EGZOGENICZNE UWARUNKOWANIA INWESTYCJI W

IX Kongres Ekonomistów Polskich
Dariusz Kusz
Wydział Zarządzania
Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza
Stanisław Gędek
Wydział Zarządzania
Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza
Ryszard Kata
Wydział Ekonomii
Uniwersytet Rzeszowski
EGZOGENICZNE UWARUNKOWANIA INWESTYCJI W ROLNICTWIE POLSKIM
Streszczenie
Inwestycje są kluczowym czynnikiem wywierającym zasadniczy wpływ na rozwój gospodarczy i społeczny kraju.
Realizowane inwestycje decydują o sile lub słabości danej gospodarki. W pracy dokonano analizy poziomu nakładów
inwestycyjnych w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2011 oraz identyfikacji czynników egzogenicznych
decydujących o ich poziomie. W analizowanym okresie wyróżniono sześć faz inwestycji różniących się tempem
nakładów inwestycyjnych. Spośród analizowanych czynników egzogenicznych zaobserwowano dodatnią korelację
między wzrostem gospodarczym i inflacją oraz ujemną korelację między poziomem stopy redyskonta weksli, a tempem
nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Rosnąca dynamika PKB pozwala rolnikom optymistycznie postrzegać
przyszłość i podjąć ryzyko związane z inwestycjami. Z kolei spadek stóp procentowych skutkuje zmniejszeniem kosztu
pozyskania kapitału obcego oraz pozwala na realizację inwestycji o mniejszej stopie zwrotu. Aktywność inwestycyjna
rolników jest też w znacznym stopniu stymulowania przez programy pomocowe dające możliwość uzyskania wsparcia
w działalności inwestycyjnej ze środków publicznych.
Summary
Investments are the key factor and have a major impact on the economic and social development of the country. The
investments determine the strength or weakness of the state’s economy. The aim of this work is to present and evaluate
the extent of investments in the Polish agriculture in years 1990 – 2011, as well as to identify the exogenous factors that
determined this level. In the analyzed period we were able to identify six investment stages with different ratio of
investment outlays. Among the analyzed exogenous factors a positive correlation between economic growth and
inflation and the level of investment outlays in agriculture has been observed as well as a negative correlation between
the rediscount rate and the level of investment outlays in agriculture. Increasing GDP dynamics allows farmers to be
optimistic about the future and to take the risk associated with the investment. At the same time the decline of interest
rates results in the reduction of costs of debt and allows realization of investments with lower rates of return. Investment
activity of farmers is also greatly stimulated by the support programs which give the possibility of obtaining means
from the public financing.
Słowa kluczowe: inwestycje, rolnictwo, determinanty inwestycji
Keys words: investments, agriculture, factors of investments
Wstęp
Inwestycje odgrywają zasadniczą rolę w gospodarce każdego kraju. Przede wszystkim ze względu na to, że
pozwalają na wzrost zdolności produkcyjnych, ponadto popyt na dobra inwestycyjne powoduje zmiany w poziomie
zatrudnienia i poziomie dochodów osobistych. Mimo tego, że wydatki inwestycyjne, jako część całkowitych wydatków
gospodarki narodowej, są zdecydowanie mniejsze niż wydatki konsumpcyjne to często charakteryzują się znacznie
większą zmiennością, co może mieć duże znaczenie dla fluktuacji krótkookresowych 1. Inwestycje zwłaszcza w długim
okresie są jednym z ważniejszych czynników determinujących poprawę konkurencyjności gospodarki, czy
pojedynczych podmiotów gospodarczych.
Podobnie też w rolnictwie poziom realizowanych inwestycji jest podstawą utrzymania trwałej przewagi
konkurencyjnej oraz pozwala na likwidowanie dystansu do innych działów gospodarki w zakresie korzystania z
nowoczesnych rozwiązań technicznych, technologicznych, organizacji produkcji czy też metod zarządzania 2.
1
P. G. Michaelides, A. Roboli, G. Economakis, The Determinant of Investment Activity in Greece (1960-’99), Journal
of Transport and Shipping (Aegean Working Papers) nr 3, University of Aegean, 2005; D. Romer, Makroekonomia dla
zaawansowanych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
2
W. Musiał, E. Otoliński Rozważania nad potrzebą przemian gospodarstw rolniczych w regionach rozdrobnionych
agrarnie. Roczni Nauk Rolniczych, Seria G – Ekonomika Rolnictwa, Polska Akademia Nauk Wydział Nauk
Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych Komitet Ekonomiki Rolnictwa, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW, Tom
96, Zeszyt 4, Warszawa 2009
Inwestycje są jednym z głównych czynników odpowiadających za modernizację rolnictwa jak i jego poziom
nowoczesności.
