dla nas idzie czas jest i do czytania, i do
oglądania.
„W dniu tym – czytamy w zapiskach kapitana –
wszyscy żołnierze współzawodniczyli w odwadze
i bitności. Na szczególne wyróżnienie zasługuje dowódca kompanii gnieźnieńskiej śp. Wachtel, który…
poległ śmiercią żołnierza, wymawiając ostatnim
tchnieniem imię Polski, jak autentycznie stwierdzono”.
Niektóre akcje powstańcze, jak na przykład zdobycie
Ławicy, zostały przeprowadzone po głębokiej analizie. Przemyślano każdy rozkaz, każdy krok. Wzięto
pod uwagę różne sytuacje, które mogły się przecież
zdarzyć… Ale Powstanie to także, jak zapisał ów
kapitan, „przejawy niesubordynacji”, „rabowanie
sklepów”, „rekwizycje”, bo żołnierze byli głodni,
marzli w podartych butach, dręczyły ich wszy i parchy.
Na te śmiertelne zapasy, w których zwyciężyli
w tym przypadku ofiarniejsi, lepiej zorganizowani
i bardziej zaangażowani, Wachowiak patrzy nie jak
chłodny obserwator z odległej perspektywy, tylko ich
zwykły, szeregowy uczestnik. Po ciężkim boju
o Kargową, Babimost i Kramsko, w lutowy dzień
w zamarłym borze dopada jego uczestników po obu
stronach tego ruchomego, jak morskie fale, frontu,
także jakby samego poetę, „taki psiakrew bolesny
ziąb…”
Wachowiak wiele uwagi poświęca wybuchowi
Powstania. Tej iskrze, która spowodowała płomień.
A zaczęło się od, jak pisze z kronikarską dokładnością, wspaniałego przejazdu Ignacego Paderewskiego
z dworca kolejowego w Poznaniu do hotelu „Bazar”
w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia 1918 r. około
dziesiątej wieczór. Nazajutrz w piątek 27 grudnia
około jedenastej przed południem przed „Bazarem”
zebrały się dzieci polskie, które nie chciały mówić
„Vater unser” i mieć belfra feldfebla. Około piątej pod
wieczór na ulicy Rycerskiej od pierwszej, celnej
pruskiej kuli zginał trzydziestodwuletni Franciszek
Ratajczak, który pracował jako górnik w Westfalii.
I do Poznania przybył znad Renu, jak napisano
w nekrologu, „bronić naszej sprawy”. Pogrzeb odbył
się „w Nowy Rok 1919 około godziny pierwszej
w południe”. Tak rozpoczyna się Kondukt Franciszka
Ratajczaka najlepszy wiersz w tym albumie. Jeden
z najlepszych w obfitym i różnorodnym dorobku poetyckim Wachowiaka.
Wolności dla nas idzie czas to profesjonalnie
przygotowany do druku przez Miejską Bibliotekę
Publiczną w Lesznie album, w którym wachowiakowe słowo wzbogacają czarno-białe fotografie
powstańców, kronikarskie zapiski, komunikaty.
Powstanie Wielkopolskie przestaje być wydarzeniem
anonimowym, historyczną magmą. Staje się zbrojnym, patriotycznym czynem konkretnych ludzi,
z imienia i nazwiska. Z twarzy. Na jednej z fotografii
rozpoznajemy Bronisława Grochowiaka, ojca Stanisława Grochowiaka, poety, także jak Wachowiak,
z Leszna.
Wachowiak wpisuje w swój poemat bardzo
ciekawą Pieśń żołnierską zanotowaną przez ojca
poety. Pieśń, jeśli nawet nieco podkolorowana przez
ojca lub syna, a może przez obu, koresponduje z legendami, mitami, wierszowanymi opowieściami
o dzielnych niewiastach, które w potrzebie stawały
na czele rycerzy, żołnierzy, pospolitego ruszenia. „Nie
był to rycerz – czytamy w puencie Pieśni… – a rycerka, nie był to rycerz a rycerka, Sama Hallera córka,
sama Hallera córka”. Wielkopolska Emilia Plater, która
w przeciwieństwie do bohaterki Mickiewicza
zwyciężyła, bo Powstanie Wielkopolskie było wszak
powstaniem zwycięskim.
Utwór Wachowiaka zainspirował kompozytora
Jacka Sykulskiego do stworzenia dzieła na orkiestrę
symfoniczną, chór i solistów. Prawykonanie miało
miejsce w auli UAM, dokładnie w dziewięćdziesiątą
rocznicę wybuchu Powstania.
Janusz Koniusz
RECENZJE I OMÓWIENIA
157
Przywołanie biografii
Stanisława Plewińska, Świat był piękny, a ludzie niezgorsi, Gorzów: „Arsenał”, 2008, 132 s.
Stanisława Plewińska do tej pory wydała cztery
zbiory wierszy inspirowanych rodowodem chłopskim,
stąd dużo w nich widzenia ziemi, przyrody, poczucia
bliskości ze zjawiskami natury. Jest to poezja – można
rzec – pisana sercem, bezpośrednim odczuwaniem
najbliższego, w tym gospodarskiego świata. Poezja
jednak nie pokazuje całej prawdy o człowieku, bo nie
jest biografią sensu stricte. Bardzo często za każdym
człowiekiem i z człowiekiem idą zaskakujące, dramatyczne dzieje, los obfitujący w wydarzenia,
których byśmy nawet się nie spodziewali. Najnowsza
jej książka Świat był piękny, a ludzie niezgorsi, tym
razem prozatorska, jest tego najlepszym dowodem
i przykładem. Jest to książka wspomnieniowa.
Autorka w konwencji prozy pamiętnikarskiej stara się
dokładnie zrelacjonować, opowiedzieć o dziejach
swojego życia. Już od pierwszych stronic wiadomo,
że jej los naznaczony był trudnymi doświadczeniami.
Najpierw dotyczyły one jej rodziców, później już jej
samej. Trzeba przyznać, że ma Plewińska zdolność
utrzymania swoich wspomnień w ryzach zwięzłości.
Nie wdaje się w wątki pobocznie, a zapewne
mogłaby, ale trzyma się głównego nurtu swojego
losu. Dobrze zrobiono dzieląc wspomnienia na nie za
długie segmenty, wątki, opatrzone adekwatnymi
tytułami, o osobnych zakresach tematycznych, bo
ten zabieg sprawia, że lektura okazuje się bardziej
przejrzyście porządkować przedstawioną opowieść.
To, co może być w tej prozie najbardziej interesujące,
to pokazanie drogi życia, a zwłaszcza strony materialnej, od dzieciństwa aż po lata dojrzałe, kiedy poetka już podjęła próbę wkroczenia na drogę literacką.
Jest ta droga, jej własna i rodziny, dość charakterystyczna dla dużej części społeczeństwa polskiego,
zwłaszcza najniżej położonej warstwy chłopskiej,
można rzec, wzrastania od samych dołów. Ojciec
autorki jeszcze przed wojną najpierw mieszka
i pracuje w dworskim majątku, w czworakach, pisze
Plewińska: „Chodząc za pracą rodzice często
zmieniali miejsce zamieszkania.” Pędzili więc biedny
żywot pracowników najemnych i sezonowych.
W pewnym momencie decyduje się na usamodzielnienie, na stałe miejsce i nabywa kawałek ziemi,
stawia dom, mały domek, trzeba raczej powiedzieć
słowami wspomnienia: „daleko od wsi, od ludzi,
158
wśród łąk, stał dom nie-dom podobny raczej do
małej szopki na bezludnej wyspie czekającej na
zbłąkanego człowieka”. Od tego momentu ta szopka
jednak nabiera statusu domu rodzinnego, w którym
przychodzą na świat jej siostry. Z punktu widzenia
dziecka wszystko jest mimo tych warunków nawet
cudowne. Tu jest jednak radość, dzieciństwo pełne
marzycielskich myśli, swobody, biegania po łąkach
i miłości do świata i trudna równocześnie codzienność,
bo brakowało czasami kawałka chleba. Pojawiła się
choroba. Jeszcze w trudniejszej sytuacji są „nędzarze,
którzy chodzili po prośbie. Wędrowali całymi dniami,
spali w stogach albo gdzie ich noc zastała.” Z domem
łączy się miejsce powrotów i tęsknoty, choćby
w wieczór wigilijny, kiedy autorka, młoda dziewczyna, przez zaśnieżone pola niemal boso biegnie,
wymknąwszy się w nocy od gospodarzy – Niemców.
Autorka wspomina pierwsze wojenne dni, okropny
chaos „na warszawskiej szosie”, licznych uciekinierów, pierwsze bomby, które zrzuciły samoloty.
I służbę najpierw u złego Niemca w gospodarstwie,
ale też mamy obraz dobrego Niemca, który ją broni
przed krzywdą nieludzkiego traktowania. Dobrymi
Niemcami są też gospodarze pod Berlinem. Traktują
tutaj młodą dziewczynę z Polski z szacunkiem.
Wyposażają w ubrania i żywność, gdy podejmuje się
wracać do swego kraju po zakończeniu wojny.
Plewińska bardzo obrazowo, konkretnie unaocznia
swoje życie. Czasami oczywiście widzimy jej reakcje
emocjonalne, sentymentalne. Okropność wojny
dociera do niej przez widziane sytuacje i obrazy
zabitych ludzi, których wszędzie było pełno, jak np.
obraz młodego żołnierza niemieckiego zastrzelonego
akurat w momencie pożywiania się kompotem
z wiśni. Czyż to nie wstrząsające?
Po dramatach oglądanych przychodzi czas na
tragedie osobiste. Albowiem osiedliwszy się na
Ziemiach Odzyskanych w Maszewie nie jest jej dane
zbyt długo cieszyć się swoim życiem rodzinnym,
wychodzi szczęśliwie za mąż, doświadcza klimatu
ludzkiej wspólnoty, wzajemnego pomagania sobie
w polowych pracach, cóż kiedy nagle jednego dnia
traci obydwu synów w wyniku ich choroby. Świat się
zawala. Opisuje całą tę gehennę. Swoje głębokie
załamanie psychiczne. Ból. To są naprawdę poru-
szające stronice. Później przychodzi czas odmiany
związany z przeprowadzeniem się do Deszczna.
Z wejściem w nowy etap. Gorzkie doświadczenia
powoli ulegają zatarciu. Jadąc od Zielonej Góry ten
dom Stanisławy Plewińskiej można z okien autobusu
lub samochodu dojrzeć. Jest jeszcze w tej książce
druga opowieść Córka trzech matek, ale już napisana
nie w konwencji pamiętnika, lecz narracji trzecioosobowej, nawiązująca również do kręgu rodzinnych doświadczeń. Podobała mi się nieco mniej, gdyż
zanadto jest ckliwa. Cenne i funkcjonalne w tej
książce są liczne fotografie, które mają wartość
dokumentalną, ale i historyczną. Dobrze zostały
wplecione w nurt opowieści. To jest książka o życiu
autorki, ale zarazem obraz życia w przedwojennej
Polsce i organizowania się życia po wojnie na
obszarze poniemieckim.
Czesław Sobkowiak
Nowy tomik Władysława Łazuki
Władysław Łazuka, Kilka słów, IBiS, Warszawa 2008, 96 s.
Rok 2008 był chyba dla Władysława Łazuki jako
twórcy rokiem bardzo udanym. Jakże mogłoby
inaczej być, skoro było mu dane wydać dwa duże
objętościowo zbiorki poezji, jeden w Pro Libris pt.
Gdzie Drawy szybki bieg, a drugi w warszawskim
Wydawnictwie Książkowym „IBiS” pt. Kilka słów.
Niejeden poeta by tego sobie życzył. Także dotarła do
mnie wiadomość, że już w tym, czyli 2009 r., wyszła
książka z jego fraszkami. Tylko gratulować.
Oczywiście wiem dobrze, że tak się czasami zdarza,
jest sprzyjający czas tworzenia i pojawiają się dobre
okoliczności wydawnicze. Trzeba z nich korzystać,
gdyż mogą się nie powtórzyć. Od razu nasuwa się
pokusa porównania tych dwóch wydań. To, co jest
dla nich wspólne, to osadzenie bohatera lirycznego
w realiach wiejskiego życia oraz wśród przyrody.
