EGZOGENICZNE UWARUNKOWANIA INWESTYCJI W
Transkrypt
EGZOGENICZNE UWARUNKOWANIA INWESTYCJI W
IX Kongres Ekonomistów Polskich Dariusz Kusz Wydział Zarządzania Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza Stanisław Gędek Wydział Zarządzania Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza Ryszard Kata Wydział Ekonomii Uniwersytet Rzeszowski EGZOGENICZNE UWARUNKOWANIA INWESTYCJI W ROLNICTWIE POLSKIM Streszczenie Inwestycje są kluczowym czynnikiem wywierającym zasadniczy wpływ na rozwój gospodarczy i społeczny kraju. Realizowane inwestycje decydują o sile lub słabości danej gospodarki. W pracy dokonano analizy poziomu nakładów inwestycyjnych w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2011 oraz identyfikacji czynników egzogenicznych decydujących o ich poziomie. W analizowanym okresie wyróżniono sześć faz inwestycji różniących się tempem nakładów inwestycyjnych. Spośród analizowanych czynników egzogenicznych zaobserwowano dodatnią korelację między wzrostem gospodarczym i inflacją oraz ujemną korelację między poziomem stopy redyskonta weksli, a tempem nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Rosnąca dynamika PKB pozwala rolnikom optymistycznie postrzegać przyszłość i podjąć ryzyko związane z inwestycjami. Z kolei spadek stóp procentowych skutkuje zmniejszeniem kosztu pozyskania kapitału obcego oraz pozwala na realizację inwestycji o mniejszej stopie zwrotu. Aktywność inwestycyjna rolników jest też w znacznym stopniu stymulowania przez programy pomocowe dające możliwość uzyskania wsparcia w działalności inwestycyjnej ze środków publicznych. Summary Investments are the key factor and have a major impact on the economic and social development of the country. The investments determine the strength or weakness of the state’s economy. The aim of this work is to present and evaluate the extent of investments in the Polish agriculture in years 1990 – 2011, as well as to identify the exogenous factors that determined this level. In the analyzed period we were able to identify six investment stages with different ratio of investment outlays. Among the analyzed exogenous factors a positive correlation between economic growth and inflation and the level of investment outlays in agriculture has been observed as well as a negative correlation between the rediscount rate and the level of investment outlays in agriculture. Increasing GDP dynamics allows farmers to be optimistic about the future and to take the risk associated with the investment. At the same time the decline of interest rates results in the reduction of costs of debt and allows realization of investments with lower rates of return. Investment activity of farmers is also greatly stimulated by the support programs which give the possibility of obtaining means from the public financing. Słowa kluczowe: inwestycje, rolnictwo, determinanty inwestycji Keys words: investments, agriculture, factors of investments Wstęp Inwestycje odgrywają zasadniczą rolę w gospodarce każdego kraju. Przede wszystkim ze względu na to, że pozwalają na wzrost zdolności produkcyjnych, ponadto popyt na dobra inwestycyjne powoduje zmiany w poziomie zatrudnienia i poziomie dochodów osobistych. Mimo tego, że wydatki inwestycyjne, jako część całkowitych wydatków gospodarki narodowej, są zdecydowanie mniejsze niż wydatki konsumpcyjne to często charakteryzują się znacznie większą zmiennością, co może mieć duże znaczenie dla fluktuacji krótkookresowych 1. Inwestycje zwłaszcza w długim okresie są jednym z ważniejszych czynników determinujących poprawę konkurencyjności gospodarki, czy pojedynczych podmiotów gospodarczych. Podobnie też w rolnictwie poziom realizowanych inwestycji jest podstawą utrzymania trwałej przewagi konkurencyjnej oraz pozwala na likwidowanie dystansu do innych działów gospodarki w zakresie korzystania z nowoczesnych rozwiązań technicznych, technologicznych, organizacji produkcji czy też metod zarządzania 2. 