W rolnictwie, jak w każdym sektorze inwestycje są determinowane przez dwie zasadnicze grupy czynników:
egzogeniczne i endogeniczne3. Do czynników zewnętrznych oddziaływujących na aktywność inwestycyjną rolników
można zaliczyć4:
 popyt na dobra i usługi,
 preferencje konsumentów i ich przewidywane zmiany,
 przewidywany i obecny poziom cen dóbr i usług,
 warunki podażowe: poziom ponoszonych kosztów, dostępność kapitału, zasobów pracy, materiałów i
surowców, maszyn i urządzeń,
 obecna i przewidywana koniunktura gospodarcza,
 sytuacja w danym sektorze gospodarki,
 warunki geograficzne oraz demograficzno-społeczne,
 zasoby w gospodarce narodowej,
 rozwiązania systemowe (finansowe, ekonomiczne, instytucjonalne),
 polityka gospodarcza rządu, a w przypadku rolnictwa polityka rolna,
 polityka monetarna,
 polityka fiskalna,
 system ulg i dotacji inwestycyjnych,
 inflacja decydująca o kosztach pozyskania kapitału,
 poziom stóp procentowych,
 funkcjonujące organizacje czy instytucje finansowe, ubezpieczeniowe doradcze, itd.,
 stopień otwartości gospodarki (zwłaszcza handel międzynarodowy, przepływy kapitału finansowego i
czynnika ludzkiego, udział Polski w różnych układach międzynarodowych),
 bariery w handlu międzynarodowym,
 uregulowania prawne,
 wymagania w zakresie ochrony środowiska naturalnego czy zachowania dobrostanu zwierząt,
 żądania ugrupowań ekologicznych,
 inne czynniki jak np. gwałtowny postęp techniczny.
Z kolei uwarunkowania endogeniczne są związane głównie z potencjałem produkcyjnym rolnictwa, a zwłaszcza z
poziomem wyposażenia w środki produkcji, stopniem nowoczesności posiadanych aktywów trwałych, wrażliwością
podejmowanych przedsięwzięć inwestycyjnych na cykle koniunkturalne, możliwością sfinansowania działalności
inwestycyjnej ze środków własnych.
W badaniach nad czynnikami decydującymi o poziomie popytu inwestycyjnego trudno jest uchwycić rolę
pojedynczego czynnika, ponieważ czynniki te są ze sobą powiązane i wpływają na decyzje inwestycyjne rolników w
sposób synergiczny. Jednak decydujące znaczenie mają czynniki egzogeniczne. Tylko przy korzystnym postrzeganiu
przez rolników zmian w dalszym lub bliższym otoczeniu zewnętrznym rolnictwa zostanie podjęte ryzyko związane z
inwestycjami.
Celem pracy jest zaprezentowanie oraz ocena poziomu nakładów inwestycyjnych w rolnictwie polskim w latach
1990 – 2011 oraz identyfikacja czynników egzogenicznych decydujących o ich poziomie.
3
D. Byerlee, A. N. Halter, A Macro-Economic Model for Agricultural Sector Analysis. American Journal of
Agricultural Economics, Vol. 56, nr 3, 1974; T. Hunek, Rozwój obszarów wiejskich. Encyklopedia Agrobiznesu pod
red. A. Wosia. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998; A. Kowalski, W. Rembisz, Modele zachowań gospodarstwa
rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 2003; F. Tomczak,
Gospodarka rodzinna w rolnictwie. uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa,
Warszawa 2006; R. Przygodzka, Fiskalne instrumenty wspierania rozwoju rolnictwa – przyczyny stosowania,
mechanizmy i skutki. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006
4
G. Thijssen Farmers' Investment Behavior: An Empirical Assessment of Two Specifications of Expectations. American
Journal of Agricultural Economics, Vol. 78, No. 1, 1996; E. Ostrowska, Ryzyko projektów inwestycyjnych. Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002; H. Towarnicka, Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa. Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2004; H. Henzel, Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania decyzji
inwestycyjnych przedsiębiorstw. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach „Studia Ekonomiczne” nr
40, Katowice 2006; J. Różański (red.), Inwestycje rzeczowe i kapitałowe. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006; D.
Kusz, Działalność inwestycyjna gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
Problemy rolnictwa światowego, Tom XVII, Wydawnictwo SGGW w Warszawie, Warszawa 2007; D. Kusz, Procesy
inwestycyjne w praktyce gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Oficyna
Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2009; D. Kusz, Egzogeniczne i endogeniczne uwarunkowania
procesu modernizacji rolnictwa. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia
Nauk Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich,
Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie, T. 99, z. 2, Warszawa 2012
Materiał i metodyka badań
Materiał empiryczny stanowiły dane z roczników statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego za lata 1990 –
2011 oraz dane ze sprawozdań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) dotyczące publicznej
pomocy finansowej w działalności inwestycyjnej rolników zrealizowanej w badanym okresie.
Zgodnie ze statystyka masową za nakłady inwestycyjne uznaje się nakłady finansowe lub rzeczowe, których celem
jest stworzenie nowych środków trwałych lub ulepszenie (przebudowa, rozbudowa, rekonstrukcja lub modernizacja)
istniejących obiektów majątku trwałego, a także nakłady na tzw. pierwsze wyposażenie.
Wartość nakładów inwestycyjnych przedstawiono łącznie dla rolnictwa i łowiectwa – dział 01 według Polskiej
Klasyfikacji Działalności – zgodnie z zaklasyfikowaniem działalności inwestora (podmiotu gospodarki narodowej), z
wyjątkiem nakładów na obiekty niezwiązane z jego podstawową działalnością, które zaliczane są do odpowiednich
sekcji i działów według kryterium przeznaczenia obiektu. Wartość nakładów inwestycyjnych w rolnictwie oraz w
gospodarce narodowej przedstawiono w cenach bieżących, jak i też w cenach stałych z roku 2011, dokonując korekty w
przypadku nakładów inwestycyjnych w rolnictwie i łowiectwie w oparciu o wskaźnik cen towarów i usług
zakupywanych przez rolników na cele inwestycyjne, zaś w przypadku nakładów inwestycyjnych w gospodarce
narodowej wykorzystano wskaźnik cen nakładów inwestycyjnych.
