Echokardiografia trójwymiarowa — nowoczesna
Transkrypt
Echokardiografia trójwymiarowa — nowoczesna
Piotr Lipiec, Jarosław D. Kasprzak Klinika Kardiologii Instytutu Medycyny Wewnętrznej Akademii Medycznej w Łodzi Echokardiografia trójwymiarowa — nowoczesna metoda oceny morfologii i funkcji serca Three-dimensional echocardiography — novel examination technique of heart morphology and function Three-dimensional echocardiography is a noninvasive technique enabling accurate and reproducible analysis of heart spatial structure and function. This article provides a brief overview of various approaches to data acquisition, processing and presentation. Clinical applications of the aforementioned technique are also presented. Additionally, limitations and future directions of development of this novel examination method are shortly discussed. Key words: three-dimensional echocardiography, diagnostics, left ventricular function, valvular heart disease, congenital heart disease, ischaemic heart disease WSTĘP Powszechnie obecnie stosowana echokardiografia dwuwymiarowa jest techniką pozwalającą na zobrazowanie struktur serca w postaci dwuwymiarowych przekrojów. Jednak ze względu na istnienie ograniczonej liczby okien ultrasonograficznych niemożliwe jest uzyskanie przekroju serca w dowolnej, wybranej przez operatora, płaszczyźnie. Fakt ten utrudnia ocenę morfologii i funkcji struktur serca. Wymaga ona od badającego operacji myślowych mających na celu odtworzenie relacji przestrzennych w obrębie serca na podstawie analizy uzyskanych dwuwymiarowych przekrojów, co nastręcza niejednokrotnie wielu trudności, na przykład w przypadku złożonych wad serca. Ponadto pomiary objętości jam serca, stanowiące podstawę oceny funkcji skurczowej, wy- magają wprowadzenia wielu założeń dotyczących geometrii struktur serca. Tych wad pozbawione są techniki jądrowego rezonansu magnetycznego (MRI, magnetic resonanse imaging) oraz tomografii komputerowej (CT, computed tomography), które dzięki rejestracji trójwymiarowych zbiorów danych pozwalają na dokładne uwidocznienie stosunków przestrzennych w obrębie serca. Jednak mała dostępność i wysoki koszt tych metod oraz narażenie na promieniowanie rentgenowskie w przypadku CT powodują, iż nie stosuje się ich w codziennej praktyce jako standardowych technik obrazowania struktur serca. Okoliczności te warunkują potrzebę istnienia techniki diagnostycznej łaczącej w sobie bezpieczeństwo i dostępność badania echokardiograficznego oraz możliwość dokładnego odwzorowania przestrzennej struktury serca, jak w przypadku technik tomograficznych. Wydaje się, iż metodą spełniającą te wymogi może się stać echokardiografia trójwymiarowa (3D). TECHNIKA BADANIA Trójwymiarowe badanie echokardiograficzne może być realizowane na dwa zasadniczo różne sposoby. Najbardziej rozpowszechniona jest metoda rekonstrukcji 3D. Polega ona na rejestracji serii obrazów dwuwymiarowych, z których po zakończonym badaniu (off-line) tworzy się trójwymiarowe zbiory danych metodą obróbki komputerowej z uwzględnieniem informacji dotyczących wzajemnego położenia zarejestrowanych dwuwymiarowych przekrojów. Wyniki badania wykonanego tą techniką Adres do korespondencji: lek. med. Piotr Lipiec Klinika Kardiologii IMW AM Łódź, Szpital im. Biegańskiego ul. Kniaziewicza 1/5, 91–347 Łódź Copyright „ 2002 Via Medica, ISSN 1425–3674 [email protected] 29 Forum Kardiologów 2002, tom 7, nr 1 można więc analizować dopiero po etapie obróbki danych [1]. Odmiennie przebiega badanie echokardiograficzne trójwymiarowe w czasie rzeczywistym (real-time), gdzie przetwornik znajdujący się w głowicy aparatu generuje wiązkę ultradźwięków o kształcie piramidy, dzięki czemu aparat „widzi” cały ten fragment przestrzeni, co pozwala na jednoczasową rejestrację trójwymiarowego odwzorowania struktur serca, umożliwiając tym samym ocenę uzyskiwanych wyników w czasie rzeczywistym [2]. Rekonstrukcja 3D (off-line) W badaniu metodą off-line dwuwymiarowe skany stanowiące materiał