Różnią je akcenty. Pierwszy eksponuje głównie
rodowód wiejski, związki z domem rodzinnym
i okolicą, a drugi już niemal wyłącznie poświęcony jest
szerokiej, pięknej i bogatej wewnętrznie fascynacji
otaczającego poetę spektrum natury. Wśród tych
realiów Łazuka czuje się jak u siebie w domu. Jest
obserwatorem natury, wszystkich jej tchnień, tyleż
bardzo uważnym co mimowolnym. Lubi ją kontemplować, a jednocześnie tkwić w niej zwyczajnie. Jakby
w niej spełniała się w sposób najlepszy z możliwych
jego życiowa droga. Poeta rejestruje ją nieustannie:
„Mróz zamieszkał w ogrodach / po grudzie zbliża się
zima / na dróżce pióra z gołębia”, a w innym „Na
źdźble trawy / kołysze się kłos / – dopełnia się lato /
Z kwiatu ostu / motyl spija nektar”. Łazuka ma dar
zauważania drobnych, migotliwych zdarzeń. Nie ma
tu estetyzującego zachwytu, co raczej notowane jest
trwanie i dzianie się przyrodniczego świata: „promień
sięga w głąb”. To jest widzenie szczegółów w ciągłym
ruchu. Może dlatego, a raczej na pewno dlatego,
opisywanie ma charakter szkicowego pochwytywania zjawisk aniżeli ich całościowe i uporządkowane
przedstawienie. Reszty światła, cienia, klimatu i aury
barw i otoczenia musimy się domyślać. Poeta jest
tym, który stara się zdążyć zauważyć i zanotować
zjawisko w ruchu, gdyż za moment pole obserwacji
się zmieni i wypełnią je inne refleksy i inne relacje oraz
wzbudzą w nim samym inne skojarzenia. Bowiem
nawet „Na drodze / cień / każdego dnia / inaczej”. To
„inaczej” nie zniechęca, ale odwrotnie – zaciekawia.
Pociąga do ciągłego poznawania. Fascynacja może
nie mieć końca, gdyż za każdym razem coś zostanie
odkryte: „Mgła opadła / jaszczurka wygrzewa się na
pniaku”. Poeta zarazem jest też tym, który nie przypisuje sobie zbyt dużo praw, bowiem choć
wewnętrznie odczuwa i chce odczuwać swój podmiotowy związek z całą naturą, to nie uzurpuje sobie
żadnego przywileju narzucania jej czegokolwiek: „Już
skrzeczą sójki / – przednie straże / lasu / intruzem
jestem / Wiem coś o tym…” Zdaje się więc jakby nie
mieć zbyt dużo czasu na stały pobyt, gdyż kto inny
jest lasu mieszkańcem. Wie o tym. Ta inność użycza
mu gościny i trzeba ją wobec tego uszanować.
Najlepszym sposobem jest korzystanie z uroku chwili,
RECENZJE I OMÓWIENIA
159
pochwytywanie jej momentalnie, obrazowo: „Na
piaszczystym pagórku / sosny pną się ku słońcu”.
Może i coś więcej się z nimi dzieje, ale ta reszta nie
musi być już opowiedziana, tak jak wtedy, gdy coś
spontanicznie zauważa i obwieszcza dziecko. Raz
w poezji Łazuki mamy do czynienia z kimś w rodzaju
właśnie dziecka, traktującego świat na poły
baśniowo, a innym razem ze spojrzeniem już dojrzałym, pełnym refleksji, spojrzeniem obejmującym
proces przemijania całorocznego cyklu natury, a na
tym tle również obecność samego podmiotu, jego
życia, o czym też w tym tomiku poeta nie zapomina
napomknąć. Dzieje się wszystko szybko: „jest tchnienie wiosny / lata promień / a po nim jesień / w śniegach zima”. Zdania, wersy Łazuki są krótkie. Nic nie
trwa zbyt długo. Dlatego szansę zauważenia
czegokolwiek ma tylko poeta niepozbawiony refleksu: „Kropla / wody / z leszczynowej bazi / spada /
do strumienia”. W ten sposób tylko – powiedziałbym
– nadąża, a za nim czytelnik: „krople wahają się /
przez chwilę”. Oczywiście to wszystko wynika
z obranej poetyki, ulubionej i sobie właściwej,
niekiedy nawet wzbudzającej niedosyt, niedostatek,
w końcu chciałoby się być w szerszej panoramie, na
dłużej w jednym miejscu, być osadzonym w realiach
krajobrazu. To w końcu potrafi Łazuka, tak jak
w pięknym wierszu, dedykowanym Marii Morawskiej, czyż nie najpiękniejszym, poświęconym opisowi
pobytu „tu w lasach”, gdzie w leśniczówce
„W kominie huczy bo dobry jest ciąg / światło
płomieni skacze po pokoju / siedzę i piszę wiersz”
i „Widzę w poświacie (księżyc w całej krasie) / jak
sarny idą na pole ozimin”. Takim wierszem można
odetchnąć, jego wszystkie napięcia są harmonijnie
rozłożone. Mamy, chcę to na koniec już zauważyć,
do czynienia z poezją wrażliwego poety, który podejmuje nieustanny dialog ze światem zewnętrznym, dla
niego jest nim świat przyrody, w której rozgrywa się
swoiste być albo nie być. Jest w tym tomiku także kilka
ładnych, delikatnych tonacji poetykiego erotyku.
Czesław Sobkowiak
Wezwany w górę
Wystawa Władysław Klępki ANABAZA II prezentowana w Zielonogórskim Ośrodku Kultury,
28.10.2008.
Sztuka, wśród mnogich definicji może mieć i taką:
tłumaczenie świata na inny język. On sam przecież
przemawia – różnymi językami, czy może jednym,
własnym i tajemnym, ale w jakiś sposób pewnie do
wszystkich, tyle że jedni wyraźniej słyszą, inni ostrzej
widzą. Wiele zależy od tego, w jakim kontakcie
pozostają ze światem, czy umieją się z nim porozumiewać oraz czy on, świat, pozwoli zajrzeć w siebie.
Pozwoli na wiele, nawet na duże zbliżenie, o ile się do
niego odpowiednio „przystępuje”, w takim znaczeniu
słowa, jakie nadał mu Stachura. Zdawać się może, że
w takim razie każdy artysta czyni to „należycie”. Otóż
nie! Jak z przekładami – są udane, oddające pierwotny przekaz i takie, które gubią jego wartość, choć niby
zachowują treść.
Ten wstęp był mi potrzebny ze względu na artystę,
o jakim mam pisać oraz stąd, że język obrazów mam
przełożyć na słowa. No i – sama się wplątałam! Uda
160
mi się ta sztuka, czy nie? Zacznijmy od tego, że
Władysław Klępka jest autorem szeregu tomików
poetyckich, których tytuły nie są rzeczą przypadku:
Węzeł serdeczny, Lato zimorodka, Świetlisty cień
Rafaela, Bordiura z akantem, Siedmiokrąg, Za wiatrem za wodą, Zielonym do góry. Już w samych
tytułach jest coś obrazowego, malarskiego bez mała.
Poeta mawia czasem o swoim pisaniu, że „bawi się
słowem”. Jedni traktują to określenie z szacunkiem,
inni może nieco pobłażliwie, ale często poprzestają na
tym. Tyle że akcentując warstwę słowną, zatrzymując
się nas tym poziomie, pozbawia się tę poezję jej
głębszych znaczeń i coś ważnego się traci. Owszem,
słowa dla poety są ważne; wzajemne oddziaływanie
znaczeń, ich brzmienia, podobieństwa i zderzenia
dźwięków sąsiadujących, ale są tym, czym barwy dla
plastyka – nie samym tworzywem, lecz sposobem na
wyrażenie tego, co... właśnie, czego? W przypadku
artystów, wypowiadających się poprzez różne
dziedziny sztuki bywa tak, że one się dopełniają;
gdzie słowa nie starcza – może dopowiedzieć obraz
i odwrotnie, ale nie jest tak w twórczości tego poety.
Wydaje się bowiem, że choć plastyczne dokonanie
były pierwsze, a i z wykształcenia oraz zawodowo
pozostaje w stałym związku z plastyką, to jednak ma
duszę i wyobraźnię na wskroś poetycką, toteż obie te
sztuki są obecne w każdej jego artystycznej wypowiedzi.
Tytuł wystawy (ANABAZA II) prezentowanej
w Zielonogórskim Ośrodku Kultury – tłumny wernisaż odbył się 28 października 2008 r. – kieruje interpretację obrazów wertykalnie, ale ich materia, jakby
na przekór temu, w odwrotnym kierunku. A jest ona
bliska poecie i to wielowarstwowo, gdy weźmie się
pod uwagę nie tylko samo tworzywo, z jakiego powstały. To mianowicie papier, już „wyczerpany” słowem
i powracający do swojej wcześniejszej, plastycznej
postaci, jaką jest masa papierowa. Pominę techniczne szczegóły, a choć ważne i pracochłonne, budzące
w czasie wernisażu widoczne zainteresowanie, to
przecież drugorzędne, gdy patrzymy na gotowe
obrazy. Należy jednak zwrócić uwagę na efekty,
zwłaszcza kolorystyczne i przestrzenne, jakie dzięki
tej technice artysta uzyskuje. Są one szczególnie
wyraźne w abstrakcji, gdzie znakomicie uwidoczniona jest zróżnicowana faktura i struktura obrazu (nie
bez przyczyny jeden z nich zatytułowany został
właśnie Struktura), a trzeba dodać, że w niektóre
obrazy wlepia on także inny materiał, może być to
okruch kamienia, fragment rośliny, włókno, strzępek
materiału. Nie jest to tzw. malarstwo strukturalne, ale
w jakiś sposób może się z nim kojarzyć.
Gdy mówimy obrazy, odruchowo myślimy o malarstwie. Otóż w tym przypadku jest tak i nie jest. Jeśli
właściwością „malunku” jest farba – mamy ją i tutaj,
jeśli narzędzia typu pędzel, i pędzelków artysta
używa, a jednak wolałabym użyć słowa l e p i e n i e,
które, choć wydać się może mało poważne, najlepiej
oddaje walor i odmienność tych prac. Z masy, czegoś
wtórnego lub właśnie powracającego do początków,
Władysław Klępka „zlepia” świat na nowo. Każdy
obraz jest zderzeniem widzenia – tego, co realne, co
widziane w wyobraźni oraz pewnego przypadku,
jakim jest samo tworzenie dzieła. W tej jednakże
technice, jak podkreśla sam autor, trudno precyzyjnie
zaplanować sposób, w jaki rozleje się tworzywo
malarskie. Stąd efekt jest, do pewnego stopnia, nawet
dla niego niespodzianką. Czasem pisarze mówią
o swoim bohaterach, że im się wymykają i żyją własnym życiem. Coś podobnego dzieje się i tutaj, a jest
szczególnym urokiem i wymiarem tych prac. Nie
sposób przecież „zapanować” nad światem, nawet
tym stwarzanym na nowo, a pewna bezbronność
tworzącego wobec materii, jest jedną z tajemnic
sztuki. To wydobywanie z niej, z materii, tkwiących
w niej wcześniej możliwości.
Dokładnie tak, jak ze światem realnym... Tu wracam do początku i podkreślam dające się zauważyć
zbieżności jego poezji i plastyki: Władysławowi
Klępce świat najwyraźniej chce się pokazywać, nie
umyka przed nim. Odmienność ta, że w poezji widzimy z bliska, nawet bardzo bliska, żaby i koniki polne,
gniazda ptasie i źdźbła traw, słyszymy życie nieustannie dziejące się obok nas, którego na co dzień nie
zauważamy lub które, bywa, nawet rozdeptujemy.