1 P. G. Michaelides, A. Roboli, G. Economakis, The Determinant of Investment Activity in Greece (1960-’99), Journal of Transport and Shipping (Aegean Working Papers) nr 3, University of Aegean, 2005; D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 2 W. Musiał, E. Otoliński Rozważania nad potrzebą przemian gospodarstw rolniczych w regionach rozdrobnionych agrarnie. Roczni Nauk Rolniczych, Seria G – Ekonomika Rolnictwa, Polska Akademia Nauk Wydział Nauk Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych Komitet Ekonomiki Rolnictwa, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW, Tom 96, Zeszyt 4, Warszawa 2009 Inwestycje są jednym z głównych czynników odpowiadających za modernizację rolnictwa jak i jego poziom nowoczesności. W rolnictwie, jak w każdym sektorze inwestycje są determinowane przez dwie zasadnicze grupy czynników: egzogeniczne i endogeniczne3. Do czynników zewnętrznych oddziaływujących na aktywność inwestycyjną rolników można zaliczyć4: popyt na dobra i usługi, preferencje konsumentów i ich przewidywane zmiany, przewidywany i obecny poziom cen dóbr i usług, warunki podażowe: poziom ponoszonych kosztów, dostępność kapitału, zasobów pracy, materiałów i surowców, maszyn i urządzeń, obecna i przewidywana koniunktura gospodarcza, sytuacja w danym sektorze gospodarki, warunki geograficzne oraz demograficzno-społeczne, zasoby w gospodarce narodowej, rozwiązania systemowe (finansowe, ekonomiczne, instytucjonalne), polityka gospodarcza rządu, a w przypadku rolnictwa polityka rolna, polityka monetarna, polityka fiskalna, system ulg i dotacji inwestycyjnych, inflacja decydująca o kosztach pozyskania kapitału, poziom stóp procentowych, funkcjonujące organizacje czy instytucje finansowe, ubezpieczeniowe doradcze, itd., stopień otwartości gospodarki (zwłaszcza handel międzynarodowy, przepływy kapitału finansowego i czynnika ludzkiego, udział Polski w różnych układach międzynarodowych), bariery w handlu międzynarodowym, uregulowania prawne, wymagania w zakresie ochrony środowiska naturalnego czy zachowania dobrostanu zwierząt, żądania ugrupowań ekologicznych, inne czynniki jak np. gwałtowny postęp techniczny. Z kolei uwarunkowania endogeniczne są związane głównie z potencjałem produkcyjnym rolnictwa, a zwłaszcza z poziomem wyposażenia w środki produkcji, stopniem nowoczesności posiadanych aktywów trwałych, wrażliwością podejmowanych przedsięwzięć inwestycyjnych na cykle koniunkturalne, możliwością sfinansowania działalności inwestycyjnej ze środków własnych. W badaniach nad czynnikami decydującymi o poziomie popytu inwestycyjnego trudno jest uchwycić rolę pojedynczego czynnika, ponieważ czynniki te są ze sobą powiązane i wpływają na decyzje inwestycyjne rolników w sposób synergiczny. Jednak decydujące znaczenie mają czynniki egzogeniczne. Tylko przy korzystnym postrzeganiu przez rolników zmian w dalszym lub bliższym otoczeniu zewnętrznym rolnictwa zostanie podjęte ryzyko związane z inwestycjami. Celem pracy jest zaprezentowanie oraz ocena poziomu nakładów inwestycyjnych w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2011 oraz identyfikacja czynników egzogenicznych decydujących o ich poziomie. 3 D. Byerlee, A. N. Halter, A Macro-Economic Model for Agricultural Sector Analysis. American Journal of Agricultural Economics, Vol. 56, nr 3, 1974; T. Hunek, Rozwój obszarów wiejskich. Encyklopedia Agrobiznesu pod red. A. Wosia. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998; A. Kowalski, W. Rembisz, Modele zachowań gospodarstwa rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 2003; F. Tomczak, Gospodarka rodzinna w rolnictwie. uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa 2006; R. Przygodzka, Fiskalne instrumenty wspierania rozwoju rolnictwa – przyczyny stosowania, mechanizmy i skutki. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006 4 G. Thijssen Farmers' Investment Behavior: An Empirical Assessment of Two Specifications of Expectations. American Journal of Agricultural Economics, Vol. 78, No. 1, 1996; E. Ostrowska, Ryzyko projektów inwestycyjnych. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002; H. Towarnicka, Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2004; H. Henzel, Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstw. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach „Studia Ekonomiczne” nr 40, Katowice 2006; J. Różański (red.), Inwestycje rzeczowe i kapitałowe. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006; D. Kusz, Działalność inwestycyjna gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Problemy rolnictwa światowego, Tom XVII, Wydawnictwo SGGW w Warszawie, Warszawa 2007; D. Kusz, Procesy inwestycyjne w praktyce gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2009; D. Kusz, Egzogeniczne i endogeniczne uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie, T. 99, z. 2, Warszawa 2012 Materiał i metodyka badań Materiał empiryczny stanowiły dane z roczników statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego za lata 1990 – 2011 oraz dane ze sprawozdań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) dotyczące publicznej pomocy finansowej w działalności inwestycyjnej rolników zrealizowanej w badanym okresie. Zgodnie ze statystyka masową za nakłady inwestycyjne uznaje się nakłady finansowe lub rzeczowe, których celem jest stworzenie nowych środków trwałych lub ulepszenie (przebudowa, rozbudowa, rekonstrukcja lub modernizacja) istniejących obiektów majątku trwałego, a także nakłady na tzw. pierwsze wyposażenie. Wartość nakładów inwestycyjnych przedstawiono łącznie dla rolnictwa i łowiectwa – dział 01 według Polskiej Klasyfikacji Działalności – zgodnie z zaklasyfikowaniem działalności inwestora (podmiotu gospodarki narodowej), z wyjątkiem nakładów na obiekty niezwiązane z jego podstawową działalnością, które zaliczane są do odpowiednich sekcji i działów według kryterium przeznaczenia obiektu. Wartość nakładów inwestycyjnych w rolnictwie oraz w gospodarce narodowej przedstawiono w cenach bieżących, jak i też w cenach stałych z roku 2011, dokonując korekty w przypadku nakładów inwestycyjnych w rolnictwie i łowiectwie w oparciu o wskaźnik cen towarów i usług zakupywanych przez rolników na cele inwestycyjne, zaś w przypadku nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej wykorzystano wskaźnik cen nakładów inwestycyjnych. Do identyfikacji czynników o charakterze egzogenicznym wpływających na aktywność inwestycyjną rolników wykorzystano równanie regresji wielorakiej o ogólnej postaci: k yi 0 j xij i (1) j 1 gdzie: yi – i-ta obserwacja na zmiennej objaśnianej(i = 1, 2,…,n), xij – i-ta obserwacja na j-tej zmiennej objaśniającej należącej do zbioru zmiennych objaśniających, 0, j, – parametry strukturalne równania regresji. Aktywność inwestycyjną rolników w Polsce została scharakteryzowana za pomocą zmiennej, której zmienność opisuje model (1): Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie (ceny stałe z 2011 r., rok poprzedni=100). Zbiór potencjalnych zmiennych objaśniających należących do zbioru zmiennych charakteryzujących czynniki egzogeniczne obejmował5: x1 - dynamika produktu krajowego brutto (ceny stałe, rok poprzedni=100), x2 - wskaźnik relacji „nożyc” cen produktów rolnych sprzedawanych do towarów i usług zakupywanych, x3 - stopa redyskonta weksli (stan na koniec roku), x4 - stopa rejestrowanego bezrobocia ogółem (stan w końcu roku), x5 - inflacja, x6 - wskaźnik cen globalnej produkcji rolniczej (rok poprzedni=100), x7 - relacja salda obrotów towarowych handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi do produktu krajowego brutto, x8 - relacja salda obrotów towarowych handlu zagranicznego do produktu krajowego brutto, x9 - terms of trade, x10 - dochody realne do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych ogółem na 1 mieszkańca (rok poprzedni=100). Wyniki badań Analizując poziom nakładów inwestycyjnych zrealizowanych w rolnictwie w okresie od 1990 do 2011 roku można zauważyć, że w ujęciu realnym poziom inwestycji w rolnictwie (łącznie z łowiectwem) uległ znacznemu ograniczeniu. Poziom nakładów w rolnictwie w 2011 roku w cenach stałych stanowił zaledwie 27,6% nakładów inwestycyjnych z roku 1990 (tabela 1). Nie zaobserwowano takiego zjawiska w gospodarce narodowej, gdzie poziom nakładów inwestycyjnych w 2011 roku był 3,54 razy większy niż w 1990 roku. Realny spadek nakładów inwestycyjnych w rolnictwie skutkuje dekapitalizacją majątku i starzeniem się potencjału wytwórczego, co powoduje wzrost jednostkowych kosztów produkcji i zmniejszenie efektywności gospodarowania 6. Zmniejszenie się poziomu nakładów inwestycyjnych w rolnictwie ma swoje odzwierciedlenie w systematycznie rosnącym poziomie stopnia zużycia środków trwałych (tabela 1). Przyczyn spadku poziomu realizowanych inwestycji można upatrywać w wadach strukturalnych rolnictwa w Polsce, gdzie przeważają gospodarstwa o niskim potencjale produkcyjnym, sporadycznych kontaktach z rynkiem, niewielkiej sile ekonomicznej i niskich możliwościach akumulacji kapitału oraz braku zdolności do inwestowania. W przeciwieństwie do tej grupy gospodarstw rolniczych istnieje stosunkowo nieduża liczba 5 zestaw zmiennych objaśniających nie obejmuje wszystkich czynników egzogenicznych decydujących o aktywności inwestycyjnej w rolnictwie. Dobór zmiennych objaśniających do modelu wynikał z przesłanek merytorycznych oraz dostępności danych. 