wyjściowy do obróbki mogą być rejestrowane na kilka sposobów. Jednym z nich jest rejestracja swobodna polegająca na samodzielnym wyborze przez badającego odpowiednich projekcji, w zależności od obszaru zainteresowania i jakości uzyskiwanych obrazów. Jednocześnie urządzenie zwane lokatorem dostarcza komputerowi informacji o przestrzennym położeniu głowicy w trakcie rejestracji poszczególnych projekcji. Na podstawie tych informacji aparat odtwarza wzajemne położenie w przestrzeni zarejestrowanych dwuwymiarowych skanów [3]. Natomiast w trakcie rejestracji kontrolowanej głowica ultrasonograficzna do badania przezprzełykowego, przezklatkowego lub wewnątrznaczyniowego, poruszana silnikiem kontrolowanym przez komputer, wykonuje z góry zadaną sekwencję ruchów, rejestrując tym samym dwuwymiarowe projekcje o uporządkowanym wzajemnym położeniu w przestrzeni. W zależności od ich ułożenia przestrzennego wyróżnia się skan obrotowy, równoległy oraz wachlarzowy. W trakcie rejestracji rotacyjnej przetwornik jest obracany wokół osi stanowiącej oś symetrii wygenerowanej przez niego wiązki. Skan wachlarzowy jest rejestrowany przez zmianę kąta nachylenia przetwornika, a tym samym płaszczyzny wiązki. Warunkiem realizacji tych technik rejestracji kontrolowanej jest zachowanie tego samego okna akustycznego. Skan równoległy polega natomiast na uzyskiwaniu przez liniowo przesuwany przetwornik obrazów w płaszczyznach równoległych do siebie [4, 5]. Ruchomość oddechowa i cykl pracy serca warunkują konieczność bramkowania rejestrowanych danych sygnałem EKG i fazą oddechu. Celem tego jest precyzyjna przestrzenna rekonstrukcja struktur serca na podstawie przekrojów zarejestrowanych w różnych płaszczyznach i w różnych cyklach serca, ale w tych samych fazach oddechu i cyklu pracy serca [1]. Komputerowa obróbka danych w rekonstrukcji 3D obejmuje kilka etapów trwających kilka minut i niewymagających obecności pacjenta, między innymi interpolację i filtrowanie sygnału [6]. Wyniki badania są uwidocznione na monitorze komputera w prezentacji dwuwymiarowej lub przestrzennej. 30 Obrazy te mogą być statyczne oraz dynamiczne (dynamiczne obrazy przestrzenne są nazywane przez niektórych obrazami czterowymiarowymi). Dwuwymiarowy tryb prezentacji pozwala badającemu uzyskać przekrój serca w dowolnej płaszczyźnie (metoda anyplane). Możliwe jest również zobrazowanie struktur serca w postaci serii przekrojów w płaszczyznach równoległych do siebie (metoda paraplane) lub współosiowych (metoda omniplane) [7]. Przestrzenna prezentacja wyników badania odbywa się na płaskim ekranie monitora, więc są to w rzeczywistości obrazy dwuwymiarowe, lecz dzięki zastosowanym technikom cieniowania obrazy te dają wrażenie perspektywy. Trójwymiarowa prezentacja wyników może przebiegać jako rekonstrukcja konturów struktur serca — „szkieletowa” (wire-frame rendering), rekonstrukcja przestrzennna (volume-rendering) lub rekonstrukcja powierzchni (surface-rendering). Tryb wire-frame rendering, używany głównie w przypadku rejestracji swobodnej, wymaga ręcznego obrysowania konturów struktur serca, zaś uzyskane obrazy są z reguły statyczne. Nie pozwala on na dokładną ocenę morfologii serca i stosuje się go głównie do oceny objętości jam serca. Tryb surface-rendering polega na prezentacji przestrzennego obrysu powierzchni struktur serca w postaci litej bryły, bez możliwości oceny tkanki pod powierzchnią. Najwięcej informacji dostarczają obrazy przedstawione w trybie volume-rendering, gdyż przypominają one preparaty anatomiczne serca. W zależności od ustawienia parametrów techniki obróbki struktury mogą być przedstawione jako lite, co daje obraz zbliżony do trybu surface-rendering, lub jako częściowo przezierne. Możliwy jest wybór płaszczyzny, w jakiej komputer „rozetnie” serce, ukazując wybrany przestrzenny przekrój, zbliżony do uzyskiwanego w trakcie operacji kardiochirurgicznej. Uzyskany przestrzenny obraz wybranej struktury może być statyczny lub dynamiczny, co pozwala na jego analizę w