W obrazach poety dzieje się mniej, na niektórych
panuje głęboka cisza, a perspektywa patrzenia na
świat nieco się oddala, jakby malarz chciał ogarnąć
więcej, a poeta – dokładniej. Bardzo ciekawy, może
nawet symboliczny, jest jego „cykl solarny”. To szereg
obrazów, w których centralnym punktem jest słońce,
a ono, jak umiejącym w nie patrzeć wiadomo, może
mieć przeróżne barwy, jak i sam świat. Mogą być
mroczne albo prześwietlone, zieleń może być
niebieskawa lub żółta, a czasem wydaje się, że nic na
ziemi nie ma „swojego” własnego koloru, wszystko
zatopione jest w szarości. Bo to i prawda, wszak od
rodzaju i natężenia światła zależą barwy i kształty
świata. W niezwykle prosty, rzec by można nawet –
po dziecięcemu prosty sposób oczy artysty to widzą,
a wyobraźnia i dłoń pokazują. Podobnie jest z szeregiem pejzaży, aczkolwiek to nieco umowna nazwa,
zważywszy ich małą wyrazistość, zwłaszcza w poszczególnych elementach krajobrazu. To obrazy czegoś,
co czasem majaczy na horyzoncie, jakby było na wpół
snem, na wpół przypomnieniem lub odpamiętywaniem, często owinięte zasłoną mgły lub półświatła.
A na obrazie – są to przenikające się w kolejnych
planach płaszczyzny barw, na ogół stonowanych,
ożywionych kropkami, plamkami i plamami, wzmagającymi walory świetlne i przestrzenne. Efekty podobne,
pewnej nieostrości, rozmycia dają najczęściej akwarele lub pastele. Jest w tych obrazach dużo ciszy, spokoju,
czasem melancholii i ciepła, choć oczywiście nie zawsze.
W kilku przypadkach obrazy są wyraźnie agresywne,
mocna barwa i niespokojna falistość linii dominuje,
wychodzi do widza, zmuszając go do cofnięcia się.
RECENZJE I OMÓWIENIA
161
Wystawa, o której mowa, podzielona jest na
kilka części. Znamienne jednak, że tylko jeden cykl,
niewielki, poświęcony jest ludziom. Większość to
obrazy z ich nieobecnością. A i tych kilka to raczej
niewyraźne sylwetki ludzi, jakby cienie tylko. Są one,
poza jednym obrazem, pt. Tańczące, statyczne. Stoją
lub siedzą, często w tzw. postawie zamkniętej, zwrócone w swoją stronę lub tylko obok będące, jak by ich
nic lub niewiele łączyło, może rozmawiają, może
oczekują. Na co? Może na możliwość zbliżenia...
Wychodzą z zagęszczonego tła czasem ledwie zaznaczonym konturem, jakby je otoczenie wchłaniało,
albo tak bladą plamą, jakby były jedynie znakiem
własnej obecności, nie zaś życiem prawdziwym.
Znamienne i niezwykłe są także autoportrety.
Autoportrety z czasu przemian – tak nazwał je autor.
Tu, jak sądzę, patrzący mieć mogą szereg interpretacyjnych domysłów. Autoportret? Jak poznać artystę,
skoro nie ma twarzy? To znów tylko zarys, obrys
głowy, wydłużonej szyi i – w porównaniu z głową –
dość nikłych ramion. Czym się różnią? Otóż aurą.
Pierwsza „podobizna” jest szara, ale opływa ją nieomal krwawa, ognista aura, a ten sam kolor mają oczy.
Ci, którzy bliżej weszli w tematykę barw wiedzą, że
kolor czerwieni, wbrew potocznym mniemaniom
wcale nie musi być ciepły. Przeciwnie, może mrozić
niepokojem. I coś takiego jest w tym obrazie, coś
elektryzującego, przenikającego dreszczem. Druga
postać, w której ledwie widoczny jest ślad twarzy,
choć ma niby ciemniejszy kolor, przecież, paradoksalnie, jest jaśniejsza. Ta „wydziela” słoneczną, ciepłą
aurę, a całość jest wyraźnie spokojniejsza. Interpretacje? Nie, pozostawmy to jako tajemnicę malarza.
Ponieważ cała ekspozycja jest doprawdy obszerna, trudno omówić wszystkie obrazy. Nawet najciekawszych nie sposób w szczegółach zaprezentować.
W szczegółach? Ba! Otóż artysta szczegóły właśnie
pomija! Trzeba jednak doprecyzować: chodzi o szczegół w potocznym znaczeniu, jako detal, owszem,
mający znaczenie, ale w obrazach mistrzów holenderskich czy włoskich, kiedy obraz był tym „lepszy”,
im wierniej je odtwarzał. Skoro w autoportretach
brak „rysów szczególnych”, czegokolwiek zwanego
podobizną, rozumiemy, domyślamy się przynajmniej
sensów ukrytych. Ale też autoportrety są o tyle
charakterystyczne, że oddają istotę malarstwa
Władysława Klępki. W jego pracach chodzi raczej
o pochwycenie „istoty” rzeczy przedstawianej.
Najlepszym tego określeniem jest słowo, które
162
utworzył Czesław Miłosz: „sroczość”. Otóż takie są
prace tego malarza. Jest na wystawie obraz zatytułowany – To jest ryba. Podpis pod obrazem jest, oczywiście, przejawem poczucia humoru twórcy. Bo to na
pewno nie jest ryba, ale jest to właśnie „rybość”
(a może rybiość? – jak to woli). Podobnie obraz
Tańczący – to nie nie ludzie w tańcu, ale wirujące,
roztańczone barwne linie i plamy, ujęcie istoty tańca.
Szczególne wrażenie czyni także Sacrum. Obraz
dobrze eksponowany – świadomy zamysł czy intuicja komisarza wystawy – umieszczony jako jedyny
na odrębnej płaszczyźnie. Stoimy za kilkoma znieruchomiałymi sylwetkami (znów jedynie ich zarys), które
wrastają w dolną linię, wychodzą z niej, a na linii naszego wzroku wznosi się biały krzyż. Taki najprostszy,
jakby ręką dziecka uczyniony, otoczony ciepłą, rozświetloną aureolą, zataczającą trójbarwne półkola.
Można, jeśli ktoś chce, zobaczyć tu jakiś zarys ołtarza,
ale – w jakiś niesamowity sposób przywodzi on na myśl
kształt Świętej Głowy z bizantyjskiej ikony. Głowy,
której twarz zastępuje ów krzyż. Cisza, skupienie, kontemplacja, s a c r u m, nic więcej. I w tym obrazie jest
to także, co charakteryzuje całą twórczość Władysława Klępki – nie wiem, jak to nazwać inaczej, by nie
aż tak prozaicznie: przy minimum środków, maksimum wyrazu. Nie efektu! Boże broń, właśnie wyrazu!
Kilka lat temu Władysław Klępka wydał podwójny tomik, w którym jedną jego stroną były haiku,
drugą (odwrotną, tj. „do góry literami”), stanowiły
tanka, również krótka i mająca także japońską
proweniencję forma. Ów tomik (Za wiatrem za
wodą) ozdobiony jest niezwykle delikatnymi rysunkami autora, nawiązującymi do japońskich tradycji.
Doprawdy – prześliczne! Ale, choć i one godne uwagi,
nie o tym chcę mówić. Otóż wydaje się, że można by
poszczególne obrazy „podpisać” owymi haiku i tanka.
Tak zresztą czyniono na Dalekim i najdalszym
Wschodzie, gdzie słowo lub kilka słów często wplatano w malunek. Tytuł tej wystawy można oczywiście różnie sobie tłumaczyć, dodawać znaczeń. A to,
że rzeczą artysty jest iść ciągle w górę, że wchodzenie w górę, to także wejście w głąb, albo – że patrząc
z góry widzimy inaczej, szerzej, że wówczas linię
horyzontu możemy mieć nawet na wysokości stóp,
nie oczu (o, jakże dla artysty ciekawa perspektywa
malarska!) lub – jak ktoś chce jeszcze szerzej – że
w końcu życie to przecież ciągłe wchodzenie. Mnie
jednak „czyta się” ta wystawa, w jakiś sposób,
poprzez poezję jej autora. Może dlatego, że znałam
ją wcześniej, ale zapewniam – warto poznać obie!
I oto właśnie jedna tanka mówi o czymś tak ulotnym,
jak Okamgnienie, (taki jest tytuł), a cóż dla malarza
ważniejszego:
W grach światłocienia
miłość nabiera życia
Krople wydarzeń
w nienasyconych oczach
nie gaszą światła cieniem.
Nawiązując do tytułu wystawy, omówienie to
nazwałam nie swoimi, lecz właśnie słowami poety
barw, malarza słów, wziętymi z jednego haiku:
wezwany w górę
grudka ziemi – skowronek
śpiewa na chwałę
Jeśli w tych obrazach, pełnych słońca (choć nie
zawsze jasnego), ziemi, wody, nieba, pól zielonych
i pszenicznych, obrazach, jak i jego poezja, nasyconych Naturą, nie ma skowronka, to tylko dlatego, że
został wezwany w górę, a malarz wciąż za nim
patrzy...
Pewną oceną wystawy jest zawsze pytanie: czy
chciałoby się ten czy ów obraz mieć we własnym
domu, budzić się z nim, zasypiać, odpoczywać lub
przy nim pracować? Proszę mi za przesadny entuzjazm nie wziąć mojej odpowiedzi, bo jest ona nie
tylko moja, widziałam to w oczach patrzących.
Gdyby dziś było miłośników sztuki stać na „nabywanie” jej, pod każdym obrazem widniałaby literka
„R” – zarezerwowane. Niektóre, pewnie by licytowano!
Maria Miłek
Refleksje o pamiętniku Marii Dąbrowskiej
Maria Dąbrowska, Dzienniki, Czytelnik, Warszawa 1988, 1914-1965, wyd. od 1988.
Pewnego razu, podczas wyprzedaży książek na
jarmarku w Babimoście, kupiłem za symboliczne
raczej pieniądze kilkutomowe Dzienniki Marii
Dąbrowskiej (Czytelnik 1988). Jakoś wcześniej nie
wpadły mi w ręce, specjalnie ich zresztą nie poszukiwałem.
Lekturę zacząłem parę lat temu podczas wakacyjnego urlopu w Suwałkach. Pominąłem obszerny
wstęp Tadeusza Drewnowskiego, woląc samemu
dochodzić, co autorka Nocy i dni ma do przekazania
czytelnikom. Wstępem zająłem się na końcu...
Jedną z pierwszych rzeczy, które w tych zapiskach
odkryłem dla siebie, to rozliczne znajomości młodej,
jeszcze nieopierzonej pisarki Marii Szumskiej, z postaciami, które w przyszłości miały decydować o losie
Polski. Wspomnienia zaczynają się bowiem na samym
początku I wojny światowej (pierwszy wpis jest
z 13 listopada 1914), ale znajomości sięgają lat studenckich Dąbrowskiej, okresu jej działalności
spółdzielczej, społecznej, niepodległościowej. Wprowadzona m.in. przez swego męża, Mariana
Dąbrowskiego, autorka miała w przyszłości korzystać
z tych znajomości, ale nie w dzisiejszym znaczeniu
„załatwiania” sobie czegoś. Te kontakty z wybitnymi
postaciami nauki, kultury, polityki, wojskowości mogą
budzić zazdrość ze względu na ich wartość intelektualną. Choć z drugiej strony światek kulturalny, inteligencki XX-lecia międzywojennego nie był raczej zbyt
wielki (skupiał się w Warszawie, we Lwowie, Krakowie i Wilnie) i niemal wszyscy siłą rzeczy musieli się znać.
Inna sprawa, która rzuciła mi się w oczy podczas
powolnego czytania Dzienników, to trzeźwość konstatacji i dystans, jaki pisarka potrafiła utrzymywać
wobec biegnącej obok rzeczywistości. Wiele z jej ocen
dotyczących zachowań ludzi, społeczeństw, mechanizmów politycznych jest nadal aktualnych. Ba, są
w tych zapisach oceny tak ponadczasowe, że aż
smutne. „Czytam listy Orzeszkowej. Nieskończony
smutek wielkiego osamotnienia wieje z tych listów.
