Problematyka zabezpieczenia społecznego a migracja zarobkowa
Transkrypt
Problematyka zabezpieczenia społecznego a migracja zarobkowa
Zachodniopomorskie Stowarzyszenie Rozwoju Gospodarczego -SCP PUBLIKACJE Enterprise Europe Network PROBLEMATYKA ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO A MIGRACJA ZAROBKOWA NA OBSZARZE UNII EUROPEJSKIEJ – ustalenie właściwego ustawodawstwa. Stan na dzień 18. 06. 2008 Opracował: Łukasz Żak Enterprise Europe Network 1 PROBLEMATYKA ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO A MIGRACJA ZAROBKOWA NA OBSZARZE UNII EUROPEJSKIEJ – ustalenie właściwego ustawodawstwa. 1. Podstawy prawne 2. Zakres podmiotowy i przedmiotowy Rozporządzenia Rady 1408/71. 3. Określenie właściwego ustawodawstwa – zasady ogólne 4. Określenie właściwego ustawodawstwa – zasady szczególne 1. Podstawy prawne Z możliwością swobodnego podejmowania pracy i działalności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej nieodzownie wiąże się problematyka zabezpieczenia społecznego, a dokładniej koordynacja przepisów w tym zakresie. Od momentu, gdy Polska stała się częścią UE obwiązują nas przepisy dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Podstawowymi aktami prawnymi są tu następujące regulacje: - rozporządzenie rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie - rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie - rozporządzenie Rady (WE) nr 859/2003 z 14 maja 2003 r. rozszerzające przepisy rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia (EWG) nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo 2 Przedmiotowe regulacje służą ujednoliceniu problematyki zabezpieczeń społecznych osób migrujących wewnątrz Wspólnoty państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii. Zakres podmiotowy Zakres podmiotów objętych regulacjami w zakresie stosowania systemów zabezpieczeń społecznych obejmuje pracowników najemnych, osoby prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek oraz studentów, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku Państw Członkowskich i są obywatelami jednego z Państw Członkowskich, czy też są bezpaństwowcami lub uchodźcami zamieszkałymi na terytorium jednego z Państw Członkowskich, w tym również członkowie ich rodzin oraz osoby pozostałe przy życiu tj. takie, którym ustawodawstwo danego kraju przyznaje prawo do określonych świadczeń. Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 rozszerzyło stosowanie przepisów w zakresie systemów zabezpieczenia społecznego na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo, jak również do członków ich rodzin i osób pozostałych przy życiu po ich śmierci. Warunkiem korzystania z przedmiotowych regulacji prawa wspólnotowego jest legalne zamieszkiwanie na terytorium jednego z Państw Członkowskich a ich sytuacja w zakresie zabezpieczenia społecznego dotyczy więcej niż jednego Państwa Członkowskiego. Zakres przedmiotowy. Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 ma zastosowanie do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do następujących działów zabezpieczenia społecznego: - emerytur - świadczeń rodzinnych - świadczeń chorobowych i macierzyńskich - świadczeń z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej - świadczenia z tytułu śmierci - świadczenia z tytułu inwalidztwa, łącznie ze świadczeniami służącymi 3 zachowaniu albo zwiększeniu zdolności do zarobkowania - świadczenia dla bezrobotnych - świadczenia dla osób pozostałych przy życiu Przedmiotowe rozporządzenie w szczegółowy sposób określa zasady nabywania praw do uzyskiwania poszczególnych świadczeń. Określenie właściwego ustawodawstwa – zasady ogólne. Podstawową zasadą wynikająca z prawa wspólnotowego w odniesieniu do stosowania systemów zabezpieczenia społecznego jest zasada jedności stosowania ustawodawstwa obowiązującego w tym zakresie jak wskazano w preambule do rozporządzenie nr 1408/71 pracownicy najemni i osoby prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek przemieszczający się we Wspólnocie powinny być objęte systemem zabezpieczenia społecznego tylko jednego Państwa Członkowskiego, niemniej prawo wspólnotowe przewiduje od tej zasady pewne wyjątki. Zastosowanie ustawodawstwa w zakresie zabezpieczeń społecznych danego Państwa Członkowskiego skupia się głównie miejscu wykonywania pracy (lex loci