6 J. Mikołajczyk, Inwestycje rolnicze w Polsce w latach 1990 – 2005. Roczniki Naukowe SERiA, t. IX, z. 1, WarszawaPoznań-Kraków 2007; D. Kusz, Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2007. Roczniki Naukowe SERiA, t. XI, z. 2, Warszawa-Poznań-Olsztyn 2009 gospodarstw większych, produkujących na rynek, o znacznym potencjale produkcyjny i ekonomicznym rozumiejących potrzebę i konieczność realizowania inwestycji w celu utrzymania konkurencyjnej pozycji na rynku 7. Tabela 1. Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim (łącznie z łowiectwem) oraz w gospodarce narodowej w latach 1990 – 2007 Nakłady inwestycyjne w rolnictwie [mln zł] Nakłady inwestycyjne w gospodarce narodowej [mln zł] Lata Ceny bieżące Ceny stałe z 2011 r. Ceny bieżące Ceny stałe z 2011 r. 1990 1 314,6 15 519,1 11 581,0 68 726,8 1991 695,2 4 982,8 16 883,7 71 568,1 1992 600,1 3 253,6 20 159,7 70 916,8 1993 720,1 2 973,5 24 715,9 70 173,0 1994 944,5 3 068,5 33 865,1 77 042,7 1995 1 356,4 3 450,8 47 144,7 87 625,5 1996 2 142,9 4 667,6 65 622,0 104 246,4 1997 2 358,3 4 631,9 90 437,7 126 357,4 1998 2 022,9 3 635,1 112 813,5 144 208,9 1999 2 122,5 3 541,4 125 954,4 152 036,7 2000 2 078,7 3 287,5 133 160,2 152 644,4 2001 2 090,4 3 151,6 121 362,9 137 471,3 2002 2 183,9 3 212,2 109 265,9 123 398,5 2003 2 026,8 2 925,6 110 859,8 123 836,3 2004 2 155,4 2 805,4 120 466,7 131 285,7 2005 2 398,0 2 922,4 131 054,9 141 550,8 2006 2 958,6 3 538,4 154 880,3 165 300,7 2007 3 554,9 4 007,1 191 713,5 198 652,5 2008 3 929,1 4 206,0 217 259,7 220 709,2 2009 3 710,3 3 882,5 218 580,9 218 554,5 2010 3 716,0 3 842,3 217 287,3 219 677,4 2011 4 283,9 4 283,9 243 346,2 243 346,2 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS Udział rolnictwa w nakładach inwestycyjnych gospodarki narodowej [%] 11,35 4,12 2,98 2,91 2,79 2,88 3,27 2,61 1,79 1,69 1,56 1,72 2,00 1,83 1,79 1,83 1,91 1,85 1,81 1,70 1,71 1,76 Stopień zużycia środków trwałych w rolnictwie [%] 42,8 45,5 46,1 52,2 53,8 56,4 59,1 61,3 62,8 64,7 66,5 68,2 69,0 70,2 70,3 71,1 73,6 74,3 74,9 76,0 76,7 76,8 Z kolei analizując udział nakładów inwestycyjnych w rolnictwie w nakładach inwestycyjnych w gospodarce narodowej w 1990 roku udział ten wynosił 11,35%, po czym znacznie się obniżył i w roku 2011 wynosił zaledwie 1,76%. Dane te potwierdzają malejące znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej. Podobnie też udział nakładów inwestycyjnych w rolnictwie w stosunku do PKB ma niewielkie znaczenie (wykres 1). W strukturze rzeczowej nakładów inwestycyjnych w latach 1993 – 2011 miały największy udział budynki i budowle z wyjątkiem okresu 1996 – 1999 oraz 2009 – 2011, gdzie przeważały maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia (tabela 2). W badanym okresie zmniejszył się udział środków transportu w nakładach inwestycyjnych rolnictwa. W przyjętym okresie badawczym poziom zrealizowanych inwestycji zarówno w rolnictwie oraz w gospodarce narodowej był w dużym stopniu zróżnicowany. Można w tym okresie wyróżnić sześć charakterystycznych faz inwestycji w rolnictwie (wykres 2): I faza – lata 1991 – 1993, II faza – lata 1994 – 1996, III faza – lata 1997 – 2004, IV faza – lata 2005 – 2008, V faza – lata 2009 – 2010, VI faza – rok 2011. Podobnie też w gospodarce narodowej możemy wyróżnić sześć faz inwestycji: 7 B. Karwat-Woźniak, Charakterystyka chłopskich gospodarstw rozwojowych. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998; A. Woś, W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2004; A. Sadowski, W. Poczta, Ocena skutków inwestycji wspieranych kredytem preferencyjnym dla gospodarstw rolnych. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań 2007; D. Kusz, S. Gędek, M. Ruda, Endogeniczne uwarunkowania działalności inwestycyjnej gospodarstw rolniczych w Unii Europejskiej. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie, Tom 100, z. 1, Warszawa 2013 I faza – lata 1992 – 1993, II faza – lata 1994 – 2000, III faza – lata 2001 – 2002, IV faza – lata 2003 – 2008, V faza – lata 2009 rok, VI faza – od 2010 roku. Tabela 2. Struktura rzeczowa nakładów inwestycyjnych w rolnictwie polskim [%] Struktura nakładów inwestycyjnych Maszyny, urządzenia techniczne i Budynki i budowle narzędzia 1993 40,3 24,7 1994 39,9 31,6 1995 30,3 27,7 1996 23,4 36,7 1997 21,8 39,5 1998 29,8 36,2 1999 33,1 34,7 2000 33,7 32,7 2001 37,1 33,3 2002 40,1 31,7 2003 40,5 30,0 2004 39,2 31,6 2005 34,9 35,2 2006 39,3 32,2 2007 39,4 32,5 2008 36,9 34,3 2009 35,5 36,5 2010 34,5 38,3 2011 36,7 36,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS Lata 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 2,07% 0% Środki transportu 23,2 23,3 16,9 23,7 19,7 14,1 11,7 12,4 10,4 11,4 