Dowództwa frontów 1919-1920 - Centralne Archiwum Wojskowe

Tadeusz Wawrzyński
DOWÓDZTWA FRONTÓW 1919—1920
1. Zarys organizacyjny
Odradzające się po 123 latach zaborów Państwo Polskie musiało od początku
swego istnienia toczyć ciężkie walki w obronie granic z wieloma przeciwnikami, a
więc z Rosją Sowiecką, obu państwami ukraińskimi oraz z Czechami. W toku walk,
wraz z rozbudową Wojska Polskiego, kształtowała się struktura bojowa sił zbrojnych,
powstawały doraźnie tworzone grupy taktyczne i operacyjne. Utworzenie pierwszych
grup taktycznych w listopadzie 1918 roku — mjr. Juliana Stachiewicza, płk Michała
Karaszewicz-Tokarzewskiego,
mjr
Wacława
Scewoli-Wieczorkiewicza,
płk
Stanisława Skrzyneckiego — związane było z odsieczą Lwowa. Charakter grupy
operacyjnej miało utworzone 1 grudnia 1918 roku Naczelne Dowództwo Wojsk
Polskich na Galicję Wschodnią, nazywane też dowództwem „Wschód”. Na północnowschodnim teatrze wojennym działały grupy taktyczne: gen. Antoniego Listowskiego
(Podlaska, następnie Poleska), gen. Stefana Mokrzeckiego, gen. Józefa Lasockiego,
gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, płk Władysława Beliny-Prażmowskiego, płk.
Bolesława Freja i płk. Ferdynanda Zarzyckiego, zaś w obronie Śląska Cieszyńskiego
brała udział grupa płk. Franciszka Latinika.
Na wiosnę 1919 roku obok grup taktycznych i operacyjnych zaczęto tworzyć
wyższe związki operacyjne — dowództwa frontów. Jako pierwsze powstało
dowództwo Frontu Wołyńskiego powołane rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska
Polskiego (NDWP) Nr 6720/I z 30 marca 1919 roku Dowódcą frontu został gen.
Aleksander Kamicki1. Z dniem 2 czerwca 1919 roku na mocy rozkazu NDWP Nr
408/III z 29 maja utworzone zostało dowództwo Frontu Galicyjsko-Wołyńskiego z
gen. Wacławem Iwaszkiewiczem na czele2. W ramach tego frontu połączone zostały
siły Naczelnego Dowództwa WP na Galicję Wschodnią i Frontu Wołyńskiego. 15
maja 1919 roku zarządzone zostało utworzenie dowództwa Frontu LitewskoBiałoruskiego. Dowódcą frontu został gen. Stanisław Szeptycki3. Rozkazem NDWP
Nr 278/III z 22 maja 1919 roku utworzono dowództwa frontów: Mazowieckiego (gen.
Edmund Massenet), Wielkopolskiego (gen. Józef Dowbor-Muśnicki), Cieszyńskiego
(płk. Franciszek Latinik) i Śląskiego (gen. Dominik Odry)4. Dwa ostatnie fronty
tworzyły łącznie Front Południowo-Zachodni (gen. Józef Haller). Fronty: LitewskoBiałoruski, Mazowiecki, Wielkopolski i Południowo-Zachodni stanowiły wspólnie
front przeciwniemiecki, który powstał w związku z groźbą agresji niemieckiej na
Polskę5. Podział całego obszaru działań wojennych na fronty wytworzony został w
sposób dość przypadkowy i doprowadził do istnienia frontów o najrozmaitszej
długości, siłach i zadaniach. Organizacja dowództw frontów miała charakter doraźny,
uzależniony od różnych okoliczności. W celu ujednolicenia tej organizacji NDWP
wydało 7 czerwca 1919 roku rozkaz nr 613/1 dotyczący organizacji sztabów
wszystkich dowództw frontów według następującego schematu6:
Oddział7
Oddział
I — organizacja, Ordre de Bataille, raporty stanów;
II — służba informacyjna, wywiadowcza, prasa;
Oddział III — operacje
Oddział IIIa — służba łączności
Oddział IIIb — lotnictwo
1
CAW, Oddział III NDWP, I.301.9.26.