Do identyfikacji czynników o charakterze egzogenicznym wpływających na aktywność inwestycyjną rolników
wykorzystano równanie regresji wielorakiej o ogólnej postaci:
k
yi   0    j xij   i
(1)
j 1
gdzie: yi – i-ta obserwacja na zmiennej objaśnianej(i = 1, 2,…,n), xij – i-ta obserwacja na j-tej zmiennej objaśniającej
należącej do zbioru zmiennych objaśniających, 0, j, – parametry strukturalne równania regresji.
Aktywność inwestycyjną rolników w Polsce została scharakteryzowana za pomocą zmiennej, której zmienność
opisuje model (1):
Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie (ceny stałe z 2011 r., rok poprzedni=100).
Zbiór potencjalnych zmiennych objaśniających należących do zbioru zmiennych charakteryzujących czynniki
egzogeniczne obejmował5:
x1 - dynamika produktu krajowego brutto (ceny stałe, rok poprzedni=100),
x2 - wskaźnik relacji „nożyc” cen produktów rolnych sprzedawanych do towarów i usług zakupywanych,
x3 - stopa redyskonta weksli (stan na koniec roku),
x4 - stopa rejestrowanego bezrobocia ogółem (stan w końcu roku),
x5 - inflacja,
x6 - wskaźnik cen globalnej produkcji rolniczej (rok poprzedni=100),
x7 - relacja salda obrotów towarowych handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi do produktu krajowego
brutto,
x8 - relacja salda obrotów towarowych handlu zagranicznego do produktu krajowego brutto,
x9 - terms of trade,
x10 - dochody realne do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych ogółem na 1 mieszkańca (rok
poprzedni=100).
Wyniki badań
Analizując poziom nakładów inwestycyjnych zrealizowanych w rolnictwie w okresie od 1990 do 2011 roku można
zauważyć, że w ujęciu realnym poziom inwestycji w rolnictwie (łącznie z łowiectwem) uległ znacznemu ograniczeniu.
Poziom nakładów w rolnictwie w 2011 roku w cenach stałych stanowił zaledwie 27,6% nakładów inwestycyjnych z
roku 1990 (tabela 1). Nie zaobserwowano takiego zjawiska w gospodarce narodowej, gdzie poziom nakładów
inwestycyjnych w 2011 roku był 3,54 razy większy niż w 1990 roku. Realny spadek nakładów inwestycyjnych w
rolnictwie skutkuje dekapitalizacją majątku i starzeniem się potencjału wytwórczego, co powoduje wzrost
jednostkowych kosztów produkcji i zmniejszenie efektywności gospodarowania 6. Zmniejszenie się poziomu nakładów
inwestycyjnych w rolnictwie ma swoje odzwierciedlenie w systematycznie rosnącym poziomie stopnia zużycia
środków trwałych (tabela 1). Przyczyn spadku poziomu realizowanych inwestycji można upatrywać w wadach
strukturalnych rolnictwa w Polsce, gdzie przeważają gospodarstwa o niskim potencjale produkcyjnym, sporadycznych
kontaktach z rynkiem, niewielkiej sile ekonomicznej i niskich możliwościach akumulacji kapitału oraz braku zdolności
do inwestowania. W przeciwieństwie do tej grupy gospodarstw rolniczych istnieje stosunkowo nieduża liczba
5
zestaw zmiennych objaśniających nie obejmuje wszystkich czynników egzogenicznych decydujących o aktywności
inwestycyjnej w rolnictwie. Dobór zmiennych objaśniających do modelu wynikał z przesłanek merytorycznych oraz
dostępności danych.
6
J. Mikołajczyk, Inwestycje rolnicze w Polsce w latach 1990 – 2005. Roczniki Naukowe SERiA, t. IX, z. 1, WarszawaPoznań-Kraków 2007; D. Kusz, Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2007. Roczniki Naukowe
SERiA, t. XI, z. 2, Warszawa-Poznań-Olsztyn 2009
gospodarstw większych, produkujących na rynek, o znacznym potencjale produkcyjny i ekonomicznym rozumiejących
potrzebę i konieczność realizowania inwestycji w celu utrzymania konkurencyjnej pozycji na rynku 7.
Tabela 1. Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim (łącznie z łowiectwem) oraz w gospodarce narodowej w latach
1990 – 2007
Nakłady inwestycyjne w
rolnictwie [mln zł]
Nakłady inwestycyjne w
gospodarce narodowej [mln zł]
Lata
Ceny
bieżące
Ceny stałe z
2011 r.
Ceny bieżące
Ceny stałe z
2011 r.