12,1 13,0 15,3 15,3 15,9 16,7 15,3 14,6 13,7 1,00% 18,77% 18,92% 15,92% 17,03% 17,89% 17,55% 17,54% 16,26% 16,29% 16,10% 15,53% 0,80% 15,57% 14,61% 15,87% 15,34% 13,98% 13,51% 13,33% 0,60% 13,15% 13,03% 0,40% 0,20% 2,09% 0,00% Udział nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w stosunku do PKB Udział nakładów inwestycyjnych w rolnictwie w stosunku do PKB Wykres 1. Udział nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej oraz w rolnictwie w stosunku do PKB Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS 60% 40% 20% 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 -20% 1991 0% -40% -60% tempo nakładów inwestycyjnych w rolnictwie -80% tempo nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej Wykres 2. Tempo nakładów inwestycyjnych w rolnictwie i gospodarce narodowej w Polsce w latach 1991 – 2011 (w % do roku poprzedniego, ceny stałe) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Pierwsza faza charakteryzowała się ujemna dynamiką inwestycji. Był to okres głównie zagospodarowywania istniejących mocy wytwórczych w podmiotach gospodarczych czemu sprzyjała bariera kapitałowa, a także wysoki koszt pozyskania kapitału. Ujemne tempo nakładów inwestycyjnych z pewnością wiązało się z głęboką recesją transformacyjną. Utrzymywała się w tym okresie wysoka bariera popytu efektywnego oraz wysokie stopy procentowe co rodziło negatywne oczekiwania do rozwoju koniunktury gospodarczej, a także powodowało wzrost ryzyka związanego z inwestycjami. Przy czym faza ta rozpoczęła się o rok wcześniej w rolnictwie niż w gospodarce narodowej. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku rolnictwa spadek tempa nakładów inwestycyjnych był znacznie głębszy niż z przypadku gospodarki narodowej 8. W rolnictwie załamanie nakładów inwestycyjnych w tym okresie było spotęgowane przez znaczne pogorszenie się sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych w połączeniu z radykalnym ograniczeniem wsparcia publicznego w rolnictwie 9. Druga faza to okres bardzo dynamicznego wzrostu inwestycji. Przy czym w rolnictwie, w porównaniu do gospodarki narodowej, trwała ona bardzo krótko bo tylko trzy lata. Przyczyn zintensyfikowania działalności inwestycyjnej rolników w tym okresie można upatrywać w udostępnieniu od 1994 roku relatywnie dużej liczby nowych preferencyjnych kredytów dla sektora rolno-żywnościowego, dofinansowanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (tabela 3). Warto też zwrócić uwagę na związek aktywności inwestycyjnej rolników ze zmianami w opłacalności produkcji rolniczej wyrażonej przy pomocy wskaźnika relacji cen („nożyce cen”) 10 W pierwszej fazie inwestycyjnej w roku 1992 i 1994 wskaźnik ten był korzystny dla rolników (wykres 3) co mogło wpłynąć na optymistyczne postrzeganie koniunktury przez rolników w przyszłości i w połączeniu z możliwością skorzystania z inwestycyjnych kredytów preferencyjnych spowodowało wzmożoną aktywność inwestycyjną. Jednak spadek opłacalności produkcji rolniczej od roku 1996 wyraźnie zahamował inwestycje w rolnictwie. Z kolei w gospodarce narodowej druga faza inwestycji charakteryzująca się dodatnim tempem wzrostu nakładów inwestycyjnych trwała zdecydowanie dłużej, bo aż do 2000 roku. 8 R. W. Włodarczyk, Przemiany w strukturze nakładów inwestycyjnych w Polsce w okresie transformacji. [w:] Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych. D. Kopycińska (red. nauk.), Wydawnictwo Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006; D. Kusz, Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim … op.cit.; 9 W. Dzun, Nakłady inwestycyjne i bieżące w świetle dochodów rolników w latach 1990 – 2001. Wieś i Rolnictwo, nr 3, Warszawa 2003 10 wskaźnik „nożyce cen” Wskaźnik relacji cen (,,nożyce cen’’) jest to stosunek wskaźnika cen produktów rolnych sprzedawanych do wskaźnika cen towarów i usług zakupywanych, wartość wskaźnika powyżej 100 wskazuje na korzystną koniunkturę w rolnictwie 120 110 100 90 80 70 60 50 40 dynamika PKB ceny stałe rok poprzedni=100 wskaźnik "nożyce cen" Wykres 3. Wskaźnik relacji cen („nożyce cen”) produktów rolnych sprzedawanych do towarów i usług zakupywanych na cele bieżące produkcji rolniczej i inwestycje oraz dynamika PKB w latach 1990 - 2011 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Trzecia faza inwestycyjna w rolnictwie, obejmująca lata 1997 do 2004, cechowała się ujemnym tempem inwestycji (z wyjątkiem 2002 roku). Można zauważyć, że w całej trzeciej fazie inwestycyjnej w rolnictwie wskaźnik „nożyc cen” (wykres 