W Polsce było zawsze tak, jak jest dzisiaj. Pomyje
i plwociny dla wielkich i szlachetnych, uznanie i entuzjazm dla bałwanów lub zgoła nędzników. Straszno
jest żyć i pracować w tym kraju tak niewdzięcznym
i w którym kochać można tylko: kilkoro ludzi, ziemię
RECENZJE I OMÓWIENIA
163
i swoją złotą o Polsce chimerę” (t. 2, s. 204–205). Czy
coś się zmieniło u nas w tej mierze albo wygląda
chociaż, że idzie w kierunku zmian?! Nie...!
A powyższa wypowiedź pochodzi z lat 30. Ale co
sądzić o zapisie z 4 grudnia 1916 r.? „Grabowski
opowiadał o hopkach, jakie młodzież wyprawiała
Sikorskiemu w Warszawie. Okropne. Podobno w Warszawie nikt o nikim inaczej nie mówi, tylko że
»przekupiony«. Ten przez Niemców, ów przez
Austriaków, inny przez Żydów, masonów itp. Cała
Polska przekupiona w swoim własnym mniemaniu.
I tak tą fikcją przekupienia wszyscy się w sobie żrą”
(t. 1, s. 69). Wygląda jakby to dotyczyło roku 2006
lub 2007 w państwie państwa Kaczyńskich. Podobnie jak zapis z 11 lipca 1921 r.: „Czym jest Polska?
Straszliwe złodziejstwa, szwindle i nadużycia. Obracanie na własną korzyść powierzonymi państwowymi pieniędzmi to jedno z najmniejszych przestępstw.
Obok złodziejstwa – niedołęstwo, nieporządek,
nieład” (t. 1, s. 156).
Takich fragmentów jest sporo. Co zatem zaskakuje i co uderza w kontekście sytuacji obecnej Polski,
20 lat po transformacji ustrojowej, to niesamowite
wręcz analogie między tamtymi a dzisiejszymi czasami. Albo może inaczej: niezmienność negatywnych
postaw i charakterów Polaków kiedyś i teraz, co
oznacza, iż społeczność nad Odrą i Bugiem, a także
Wisłą mimo upływu kolejnych dekad, zmian ustrojów, przesunięć terytorialnych państwa po prostu nie
dojrzewa. Nie wyciąga wniosków z przeszłości. I niesie ze sobą wciąż te same, najgorsze cechy społeczne.
Te fragmenty pamiętników, które wręcz porażają
aktualnością, zacząłem sobie podkreślać i wynotowywać w miarę lektury. I z nich zrodził się ten szkic.
Smutne w nich jest to, że gdyby Dąbrowska żyła dziś,
owe obserwacje mogłaby „toczka w toczkę” powtórzyć.
Ale ma również wręcz wizjonerskie, czyli perspektywiczne uwagi dotyczące kraju. 14 października
1918 r. spotkała w Warszawie manifestację „grobowo
i przewlekle zawodzącą: »Ojczyznę, wolność racz
nam wrócić, Panie«. Dużo okrzyków i napisów:
»Niech żyje Piłsudski«, a nawet »Niech żyje Wilson«,
ani jednego: – niech żyje Gdańsk, Śląsk, połączona
Polska” (t. 1, s. 116). Zapewne to wydarzenie było
odbiciem propagandy piłsudczykowskiej, jak i prowschodniego nakierowania ówczesnego społeczeństwa w zaborze rosyjskim. Ziemie piastowskie nie
były ważne, „zamęt” powstania wielkopolskiego nie
164
był Piłsudskiemu na rękę, co zresztą później się
ujawniło w jego pismach, postawie, wręcz niechęci
wobec Wielkopolski.
Lecz Dąbrowska już wówczas potrafiła patrzeć
na kraj szeroko, politycznie. Dlatego zanotowała:
„Jesteśmy naród nie z baśni, tylko z bajki, żywy temat
do satyry, i to jest to miejsce, z którego może się
zacząć szerzyć śmierć na cały organizm. Naród
tragikomiczny, groteskowy, patetyczny, naród bez
prostoty”. Zatem M. Dąbrowska zauważa coś, czego
ludzie będący przy władzy (obecnie i w przeszłości)
nie zauważają albo nie rozumieją. Dziś, w dobie
kaczyzmu-tuskizmu, w dobie kapitalizmu, którego
pisarka na pewno nie była zwolenniczką („Jaka
straszna gra międzynarodowego kapitalizmu wszystkim, co jest osłonięte sztandarami czcigodnych
haseł”), zapewne znowu znalazłaby się na cenzurowanym, choć trudno też byłoby tę wielką postać
pominąć, nie zauważyć.
W czasie lektury tomów codziennych niemal zapisów wybierałem (początkowo chyba nieświadomie,
tylko dla własnej satysfakcji) fragmenty pasujące do
dzisiejszej rzeczywistości. Wręcz profetyczne. Po
zakończeniu lektury uznałem, iż warto się tymi
„kawałkami Dąbrowskiej” podzielić. Co czynię.
Czytajcie, Moi Drodzy, i porównujcie z dzisiejszą
smutną Polską!
Masoneria
„Masoneria polska rozwiązała się sama z czystego patriotyzmu, aby nie utrudniać pozycji rządu
i aby nie dostać się pod mordę polskiego chuligaństwa
(...). Przedstawiciele masonerii poszli o tym oficjalnie
zawiadomić Składkowskiego. Mimo to Prezydent
ogłosił dzisiaj dekret o rozwiązaniu stowarzyszeń
wolnomularskich, co oczywiście daje takie wrażenie,
jakby masoneria rozwiązała się na rozkaz z góry; a to
jest nieprawda (...). Stwarzanie pseudofaktów historycznych.
Każdy z ludzi, wymienianych w nagonkach i denuncjacjach (fałszywych w dodatku) w prasie gadzinowej jako mason, jest wobec swoich prześladowców jak święty wobec świń. (...) Wiem też i o tym, że
każdy, na kogo szczują jako masona, to z reguły
człowiek prawdziwie na obraz i podobieństwo Boże.
Zawsze to są i byli ludzie z typu, który Polskę w dziejach dźwigał do góry; natomiast ci, co walczyli
z masonerią, to byli zawsze ludzie z typu, który
Polskę gubił i grzebał.
(...) Druga rzecz to oddanie wykonania tego
dekretu w ręce (obok ministra Spraw Wewnętrznych)
– Grabowskiemu, deprawatorowi polskiego sądownictwa, prześladowcy więźniów, jednemu z tych ludzi,
jakich zwykle krwawe rewolucje wieszają na latarniach. I pomyśleć, że szubienicznik ten jest ministrem
w odrodzonej Rzeczypospolitej. Noc zapada nad
naszą ojczyzną, może zresztą nad światem, który
przechodzi stopniowo we władzę złych ludzi” (t. 2,
279–281).
Polityka zagraniczna
„Myślę o naszych sprawach. O tym, że Polska jest
dziś nielubiana i niepopularna w całym świecie, mimo
głuszcowego tokowania i samoupajania się na
wewnątrz i pasowania kanaliowatego Becka na
bohatera narodowego. Cała nasza polityka zagraniczna zdaje się być czymś, co nawet psu na budę się
nie zda (obym się myliła!). Jest to polityka na złość
robienia to Francji, to Czechom – która jeśli nie ma
doprowadzić do wojny, co byłoby zbrodnią i nieszczęściem, to w ogóle nie ma sensu. Polityka
sołdatów” (t. 2, s. 80).
O księżach i biskupach
„Przyjeżdża Jadzia. Księża zrobili na nią i na panią
Dobek donos do biskupa i do ministerstwa, że »uprawiają komunizm«. Z czym można tych ludzi porównać, to już nie wiem doprawdy. Chyba ze świniami,
i to zbyt wiele zaszczytu. Wszystko co szlachetniejsze, zacznie wkrótce w Polsce od nich cierpieć”
(t. 2, s. 176–177).
Endecja
„Telefon od Wolfkego o nikczemnych awanturach opryszków studenckich. Obrzucili go jajami. To
się dzieje wobec profesora, który jest chlubą nauki
polskiej i który w każdym innym kraju mógłby być
sławą światową. Nie ma już na to wszystko słów.
Polska staje się krajem bandytów i chuliganów.
Wystarczy odezwać się szlachetnemu człowiekowi
aby skierowały się przeciw niemu majcher, nóż,
kastet – łajno (...).
Michałowić zrobił nam piękną niespodziankę.
Jeden jedyny spośród 700 profesorów wystąpił (...)
przeciwko zajściom z prof. Wolfkem i antyżydowskim” (t. 2, s. 182–183).
„Ujejski opowiada o bestialskim zniszczeniu uniwersytetu przez endeckich Hunnów i o ich bez-
wstydnie tchórzliwym zachowaniu się wobec policji.
Straszne czasy, w których policja jest ostatnią
instancją (...). Nikczemna ulotka endecka, łżąca już
bez żadnych skrupułów, przesycona jadem ponurej
nienawiści. Ale Ujejski jest naiwny, ponieważ nie wie,
że jego własny rząd (którego jest wiceministrem)
wchodzi w tajne konszachty z endekami i subsydiuje
ich pisma” (t. 2, s. 185).
Proamerykanizm i endecja
„Dziś endecja wielki pochód narodowy urządziła,
na którym bardzo niesmaczne było niesienie jak
Matki Boskiej portretu Wilsona. Okrzyki na cześć
Wilsona »obrońcy narodu polskiego« i koalicji. Jest to
chyba mimowolna (co chyba nie sprytnie robiona)
reklama najazdu nowego – amerykańskich wytworów i kapitałów, które się już szykują na Polskę, a naiwni i dobroduszni Polacy już braterstwo broni i idei
widzą w Amerykanach. A jednak mimo całej dobrej
woli, z jaką roztrząsam ich politykę, endecy nie przestaną mi być wstrętni. To prawda, endecja jest taka,
jaką jest większość społeczeństwa, i dlatego ma siłę,
ale ta siła polega na pobudzeniu i wykorzystywaniu
pod maską idei niskich instynktów mas” (t. 1, s.
125–126).
Piłsudski
„»Nie ma wojska bez Piłsudskiego« to pusto
brzmiący frazes. Od jednego śmiertelnego człowieka
nie można uzależniać rzeczy tak wielkiej jak wojsko
narodowe” (t. 1, s. 117).
„Piłsudski rozczarował mnie. Witany przez tłum,
powiedział z balkonu, że jest chory na gardło” (t. 1, s. 124).
„Marszałek Piłsudski ogłosił artykuł, w którym
najgorszymi wyrazami zezwał od ostatnich cały
sejm, specjalnie od ciężkich idiotów i plugawców
zwymyślał Woźnickiego i Libermana, a ostatecznie –
lżył, jak zawsze, cały naród” (t. 1, s. 285).
„Dziś ukazała się nowa enuncjacja Piłsudskiego.
(...) Na końcu jest znów historyjka o ekskrementach.
Między innymi Marszałek powiada, że on wynalazł
sejm. Chociaż to nie jest zgodne z obiektywną
prawdą. (...) Marszałek w ciągu całego swego życia
niszczy narzędzia działania i walki, które sam
stworzył. Tak było z wydziałem bojowym PPS, tak
było z Legionami, tak jest z sejmem. Może to jest
najbardziej twórcza droga? Może te plugawe
wymyślania są odpowiednikiem piorunów jakiegoś
Savonaroli? Dlaczego każdy krok obecny Piłsudskiego
RECENZJE I OMÓWIENIA
165
budzi taki sprzeciw wewnętrzny i takie uczucie wstydzenia się” (t. 1, s. 303–304).