Spis władz wojskowych 1918—1921, Warszawa 1936 (maszynopis), s. 5a/10.
3
Tamże, s. 5a/20.
4
Tamże, s.5a/29, 31, 34 i 36.
5
Szerzej na ten temat: T. G r y g i e r, Polski front przeciwniemiecki w maju 1919 roku, „Przegląd
Zachodni”, I/1948, s. 142—147; P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji niemieckiej na Polskę w 1919 roku,
„Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 2, 1961, s. 70—95; T. W a w r z y ń s k i, Polskie przygotowania
obronne w związku z groźbą agresji niemieckiej w roku 1919 w świetle materiałów Centralnego Archiwum
Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972, s. 31—45.
6
CAW, Oddział I NDWP, I.301.7.4.
7
W dowództwach frontów, które powstały na bazie dowództw Armii gen. Hallera (PołudniowoZachodni, Śląski, Cieszyński, Mazowiecki, Pomorski) oddziały nosiły nazwę biur.
2
Oddział IV — kwatermistrzostwo, kierownictwo zaopatrzenia materialnego,
administracja obszaru wojennego i jego organizacja, broń i amunicja, sprawy
techniczne, sprawy sanitarne, weterynaryjne, duszpasterstwo, sprawy sądowo-prawne,
zdobycz wojenna i ewakuacja, tabory, samochody, poczta potowa, jeńcy, służba
bezpieczeństwa
Oddział IVa — kolejnictwo
Oddział
V — personalia, służba wewnętrzna sztabu, kancelaria ogólna,
wpływ i ekspedycja.
Rozkaz przewidywał poza tym tworzenie według potrzeb w poszczególnych
oddziałach sekcji, zalecał natomiast unikać tworzenia równoległych referatów.
Ze względu na różny skład i zakres działalności poszczególnych frontów
Naczelne Dowództwo WP nie wydało wspólnego dla tych dowództw etatu,
pozostawiając dowództwom frontów swobodę w tym względzie.
Wspomniany rozkaz ustalił także nazwy i odcinki istniejących frontów.
Rozkazem NDWP Nr 641/III z 9 czerwca 1919 roku utworzone zostało
dowództwo Frontu Poleskiego (gen. Antoni Listowski) poprzez przemianowanie
dowództwa Grupy Podlaskiej8.
W związku z przygotowaniami do podjęcia ofensywy na Wołyniu razem
NDWP Nr 2009/m z 23 lipca 1919 roku Front Galicyjsko-Wołyński został podzielony
na dwa samodzielne fronty: Galicyjski (gen. Wacław Iwaszkiewicz) i Wołyński (gen.
Antoni Listowski)9. Odjeżdżając na Front Wołyński gen. Listowski przekazał odcinek
poleski czasowo płk. Springwaldowi od dnia 2 sierpnia 1919 roku do chwili przybycia
płk. Władysława Sikorskiego10. Płk Sikorski objął 9 sierpnia z rozkazu Naczelnego
Wodza dowództwo Grupy Podlaskiej a zarazem dowództwo 9 dywizji piechoty11.
Rozkazem NDWP Nr 4667/III z 19 października 1919 roku utworzono
dowództwo Frontu Pomorskiego (gen. Józefa Hallera). Jednocześnie zostało
8
Rozkaz Dowództwa Frontu Poleskiego z 12.06.1919 roku. CAW, Dowództwo Grupy Poleskiej,
I.312.30.1.
9
Spis władz wojskowych..., s. 5a/30.
Rozkaz dowództwa Frontu Poleskiego nr 172/W w 2.08.1919 roku. CAW, Dowództwo Grupy
Poleskiej, I.312.30.1.
11
Rozkaz dowództwa 9 dywizji piechoty nr 179/W z 9.08.1919 roku. Tamże.