3) utrzymywał się na niekorzystnym poziomie (wyjątek stanowił tylko 2000 rok), co wskazuje na związek aktywności inwestycyjnej rolników z odczuwanym i spodziewanym poziomem koniunktury. W gospodarce narodowej trzecia faza inwestycji charakteryzująca się ujemnym tempem inwestycji trwała zdecydowanie krócej niż w rolnictwie, bo tylko dwa lata. Ponadto można też zauważyć, że w czasie trwania trzeciej fazy inwestycyjnej dynamika PKB zmniejszyła się (wykres 3). Czwarta faza inwestycyjna jest związana z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Zarówno w gospodarce narodowej jak w rolnictwie fakt integracji wpłyną na zintensyfikowanie działalności inwestycyjnej i utrzymywanie się dodatniego tempa nakładów inwestycyjnych. Przy czym w gospodarce narodowej fakt przystąpienia do Unii Europejskiej już pozytywnie zadziałał w 2003 roku, zaś w rolnictwie pozytywny efekt integracji ze strukturami unijnymi pojawił się dwa lata później, bo w 2005 roku. W okresie tym także obserwuje się korzystną koniunkturę gospodarczą (wysoka dynamika PKB) oraz korzystny poziom wskaźnika „nożyce cen” co też przyczyniło się do zwiększenia poziomu realizowanych inwestycji. Piąta faza inwestycyjna charakteryzująca się ujemnym tempem nakładów inwestycyjnych jest związana z światowym kryzysem finansowym. Jednak zarówno w rolnictwie jak i w gospodarce narodowej ujemne tempo nakładów inwestycyjnych utrzymywało się stosunkowo krótko, w rolnictwie dwa lata, w gospodarce narodowej rok. Po tym okresie zarówno w gospodarce narodowej jak i w rolnictwie zanotowano dodatnie tempo nakładów inwestycyjnych (wykres 2), co też mogło być związane z poprawą koniunktury gospodarczej, a w rolnictwie wzrostem cen produktów rolniczych i poprawą wskaźnika „nożyce cen” (wykres 3). Proces gospodarczy jakim jest działalność inwestycyjna ściśle związany jest z procesem finansowania. W ramach działalności inwestycyjnej przedsiębiorstwo dokonuje wyboru źródeł finansowania, rozstrzyga o ich strukturze, a także warunkach spłaty kapitału obcego oraz o wypłatach z zysku dla potencjalnych inwestorów. Warunki finansowania inwestycji w rolnictwie między innymi kształtowane są przez politykę rolną. W działalności inwestycyjne w rolnictwie ważnym elementem jest możliwość uzyskania przez rolników wsparcia finansowego ze środków publicznych. W tabeli 3 przedstawiono zrealizowane formy wsparcia mające bezpośredni wpływ na inwestycje w rolnictwie (działania w ramach SAPARD, SPO - "Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich", PROW 2004-2006, PROW 2007-2013) oraz rolnictwie i przetwórstwie rolno-spożywczym (kredyty preferencyjne)11. Porównując wartość zrealizowanych płatności w stosunku do wartości zrealizowanych inwestycji w rolnictwie można zauważyć, że w przypadku SAPARD-u w okresie realizacji płatności (lata 2000 – 2006), udział tej formy pomocy w finansowaniu inwestycji był na poziomie 4%, z kolei przy pomocy wymienionych w tabeli 3 działań w ramach SPO „Restrukturyzacja …” oraz PROW 2004 – 2006 sfinansowano w rolnictwie około 37% nakładów inwestycyjnych. Także w latach 2007 – 2013 przy pomocy działań w ramach PROW 2007-2013 sfinansowano znaczną część inwestycji w rolnictwie (na dokładne wyliczenie nie pozwala brak danych statystycznych dotyczących nakładów inwestycyjnych w rolnictwie). Dane te wskazują na dużą rolę pomocy publicznej w procesie unowocześniania rolnictwa 11 SAPARD - Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development; w przypadku Działanie 1.2 „Ułatwianie startu młodym rolnikom” w ramach SPO - "Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich" rolnik był zobowiązany wydać co najmniej 50% przyznanej kwoty pomocy na inwestycje w gospodarstwie rolnym, zaś w ramach PROW 2007-2013 „Ułatwienie startu młodym rolnikom był zobowiązany wydać na inwestycje co najmniej 70% przyznanej kwoty pomocy; kwoty udzielonych kredytów preferencyjnych, ze względu na brak dokładnych danych dotyczą rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego. w Polsce. Oprócz działań pozwalających rolnikom na sfinansowanie części kosztów związanych z inwestycjami ze środków pomocowych na uwagę zasługuje też pomoc w postaci dopłat do oprocentowania kredytów. W tabeli 3 podano wartości udzielonych kredytów preferencyjnych dla rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego. Wartość udzielonych kredytów na sfinansowanie inwestycji jest, od początku funkcjonowania tej formy pomocy, znaczącym elementem polityki rolnej wspierającej procesu restrukturyzacji i modernizacji