***
Ostatni tom dzienników, piąty, czytany po paru
latach już w realiach domowych, nie zaowocował
podobnymi zakreśleniami ołówkiem na książce. Więc
ich nie przytaczam. Przyniósł jednak końcową refleksję, iż wybitna pisarka – po II wojnie, już w PRL – jako
człowiek-instytucja, mimo trudnego okresu stalinowskiego, potem lżejszej gomułkowszczyzny,
wciąż, do samego końca, pozostawała sobą, a także
socjalistką i patriotką. Socjalistką w duchu spółdzielczości Abramowskiego, wielkopolskich organiczników, ba, także w duchu ideałów masońskich. Mocno
trzymała się ziemi, realiów i... Polski. Jeżdżąc po
wojnie do zakładów pracy, na spotkania autorskie po
kraju i Europie, bywając też na salonach władzy
obserwowała niedorzeczności realnego socjalizmu,
ale i sukcesy tegoż ustroju i ich nie negowała.
Zachowywała wobec socrealizmu dystans i krytycyzm. Ale podobnie wobec Zachodu. Z tej drogi nigdy
nie dała się zepchnąć i to w niej cenię najbardziej.
Myślała nie tylko o sobie, ale o kraju, jego obywatelach. Wypowiadała się z myślą o nich, prostych
ludziach. Brzmi to może górnolotnie, lecz Dąbrowska
była „ze starej szkoły”, dla której długo nieobecne na
mapie Europy państwo polskie było wartością
nadrzędną. Dlatego w czasie wojny pozostawała w
kraju, w Warszawie. Takich ludzi, „państwowców”,
już chyba nie ma. Ostatnim był, zdaje się, Jerzy
Giedroyc. Dlatego docierając do ostatnich zapisów
dziennych pisarki w 1965 r. czułem autentyczny żal,
że odchodzi z tych kart.
Eugeniusz Kurzawa
Męczący „Bóg urojony”
Richard Dawkins, Bóg urojony, Wydawnictwo CiS, Warszawa 2007, 520 s.
Kupiłem sobie Boga urojonego autorstwa
Richarda Dawkinsa. Rewelację ostatniego okresu,
recenzowaną tu i ówdzie, pretekst do polemik
w różnych czasopismach. Dla mnie także – w zamyśle
– szansę poruszenia stęchłego życia umysłowego
w Polsce. Opasła pozycja liczy ponad 500 stron,
„trochę” kosztuje i wymaga czasu, żeby ją „zaliczyć”.
Oczekiwałem, nie tylko jako ateista, ale i czytelnik
różnych innych interesujących pozycji z tego zakresu,
że znajdę w książce ciekawe, a przede wszystkim
odkrywcze rozważania i mądre argumenty. Myślałem, że po lekturze polecę dzieło znajomym i będzie
to dobry pretekst do dyskusji. Publicznych lub
domowych.
Tymczasem zdołałem przebrnąć pierwszych 160
stron i książkę odłożyłem. Może uda się ją kiedyś
zmęczyć. Może zmienię zdanie. Może potrzebuję
dystansu. Na razie jednak muszę stwierdzić, iż pozycja ta wprawia mnie w irytację głównie z powodu
manieryzmu autora i publicystyczności całego tekstu.
I dlatego nie mogę jej studiować dalej, nie wkurzając
się. Wobec powyższego rzecz wstawiłem na półkę.
166
Ważne bowiem (wydawałoby się) dla wielu ludzi
rozważania filozoficzne traktuje Dawkins jako przede
wszystkim możliwość polemik z bliżej mi nieznanymi
mędrcami Zachodu, znajomymi, wydawcami i bóg wie
kim jeszcze. Rzecz cała umoczona jest w sosie licznych
dygresji, anegdot, jakichś jednonarodowych dowcipów sytuacyjnych lub językowych, gdyż wszystko
odbywa się w anglo-amerykańskim światku naukowców-publicystów. Czyżby uważał, że inny świat, poza
opłotkami Stanów Zjednoczonych, już nie istnieje?
Być może pisarz chciał, po amerykańsku, wykazać się lotnością, a dzięki żartom przemycić poważne
treści, ale z tego wszystkiego pozostał mi w głowie
tylko wykład o czajniczku Bertranda Russela. Trafny –
dodam. Większość dowcipów okazała się jednak
(tylko dla mnie, podkreślam) pustosłowiem zamulającym treść (ale być może dzięki temu rozdymającym
objętość pozycji, co z kolei wpływa potem na honoraria) i nie pozwalającym skupić się na sensie, o ile
jakiś sens w tym jest...
Wiem, to złośliwość prostaczka z Zielonej Góry
wobec Autorytetu Zachodu, ale co mi tam, mogę
sobie na to pozwolić. Jestem u siebie, czyli w języku
polskim.
Manieryczność Dawkinsa odrzuca, świadczy bowiem o jednostronności pisarskiej i kiepskiej metodologii. Opinię tę (w moim mniemaniu) potwierdza
Appendix z tyłu książki, gdzie wymienia się pozycje
wyłącznie z dwóch krajów, a poświadcza to dodatkowo bibliografia. Brak w niej źródeł europejskich
(poza angielskimi) – moim zdaniem – uwala całe to
„dzieło”. Co wywodzę będąc zwykłym magistrem po
WSP. Zapytam przekornie: czyżby w Europie nie
powstały żadne sensowne dzieła w tym zakresie?
A w Rosji, o Azji, Chinach, Indiach nie wspominając?
Tak na marginesie – niemal od ręki, po kilku zdaniach lub co najwyżej kartkach, da się wyczuć, iż
autor jakiejś pozycji (podręcznika, poradnika, kryminału, powieści) wywodzi się ze świata kultury angloamerykańskiej (uogólniam, wiem, nie znam przecież
nawet poważnej części tej literatury, mówię zaś tylko
o tym, co do tej pory w życiu przestudiowałem).
Ludzie ci bowiem piszą z tak charakterystyczną
manierą, z takim nachyleniem pedagogicznym,
„wychowującym” czytelnika i w takim schematyzmie,
że to po prostu odrzuca. Czy tam, za Oceanem,
piszących kształci się w jednej szkole?
Tak więc do rozważań o urojonym bogu wykorzystam chyba stojących na półkach koło mnie
klasyków filozofii. A Dawkins niech się uczy.
Eugeniusz Kurzawa
Deutschland in Polen
Steffen Möller, Viva Polonia. Als deutscher Gastarbeiter in Polen, Scherz Verlag, Frankfurt
am Main 2008, S. 256.
Der zweitbekannteste Deutsche in Polen, gleich
nach dem Papst, das ist Steffen Möller. Er hat seine
Bekanntheit wohl vor allem einer Rolle in der polnischen Seifenoper „L wie Liebe“ zu verdanken. Aber
kaum ein Deutscher würde ihn kennen, wenn er nicht
auch in Deutschland im Radio zu hören wäre und ein
Buch auf den Markt gebracht hätte, von dem sich
inzwischen die 11. Auflage verkauft.
In „Viva Polonia“ macht Möller seiner PolenBegeisterung auf mehr als 350 Seiten Luft. Von A wie
Aberglaube bis Z wie Zeitzone buchstabiert er die polnische Mentalität durch. Manches kennt man, zumindest, wenn man nahe der Grenze wohnt oder polnische Freunde und Bekannte hat. Zum Beispiel die polnische Gastfreundschaft, mit der der gebürtige
Wuppertaler auch nach 13 Jahren in Polen einfach
nicht mithalten kann. Aber vieles in diesem Buch ist
neu und kann nur von einem Insider wie Steffen
Möller erzählt werden. Etwa, dass polnische Frauen
ihre Handtasche nie auf den Boden stellen würden,
weil dann das Geld herauslaufen könnte, sich davonmachen würde auf nimmer Wiedersehen. Und wer
will das schon?
Steffen Möllers Buch ist kurzweilig zu lesen. Nicht
nur, weil er es in viele kleine Kapitel eingeteilt hat, sondern auch, weil er sich und seine polnischen Mitmenschen mit Humor sieht. Und es hat einen weiteren
Vorteil: Man kommt mit Polen sofort ins Gespräch,
wenn man eine Episode aus diesem Buch erzählt.
Offensichtlich hat Möller wirklich das aufgeschrieben, was typisch polnisch ist: Diskretion, Ehre, Fatalismus, Komplimente, Kultfilme, Trotz und, und, und.
Und noch etwas darf nicht vergessen werden:
Dieses Buch macht den Deutschen Mut, Polnisch zu
lernen. Nicht nur, weil Möller sehr genau und mit allen
Rückschlägen von seinen eigenen Erfahrungen mit
dieser Sprache berichtet, sondern auch, weil er immer
wieder eine kleine Lektion einstreut. Das beginnt mit
der Deklination der Eigennamen, geht mit Lehnwörtern aus dem Deutschen weiter (Pantoflarz=
Pantoffelheld) und hört mit den sechs wichtigsten
Wörtern für deutsche Touristen noch nicht auf. Überhaupt Touristen – dieses Buch macht auch Lust, nach
Polen zu reisen. Am besten man nimmt es mit.
Carmen Winter
RECENZJE I OMÓWIENIA
167
Niemiec w Polsce
Steffen Möller, Viva Polonia. Niemiecki gastarbeiter w Polsce, Scherz Verlag, Frankfurt nad
Menem 2008, 256 s.
Drugim najbardziej znanym Niemcem w Polsce,
zaraz po papieżu, jest Steffen Möller. Popularność
zawdzięcza chyba przede wszystkim roli w polskiej
operze mydlanej M jak miłość. Ale w Niemczech
byłby niemal nieznany, gdyby nie to, że można go
usłyszeć także w niemieckim radio, i że opublikował
książkę, sprzedawaną właśnie w 11. wydaniu.
W Viva Polonia Möller na ponad 350 stronach
manifestuje swój zachwyt dla Polski. Od A jak
absurd, po Ż jak życzliwość – czytelnik znajdzie tu
całą polską mentalność. Niektóre jej cechy nie są
nam nieznane, przynajmniej tym, którzy mieszkają
blisko granicy i mają polskich przyjaciół czy znajomych. Na przykład polska gościnność, do której
rodzonemu wuppertalczykowi nawet po 13 latach
w Polsce wciąż jeszcze ponoć daleko. Jednak
z książki można dowiedzieć się także wielu nowych
rzeczy, dostępnych tylko komuś, kto, jak Steffen
Möller, zna temat od podszewki. Dajmy na to, że
żadna Polka nie postawi swojej torebki na podłodze,
bo mogą uciec z niej pieniądze, w daleki świat, że
potem szukaj wiatru w polu. A kto by sobie na to
pozwolił?
Książkę Steffena Möllera czyta się jak zbiór anegdot. Nie tylko dlatego, że podzielił ją na krótkie rozdziały, ale także dlatego, że swoich polskich sąsiadów
ocenia z humorem. A ma to jeszcze jedną zaletę:
bardzo łatwo nawiązać kontakt z Polakami po prostu
opowiadając im jakąś historię z tej książki. Najwyraźniej Möller opisał wszystko, co typowe dla Polaków:
dyskrecję, honor, fatalizm, komplementy, kultowe
filmy, hardość i wiele, wiele innych.
I jeszcze o jednym nie wolno zapomnieć: ta książka dodaje odwagi Niemcom chcącym uczyć się polskiego. Nie tylko dlatego, że Möller donosi o wszystkich szczegółach i swoich porażkach na tym polu,
także dlatego, że zawsze wtrąca jakąś małą lekcję.
Zaczyna od deklinacji imion własnych, opowiada o zapożyczeniach z niemieckiego (pantoflarz – Pantoffelheld)
i bynajmniej nie kończy na sześciu najważniejszych
słowach, które powinien znać każdy turysta. A propos turysty – ta książka naprawdę zachęca do wizyty
w Polsce. Tylko trzeba koniecznie zabrać ją ze sobą.
Carmen Winter
Tłumaczenie Grzegorz Kowalski
Tutam w Lubuskim Teatrze
Sztuka Bogusława Schaeffera, Tutam, w reż. Krzysztofa Prusa, występują: Renata
Dancewicz i Zbigniew Stryj, Lubuski Teatr im. L. Kruczkowskiego w Zielonej Górze.