labori). Rozporządzenie 1408/71 dopuszcza w niektórych sytuacjach stosowanie innych kryteriów a niżeli miejsce wykonywania pracy przy określaniu ustawodawstwa właściwego, co do zabezpieczenia społecznego. Pracownik najemny Zgodnie z art. 13 rozporządzenia 1408/71 pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego Państwa Członkowskiego podlega ustawodawstwu tego Państwa nawet, jeżeli zamieszkuje na ternie innego Państwa Członkowskiego bądź też przedsiębiorstwo, które go zatrudnia ma swoją siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności gospodarczej na terenie innego Państwa. Pojęcia pracownika należy odnosić w tym przypadku do definicji przyjętej przez ustawodawstwo danego kraju członkowskiego. Taka zasada obowiązuje również w innych aktach prawa wspólnotowego a także jest podtrzymywana przez orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. 4 Przykład : Obywatel polski mieszka w Polsce i wykonuje pracę na ternie Danii rzecz duńskiego pracodawcy. W tej sytuacji będzie on podlegał duńskim przepisom w zakresie zabezpieczenia społecznego. Osoba prowadząca działalność gospodarczą Osoba prowadząca działalność gospodarczą na własny rachunek na terytorium jednego Państwa Członkowskiego podlega ustawodawstwu tego Państwa nawet jeżeli zamieszkuje ona na terytorium innego Państwa. Podobnie jak w przypadku pojęcia pracownika definicję działalności gospodarczej odnosić należy do ustawodawstwa danego kraju Wspólnoty. Przykład : Obywatel francuski mieszkający na ternie Francji zarejestrował działalność gospodarczą na terenie Polski. Będzie ją prowadził w formie samozatrudnienia. W związku z tym będzie on zobowiązany do opłacania składek na ubezpieczenie społeczne wedle polskich przepisów obowiązujących w tym zakresie. Określenie właściwego ustawodawstwa – zasady szczególne. Zasada ogólna, jaka wynika z przepisów dotyczących określenia właściwego ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń społecznych związana jest ściśle z miejscem wykonywania pracy czy też siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności gospodarczej. Regulacje rozporządzenia 1408/71 przewidują jednak szereg wyjątków od tej zasady. Pracownik oddelegowany do pracy. Zgodnie z art. 14 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 1408/71 pracownik najemny, który jest zatrudniony na terytorium Państwa Członkowskiego przez firmę, w której jest zwykle zatrudniony jest przez nią skierowany (oddelegowany) do wykonania określonej pracy na terytorium innego Państwa Członkowskiego będzie nadal podlegał ustawodawstwu (w zakresie ubezpieczenia społecznego) pierwszego 5 Państwa, pod warunkiem, że okres skierowania (oddelegowania) nie przekroczy 12 miesięcy i nie zostanie on wysłany w miejsce innej osoby, której okres oddelegowania już upłynął. Przykład: Polski przedsiębiorca budowlany oddelegowuje swoich pracowników do wykonania określonych prac budowlanych na ternie Danii. Kontrakt zawarty z duńskim przedsiębiorcą obejmuje okres 6 miesięcy. W tym przypadku polski przedsiębiorca nie będzie zmuszony opłacać składek na ubezpieczenie według duńskich przepisów. W okresie oddelegowania polscy pracownicy będą mogli korzystać z polskiego ubezpieczenia. Jeżeli okres pracy wykonywanej w ramach oddelegowania przekracza 12 miesięcy może on zostać przedłużony o kolejne 12 miesięcy pod warunkiem iż okoliczności powodujące konieczność takiego przedłużenia nie były możliwe do przewidzenia. Zgodę na przedłużenie tego okresu i tym samym stosowanie ustawodawstwa Państwa Członkowskiego oddelegowującego pracownika musi wyrazić władza właściwa Państwa Członkowskiego lub organ przez nią wyznaczony, na terytorium którego taki pracownik został skierowany. Pracownik zatrudniony na terytorium dwóch lub więcej Państw Członkowskich Charakterystyka wykonywania określonego rodzaju pracy, niejednokrotnie uniemożliwia jednoznaczne wskazanie kraju, w którym dana praca jest wykonywana i tym samym trudne staje się określenie, jakiemu ustawodawstwu w zakresie zabezpieczeń społecznych dany pracownik podlega. Przepisy rozporządzenia 1408/71 umożliwiają rozwiązanie takiego problemu. Szczególną grupą pracowników są osoby stanowiące personel drogowy i żeglujący, wykonujące na własny lub cudzy rachunek międzynarodowe przewozy osób i rzeczy, dotyczy to przede wszystkim transportu lądowego (drogowy, kolejowy), powietrznego (należy tu jednak zaznaczyć, iż nie dotyczy to personelu naziemnego) oraz transportu drogą wodną śródlądową (w przypadku marynarzy mają zastosowanie inne regulacje szczególne). Zgodnie z art. 14 ust. 2 lit. a) osoby takie podlegają 6 ustawodawstwu Państwa Członkowskiego, w którym przedsiębiorstwo zatrudniające pracownika ma swoją siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności. Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku osób wykonujące w/w działalność na własny rachunek. Przedsiębiorstwa transportowe często tworzą sieć firm ze sobą powiązanych pracownik zatrudniony w oddziale lub w stałym przedstawicielstwie, tego przedsiębiorstwa w Państwie Członkowskim innym niż to, w którym dane przedsiębiorstwo ma swoja zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności, wówczas Członkowskiego na pracownicy terytorium, podlegają którego znajduje ustawodawstwu się oddział Państwa lub stałe przedstawicielstwo. W sytuacji, gdy pracownik jest zatrudniony w przeważającej mierze na terytorium Państwa Członkowskiego, w którym zamieszkuje, podlega on ustawodawstwu tego Państwa nawet, jeżeli zatrudniająca go firma nie posiada na tym terytorium zarejestrowanej siedziby, oddziału, stałego przedstawicielstwa bądź też miejsca prowadzenia działalności gospodarczej, Przykład: Słowacka firma transportowa zatrudnia pracowników wykonujących na jej rzecz przewozy towarów do różnych krajów Unii Europejskiej. Transport odbywa się m.in. przez terytorium Francji, Hiszpanii, i Niemiec. Pracownik, mimo iż wykonuje pracę na terytorium każdego z w/w krajów będzie podlegał słowackiemu systemowi zabezpieczeń społecznych. W sytuacji, gdy słowackie przedsiębiorstwo transportowe posiadałoby swój oddział we Francji a pracownik słowacki wykonujący daną pracę byłby przez ten oddział zatrudniony wówczas podlegałby on francuskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczenia społecznego. Przykład: Obywatel Polski został zatrudniony przez przedsiębiorstwo transportowe mające swoją siedzibę w Niemczech do wykonywania określonego rodzaju pracy (przewozu osób). Większość pracy polski pracownik wykonuje na terytorium Polski, miejscu swojego zamieszkania, dlatego też będzie on podlegał polskiemu systemowi ubezpieczeń społecznych. 7 W odniesieniu do pozostałych pracowników zatrudnionych na terytorium dwóch lub więcej Państw Członkowskich stosuję się następujące zasady ustalania właściwego ustawodawstwa w zakresie zabezpieczeń społecznych - jeżeli pracownik jest zatrudniony w kilku Państwach Członkowskich u różnych pracodawców, bądź też wykonuje pracę u tego samego pracodawcy w kilku jego zakładach położonych na terytorium kilku Państw Członkowskich, to jeżeli jednym z Państw, w którym pracownik wykonuje pracę jest kraj w którym pracownik zamieszkuje wówczas podlega on ustawodawstwu państwa w którym zamieszkuje, Przykład: Osoba zamieszkuje na ternie Francji i tam też pracuje. Dodatkowo jest również zatrudniona na ternie Belgii. W tej sytuacji osoba ta będzie podlegała francuskiemu systemowi zabezpieczeń społecznych, jako, że we Francji ma ona swoje miejsce zamieszkania. - natomiast gdy pracownik jest zatrudniony w kilku państwach członkowskich ale nie zamieszkuje ani w państwie w którym dana firma ma siedzibę ani też w państwie lub państwach w których pracownik wykonuje swoją pracę, wówczas taki pracownik podlega systemowi zabezpieczeń społecznych państwa na ternie którego mieści się siedziba pracodawcy zatrudniającego danego pracownika. Przykład: Obywatel hiszpański mieszka w Barcelonie, natomiast jest zatrudniony przez przedsiębiorstwo mające swoją siedzibę w Marsylii, które posiada swoje oddziały w Londynie oraz Rzymie. Miejscem wykonywania pracy przez pracownika jest zarówno odział w Londynie oraz Rzymie. W tym przypadku pracownik będzie podlegał systemowi ubezpieczeń społecznych w miejscu siedziby swojego pracodawcy, czyli we Francji. 