branży rolno-spożywczej w Polsce. Tabela 3. Poziom i formy wsparcia działalności inwestycyjne ze środków publicznych w Polsce do 2011 roku [mln zł]wartość nominalna Forma wsparcia SAPARD Lata Działanie 2. „Inwestycje w gospod. rolnych” 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 SPO - "Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich" Działanie 1.1 Działanie 1.2 Inwestycje w Ułatwianie gospodarstwa startu młodym ch rolnych rolnikom PROW 20042006 Dostosowanie gospod. roln. do stand. UE PROW 2007-2013* Moderniz. gospod. rolnych Ułatwienie startu młodym rolnikom Kwota kredytów preferencyjnych 636,5 2 418,5 707,6 2 437,5 7 059,7 1 594,9 465,4 894,2 2178 3 081,4 863,4 1 188,4 1 409,7 2 081,3 2 257,0 2 371,9 1 908,1 2 115,4 2 910,4 3 281,5 2 270,5 1 784,1 2 379,6 3 153,9 2 983,6 1 019,9* * stan na 31.07.2013 rok Źródło: obliczenia własne Przy pomocy analizy regresji wielorakiej zidentyfikowano czynniki wpływające na wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie w Polsce (tabela 4). Poziom aktywności inwestycyjnej rolników został w analizowanym okresie wytłumaczony przy pomocy trzech zmiennych objaśniających. Wraz ze wzrostem x1 - dynamiki PKB oraz x5 – inflacji zwiększał się poziom zrealizowanych w rolnictwie inwestycji. Z kolei ujemny wpływ na wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych zanotowano w przypadku zmiennej objaśniającej x3 – stopy redyskonta weksli. Uzyskany model wskazuje na duże znaczenie stopy wzrostu gospodarczego w stymulowaniu zachowań proinwestycyjnych rolników. Podobnie też na poziom inwestycji w rolnictwie oddziałuje inflacja. Zaobserwowano, że wskaźnik inflacji jest dodatnio skorelowany z dynamiką nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Może to być związane z faktem, że wzrost cen rekompensuje wzrost kapitałochłonności produkcji rolniczej. Z kolei wraz ze spadkiem poziomu stopy redyskonta weksli maleje koszt pozyskania kapitału, co ma też pozytywny wpływ na poziom zrealizowanych inwestycji. Dopasowanie wyznaczonego modelu do danych empirycznych wynosi 57,1%. Tabela 4. Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie Zmienna Stała x1 x3 x5 Źródło: obliczenia własne Współczynnik regresji -296,9040 3,8087 -71,992 0,0782849 Błąd standardowy szacunku 96,8537 0,9084 28,5963 0,0183 Statystyka testu t-Studenta -3,0655 4,1927 -2,5175 4,2892 p 0,0067 0,0006 0,0215 0,0004 W tabeli 5 zamieszczone zostały wyniki testów charakteryzujących reszty równania modelu (1) dla zmiennej zależnej Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Wyniki analizy reszt zawarte w tabeli 5, jak również wartość statystki testu Durbina-Watsona zawarta w tabeli 5, wskazują na to, iż model opisujący wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie został sformułowany poprawnie. Statystyka testu Durbina-Watsona bliska wartości 2 wskazuje, iż nie występuje autokorelacja reszt, co potwierdzone jest wynikiem testu LM badającego autokorelację (tabela 5). Pewne powody do niepokoju może dawać jedynie fakt, że rozkład reszt odbiega od normalnego. Jednakże bliższa analiza rozkładu reszt wykazała, iż jest to rozkład symetryczny i leptokurtyczny, co nie powinno wpływać na jakość wnioskowania o istotności parametrów strukturalnych modelu. Tabela 5. Charakterystyka równania regresji opisującego zmienną zależną: Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie Test Statystyka testu p White'a na heteroskedastyczność wariancji TR 2 = 8,35164 0,4991 ARCH dla rzędu opóźnienia 4 LM = 0,318814 0,5723 Test RESET F(2, 16) = 0,174996 0,8410 LM na autokorelację LMF = 0,0000 0,5017 JB na normalność rozkładu reszt CUSUM na stabilność parametrów modelu 2 = 16,2969 t(17) = 0,0740126 Współczynnik determinacji 0,571 Statystyka testu Durbina Watsona 1,9928 0,0004 0,9419 Źródło: obliczenia własne Podsumowanie Od momentu wprowadzenia rynkowych zasad do polskiego systemu gospodarczego rolnictwo zmaga się z wieloma trudnościami, wynikającymi głównie z wadliwej struktury agrarnej i społeczno – zawodowej oraz z zapóźnienia technologicznego. Dodatkowo czynnikiem wymuszającym na polskich rolnikach modernizację gospodarstw rolniczych są rosnące wymagania konsumentów co do jakości i bezpieczeństwa żywności, jak i też wymogi Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska naturalnego i warunków utrzymania zwierząt. Istotną rolę w procesie modernizacji rolnictwa odgrywają inwestycje. Tylko inwestycje służące unowocześnianiu procesów produkcji z wykorzystaniem postępu technicznego, technologicznego