„Nigdy w życiu nie skrzywdziłem żadnej kobiety,
ty głupia krowo!” – mówi „świniowaty” Kelner do
swej ukochanej – „francowatej” Kelnerki. Mniej
więcej w tym samym czasie Klient czule obejmuje
Klientkę i obiecuje, że jej nie opuści. Oto dwie strony
miłości, erotyczny dualizm, dramatyczne Tutam
Bogusława Schaeffera w doskonałej teatralnej
aranżacji Krzysztofa Prusa (reżyseria) i Marka
Mikulskiego (scenografia). Wraz z odtwórcami ról –
Renatą Dancewicz i Zbigniewem Stryjem – wykre-
168
owali oni niezwykłą, bo podwójną przestrzeń
podrzędnej kawiarni, w której ugościli widzów
Lubuskiego Teatru 20 lutego 2009 roku.
Lokal nie jest zbyt obszerny: dwa stoliki, krzesła
można policzyć na palcach jednej dłoni, drzwi wejściowe i na zaplecze. Niby ciasno, a jednak – jak się
wkrótce okazuje – dla bohaterów sztuki odległość,
która ich dzieli, jest mimo wszystko zbyt wielka, aby
mówić o zwykłej, międzyludzkiej komunikacji. Stoły,
przy których piją kawę i herbatę Pan i Pani, przypo-
minają dwie strony barykady; sala i zaplecze to jakby
sąsiednie planety, a ich mieszkańcy – Kelnerzy
i Klienci – na próżno starają się uzyskać ze sobą
jakikolwiek kontakt. Ta niemożność porozumienia
dziwi tym bardziej, że przecież osoby dramatu są do
siebie bliźniaczo podobne, nie tylko dlatego że
aktorzy odgrywają podwójne role, ale także poprzez
swe uczucia, marzenia, wątpliwości, chęć zaimponowania i bycia kochanym, poprzez swój czysto ludzki
egoizm, z powodu którego – paradoksalnie – potrzebujemy drugiej osoby, aby czuć się szczęśliwymi.
Dzięki oszczędności elementów wystroju kawiarni
odbiorca skupia się na emocjach łączących (lub
dzielących) bohaterów sztuki, koncentruje się na
dialogach i gestach mających często charakter gier
towarzyskich wymuszonych przez przyjętą pozę i
konwenanse. To tylko jedna z zalet genialnej, w mym
odczuciu, scenografii. Marek Mikulski, dzięki umiejętnemu operowaniu oświetleniem i umieszczeniu na
scenie półprzezroczystej „ściany”, wielokrotnie
w trakcie spektaklu wprowadza nas w przestrzeń
zaplecza. Tym samym kawiarniane „tam” staje się
„tu”, a my uczestniczymy w dramacie uczucia
Kelnera i Kelnerki.
Na pochwałę zasługuje nie tylko praca
scenografa, ale również gra aktorska Renaty
Dancewicz i Zbigniewa Stryja, którzy bez problemu
odtwarzają podwójne role, raz wcielając się w postaci
zmanierowanych intelektualistów (którzy chyba
trochę się siebie boją i dlatego starają się sprawiać na
sobie wrażenie jeszcze bardziej inteligentnych i zmanierowanych), to znów przyjmując postawę prostackiej bezpośredniości charakterystyczną dla pary
kelnerów. Aktorzy zdają się doskonale czuć w obu
rolach (oczywiście na tyle, na ile odrzucona kochanka,
zapijaczony prymityw czy dwoje zblazowanych
artystów może czuć się dobrze w swoim własnym
ciele), a widz nigdy nie ma wątpliwości, którą postać
prezentuje w danym momencie odtwórca roli.
Podziw budzi nie tylko umiejętność częstego i błyskawicznego przechodzenia (w sensie dosłownym
i metaforycznym) z sali na zaplecze i z powrotem, ale
również fakt, że poprzez ten interesujący zabieg formalny aktorzy zdają się przyjmować dwie postawy
jednocześnie. Tym samym ukazują, że Kelner i Kelnerka wcale aż tak bardzo nie różnią się od Klienta
i Klientki; że mogą wymieniać się rolami (Klient nieraz
przynosi Klientce kawę z zaplecza, a Kelnerka celnie
definiuje intuicję i wspomina wykłady z poetyki nor-
matywnej, w których niegdyś uczestniczyła); że –
mimo różnic w wykształceniu, w wysokości zarobków, w charakterze wykonywanego zawodu – obie
pary tak naprawdę są bardzo podobne do siebie,
a także do widza, zadającego sobie pytanie, w której
części kawiarni znalazłby się, gdyby przyszło mu odegrać swoje własne życie na deskach teatru. A może,
podobnie jak odtwórcy ról, wystąpiłby w obu miejscach jednocześnie, w tytułowym „tutam”?
O ile gra aktorska Zbigniewa Stryja wydaje mi się
bliska perfekcji (świadczy o tym fakt, że podczas
pierwszej zmiany ról miałam wątpliwości, czy w postaci Klienta i Kelnera wcieliła się ta sama osoba),
o tyle Renacie Dancewicz można by zarzucić zbyt
ciche i czasami niewyraźne wypowiadanie kwestii.
Oczywiście zrozumiałe jest, że predyspozycje głosowe to kwestia natury, a nie kultury, jednak udział
w takim przedstawieniu teatralnym jak Tutam wymaga głośnego i zrozumiałego przekazu treści słownej,
oś dramatyczną tej sztuki tworzą bowiem nie tyle
wydarzenia, co dialogi uzewnętrzniające uczucia
i wzajemny stosunek bohaterów.
Pozostając przy kwestiach dotyczących dźwięku,
warto zwrócić uwagę na muzykę, skomponowaną
przez samego Schaeffera, który jest przecież nie
tylko dramatopisarzem, ale i kompozytorem, muzykologiem, krytykiem muzycznym. Spodziewając się
po twórcy tej rangi interesujących rozwiązań, widz
musi być zawiedziony oszczędnością środków użytych w warstwie brzmieniowej. W ciągu całej sztuki
występują tylko dwa krótkie motywy muzyczne,
które, co prawda, oddają nastrój chwili, ale ich ciągła
powtarzalność, nieraz brzmiąca jak odtwarzanie jednego fragmentu w zapętleniu, pozwala na wysnucie
wniosku, iż muzyka nie jest najmocniejszą i najlepiej
dopracowaną stroną spektaklu. Towarzyszą jej nagrania rozmów, najczęściej odtwarzane w ciemnościach
zalegających scenę, mające sprawiać wrażenie rozmów prywatnych bohaterów dramatu. Rozwiązanie
dość ciekawe, jednak zastanawiający jest jeden z tak
realizowanych dialogów. Dotyczy on braku prywatności w teatrze, w którym wszak Klient i Klientka (bo
to oni „wypowiadają” nagrane kwestie) w danej
chwili się znajdują. Taka niespodziewana wzmianka
nie tylko razi widza, ale wprost go „odczarowuje”,
wyprowadza z kawiarni z powrotem na widownię.
Zastanawiać może celowość zastosowania takiego
zabiegu artystycznego. Czy postaci chcą w ten
sposób ukazać dystans, który mają wobec swego
RECENZJE I OMÓWIENIA
169
własnego dramatu? A może chcą po prostu przypomnieć odbiorcy, że znajduje się w teatrze? Uwaga
taka wydaje się całkiem na miejscu, zważywszy na
fakt, że nie wszyscy widzowie potrafią zachować się
stosownie do okoliczności. Podczas trwania przedstawienia na widowni niejednokrotnie dźwięczały
dzwonki telefonów komórkowych, zaś po spektaklu
rozegrała się prawdziwa bitwa o płaszcze pozostawione w szatni.
W świetle opisanej sytuacji tym bardziej aktualna
wydaje się problematyka społeczna, poruszana
w dramacie Schaeffera. Mówi się wszak o podziale
społeczeństwa na klasy socjalne, o degradacji klasy
niższej i zmanierowaniu wyższej, ale i o wymienności
społecznych ról, o emocjonalnej równości „kelnerów”
i „klientów”, o tym, że w każdym z nas (a szczególnie w spektatorach sztuk teatralnych) jest coś
z inteligenta-pozera, ale i z prostackiego „filistra”. Do
myślenia dają również kwestie dotyczące miłości.
Obserwując rozpad uczucia Kelnera i Kelnerki oraz
jego kiełkowanie i rozwój w przypadku Klienta
i Klientki, zastanawiamy się, kiedy i dlaczego związek
ma szansę narodzić się i przetrwać, a także kiedy
i dlaczego umiera. Zadajemy sobie pytanie, czy historia nie mogła potoczyć się inaczej i dlaczego właśnie
członkowie niższej klasy społecznej skazani są na
klęskę; czy naprawdę istnieje podział na tych „na
górze” i na tych „na dole”? Do takich refleksji przywodzi m.in. cień drabiny widocznej czasami gdzieś
w głębi zaplecza. Znajduje ona praktyczne zastosowanie tylko raz w trakcie spektaklu – wówczas,
gdy wspina się na nią Kelner, który wskutek halucynacji chełpi się przed nieistniejącą klientką kowbojskim kapeluszem, jaki kiedyś posiadał. Rekwizyt
może zatem symbolizować „drabinę społeczną”, na
której wyżyny udało się wznieść Kelnerowi tylko
w czasie onirycznego majaczenia. Wymiar symboliczny można również przypisać takim elementom,
170
jak pierze z rozerwanej poduszki, młynek do mielenia
mięsa czy filiżanki. Dzięki wyważonej oszczędności
scenografa oko i myśl widza zatrzymują się tych
szczegółach, a całość dramatu skłania do refleksji.
Wymaga on zresztą niemałej elokwencji, bohaterowie poruszają bowiem w swych rozmowach
zagadnienia związane ze sztuką i filozofią. Nie
oznacza to bynajmniej, że widz nie pojmie przesłania
spektaklu bez znajomości myśli Schopenhauera.
Wprost przeciwnie – dialogi bohaterów niejednokrotnie obnażają fałszywą, pozerską erudycję klasy
wyższej i pouczają, że można być dobrym i niegłupim
człowiekiem nawet wtedy, gdy myli się aforyzm
z afioryzmem.
Twórcy sztuki określają Tutam jako komedię.
Rzeczywiście obfituje ona w komizm słowny i sytuacyjny, ale byłabym skłonna nazwać ją raczej tragikomedią. Mamy bowiem do czynienia z dwoma
wątkami, odpowiadającymi obu gatunkom dramatycznym. Historia miłości Kelnera i Kelnerki jest
niewątpliwie tragiczna, pełna napięć, wzajemnego
żalu, dążąca do nieszczęśliwego zakończenia. Uczucie Klienta i Klientki obfituje natomiast w zabawne
zbiegi okoliczności i nieporozumienia, a zakończenie
sztuki daje nadzieję na baśniowe: „I żyli długo
i szczęśliwie”. Obie teatralne wizje miłości są równie
prawdopodobne i bliskie odbiorcy sztuki, który
mimowolnie w czasie jej trwania sytuuje sam siebie
na sali lub na zapleczu, ustawia się na którymś ze
stopni drabiny społecznej i porównuje własną sytuację uczuciową z emocjami personae dramatis. Nie
tylko dwie części kawiarni stapiają się w jedno, ale ma
się wrażenie, jakby widownia łączyła się ze sceną,
a odbiorca nagle znajdował się w miejscu, gdzie
nakładają się przestrzenie i postawy – w uniwersalnym, dziwnym i zastanawiającym Tutam.
Agnieszka Szpylma
KRONIKA LUBUSKA
grudzieñ 2008 – luty 2009
• W dniach 1-6 grudnia odbywały się w Kargowej VII
Ogólnopolskie Spotkania Muzyczne, podczas
których były prowadzone warsztaty wokalne,
gitarowe, instrumentów klawiszowych, perkusji
i podstaw realizacji dźwięku.
• 3 grudnia w zielonogórskiej bibliotece wojewódzkiej otwarto wystawę Bożeny Cajdler-Gruszkiewicz
zatytułowaną Kraina Czarów.
• Tego też dnia w Zielonej Górze na ul. Bohaterów
Westerplatte odbyło się uroczyste odsłonięcie
pomnika Ignacego Łukasiewicza.