1990
1 314,6
15 519,1
11 581,0
68 726,8
1991
695,2
4 982,8
16 883,7
71 568,1
1992
600,1
3 253,6
20 159,7
70 916,8
1993
720,1
2 973,5
24 715,9
70 173,0
1994
944,5
3 068,5
33 865,1
77 042,7
1995
1 356,4
3 450,8
47 144,7
87 625,5
1996
2 142,9
4 667,6
65 622,0
104 246,4
1997
2 358,3
4 631,9
90 437,7
126 357,4
1998
2 022,9
3 635,1
112 813,5
144 208,9
1999
2 122,5
3 541,4
125 954,4
152 036,7
2000
2 078,7
3 287,5
133 160,2
152 644,4
2001
2 090,4
3 151,6
121 362,9
137 471,3
2002
2 183,9
3 212,2
109 265,9
123 398,5
2003
2 026,8
2 925,6
110 859,8
123 836,3
2004
2 155,4
2 805,4
120 466,7
131 285,7
2005
2 398,0
2 922,4
131 054,9
141 550,8
2006
2 958,6
3 538,4
154 880,3
165 300,7
2007
3 554,9
4 007,1
191 713,5
198 652,5
2008
3 929,1
4 206,0
217 259,7
220 709,2
2009
3 710,3
3 882,5
218 580,9
218 554,5
2010
3 716,0
3 842,3
217 287,3
219 677,4
2011
4 283,9
4 283,9
243 346,2
243 346,2
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS
Udział rolnictwa w
nakładach
inwestycyjnych
gospodarki
narodowej
[%]
11,35
4,12
2,98
2,91
2,79
2,88
3,27
2,61
1,79
1,69
1,56
1,72
2,00
1,83
1,79
1,83
1,91
1,85
1,81
1,70
1,71
1,76
Stopień zużycia
środków trwałych
w rolnictwie
[%]
42,8
45,5
46,1
52,2
53,8
56,4
59,1
61,3
62,8
64,7
66,5
68,2
69,0
70,2
70,3
71,1
73,6
74,3
74,9
76,0
76,7
76,8
Z kolei analizując udział nakładów inwestycyjnych w rolnictwie w nakładach inwestycyjnych w gospodarce
narodowej w 1990 roku udział ten wynosił 11,35%, po czym znacznie się obniżył i w roku 2011 wynosił zaledwie
1,76%. Dane te potwierdzają malejące znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej. Podobnie też udział nakładów
inwestycyjnych w rolnictwie w stosunku do PKB ma niewielkie znaczenie (wykres 1).
W strukturze rzeczowej nakładów inwestycyjnych w latach 1993 – 2011 miały największy udział budynki i budowle
z wyjątkiem okresu 1996 – 1999 oraz 2009 – 2011, gdzie przeważały maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia
(tabela 2). W badanym okresie zmniejszył się udział środków transportu w nakładach inwestycyjnych rolnictwa.
W przyjętym okresie badawczym poziom zrealizowanych inwestycji zarówno w rolnictwie oraz w gospodarce
narodowej był w dużym stopniu zróżnicowany. Można w tym okresie wyróżnić sześć charakterystycznych faz
inwestycji w rolnictwie (wykres 2):
 I faza – lata 1991 – 1993,
 II faza – lata 1994 – 1996,
 III faza – lata 1997 – 2004,
 IV faza – lata 2005 – 2008,
 V faza – lata 2009 – 2010,
 VI faza – rok 2011.
Podobnie też w gospodarce narodowej możemy wyróżnić sześć faz inwestycji:
7
B. Karwat-Woźniak, Charakterystyka chłopskich gospodarstw rozwojowych. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998; A. Woś, W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Instytut
Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2004; A. Sadowski, W. Poczta, Ocena skutków
inwestycji wspieranych kredytem preferencyjnym dla gospodarstw rolnych. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań
2007; D. Kusz, S. Gędek, M. Ruda, Endogeniczne uwarunkowania działalności inwestycyjnej gospodarstw rolniczych
w Unii Europejskiej. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I
Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk
Ekonomicznych SGGW w Warszawie, Tom 100, z. 1, Warszawa 2013






I faza – lata 1992 – 1993,
II faza – lata 1994 – 2000,
III faza – lata 2001 – 2002,
IV faza – lata 2003 – 2008,
V faza – lata 2009 rok,
VI faza – od 2010 roku.