trakcie całego cyklu pracy serca. Obraz ten można również dowolnie obracać [1]. Badanie metodą real-time W trakcie badania metodą real-time przestrzenną informację o strukturach serca rejestruje się w czasie rzeczywistym oraz prezentuje jako serię dwuwymiarowych przekrojów w dowolnych płaszczyznach. Podstawą do analizy i wyboru płaszczyzn kolejnych przekrojów są dwie projekcje (B-skany) w przecinających się płaszczyznach identyczne z rejestrowanymi przez standardowy przetwornik do echokardiografii dwuwymiarowej. Pozostałe projekcje (C-skany) można dowolnie wybierać w obrębie zarejestrowanego przez przetwornik wycinka przestrzeni. Istnieje również możliwość zapisania przez komputer zarejestrowanych danych, ich późniejszej obróbki i analizy. Należy podkreślić, iż w metodzie real-time nie ma potrzeby bram- [email protected] Echokardiografia trójwymiarowa — nowoczesna metoda oceny morfologii i funkcji serca kowania danych sygnałem EKG i fazą oddechu, a informacje o całym sercu są zbierane jednocześnie [2, 4]. ZASTOSOWANIE KLINICZNE Zarówno pomiary objętości komór serca, jak i masy mięśnia sercowego za pomocą echokardiografii trójwymiarowej, w przeciwieństwie do echokardiografii dwuwymiarowej, nie opierają się na założeniach sprowadzających kształt serca do uproszczonej bryły geometrycznej. Pozwala to na dokładną i powtarzalną ocenę mierzonych wielkości. Do pomiaru objętości jam serca na podstawie trójwymiarowego zbioru danych można wykorzystać różne algorytmy. Wśród nich jedną z najczęściej używanych jest zmodyfikowana metoda Simpsona. Pomiar objętości za pomocą tej metody wykonuje się w serii równoległych przekrojów komory w osi krótkiej. Tym samym komputer „tnie na plasterki” badaną jamę, a pole powierzchni każdego przekroju zostaje zmierzone. Znając grubość „plasterka” i pole powierzchni jego przekroju, można obliczyć jego objętość. Suma objętości wszystkich „plasterków” równa jest objętości całej badanej jamy serca. Pomiary objętości końcoworozkurczowej oraz końcowoskurczowej badanej komory pozwalają dokładnie obliczyć jej frakcję wyrzutową. Wyniki prac wskazują na dobrą korelację wyznaczanych w ten sposób objętości z pomiarami dokonywanymi za pomocą metod referencyjnych, na przykład MRI, zarówno w przypadku lewej i prawej komory [8, 9], jak i przedsionków [10]. Echokardiografia trójwymiarowa umożliwia również dokładne wyznaczenie masy lewej komory na podobnych zasadach, co wyżej wspomniany sposób oceny objętości jam [11]. Ważnym udogodnieniem pomiarów jest — dostępna od niedawna — półautomatyczna analiza obrysu jam serca. Echokardiografia trójwymiarowa okazała się szczególnie przydatna u pacjentów z wrodzonymi wadami serca. Pozwala ona na lepszą niż echokardiografia dwuwymiarowa ocenę morfologii i stosunków przestrzennych w przypadku złożonych wad [12]. Jak już wspomniano, dzięki prezentacji w trybie volume-rendering badający ma możliwość zobaczenia i oceny wybranych struktur serca w postaci zbliżonej do trójwymiarowego preparatu anatomicznego. Ma to duże znaczenie przy kwalifikacji chorych do leczenia i planowaniu strategii zabiegów naprawczych. W przypadku niektórych wad, jak ubytki przegrody przedsionkowej i komorowej, szczególnie korzystna jest prezentacja ubytku en face, która pozwala na jego dokładną ocenę i wybór metody leczenia (ryc. 1) [4, 13]. Echokardiografia trójwymiarowa umożliwia również precyzyjną analizę uzyskanych wyników leczenia interwencyjnego [14]. Możliwość przestrzennego obrazowania struktur serca ma także istotne znaczenie przy ocenie wewnątrz- [email protected] Rycina 1. Rekonstrukcja przestrzenna przegrody międzyprzedsionkowej z ubytkiem (tryb volume-rendering). Widok en face, od strony prawego przedsionka Rycina 2. Rekonstrukcja przestrzenna zastawki aortalnej (tryb volume-rendering). Widok od strony aorty (elektroniczna aortotomia). Widoczna wegetacja na płatku zastawki (strzałka) sercowych tworów patologicznych, takich jak guzy [15], skrzepliny [16], wegetacje [17], krwiaki