• 4 grudnia w bibliotece Norwida miało miejsce spotkanie autorskie ze znanym satyrykiem, powieściopisarzem i felietonistą – Marcinem Wolskim.
• Rick Hollander, perkusista i wokalista 5 grudnia
zagrał w gorzowskim Jazz Clubie Pod Filarami.
• Również tego dnia w Galerii PWW UZ otwarto wystawę Czy Ty to widzisz? Przemysława Obarskiego,
absolwenta Wydziału Sztuk Pięknych UMK
w Toruniu.
• W niedzielę, 7 września w zielonogórskim klubie
4 Róże dla Lucienne odbył się kolejny koncert
z cyklu Maximum Punkrocka. Zagrali: Kubuś
Rozpruwacz, Pełna Kultura i Padlina Szarika.
• Także 7 września swoją działalność zainaugurował
Klub Muzyczny Awangarda Stu. Na otwarciu
zagrał zespół Grube Ryby.
• 9 grudnia w zielonogórskiej Hydrogalerii otwarto
wystawę fotograficzną Zielona Góra lata siedemdziesiąte–osiemdziesiąte. Autorem prac był Zbigniew Rajche.
• W Muzeum Ziemi Lubuskiej od 10 grudnia można
było oglądać ekspozycję prac Antoniego Górnika
zatytułowaną Perspektywy retrospektywy.
• 10 grudnia w galerii i zarazem pijalni czekolady
Heban w Zielonej Górze odbył się koncert
Sentymentalne piosenki w sosie soulowo-jazzowym. Na imprezie wystąpili: Anna Imiołczyk,
Daria Kurdyban i Łukasz Wicherek.
• W czwartek, 11 grudnia w sali Hydro(za)gadki podczas koncertu Tak sobie śpiewam zaprezentowali
się młodzi artyści z Zielonej Góry, Nowej Soli,
Gubina i Wschowy.
• 12 grudnia w Filharmonii Zielonogórskiej odbył się
koncert symfoniczny Ruy Blas. Orkiestra wystąpiła
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
pod batutą Jerzego Salwarowskiego. W programie
znalazły się dzieła Mendelssohna, Beethovena
i Czajkowskiego.
W sobotę, 13 grudnia na deptaku w Świebodzinie
miał miejsce polsko-niemiecki jarmark kulinarny.
Organizatorzy przewidzieli szereg atrakcji, m.in.
rozstrzygnięto kilka konkursów i wystąpiła orkiestra dęta.
W Żarskim Domu Kultury odbył się 14 grudnia koncert poświęcony żydowskiemu Świętu Świateł
i Słodyczy „Chanuka”. W programie znalazły się
skecze i piosenki.
15 grudnia w gorzowskiej bibliotece wojewódzkiej
wystąpiło poznańskie Trio Kameralne, w składzie:
Laura Sobolewska (fortepian), Anna Ziółkowska
(skrzypce), Dagny Musielak (wiolonczela). Zagrano utwory współczesnej muzyki klasycznej.
W środę, 17 grudnia w Hydro(za)gatce odbyła się
wyjątkowa impreza. Niesłyszące dzieci dały koncert. Mali podopieczni Polskiego Związku Głuchych śpiewali m.in. kolędy.
Podczas Czwartku Lubuskiego w bibliotece Norwida, 18 grudnia miało miejsce spotkanie autorskie
z dwiema lubuskimi poetkami połączone z promocją tomików: Drzwi jesieni Krystyny Nawrockiej
i Pod powiekami czasu Marii Kuleszyńskiej-Kozak.
Również 18 grudnia w Galerii BWA można było
oglądać ekspozycję prac Rafała Jakubowicza Jakieś
takie.
19 grudnia w sulechowskiej bibliotece otwarto
wystawę z okazji wybuchu powstania wielkopolskiego, która zainaugurowała gminne obchody 90.
rocznicy tegoż wydarzenia.
20 grudnia w Filharmonii Zielonogórskiej odbył się
koncert świąteczny. Orkiestra FZ i Chór Filharmonii
Śląskiej wystąpili pod batutą Czesława Grabowskiego. W programie znalazło się oratorium
Mesjasz Haendla.
27 grudnia gwiazdą koncertu Cała Polska śpiewa
kolędy na Starym Rynku w Zielonej Górze była
Arka Noego.
Podczas koncertu kolęd, w sobotę 27 grudnia,
w budynku powstającego Domu Seniora-Hospicjum na os. Zacisze w Zielonej Górze wystąpił Piotr
Baron.
KRONIKA LUBUSKA
171
• W trakcie sylwestrowej nocy na zielonogórskim
rynku wystąpili: zespół Make Up, formacja Spoko
Filipa Czeszyka oraz zespół The Jet Set.
• 6 stycznia w Galerii BWA otwarto wystawę malarstwa Michała Jankowskiego Zachodźże słoneczko.
• Na dużej scenie Lubuskiego Teatru od 9 stycznia
grano spektakl muzyczny Bar Moskwa. Główna
treść tego przedstawienia to radzieckie i rosyjskie
piosenki o miłości, przyjaźni i wolności.
• W 4 Różach dla Lucienne 9 stycznia Noworoczny
Blues Jam Session zainaugurował sezon bluesowy.
• 9 stycznia w Filharmonii Zielonogórskiej miał
miejsce pierwszy z czterech Koncertów Noworocznych. Zagrała Orkiestra Symfoniczna pod batutą
Czesława Grabowskiego, zaśpiewała Ewa Uryga,
wystąpili: Cygański Teatr Muzyczny „Terno” i kabaret Elita.
• Również tego dnia w Kostrzyńskim Centrum
Kultury wystąpiła grupa Sing Sing Penelope. Kapela
następnego dnia zagrała w Gorzowie.
• 9 stycznia w Jazz Clubie Pod Filarami zagrał saksofonista Ray Blue.
• Zielonogórskie Biuro Wystaw Artystycznych 9 stycznia zaprosiło na film Bogny Burskiej Shooting Star.
Pokaz miał miejsce w kinie Newa. Następnego dnia
w BWA wystąpił kompozytor muzyki współczesnej, Zbigniew Karkowski.
• 10 stycznia w Małej Galerii GTF otwarto wystawę
Na granicy mroku, która przybliżała odwiedzającym klimat gothic rocka.
• Także 10 stycznia w gorzowskim Domu Kultury
Małyszyn, podczas Karnawałowej Sceny Kabaretowej wystąpili szczecińscy aktorzy Teatru Polskiego. W programie Czarny kot rudy znalazły się
piosenki Wiesława Dymnego i teksty satyryczne
Stanisława Tyma.
• W niedzielę, 11 stycznia, po raz 17. zagrała Wielka
Orkiestra Świątecznej Pomocy. W Sulechowie od
rana zbierano pieniądze i grano – koncert na scenie pl. Ratuszowego poprowadził Sławomir Kordyjalik. W Wolsztynie kwestowało ok. stu wolontariuszy, a na scenie tamtejszego domu kultury wystąpiło kilka zespołów. Również bogaty był w tym
dniu program imprez w Świebodzinie i w Zbąszyniu.
• 12 stycznia w Zielonogórskim Ośrodku Kultury pod
hasłem Zew Natury zaprezentowali się młodzi
kabareciarze.
• Na dużej scenie Lubuskiego Teatru 12 stycznia
kabaret Starsze Panie wystąpił z przedstawieniem
Wrzosowy Śledź.
172
• 14 stycznia w Muzeum Ziemi Lubuskiej otwarto
wystawę fotografii Witolda Krumplewskiego zatytułowaną Twarze i maski.
• 15 stycznia w bibliotece wojewódzkiej w Zielonej
Górze na Czwartku Lubuskim odbyła się promocja
książki Tomasza Florkowskiego Bliżej piątego
wymiaru.
• Ogłoszono wyniki XVIII Krajowego Salonu
Fotografii Artystycznej – Żary 2008. Zwyciężyła
Ewa Zauścińska. Do końca lutego w Salonie
Wystaw Artystycznych można było obejrzeć wystawę pokonkursową.
• 16 stycznia w Hydro(za)gatce Jacek Kleyff promował Nową płytę.
• W Polkowickim Centrum Animacji 16 stycznia
wystąpiła Katarzyna Groniec, promując swój pierwszy koncertowy album Na żywo.
• 16 stycznia w Jazz Clubie Pod Filarami gorzowscy
artyści zaprezentowali piosenki Wandy Warskiej
i Andrzeja Kurylewicza.
• Tego też dnia w Żarskim Domu Kultury odbył się
koncert kolęd. Wystąpił zespół New Morning Trio
& Paulina Gołębiowska.
• Prowadzony przez Aleksandra Lewczyszyna chór
Sotiria wystąpił w gorzowskiej Cerkwi 17 stycznia.
• 18 stycznia w Kolegiacie w Zbąszyniu gościli
Skaldowie. Muzykę do misterium Moje Betlejem
skomponował Jacek Zieliński, a słowa napisał
Leszek Aleksander Moczulski.
• 21 stycznia w Kawonie publikę rozbawiała formacja Słuchajcie.
• Podczas Czwartku Lubuskiego w bibliotece
Norwida, 22 stycznia odbyła się promocja książki
Eugenii Pawłowskiej I ja tam byłam...
• W Świebodzińskim Domu Kultury 22 stycznia
wystąpił Kabarecik-Bakalercik. Seniorzy przygotowali spektakl podsumowujący 2008 rok.
• 23 stycznia w Grodzkim Domu Kultury w Gorzowie
zaśpiewała Elżbieta Kuczyńska oraz wystąpił
zespół Metatrans z Teatru Wielkie Koło w Będzinie.
• 25 stycznia w Kawonie odbył się spektakl Teatru
Tańca Hakashanti Carmen – kobieta środka.
• W Teatrze Osterwy 27 stycznia wystąpiła Halina
Kunicka. Na fortepianie akompaniował jej Czesław
Majewski.
• W Kawonie 29 stycznia koncertem Underground
Fly zainaugurowano cykl Kawon Akustycznie.
• W Filharmonii Zielonogórskiej 30 stycznia odbył się
koncert symfoniczny z okazji 10. rocznicy śmierci
Joaquina Rodrigo. Orkiestrą dyrygowała Monika
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wolińska. Wystąpiła skrzypaczka Patrycja Piekutowska.
30 stycznia w Teatrze Osterwy operetkowo-musicalowy repertuar zaprezentowała Gorzowska Orkiestra Kameralna pod kierunkiem
Szczepana Kaszyńskiego.
Również w tym dniu w Jazz Clubie Pod Filarami
koncert jazzowy dało Trio RGG.
31 stycznia w sali widowiskowej w Zborze wystawiono poetycko-muzyczny spektakl w reżyserii
Jana Nowickiego. W programie przedstawienia
Z obłoków na ziemię znalazły się utwory Jana
Twardowskiego, Bolesława Leśmiana i Jana Nowickiego.
W Filharmonii Zielonogórskiej 31 stycznia gratka
dla fanów Urszuli Dudziak. Znakomita wokalista
zaśpiewała utwory m.in. z płyty Forever Green –
Zawsze Zielona.
3 lutego w holu biblioteki Norwida otwarto wystawę fotograficzną Jerzego Szewczyka Witaj Nepalu.
5 lutego w zielonogórskiej książnicy podczas
autorskiego spotkania z Jackiem Katosem Katarzyńskim była prezentowana jego najnowsza
książka Oko jak imperator...
6 lutego w Filharmonii Zielonogórskiej Maria
Peszek promowała swoją najnowszą płytę Maria
Awaria, a w następnym dniu wystąpiła Kasia
Kowalska, która również zaśpiewała utwory z nowej płyty – Antepenultimate.
W Małej Galerii GTF 6 lutego po raz 54. zaprezentowali się gorzowscy fotografowie.
W piątek 6 lutego Jazz Clubie Pod Filarami wystąpił
saksofonista Adam Wendt, a w sobotę fani jazzu
mogli posłuchać Michała Maculewicza.