8 Prowadzenie działalności gospodarczej w kilku Państwach Członkowskich jednocześnie. W przypadku, gdy osoba prowadzi działalność gospodarczą na własny rachunek na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich, podlega wówczas ustawodawstwu państwa członkowskiego na terytorium, którego zamieszkuje o ile wykonuje tam jakąkolwiek część swojej działalności. Natomiast, gdy osoba nie prowadzi działalności gospodarczej na terytorium państwa, w którym zamieszkuje wówczas podlega ona ustawodawstwu w zakresie zabezpieczeń społecznych w państwie na terytorium, którego prowadzi swoją podstawową działalność. Kryteria określające podstawową działalność zawarte są w art. 12a ust. 5d rozporządzenia 574/72. Zgodnie z tymi regulacjami podstawowa działalność to: - miejsce, gdzie znajduje się stała siedziba lub stała działalność zainteresowanego, - w razie braku takiego miejsca - zwyczajowy charakter lub czas trwania wykonywanej działalności, liczba wykonywanych zleceń (usług) oraz wielkość dochodów z prowadzonej działalności Przykład: Osoba zamieszkuje na ternie Polski i prowadzi tu działalność gospodarczą, jednocześnie taką działalność zarejestrowała na ternie Niemiec oraz Szwecji. W tym przypadku osoba ta będzie podlegała polskiemu systemowi zabezpieczeń społecznych z uwagi na fakt iż mieszka w Polsce i wykonuje tu część swojej działalności gospodarczej. Przykład: Obywatel Słowacji zarejestrował działalność gospodarczą na ternie Polski, swoja firmę założył również na ternie Niemiec. Zamieszkuje natomiast na terytorium Czech. W tym przypadku będzie on podlegał ustawodawstwu w zakresie zabezpieczeń społecznych w państwie w którym prowadzi swoją podstawową działalność - np. w państwie w którym wykonuje największą liczbę zleceń. 9 Świadczenie usług transgranicznych przez firmy jednoosobowe Zgodnie z art. 14 a ust 1 lit a) osoba, która prowadzi działalność gospodarczą w formie samozatrudnienia na terytorium państwa członkowskiego i świadczy swoje usługi na terytorium innego państwa członkowskiego, podlega ustawodawstwu pierwszego państwa członkowskiego o ile przewidywany czas wykonywania usługi nie przekracza 12 miesięcy. W przypadku, gdy okres wykonywania usługi z powodu wcześniej niedających się przewidzieć przedłuży się i przekroczy 12 miesięcy, można nadal stosować ustawodawstwo pierwszego państwa aż do momentu zakończenia usługi, pod warunkiem, że wyrazi na to zgodę określona władza państwa członkowskiego, na którego terytorium taka osoba rozpoczął wykonywanie danej usługi. O wydanie zgodny należy wystąpić przed upływem początkowego okresu dwunastu miesięcy. Okres, na który może zostać udzielona zgoda nie może przekraczać 12 miesięcy. Wykaz organów właściwych w zakresie wydania zgody na przedłużenie stosowania ustawodawstwa państwa siedziby firmy świadczącej usługę można zaleźć na stronie internetowej http://www.zus.pl/files/prac_deleg.pdf . Przykład: Jednoosobowa firma mająca siedzibę w Polsce, w ramach kontraktu z niemieckim przedsiębiorstwem, ma wykonać określoną usługę na terenie Niemiec. Usługa docelowo ma trwać 10 miesięcy. W związku z tym polski przedsiębiorca w trakcie realizacji usługi będzie podlegał polskim przepisom w zakresie ubezpieczeń społecznych. W sytuacji, gdy wykonanie usługi z przyczyn obiektywnych przedłużyłoby się ponad 12 polski przedsiębiorca musiałby wystąpić do odpowiedniej instytucji w Niemczech tj. Deutsche Verbindungsstelle Krankenversicherung – Ausland (DVKA) o wydanie zgody na przedłużenie stosowania polskiego prawa dotyczącego zabezpieczeń społecznych. 10 Prowadzenie działalności na własny rachunek oraz wykonywanie pracy najemnej jednocześnie w kilku państwach członkowskich W przypadku, gdy prowadzimy własną firmę i jednocześnie pracę najemną w kilku państwach, do ustalenia właściwego ustawodawstwa mają zastosowanie określone normy kolizyjne zawarte w rozporządzeniu 1408/71 umożliwiające ustalenie, jakie ustawodawstwo w zakresie zabezpieczeń społecznych ma mieć zastosowanie. I tak zgodnie z art. 14 c lit. a) osoba prowadząca działalność gospodarczą na terytorium państwa członkowskiego i jednocześnie wykonująca pracę najemną na terytorium innego państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego na terytorium, którego wykonuje swoja pracę najemną. W przypadku gdy jest zatrudniona w dwóch lub więcej państwach członkowskich dla ustalenia właściwego ustawodawstwa stosuje się zasady wynikające z art. 14 ust 2 lub 3 (patrz: pracownik zatrudniony na terytorium dwóch lub więcej Państw Członkowskich) Przykład: Osoba prowadząca działalność gospodarczą na ternie Niemiec, jest jednocześnie zatrudniona jako pracownik najemny na ternie Polski. Z uwagi na fakt wykonywania pracy najemnej