śródścienne [18], pozwalając na analizę ich rozmiarów, dokładnego umiejscowienia oraz ruchomości (ryc. 2). Trójwymiarowe rekonstrukcje obrazów echokardiografii przezprzełykowej są nieocenionym źródłem informacji ilościowej o stopniu rozwoju procesów miażdżycowych i funkcji aorty [19]. Kolejną grupą schorzeń, w diagnozowaniu których znalazła zastosowanie echokardiografia trójwymiarowa, są wady zastawkowe serca [3]. Na przykład zastawkę mitralną można zobaczyć zarówno od strony przedsion- 31 Forum Kardiologów 2002, tom 7, nr 1 uzyskanych przy użyciu trybu paraplane. Na każdym przekroju ręcznie obrysowuje się obszar mięśnia sercowego wykazującego dysfunkcję. Po zsumowaniu masy obrysowanego miokardium w obrębie wszystkich „plasterków” otrzymuje się masę mięśnia lewej komory wykazującego zaburzenia kurczliwości [11]. Istnieją również doniesienia wskazujące na możliwość szczegółowej oceny perfuzji mięśnia sercowego na podstawie echokardiografii trójwymiarowej z użyciem kontrastu [24]. Niektórzy autorzy donoszą też o możliwościach oceny jakościowej i półilościowej tętnic wieńcowych za pomocą echokardiografii trójwymiarowej [25]. OGRANICZENIA Rycina 3. Rekonstrukcja przestrzenna zastawki mitralnej w skurczu (tryb volume-rendering). Widok od strony lewego przedsionka (elektroniczna atriotomia). Widoczne wypadanie płatka zastawki (strzałka) ka („elektroniczna atriotomia”), jak i od strony komory („elektroniczna wentrykulotomia”), uwidaczniając w jednej projekcji całą powierzchnię płatków i linię ich styku. W przypadku wypadania płatka od strony przedsionka widać uwypuklanie się płatka w trakcie skurczu komór, zaś od strony komory można zaobserwować wgłębienie płatka (ryc. 3) [20]. Echokardiografia trójwymiarowa pozwala również wykonać pomiary planimetryczne ujścia zastawek w optymalnej płaszczyźnie. Dzięki temu możliwe jest uniknięcie błędu, jaki łatwo popełnić w echokardiografii dwuwymiarowej — nadszacowania mierzonych pól powierzchni spowodowanego niewłaściwym wyborem płaszczyzny, w jakiej dokonywany jest pomiar [21]. Do dostępnych narzędzi diagnostycznych znajdujących zastosowanie w chorobach zastawkowych serca należą także techniki kolorowej trójwymiarowej echokardiografii dopplerowskiej, umożliwiające przestrzenne zobrazowanie przepływów przez zwężone lub niedomykalne zastawki oraz ocenę jakościową i ilościową analizowanych przepływów. Wyniki prac wskazują, że objętości fal zwrotnych wyliczane na podstawie trójwymiarowych rekonstrukcji lepiej korelują z rzeczywistymi wielkościami niż pola powierzchni fal zwrotnych mierzone z zapisów dwuwymiarowych [22, 23]. Echokardiografię trójwymiarową można wykorzystać również u osób z chorobą wieńcową. Oprócz wcześniej scharakteryzowanej dokładnej oceny frakcji wyrzutowej lewej komory, możliwa jest także szczegółowa analiza regionalnych zaburzeń kurczliwości w trybie dynamicznego trójwymiarowego odwzorowania dowolnego segmentu mięśnia sercowego (volume-rendering). Aby ocenić ilościowo zaburzenia kurczliwości, analizuje się serię dynamicznych przekrojów lewej komory w osi krótkiej, 32 Choć początki echokardiografii trójwymiarowej sięgają lat 70. XX wieku, a w obecnej, dojrzałej do zastosowań klinicznych postaci — lat 90., jest to wciąż metoda, którą stosuje się jedynie w wyspecjalizowanych centrach kardiologicznych. Niewątpliwie przeszkodą w jej powszechniejszym wykorzystaniu jest dodatkowy koszt aparatury oraz czasochłonna rekonstrukcja i analiza danych w trybie off-line. Należy jednak podkreślić, że czas tych etapów skrócił się kilkakrotnie (do 5–10 min). Niezbędne do wykonania badania i analizy jego wyników jest również duże doświadczenie operatora. Czynniki te warunkują charakter echokardiografii trójwymiarowej jako wysokospecjalistycznej procedury diagnostycznej używanej w przypadku potrzeby rozwiązania problemów diagnostycznych, szczególnie gdy niezbędna jest dokładna rekonstrukcja przestrzennej struktury serca oraz jej precyzyjna ocena ilościowa. Do wykonania trójwymiarowego