W Lubuskim Teatrze 8 lutego odbyła się premiera
bajki Koci, Koci, Łapci na podstawie Stoliczku
nakryj się braci Grimm.
W 4 Różach dla Lucienne 8 lutego zagrał gorzowski zespół Kawałek Kulki.
Polkowickie Dni Teatru otworzyło (11 lutego)
przedstawienie Teatru Polskiego ze Szczecina pt.
Tuwim zaczarowany. W lutym i w marcu w ramach tej imprezy wystawiono 13 spektakli.
12 lutego w Lubuskim Teatrze wystąpiła Grupa
MoCarta.
Od 13 lutego w gorzowskiej Galerii Pod Pocztową
Trąbką eksponowane były prace Ireny Zakrzewskiej-Smoleń.
13 lutego w sali Hydro(za)gadki miał miejsce recital
Ewy Błaszczyk I poczucie szczęścia... Nawet gdy
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
wichura. Znakomita aktorka zaśpiewała m.in.
utwory Agnieszki Osieckiej, Jana Twardowskiego
i Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.
W tym samym dniu w BWA zaprezentował się
zespół Ballady i Romanse, który tworzą siostry
Zuzanna i Barbara Wrońskie.
W czytelni muzycznej biblioteki Norwida 13 lutego
odbył się koncert zespołu Bez Twarzy.
W Miejskim Centrum Kultury w Gorzowie 13 lutego
wystąpiła kapela Strachy na Lachy wraz z Grabażem.
Walentynki obchodzono w zamku w Kożuchowie
razem z Martyną Jakubowicz i jej zespołem.
W Filharmonii Zielonogórskiej na koncercie walentynkowym zaśpiewali: Olga Bończyk i Przemysław
Branny.
14 lutego w Jazz Clubie Pod Filarami można było
usłyszeć dwa koncerty fortepianowe w wykonaniu
poznańskich muzyków: Jana Barańskiego i Julii
Wolańskiej.
19 lutego w nowosolskiej Kawiarni Teatralnej
wystąpił bard, Marek Dyjak.
Na Czwartku Lubuskim w Norwidzie 19 lutego promowana była książka Pradawne pieśni Agnieszki
Haupe.
W Lubuskim Teatrze 20 lutego można było obejrzeć komedię Tutam wyreżyserowaną przez
Krzysztofa Prusa. W rolach głównych wystąpili:
Renata Dancewicz i Zbigniew Stryj.
20 lutego gorzowski Teatr Karykatury obchodził
17. urodziny. Z tej okazji zaśpiewała Marta
Andrzejczyk, następnie odbyła się czytana próba
najnowszego spektaklu Kreatur.
21 lutego w Galerii Sztuki Najnowszej w Gorzowie swoje fotografie prezentował Stanisław
Kulawik.
W gorzowskich Filarach 21 lutego zagrał keyboardzista Zbigniew Jakubek w towarzystwie Artura
Lesickiego (gitara), Tomasza Grabowego (bas)
i Artura Lipińskiego (perkusja).
26 lutego w Jazz Clubie Pod Filarami sonety
Beethovena zagrał Piotr Szychowski.
W sali dębowej zielonogórskiej biblioteki wojewódzkiej 26 lutego odbyła się uroczystość
wręczenia XV Lubuskiego Wawrzynu Literackiego
i IV Lubuskiego Wawrzynu Naukowego.
27 lutego w Teatrze Osterwy wystawiono Dowód
Davida Auburna w reżyserii Andrzeja Seweryna.
W spektaklu wystąpiły Maria Seweryn i Joanna
Trzepiecińska.
KRONIKA LUBUSKA
173
KSI¥¯KI NADES£ANE
Krzysztof Benyskiewicz, Księga ławnicza Nowego Kramska 1572–1782, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu
Zielonogórskiego, Zielona Góra 2008, 123 s.
Maciej Boryna, Małomice na rubieży Borów Dolnośląskich, „Chroma” Drukarnia Krzysztof Raczkowski,
Żary 2008, 92 s.
Andrzej Buck, Teatr Drewniana Kurtyna Żarskiego Domu Kultury (1978–2008), Żarski Dom Kultury,
Żary 2008, 191 s.
Krystyna Caban, Czas rozebrany, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”, Gorzów 2008, 60 s.
Eduard Diłanian, Kocham cię, glino, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”, Gorzów 2008, 150 s.
Małgorzata Dobrowolska, W niemocy kobiet, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”,
Gorzów 2008, 63 s.
Marek Grewling, Anachoreta w klasztorze mizantropii, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”,
Gorzów 2008, 45 s.
Ryszard Gryca, Podróże po życiu, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”, Gorzów 2008, 223 s.
Władysław Klępka, Wyka Pana, ORGANON, Zielona Góra 2008, 81 s.
Robert Kufel, Tadeusz Dzwonkowski, Inwentarz archiwalny Kurii Administracji Apostolskiej w Gorzowie Wlkp.
z lat 1945–1972, Wydawnictwo Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej, Zielona Góra 2008, 280 s.
Katarzyna Kulikowska, Bomba emocji, Stowarzyszenie Jeszcze Żywych Poetów, Zielona Góra 2008, 27 s.
Bernard Najdek, Przechadzka, Zielona Góra 2008, 66 s.
Renata Paliga, Gruszka na wierzbie, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”, Gorzów 2008, 63 s.
Aldona Robak, Martwa natura z brzoskwiniami, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”,
Gorzów 2008, 54 s.
Andrzej Toczewski, Historia Ziemi Lubuskiej. Krótki zarys dawnych dziejów, Muzeum Ziemi Lubuskiej,
Zielona Góra 2008, 47 s.
Teresa Wilczyk-Surmacz, Głód miłości, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne „Arsenał”, Gorzów 2008, 49 s.
Kazimierz Wysocki, Pejzaże duszy, Stowarzyszenie Jeszcze Żywych Poetów, Zielona Góra 2008, 31 s.
174
AUTORZY NUMERU
Jerzy Bielerzewski
Germanista, tłumacz języka niemieckiego, kierownik Studium Języków Obcych w Państwowej Wyższej Szkole
Zawodowej w Sulechowie.
Andrea Böning
Ur. w 1967 r., artystka niemiecka
Eva-Maria Budemann
Członkini Frauenzentrum Cottbus e.V.
Agnieszka Der
Studentka Uniwersytetu Zielonogórskiego, członek Klubu Szufladera, dziennikarka radiowa.
Lidia Głuchowska
Historyk sztuki i literatury, animator kultury. Doktoryzowała się w 2004 r. na Uniwersytecie Humboldtów
w Berlinie. Od 2005 r. prowadzi zajęcia z historii sztuki i kultury na Uniwersytecie Europejskim Viadrina
oraz Uniwersytecie Zielonogórskim.
Agnieszka Graczew-Czarkowska
Ur. w 1970 r. w Zielonej Górze, zawód wolny – artystka.
Karol Graczyk
Ur. w 1984 r. w Gorzowie Wlkp. Uprawia poezję, prozę, zajmuje się dziennikarstwem.
Laureat konkursów poetyckich. Stypendysta Prezydenta Gorzowa Wlkp.
Anna Janczys
Stypendystka ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Doktorantka w Instytucie Historii UZ.
Krystyna Kamińska
Gorzowska dziennikarka (m.in.: „Ziemia Gorzowska”, „Arsenał Gorzowski”, „Głos Wlkp.”, „Kurier Gorzowski,
„Radio Zachód”, Telewizja „Vigor”), właścicielka Wydawnictwa Artystyczno-Graficznego „Arsenał”.
Popularyzatorka kultury regionu.
Rita König
Poetka, prozatorka. Mieszka i pracuje we Frankfurcie n. Odrą.
Janusz Koniusz
Ur. w 1934 r. w Sosnowcu-Niwce w rodzinie górniczej. Poeta, dziennikarz, redaktor antologii wierszy, opowiadań,
reportaży, baśni i legend lubuskich, pamiętników mieszkańców Środkowego Nadodrza oraz osób niepełnosprawnych. Opublikował kilkanaście zbiorów wierszy, opowiadań oraz esejów historyczno-wspomnieniowych.
Autor słuchowisk radiowych i widowiska telewizyjnego. Laureat konkursów literackich, członek ZLP.
Przemysław Kot
Student teologii (Wyższe Seminarium Duchowne w Paradyżu), były członek grup poetyckich BEZ KONTEKSTU
i Klub Szufladera.
Zbigniew Kozłowski
Prozaik, laureat Lubuskiego Wawrzynu Literackiego 2004, autor powieści historycznych.
Anita Kucharska-Dziedzic
Adiunkt na Wydziale Humanistycznym Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego, prezes Lubuskiego
Stowarzyszenia na Rzecz Kobiet „Baba”.
Eugeniusz Kurzawa
Poeta, dziennikarz. Prezes Lubuskiego Oddziału ZLP. Pracuje w „Gazecie Lubuskiej”. Mieszka w Wilkanowie
pod Zieloną Górą.
AUTORZY NUMERU
175
Katrin Lechler
Reporterka radiowa z polsko-niemieckiego pogranicza (Rundfunk Berlin Brandenburg), dziennikarka („Dialog”).
Zainteresowania: historia, ekologia.
Alicja Lipińska
Bibliotekoznawca, absolwentka Uniwersytetu Wrocławskiego. Pracuje w Dziale Zbiorów Specjalnych WiMBP
w Zielonej Górze.
Piotr Michałowski
Literaturoznawca, dr hab. prof. Uniwersytetu Szczecińskiego. Pracuje w Zakładzie Teorii Literatury. Liczne publikacje
w „Nowych Książkach”, „Literaturze na świecie”, „Odrze”.
Maria Miłek
Ur. 1954 r. w Myślenicach; bibliotekarka, laureatka wyróżnień w konkursach literackich, współpracownik
pism literackich.
Woldemar Nürnberger (1818-1869)
Znany w literaturze niem. jako M. Solitaire, syn Josefa Emila. Uczęszczał do landsberskiego gimnazjum, potem
studiował medycynę w Berlinie, Lipsku i Halle. Od 1843 roku osiadł w Landsbergu otwierając tu praktykę lekarską.
Zostawił bardzo bogatą spuściznę literacką: epos, zbiory nowel i opowiadań, powieści, komedie, relacje z podróży.
Jakub Rawski
Student filologii polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Alfred Siatecki
Ur. w 1947 r., autor powieści, zbiorów opowiadań i reportaży, słuchowisk oraz bio-bibliografii pisarzy Środkowego
Nadodrza. Laureat prestiżowych nagród literackich. Pracuje jako dziennikarz w „Gazecie Lubuskiej”.
Czesław Sobkowiak
Ur. w 1950 r., poeta, krytyk literacki, współpracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.
Anna Szóstak
Ur. w 1965 r. Dr hab., historyk literatury, kierownik Pracowni Literatury Współczesnej UZ.
Agnieszka Szpylma
Studentka filologii polskiej UZ. Uczestniczka Dyskusyjnego Klubu Książki przy Wypożyczalni Głównej WiMBP
im. C. Norwida w Zielonej Górze.
Joanna Wawryk
Absolwentka zielonogórskiej polonistyki ze specjalnością edytorską, bibliotekarz w WiMBP w Zielonej Górze.
Adam Bolesław Wierzbicki
Ur. w 1972 r. w Krośnie Odrz., poeta.
Carmen Winter
Publicystka i poetka. Prowadzi agencję Publicystyki i Public Relation. Mieszka i pracuje we Frankfurcie nad Odrą.
Jacek Wesołowski
Artysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berlinie i Białowicach
w Lubuskiem.
Elżbieta Wozowczyk-Leszko
Dziennikarka Radia Zachód w Zielonej Górze.
Grażyna Zwolińska
Dziennikarka. 25 lat pracowała w prasie wrocławskiej. Po przeprowadzce w 1994 r. do Zielonej Góry, związała się
z „Gazetą Lubuską”. Specjalizuje się w szeroko pojętej tematyce tematyce społecznej. Pisuje m.in. reportaże.
Leszek Żuliński
Ur. w 1949 r., krytyk literacki, poeta, publicysta, felietonista.
176