i biologicznego, pozwalające na obniżenie kosztów produkcji, a także zastąpienie pracy żywej uprzedmiotowioną prowadzą do restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw rolniczych. W latach 1990 – 2011 w rolnictwie w Polsce można wyróżnić sześć faz inwestycji różniących się tempem nakładów inwestycyjnych. Spośród analizowanych czynników egzogenicznych zaobserwowano dodatnią korelację między wzrostem gospodarczym, a tempem nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Rosnąca dynamika PKB pozwala rolnikom optymistycznie postrzegać przyszłość i podjąć ryzyko związane z inwestycjami. Z kolei spadek stóp procentowych skutkuje zmniejszeniem kosztu pozyskania kapitału obcego oraz pozwala na realizację inwestycji o mniejszej stopie zwrotu. Aktywność inwestycyjna rolników jest też w znacznym stopniu stymulowania przez programy pomocowe dające możliwość uzyskania wsparcia w działalności inwestycyjnej ze środków publicznych. Literatura Byerlee D., Halter A. N., A Macro-Economic Model for Agricultural Sector Analysis. American Journal of Agricultural Economics, Vol. 56, nr 3, 1974 Dzun W., Nakłady inwestycyjne i bieżące w świetle dochodów rolników w latach 1990 – 2001. Wieś i Rolnictwo, nr 3, Warszawa 2003 Henzel H., Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstw. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach „Studia Ekonomiczne” nr 40, Katowice 2006 Hunek T., Rozwój obszarów wiejskich. Encyklopedia Agrobiznesu pod red. A. Wosia. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998 Karwat-Woźniak B., Charakterystyka chłopskich gospodarstw rozwojowych. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998 Kowalski A., Rembisz W., Modele zachowań gospodarstwa rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 2003 Kusz D., Działalność inwestycyjna gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Problemy rolnictwa światowego, Tom XVII, Wydawnictwo SGGW w Warszawie, Warszawa 2007 Kusz D., Egzogeniczne i endogeniczne uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie, T. 99, z. 2, Warszawa 2012 Kusz D., Gędek S., Ruda M., Endogeniczne uwarunkowania działalności inwestycyjnej gospodarstw rolniczych w Unii Europejskiej. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie, Tom 100, z. 1, Warszawa 2013 Kusz D., Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2007. Roczniki Naukowe SERiA, t. XI, z. 2, Warszawa-Poznań-Olsztyn 2009 Kusz D., Procesy inwestycyjne w praktyce gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2009, Michaelides P. G., Roboli A., Economakis G., The Determinant of Investment Activity in Greece (1960-’99), Journal of Transport and Shipping (Aegean Working Papers) nr 3, University of Aegean, 2005 Mikołajczyk J., Inwestycje rolnicze w Polsce w latach 1990 – 2005. Roczniki Naukowe SERiA, t. IX, z. 1, WarszawaPoznań-Kraków 2007 Musiał W., Otoliński E., Rozważania nad potrzebą przemian gospodarstw rolniczych w regionach rozdrobnionych agrarnie. Roczni Nauk Rolniczych, Seria G – Ekonomika Rolnictwa, Polska Akademia Nauk Wydział Nauk Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych Komitet Ekonomiki Rolnictwa, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW, Tom 96, Zeszyt 4, Warszawa 2009 Ostrowska E., Ryzyko projektów inwestycyjnych. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, Przygodzka R., Fiskalne instrumenty wspierania rozwoju rolnictwa – przyczyny stosowania, mechanizmy i skutki. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006 Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 Różański J. (red.), Inwestycje rzeczowe i kapitałowe. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006 Sadowski A., Poczta W., Ocena skutków inwestycji wspieranych kredytem preferencyjnym dla gospodarstw rolnych. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań 2007 Thijssen G., Farmers' Investment Behavior: An Empirical Assessment of Two Specifications of Expectations. American Journal of Agricultural Economics, Vol. 78, No. 1, 1996 Tomczak F., Gospodarka rodzinna w rolnictwie. uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa 2006 Towarnicka H., Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2004 Włodarczyk R. W., Przemiany w strukturze nakładów inwestycyjnych w Polsce w okresie transformacji. [w:] Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych. D. Kopycińska (red. nauk.), Wydawnictwo Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006 Woś A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2004