Tabela 2. Struktura rzeczowa nakładów inwestycyjnych w rolnictwie polskim [%]
Struktura nakładów inwestycyjnych
Maszyny, urządzenia techniczne i
Budynki i budowle
narzędzia
1993
40,3
24,7
1994
39,9
31,6
1995
30,3
27,7
1996
23,4
36,7
1997
21,8
39,5
1998
29,8
36,2
1999
33,1
34,7
2000
33,7
32,7
2001
37,1
33,3
2002
40,1
31,7
2003
40,5
30,0
2004
39,2
31,6
2005
34,9
35,2
2006
39,3
32,2
2007
39,4
32,5
2008
36,9
34,3
2009
35,5
36,5
2010
34,5
38,3
2011
36,7
36,9
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS
Lata
20%
18%
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2% 2,07%
0%
Środki transportu
23,2
23,3
16,9
23,7
19,7
14,1
11,7
12,4
10,4
11,4
12,1
13,0
15,3
15,3
15,9
16,7
15,3
14,6
13,7
1,00%
18,77% 18,92%
15,92%
17,03%
17,89%
17,55%
17,54%
16,26%
16,29%
16,10% 15,53%
0,80%
15,57%
14,61%
15,87%
15,34%
13,98%
13,51%
13,33%
0,60%
13,15% 13,03%
0,40%
0,20%
2,09%
0,00%
Udział nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w stosunku do PKB
Udział nakładów inwestycyjnych w rolnictwie w stosunku do PKB
Wykres 1. Udział nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej oraz w rolnictwie w stosunku do PKB
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS
60%
40%
20%
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
-20%
1991
0%
-40%
-60%
tempo nakładów inwestycyjnych w rolnictwie
-80%
tempo nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej
Wykres 2. Tempo nakładów inwestycyjnych w rolnictwie i gospodarce narodowej w Polsce w latach 1991 – 2011 (w
% do roku poprzedniego, ceny stałe)
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS
Pierwsza faza charakteryzowała się ujemna dynamiką inwestycji. Był to okres głównie zagospodarowywania
istniejących mocy wytwórczych w podmiotach gospodarczych czemu sprzyjała bariera kapitałowa, a także wysoki
koszt pozyskania kapitału. Ujemne tempo nakładów inwestycyjnych z pewnością wiązało się z głęboką recesją
transformacyjną. Utrzymywała się w tym okresie wysoka bariera popytu efektywnego oraz wysokie stopy procentowe
co rodziło negatywne oczekiwania do rozwoju koniunktury gospodarczej, a także powodowało wzrost ryzyka
związanego z inwestycjami. Przy czym faza ta rozpoczęła się o rok wcześniej w rolnictwie niż w gospodarce
narodowej. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku rolnictwa spadek tempa nakładów inwestycyjnych był
znacznie głębszy niż z przypadku gospodarki narodowej 8. W rolnictwie załamanie nakładów inwestycyjnych w tym
okresie było spotęgowane przez znaczne pogorszenie się sytuacji dochodowej gospodarstw rolniczych w połączeniu z
radykalnym ograniczeniem wsparcia publicznego w rolnictwie 9.
Druga faza to okres bardzo dynamicznego wzrostu inwestycji. Przy czym w rolnictwie, w porównaniu do
gospodarki narodowej, trwała ona bardzo krótko bo tylko trzy lata. Przyczyn zintensyfikowania działalności
inwestycyjnej rolników w tym okresie można upatrywać w udostępnieniu od 1994 roku relatywnie dużej liczby nowych
preferencyjnych kredytów dla sektora rolno-żywnościowego, dofinansowanych przez Agencję Restrukturyzacji i
Modernizacji Rolnictwa (tabela 3). Warto też zwrócić uwagę na związek aktywności inwestycyjnej rolników ze
zmianami w opłacalności produkcji rolniczej wyrażonej przy pomocy wskaźnika relacji cen („nożyce cen”) 10 W
pierwszej fazie inwestycyjnej w roku 1992 i 1994 wskaźnik ten był korzystny dla rolników (wykres 3) co mogło
wpłynąć na optymistyczne postrzeganie koniunktury przez rolników w przyszłości i w połączeniu z możliwością
skorzystania z inwestycyjnych kredytów preferencyjnych spowodowało wzmożoną aktywność inwestycyjną. Jednak
spadek opłacalności produkcji rolniczej od roku 1996 wyraźnie zahamował inwestycje w rolnictwie. Z kolei w
gospodarce narodowej druga faza inwestycji charakteryzująca się dodatnim tempem wzrostu nakładów inwestycyjnych
trwała zdecydowanie dłużej, bo aż do 2000 roku.
8
R. W. Włodarczyk, Przemiany w strukturze nakładów inwestycyjnych w Polsce w okresie transformacji. [w:] Zakres i
formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych. D. Kopycińska (red. nauk.),
Wydawnictwo Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006; D. Kusz, Nakłady inwestycyjne w
rolnictwie polskim … op.cit.;
9
W. Dzun, Nakłady inwestycyjne i bieżące w świetle dochodów rolników w latach 1990 – 2001. Wieś i Rolnictwo, nr 3,
Warszawa 2003
10
wskaźnik „nożyce cen” Wskaźnik relacji cen (,,nożyce cen’’) jest to stosunek wskaźnika cen produktów rolnych
sprzedawanych do wskaźnika cen towarów i usług zakupywanych, wartość wskaźnika powyżej 100 wskazuje na
korzystną koniunkturę w rolnictwie
120
110
100
90
80
70
60
50
40
dynamika PKB ceny stałe rok poprzedni=100
wskaźnik "nożyce cen"
Wykres 3. Wskaźnik relacji cen („nożyce cen”) produktów rolnych sprzedawanych do towarów i usług
zakupywanych na cele bieżące produkcji rolniczej i inwestycje oraz dynamika PKB w latach 1990 - 2011
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS
Trzecia faza inwestycyjna w rolnictwie, obejmująca lata 1997 do 2004, cechowała się ujemnym tempem inwestycji
(z wyjątkiem 2002 roku). Można zauważyć, że w całej trzeciej fazie inwestycyjnej w rolnictwie wskaźnik „nożyc cen”
(wykres 3) utrzymywał się na niekorzystnym poziomie (wyjątek stanowił tylko 2000 rok), co wskazuje na związek
aktywności inwestycyjnej rolników z odczuwanym i spodziewanym poziomem koniunktury. W gospodarce narodowej
trzecia faza inwestycji charakteryzująca się ujemnym tempem inwestycji trwała zdecydowanie krócej niż w rolnictwie,
bo tylko dwa lata. Ponadto można też zauważyć, że w czasie trwania trzeciej fazy inwestycyjnej dynamika PKB
zmniejszyła się (wykres 3).