10
zlikwidowane dowództwo Frontu Mazowieckiego12.
W związku z przesunięciem w końcu grudnia 1919 roku linii bojowej Frontu
Galicyjskiego poza granicę Galicji, front ten przemianowano na Front Podolski13.
Rozkazem NDWP Nr 1940/I z 7 marca 1920 roku zarządzono z dniem 1
kwietnia tego roku zlikwidowanie frontów oraz podział na armie, którym powierzono
odpowiednie odcinki frontu i zadania operacyjne. Reorganizację tę motywowano tym,
że podział na fronty wytworzył się historycznie, w dużej mierze przypadkowo. Innym
argumentem był fakt obarczenia dowódców frontów dużym balastem administracyjnogospodarczym, tym większym im dalej wojska posuwały się na wschód. Poza tym
podział na fronty nie zabezpieczał dostatecznie współdziałania wojsk na całym
froncie, utrudniał jednolitość pracy, odsuwając Naczelne Dowództwo WP od
bezpośredniego wpływu na działanie wojsk14.
Na mocy wspomnianego rozkazu dokonano podziału całego wojska
walczącego na armie, podporządkowane bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu WP;
z oddziałów Frontu Podolskiego utworzono 6 Armię, z oddziałów Frontu
Wołyńskiego — 2 Armię i z oddziałów Frontu Litewsko-Białoruskiego armie 1, 4 i
715.
Wprowadzone zmiany okazały się niezbyt praktyczne, gdyż już w maju 1920
roku, a więc po krótkiej przerwie, nastąpiła restytucja dowództw frontów. Początkowo
armie podlegały dowództwom frontów tylko pod względem prowadzenia działań
bojowych, a od lipca 1920 roku również i pod innymi względami. Należy dodać, że w
pewnych przypadkach dowództwo frontu łączyło się z dowództwem armii.
Najwcześniej, bo już 17 maja 1920 roku rozkazem NDWP nr 2911/III S.S.
zostało nakazane utworzenie dowództwa Frontu gen. Szeptyckiego. W myśl tego
rozkazu gen. Stanisław Szeptycki objął dowództwo 4 Armii, której jednocześnie
została podporządkowana 1 Armia, tworząc z nią wspomniany front. Dowództwu
frontu podporządkowana została również 7 Armia16. Rozkazem Naczelnego
12
Spis władz wojskowych..., s. 5a/3 i 4.
Rozkaz NDWP Nr 7305/III z 2.01.1920 roku. CAW, Oddział I NDWP, I.301.7.37.
14
Spis władz wojskowych..., s. 5a/3 i 4.
15
Rozkaz NDWP Nr 1980/I z 9.03.1920 roku. CAW, Dowództwo Frontu Litewsko-Białoruskiego,
I.310.3.18.
16
Spis władz wojskowych..., s. 5a/37.
13
Dowództwa WP nr 7990/I z 5 lipca 1920 roku dotychczasowe dowództwo Frontu gen.
Szeptyckiego zostało odłączone od dowództwa 4 Armii i uwożono dowództwo Frontu
Północno-Wschodniego17. W skład frontu wchodziła 1 i 4 armia. Dowódcą frontu był
gen. Stanisław Szeptycki, a od 1 sierpnia 1920 roku gen. Józef Haller. Na mocy
rozkazu Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku Nr 8358/III ustalającego nowy
podział sił do bitwy warszawskiej dowództwo Frontu Północno-Wschodniego zostało
przeorganizowane na dowództwo Frontu Północnego. Dowódcą frontu pozostał w
dalszym ciągu gen. Józef Haller18.
Zaniechanie zamiaru działań zaczepnych na Ukrainie oraz zamierzone
uszczuplenie istniejących tam sił na rzecz zagrożonej północnej części frontu
spowodowało przegrupowanie w systemie dowodzenia. Rozkazem Naczelnego
Dowództwa WP Nr 5500/III z 28 maja 1920 roku gen. Antoniemu Listowskiemu,
dotychczasowemu dowódcy 2 Armii powierzano dowództwo frontu na Ukrainie.