na terytorium Polski, niezależnie od miejsca zamieszkania, będzie podległa ona polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych, ponieważ na ternie Polski wykonuje ona pracę najemną. Artykuł rozporządzenia 14 c lit. b) wskazuje sytuacje, w których omawiana wyżej zasada nie ma zastosowania. Otóż w przypadkach wymienionych w załączniku nr VII do rozporządzenia 1408/71 następuje odejście od zasady „jedności stosowanego prawa”. Oznacza to, że w sytuacjach wskazanych w w/w załączniku w przypadku wykonywania pracy najemnej i jednocześnie działalności na własny rachunek na terytoriach dwóch lub więcej państw członkowskich zachodzić będzie sytuacja podwójnego lub też wielokrotnego ubezpieczenia. W tej sytuacji osoba podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego na terytorium, którego wykonuje pracę najemną i jednocześnie ustawodawstwu państwa członkowskiego na terytorium którego prowadzi działalność na własny rachunek. 11 Przypadki wskazane w załączniku VII do rozporządzenia, 1408/71 w których osoba podlega jednocześnie ustawodawstwu państwa, w którym wykonuje działalność gospodarczą na własny rachunek oraz ustawodawstwu państwa, w którym pracuje jako pracownik najemny: • prowadzenie działalności na własny rachunek i zamieszkiwanie na Cyprze, w Danii, Estonii, Hiszpanii, Finlandii i Szwecji oraz zatrudnienie za wynagrodzeniem w innym państwie członkowskim • prowadzenie działalności na własny rachunek w Belgii, Bułgarii, Czechach, Grecji, we Włoszech, na Malcie, w Portugalii, Rumunii, Słowacji oraz zatrudnienie za wynagrodzeniem w innym państwie członkowskim • prowadzenie działalności rolniczej, jako rolnicy indywidualni, w Niemczech oraz zatrudnienie za wynagrodzeniem w innym państwie członkowskim • prowadzenie działalności na własny rachunek we Francji oraz zatrudnienie za wynagrodzeniem w innym państwie członkowskim, z wyjątkiem Luksemburga W przypadku delegowania pracowników z Polski oraz czasowego prowadzenie działalności na własny rachunek na obszarze innego państwa członkowskiego stosowanie polskich przepisów odbywa się na podstawie poświadczonego przez polską instytucje formularza E – 101. Tą instytucją jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Aby uzyskać to zaświadczenie (formularza E 101) – pracodawca oddelegowujący pracownika albo osoba prowadząca działalność na własny rachunek występuje się do placówki terenowej ZUS właściwej ze względu na siedzibę pracodawcy, u którego osoba jest zatrudniona lub właściwej ze względu na siedzibę osoby prowadzącej działalność na własny rachunek. Określony podmiot występując o poświadczenie formularza E-101 powinien złożyć do ZUS tzw. "Informacje w celu poświadczenia formularza E 101”. W tej informacji pracodawca delegujący pracownika bądź też 12 osoba prowadząca działalność gospodarczą na własny rachunek powinien zawrzeć następujące informacje: • dane ewidencyjne i identyfikacyjne pracownika (osoby prowadzącej działalność na własny rachunek), tzn. imię, nazwisko, numery identyfikacyjne (PESEL, NIP), a w razie ich braku serię i numer dowodu osobistego lub paszportu, obywatelstwo, • dane ewidencyjne i identyfikacyjne pracodawcy, tj. nazwę, numery identyfikacyjne (NIP, REGON), a w przypadku osób prowadzących działalność na własny rachunek - NIP i REGON, a jeśli płatnikowi składek nie nadano tych numerów lub jednego z nich - numer PESEL lub serię i numer dowodu osobistego albo paszportu, • oświadczenie czy na okres oddelegowania pracownikowi został udzielony urlop bezpłatny, • oświadczenie czy pracownik jest delegowany w miejsce innej osoby, której okres delegowania upłynął, • okres, na jaki pracownik ma być oddelegowany bądź działalność ma być przeniesiona, • informację, czy pracownik wykonywał wcześniej pracę na obszarze któregoś z państw członkowskich i w jakim okresie, Obok obowiązku podania w/w informacji, aby ZUS mógł wydać formularz E- 101 zarówno pracodawca delegujący pracownika, pracownik delegowany a także osoba wykonująca działalność gospodarczą na własny rachunek musi spełnić określone przepisami wymogi np., co okresu oddelegowania pracownika, zakresu prowadzonej działalności w kraju siedziby firmy w momencie delegowania pracownika, czy też oznaczonego okresu prowadzenia działalności gospodarczej przed rozpoczęciem wykonywania usługi transgraniczne. 13