Czwarta faza inwestycyjna jest związana z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Zarówno w gospodarce
narodowej jak w rolnictwie fakt integracji wpłyną na zintensyfikowanie działalności inwestycyjnej i utrzymywanie się
dodatniego tempa nakładów inwestycyjnych. Przy czym w gospodarce narodowej fakt przystąpienia do Unii
Europejskiej już pozytywnie zadziałał w 2003 roku, zaś w rolnictwie pozytywny efekt integracji ze strukturami
unijnymi pojawił się dwa lata później, bo w 2005 roku. W okresie tym także obserwuje się korzystną koniunkturę
gospodarczą (wysoka dynamika PKB) oraz korzystny poziom wskaźnika „nożyce cen” co też przyczyniło się do
zwiększenia poziomu realizowanych inwestycji.
Piąta faza inwestycyjna charakteryzująca się ujemnym tempem nakładów inwestycyjnych jest związana z
światowym kryzysem finansowym. Jednak zarówno w rolnictwie jak i w gospodarce narodowej ujemne tempo
nakładów inwestycyjnych utrzymywało się stosunkowo krótko, w rolnictwie dwa lata, w gospodarce narodowej rok. Po
tym okresie zarówno w gospodarce narodowej jak i w rolnictwie zanotowano dodatnie tempo nakładów inwestycyjnych
(wykres 2), co też mogło być związane z poprawą koniunktury gospodarczej, a w rolnictwie wzrostem cen produktów
rolniczych i poprawą wskaźnika „nożyce cen” (wykres 3).
Proces gospodarczy jakim jest działalność inwestycyjna ściśle związany jest z procesem finansowania. W ramach
działalności inwestycyjnej przedsiębiorstwo dokonuje wyboru źródeł finansowania, rozstrzyga o ich strukturze, a także
warunkach spłaty kapitału obcego oraz o wypłatach z zysku dla potencjalnych inwestorów. Warunki finansowania
inwestycji w rolnictwie między innymi kształtowane są przez politykę rolną. W działalności inwestycyjne w rolnictwie
ważnym elementem jest możliwość uzyskania przez rolników wsparcia finansowego ze środków publicznych. W tabeli
3 przedstawiono zrealizowane formy wsparcia mające bezpośredni wpływ na inwestycje w rolnictwie (działania w
ramach SAPARD, SPO - "Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów
Wiejskich", PROW 2004-2006, PROW 2007-2013) oraz rolnictwie i przetwórstwie rolno-spożywczym (kredyty
preferencyjne)11. Porównując wartość zrealizowanych płatności w stosunku do wartości zrealizowanych inwestycji w
rolnictwie można zauważyć, że w przypadku SAPARD-u w okresie realizacji płatności (lata 2000 – 2006), udział tej
formy pomocy w finansowaniu inwestycji był na poziomie 4%, z kolei przy pomocy wymienionych w tabeli 3 działań
w ramach SPO „Restrukturyzacja …” oraz PROW 2004 – 2006 sfinansowano w rolnictwie około 37% nakładów
inwestycyjnych. Także w latach 2007 – 2013 przy pomocy działań w ramach PROW 2007-2013 sfinansowano znaczną
część inwestycji w rolnictwie (na dokładne wyliczenie nie pozwala brak danych statystycznych dotyczących nakładów
inwestycyjnych w rolnictwie). Dane te wskazują na dużą rolę pomocy publicznej w procesie unowocześniania rolnictwa
11
SAPARD - Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development; w przypadku Działanie 1.2
„Ułatwianie startu młodym rolnikom” w ramach SPO - "Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz
Rozwój Obszarów Wiejskich" rolnik był zobowiązany wydać co najmniej 50% przyznanej kwoty pomocy na
inwestycje w gospodarstwie rolnym, zaś w ramach PROW 2007-2013 „Ułatwienie startu młodym rolnikom był
zobowiązany wydać na inwestycje co najmniej 70% przyznanej kwoty pomocy; kwoty udzielonych kredytów
preferencyjnych, ze względu na brak dokładnych danych dotyczą rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego.
w Polsce. Oprócz działań pozwalających rolnikom na sfinansowanie części kosztów związanych z inwestycjami ze
środków pomocowych na uwagę zasługuje też pomoc w postaci dopłat do oprocentowania kredytów. W tabeli 3 podano
wartości udzielonych kredytów preferencyjnych dla rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego. Wartość udzielonych
kredytów na sfinansowanie inwestycji jest, od początku funkcjonowania tej formy pomocy, znaczącym elementem
polityki rolnej wspierającej procesu restrukturyzacji i modernizacji branży rolno-spożywczej w Polsce.