Podlegały mu 3 i 6 armia. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP Nr 7140/III z 25
czerwca 1920 roku dowódcą Frontu na Ukrainie został gen. Edward Rydz-Śmigły,
dotychczasowy dowódca 3 Armii. Dowództwo frontu łączyło się z dowództwem 3
Armii. Dowództwu Frontu gen Rydza-Śmigłego podporządkowano na nowo
sformowaną 2 Armię19. Na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa WP Nr 8112/I z 9
lipca 1920 roku dowództwo Frontu gen. Rydza-Śmigłego zostało przekształcone w
dowództwo Frontu Południowo-Wschodniego. Podlegały mu 2, 3 i 6 armia20. Po
ustaleniu na mocy rozkazu Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku Nr 8531/III
nowego podziału na fonty, dowództwo Frontu Południowo-Wschodniego po
wyodrębnieniu dowództwa 6 Armii jako dowództwa Frontu Południowego, zostało
przemianowane na dowództwo Frontu Środkowego. W jego skład wchodziła 3 i 4
Armia. Dowódcą frontu mianowano gen. Rydza-Śmigłego21.
Również rozkazem Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku utworzone
zostało dowództwo Frontu Południowego, będące również dowództwem 6 Armii.
17
CAW, Oddział I NDWP, I.301.7.86; Rozkaz dowództwa Frontu gen. Szeptyckiego Nr 4709/1 z
6.07.1920 roku.
18
Spis władz wojskowych..., s. 5a/41.
19
Tamże, s. 40; CAW, Oddział I NDWP, I.301.7.75.
20
Spis władz wojskowych..., s. 5a/41.
21
Tamże.
Dowódcą frontu mianowano dotychczasowego dowódcę 6 Armii gen. Wacława
Iwaszkiewicza. Oprócz 6 Armii w skład frontu wchodziła ukraińska armia gen.
Michała Omelinowicza-Pawlenki22. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP Nr 16 —
43/I z 18 sierpnia 1920 roku dowództwo Frontu Południowego zostało oddzielone od
dowództwa 6 Armii. 20 sierpnia dowódcą frontu mianowano gen. Roberta LamesansSaliusa23.
W związku ze zmianą sytuacji na froncie, 23 sierpnia 1920 roku rozkazem
NDWP Nr 9087/III zostały rozwiązane dowództwa frontów: Środkowego24 i
Północnego, z tym że to ostatnie dowództwo „miało na razie pozostać w całości jako
dowództwo frontu do dyspozycji Naczelnego Dowództwa WP”25, zaś rozkazem
NDWP Nr 2112/I z 4 września 1920 roku dowództwo Frontu Południowego
przemianowano na dowództwo 6 Armii, natomiast dowództwo 6 Armii na dowództwo
Grupy Operacyjnej gen. Jędrzejowskiego26.
2. Charakterystyka akt
Akta dowództw frontów przetrwały w nienajgorszym stanie kataklizm II
wojny światowej. Nie znaczy to, że są one kompletne. Pokaźne ubytki nastąpiły już
bowiem w trakcie działań wojennych 1919—1920 roku, kiedy to w czasie odwrotu
mszczono akta. Na inne przyczyny powstałych luk w aktach z okresu wojny polskosowieckiej zwraca uwagę przedwojenny dyrektor Archiwum Wojskowego, mjr
Bolesław Waligóra. Oceniając wysoko duży wysiłek pierwszych archiwistów
wojskowych,
stwierdzał
on
„że
archiwiści
z
najrozmaitszych
przyczyn,
niejednokrotnie niezależnych od nich, nie zdołali sobie zapewnić należytej kontroli
wydanych rozkazów, nie posiadali przygotowanych magazynów archiwalnych, a
przede wszystkim dostatecznego i fachowo przygotowanego personelu, wysiłek ich
22
Tamże, s. 5a/46.
Tamże, s. 5a/47.
24
Tamże, s. 5a/46.
25
Tamże, s. 5a/42.
26
CAW, Oddział I NDWP, I.301.7.105.
23
nie dał należytych rezultatów i archiwiści nie byli w stanie wykonać powierzonych
zadań”. Ponadto — zdaniem mjr. Waligóry — „wynieśliśmy w spuściźnie też
przyzwyczajenie do złego obchodzenia się z aktami i u nas było można obserwować
nie tylko brak poszanowania akt, lecz również przywłaszczanie sobie akt
urzędowych”27.
Ilość akt w poszczególnych zespołach archiwalnych dowództw frontów
przedstawia się następująco:
Front Galicyjski
— 103j.a.
— 3,0 mb
Front Galicyjsko-Wołyński
— 34 j.a.
— 0,9 mb
Front Litewsko-Białoruski
— 481 j.a.
— 13,3 mb
Front Mazowiecki
—
4 j.a.
— 0,3 mb
Front Podolski
— 50 j.a.
— 1,5 mb
Front Poleski
—
7 j.a.
— 0,3 mb
Front Południowo-Wschodni
— 37 j.a.
— 1,0 mb
Front Południowo-Zachodni
— 71 j.a.
— 1,5 mb
Front Południowy
— 41 j.a.
— 0,6 mb
Front Pomorski
— 121 j.a.
— 3,4 mb
Front Północno-Wschodni
— 28 j.a.
— 0,9 mb
Front Północny
— 49 j.a.
— 0,9 mb
Front gen. Rydza-Śmigłego
—
6 j.a.
— 0,2 mb
Front Śląski
— 47 j.a.
— 1,3 mb
Front Środkowy
—
9 j.a.
— 0,1 mb
Front na Ukrainie
—
8 j.a.
— 0,4 mb
Front Wielkopolski
—
2 j.a.
— 0,9 mb
Front Wołyński
— 131 j.a.
Ogółem
— 1159 j.a. — 33,8 mb
—
3,3 mb
Nie zachowały się w ogóle akta dowództw frontów: Cieszyńskiego i gen.
Szeptyckiego (zachowana jedna jednostka archiwalna została włączona do zespołu akt
27
Archiwum Wojskowe, Warszawa 1937.
dowództwa Frontu Północno-Wschodniego), z akt dowództwa Frontu Śląskiego
zachowały się tylko akta Oddziału n, brak jest zupełnie akt Oddziału III dowództwa
Frontu Litewsko-Białoruskiego, w dowództwie Frontu Mazowieckiego ocalały jedynie
akta Oddziału n i Oddziału IV oraz Departamentu Sanitarnego.
Największą wartość dla badaczy mają akta oddziałów I, II i III. W aktach
oddziałów I występują m.in. rozkazy dzienne, wewnętrzne, poufne i organizacyjne, O.
de B. frontów, grup operacyjnych, dywizji, materiały dotyczące organizacji i
dyslokacji, raporty stanu liczebnego, zapotrzebowania na uzupełnienia, wykazy
liczebne ochotników, imienne wykazy strat, instrukcje demobilizacyjne, programy
wyszkolenia, wykazy szkół i kursów, raporty z inspekcji, sprawozdania z działalności
duszpasterstwa, obsady personalne.