Tabela 3. Poziom i formy wsparcia działalności inwestycyjne ze środków publicznych w Polsce do 2011 roku [mln zł]wartość nominalna
Forma wsparcia
SAPARD
Lata
Działanie 2.
„Inwestycje
w gospod.
rolnych”
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
SPO - "Restrukturyzacja i
Modernizacja Sektora
Żywnościowego oraz Rozwój
Obszarów Wiejskich"
Działanie 1.1
Działanie 1.2
Inwestycje w
Ułatwianie
gospodarstwa startu młodym
ch rolnych
rolnikom
PROW 20042006
Dostosowanie
gospod. roln.
do
stand. UE
PROW 2007-2013*
Moderniz.
gospod.
rolnych
Ułatwienie
startu
młodym
rolnikom
Kwota kredytów
preferencyjnych
636,5
2 418,5
707,6
2 437,5
7 059,7
1 594,9
465,4
894,2
2178
3 081,4
863,4
1 188,4
1 409,7
2 081,3
2 257,0
2 371,9
1 908,1
2 115,4
2 910,4
3 281,5
2 270,5
1 784,1
2 379,6
3 153,9
2 983,6
1 019,9*
* stan na 31.07.2013 rok
Źródło: obliczenia własne
Przy pomocy analizy regresji wielorakiej zidentyfikowano czynniki wpływające na wskaźnik dynamiki nakładów
inwestycyjnych w rolnictwie w Polsce (tabela 4). Poziom aktywności inwestycyjnej rolników został w analizowanym
okresie wytłumaczony przy pomocy trzech zmiennych objaśniających. Wraz ze wzrostem x1 - dynamiki PKB oraz x5 –
inflacji zwiększał się poziom zrealizowanych w rolnictwie inwestycji. Z kolei ujemny wpływ na wskaźnik dynamiki
nakładów inwestycyjnych zanotowano w przypadku zmiennej objaśniającej x3 – stopy redyskonta weksli. Uzyskany
model wskazuje na duże znaczenie stopy wzrostu gospodarczego w stymulowaniu zachowań proinwestycyjnych
rolników. Podobnie też na poziom inwestycji w rolnictwie oddziałuje inflacja. Zaobserwowano, że wskaźnik inflacji
jest dodatnio skorelowany z dynamiką nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Może to być związane z faktem, że
wzrost cen rekompensuje wzrost kapitałochłonności produkcji rolniczej. Z kolei wraz ze spadkiem poziomu stopy
redyskonta weksli maleje koszt pozyskania kapitału, co ma też pozytywny wpływ na poziom zrealizowanych
inwestycji. Dopasowanie wyznaczonego modelu do danych empirycznych wynosi 57,1%.
Tabela 4. Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie
Zmienna
Stała
x1
x3
x5
Źródło: obliczenia własne
Współczynnik regresji
-296,9040
3,8087
-71,992
0,0782849
Błąd standardowy
szacunku
96,8537
0,9084
28,5963
0,0183
Statystyka testu
t-Studenta
-3,0655
4,1927
-2,5175
4,2892
p
0,0067
0,0006
0,0215
0,0004
W tabeli 5 zamieszczone zostały wyniki testów charakteryzujących reszty równania modelu (1) dla zmiennej
zależnej Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Wyniki analizy reszt zawarte w tabeli 5, jak
również wartość statystki testu Durbina-Watsona zawarta w tabeli 5, wskazują na to, iż model opisujący wskaźnik
dynamiki nakładów inwestycyjnych w rolnictwie został sformułowany poprawnie. Statystyka testu Durbina-Watsona
bliska wartości 2 wskazuje, iż nie występuje autokorelacja reszt, co potwierdzone jest wynikiem testu LM badającego
autokorelację (tabela 5). Pewne powody do niepokoju może dawać jedynie fakt, że rozkład reszt odbiega od
normalnego. Jednakże bliższa analiza rozkładu reszt wykazała, iż jest to rozkład symetryczny i leptokurtyczny, co nie
powinno wpływać na jakość wnioskowania o istotności parametrów strukturalnych modelu.
Tabela 5. Charakterystyka równania regresji opisującego zmienną zależną: Y1 – wskaźnik dynamiki nakładów
inwestycyjnych w rolnictwie
Test
Statystyka testu
p
White'a na heteroskedastyczność wariancji
TR 2 = 8,35164
0,4991
ARCH dla rzędu opóźnienia 4
LM = 0,318814
0,5723
Test RESET
F(2, 16) = 0,174996
0,8410
LM na autokorelację
LMF = 0,0000
0,5017
JB na normalność rozkładu reszt
CUSUM na stabilność parametrów modelu
2
= 16,2969
t(17) = 0,0740126
Współczynnik determinacji
0,571
Statystyka testu Durbina Watsona
1,9928
0,0004
0,9419
Źródło: obliczenia własne
Podsumowanie
Od momentu wprowadzenia rynkowych zasad do polskiego systemu gospodarczego rolnictwo zmaga się z wieloma
trudnościami, wynikającymi głównie z wadliwej struktury agrarnej i społeczno – zawodowej oraz z zapóźnienia
technologicznego. Dodatkowo czynnikiem wymuszającym na polskich rolnikach modernizację gospodarstw rolniczych
są rosnące wymagania konsumentów co do jakości i bezpieczeństwa żywności, jak i też wymogi Unii Europejskiej w
zakresie ochrony środowiska naturalnego i warunków utrzymania zwierząt. Istotną rolę w procesie modernizacji
rolnictwa odgrywają inwestycje. Tylko inwestycje służące unowocześnianiu procesów produkcji z wykorzystaniem
postępu technicznego, technologicznego i biologicznego, pozwalające na obniżenie kosztów produkcji, a także
zastąpienie pracy żywej uprzedmiotowioną prowadzą do restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw rolniczych.