Bardzo ciekawą problematykę zawierają akta oddziałów II. Są tu komunikaty,
raporty i meldunki informacyjne, raporty sytuacyjne i polityczne posterunków
defensywy, sprawozdania miesięczne z działalności wywiadowczej, raporty prasowe,
meldunki i raporty wywiadowcze, komunikaty informacyjne Naczelnego Dowództwa
WP, raporty wojskowo-informacyjne, sprawozdania polityczne, relacje z lotów
wywiadowczych. Ponadto na uwagę zasługują instrukcje dla organów służby
defensywnej, przepisy dotyczące prowadzenia służby wywiadowczej w wojsku,
materiały informujące o nastrojach ludności żydowskiej, o ruchach wojsk sowieckich
oraz wojsk Denikina i Wrangla, ewidencja sowieckich dywizji, brygad, pułków i
pociągów pancernych, odezwy sowieckie do żołnierzy i ludności, sprawozdania z
działalności Uniwersytetów Żołnierskich, wykazy osób poszukiwanych, listy gończe,
wykazy agitatorów bolszewickich, materiały o charakterze inwigilacyjnym, wykazy
aresztowanych, akta śledcze spraw podejrzanych o działalność komunistyczną i
szpiegostwo. Interesujące są także materiały dotyczące jeńców: raporty komisji do
badania stosunków w obozach jenieckich, spisy jeńców i internowanych, protokoły
przesłuchań jeńców, przepisy w sprawie zwalniania z obozów internowanych.
Akta oddziałów III zachowały się w niniejszej ilości. Na uwagę zasługują
rozkazy operacyjne, komunikaty operacyjne, meldunki i raporty sytuacyjne oraz
rozmowy juzowe.
W aktach oddziałów IV znajdują się materiały dotyczące jeńców, a więc
raporty sytuacyjne z obozów jenieckich, sprawy organizacji ruchu i zatrudnienia
jeńców, wykazy liczebne jeńców ukraińskich i bolszewickich. Interesujące są też
materiały dotyczące zabytków kultury w strefie wojennej, a ponadto instrukcje
związane z działalnością organów zdobyczy wojennej, akta w sprawach zaopatrzenia
w żywność, broń i amunicję, zarządzenia w sprawie przezbrojenia oddziałów, raporty
o sytuacji materialnej podległych oddziałów, sprawozdania sanitarne, materiały
dotyczące organizacji etapów, sztaby gazowej, taborów i Ochotniczej Legii Kobiet,
wykazy poczt polowych, raporty stanu ludzi i koni, sprawozdania ze stanu dróg i
mostów, prośby ludności cywilnej o odszkodowania za szkody wyrządzone przez
wojsko, zarządzenia, rozkazy i korespondencja w sprawach duszpasterstwa.
Wśród akt oddziałów V na uwagę badacza zasługują imienne wykazy
dowódców grup operacyjnych, dywizji, brygad i pułków, imienne wykazy oficerów i
żołnierzy pochodzących z Górnego Śląska, imienne wykazy oficerów, podoficerów i
szeregowców
przedstawionych
do
odznaczeń,
wykazy
liczebne
roczników
poborowych, sprawy demobilizacji młodzieży szkolnej, zarządzenia i korespondencja
w sprawach personalnych (wnioski nominacyjne, mianowania, awanse, przydziały,
przeniesienia, zwolnienia, odznaczenia, urlopy, sprawy karne), protokoły zebrań
oficerskich.
Inne komórki organizacyjne dowództw frontów są skromnie reprezentowane.
Można tu wymienić materiały szefostwa łączności (etaty, wykazy urzędów
telefonicznych, meldunki sytuacyjne podległych oddziałów, raporty o stanie sprzętu
telefonicznego i telegraficznego) inspektoratów artylerii (plany organizacji i
reorganizacji artylerii, raporty o stanie sprzęta, O. de B. artylerii, raporty o stanie broni
i amunicji, normy uzbrojenia, raporty o przezbrojeniu, raporty zdobyczy materiałów
uzbrojenia),
szefostw
inżynierii
i
saperów
(przepisy
dotyczące
budowli
fortyfikacyjnych, szkice stanu robót fortyfikacyjnych i umocnień, plany dróg
strategicznych, wykazy stanu dróg, mostów i grobli), szefostw kolejnictwa polowego
(zarządzenia w sprawie ewakuacji, stany mostów kolejowych, organizacja kolejnictwa
polowego, raporty transportowe), szefostw sanitarnych (etaty zakładów sanitarnych,
raporty liczebne i wykazy imienne chorych, rannych i zmarłych, rozkazy, zarządzenia
i korespondencja w sprawach stanu sanitarnego oddziałów).