W latach 1990 – 2011 w rolnictwie w Polsce można wyróżnić sześć faz inwestycji różniących się tempem nakładów
inwestycyjnych. Spośród analizowanych czynników egzogenicznych zaobserwowano dodatnią korelację między
wzrostem gospodarczym, a tempem nakładów inwestycyjnych w rolnictwie. Rosnąca dynamika PKB pozwala rolnikom
optymistycznie postrzegać przyszłość i podjąć ryzyko związane z inwestycjami. Z kolei spadek stóp procentowych
skutkuje zmniejszeniem kosztu pozyskania kapitału obcego oraz pozwala na realizację inwestycji o mniejszej stopie
zwrotu. Aktywność inwestycyjna rolników jest też w znacznym stopniu stymulowania przez programy pomocowe
dające możliwość uzyskania wsparcia w działalności inwestycyjnej ze środków publicznych.
Literatura
Byerlee D., Halter A. N., A Macro-Economic Model for Agricultural Sector Analysis. American Journal of Agricultural
Economics, Vol. 56, nr 3, 1974
Dzun W., Nakłady inwestycyjne i bieżące w świetle dochodów rolników w latach 1990 – 2001. Wieś i Rolnictwo, nr 3,
Warszawa 2003
Henzel H., Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstw. Zeszyty Naukowe
Akademii Ekonomicznej w Katowicach „Studia Ekonomiczne” nr 40, Katowice 2006
Hunek T., Rozwój obszarów wiejskich. Encyklopedia Agrobiznesu pod red. A. Wosia. Fundacja Innowacja, Warszawa
1998
Karwat-Woźniak B., Charakterystyka chłopskich gospodarstw rozwojowych. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998
Kowalski A., Rembisz W., Modele zachowań gospodarstwa rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych.
Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 2003
Kusz D., Działalność inwestycyjna gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
Problemy rolnictwa światowego, Tom XVII, Wydawnictwo SGGW w Warszawie, Warszawa 2007
Kusz D., Egzogeniczne i endogeniczne uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa. Roczniki Ekonomii Rolnictwa
i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komitet
Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie, T. 99, z. 2,
Warszawa 2012
Kusz D., Gędek S., Ruda M., Endogeniczne uwarunkowania działalności inwestycyjnej gospodarstw rolniczych w Unii
Europejskiej. Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Akademia Nauk Wydział I Nauk
Humanistycznych i Społecznych, Komitet Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Nauk
Ekonomicznych SGGW w Warszawie, Tom 100, z. 1, Warszawa 2013
Kusz D., Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim w latach 1990 – 2007. Roczniki Naukowe SERiA, t. XI, z. 2,
Warszawa-Poznań-Olsztyn 2009
Kusz D., Procesy inwestycyjne w praktyce gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii
Europejskiej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2009,
Michaelides P. G., Roboli A., Economakis G., The Determinant of Investment Activity in Greece (1960-’99), Journal of
Transport and Shipping (Aegean Working Papers) nr 3, University of Aegean, 2005
Mikołajczyk J., Inwestycje rolnicze w Polsce w latach 1990 – 2005. Roczniki Naukowe SERiA, t. IX, z. 1, WarszawaPoznań-Kraków 2007
Musiał W., Otoliński E., Rozważania nad potrzebą przemian gospodarstw rolniczych w regionach rozdrobnionych
agrarnie. Roczni Nauk Rolniczych, Seria G – Ekonomika Rolnictwa, Polska Akademia Nauk Wydział Nauk
Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych Komitet Ekonomiki Rolnictwa, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW, Tom
96, Zeszyt 4, Warszawa 2009
Ostrowska E., Ryzyko projektów inwestycyjnych. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002,
Przygodzka R., Fiskalne instrumenty wspierania rozwoju rolnictwa – przyczyny stosowania, mechanizmy i skutki.
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006
Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
Różański J. (red.), Inwestycje rzeczowe i kapitałowe. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006
Sadowski A., Poczta W., Ocena skutków inwestycji wspieranych kredytem preferencyjnym dla gospodarstw rolnych.
Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań 2007
Thijssen G., Farmers' Investment Behavior: An Empirical Assessment of Two Specifications of Expectations. American
Journal of Agricultural Economics, Vol. 78, No. 1, 1996
Tomczak F., Gospodarka rodzinna w rolnictwie. uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. Instytut Rozwoju Wsi i
Rolnictwa, Warszawa 2006
Towarnicka H., Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu,
Wrocław 2004
Włodarczyk R. W., Przemiany w strukturze nakładów inwestycyjnych w Polsce w okresie transformacji. [w:] Zakres i
formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych. D. Kopycińska (red. nauk.),
Wydawnictwo Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006
Woś A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej, Warszawa 2004