badania echokardiograficznego konieczne jest znalezienie okna akustycznego zapewniającego odpowiednią jakość rejestrowanych obrazów, gdyż w znacznym stopniu determinuje ona możliwość precyzyjnej rekonstrukcji struktury przestrzennej serca (ocenia się, iż rekonstrukcja o bardzo dobrej lub zadowalającej jakości możliwa jest w ponad 90% przypadków [26]). Po obróbce danych w trybie off-line mogą się pojawić artefakty związane z włączeniem do rekonstrukcji obrazów z różnych cykli serca oraz wynikające z ruchu pacjenta lub przetwornika. Z tego powodu podczas rejestracji zarówno pacjent, jak i przetwornik muszą pozostawać nieruchome. Badanie metodą real-time jest pozbawione wielu tych ograniczeń. Pozwala ono również na zastosowanie echokardiografii trójwymiarowej w sytuacjach, gdy funkcja mięśnia sercowego oraz procesy w nim zachodzące ulegają szybkim zmianom, na przykład podczas badania stress-echo. Alternatywą jest tu także ultraszybka technika rejestracji kontrolowanej wykorzystująca przetwornik wirujący z dużą prędkością podczas rejestracji [27]. [email protected] Echokardiografia trójwymiarowa — nowoczesna metoda oceny morfologii i funkcji serca PERSPEKTYWY Postęp technologiczny, a w szczególności wzrastająca szybkość obróbki danych przez komputery oraz wciąż udoskonalane algorytmy, stwarzają nadzieję na znaczne zmniejszenie czasu niezbędnego do rekonstrukcji i analizy danych uzyskanych w echokardiograficznym badaniu trójwymiarowym. Również sposób prezentacji uzyskanej przestrzennej rekonstrukcji może ulec zmianie wraz z rozwojem technik holograficznych [28] oraz stereolitograficznych (metody odtwarzania z polimeru fizycznych kopii obiektów istniejących w postaci trójwymiarowego zbioru danych) [29]. PODSUMOWANIE Echokardiografia trójwymiarowa jest nowoczesną, nieobciążającą dla pacjenta techniką diagnostyczną, pozwalającą na powtarzalną i dokładną ocenę morfologii i funkcji serca. Jest ona metodą ultradźwiękową zapewniającą najlepszą powtarzalność pomiarów objętości struktur serca, co czyni ją szczególnie użyteczną dla zastosowań naukowych. Technika ta znajduje coraz większe zastosowanie, a dokonujący się na naszych oczach ogromny postęp sprzyja jej ciągłemu udoskonalaniu. Trójwymiarowa echokardiografia pozwala na nieinwazyjną, dokładną i powtarzalną ocenę struktury przestrzennej i funkcji serca. W artykule tym przedstawione zostały stosowane metody akwizycji, obróbki oraz prezentacji danych. Omówiono również zastosowanie kliniczne, ograniczenia oraz możliwe kierunki rozwoju tej nowoczesnej metody obrazowania. Słowa kluczowe: echokardiografia trójwymiarowa, diagnostyka, funkcja lewej komory, wada zastawkowa serca, wada wrodzona serca, choroba niedokrwienna serca PIŚMIENNICTWO 1. Roelandt J.R.T.C., Yao J., Kasprzak J.D. Three-dimensional echocardiography. Curr. Opin. Cardiol. 1998; 13: 386. 2. Shiota T., McCarthy P.M., White Rd. i wsp. Initial clinical experience of real-time three-dimensional echocardiography in patients with ischemic and idiopathic dilated cardiomyopathy. Am. J. Cardiol. 1999; 84: 1068. 3. De Castro S., Yao J., Pandian N.G. Three-dimensional echocardiography: clinical relevance and application. Am. J. Cardiol. 1998; 81 (12A): 96G. 4. Sanders S.P., Li J. Three-dimensioanl echocardiography in congenital heart disease. Curr. Opin. Cardiol. 1999; 14: 53. 5. Belohlavek M., Tanabe K., Jakrapanichakul D., Breen J.F., Seward J.B. Rapid three-dimensional echocardiography. Clinically feasible alternative for precise and accurate measurement. Circulation 2001; 103: 2882. [email protected] 6. Roelandt J., Salustri A., Mumm B., Vletter W. Precordial three-dimensional echocardiography with a rotational imaging probe: methods and initial clinical experience. Echocardiography 1995; 12: 243. 7. Salustri A., Kofflard M.J.M., Roelandt J.R.T.C. i wsp. Assessment of left ventricular outflow in hypertrophic cardiomyopathy using anyplane and paraplane analysis of three-dimensional echoacardiography. Am. J. Cardiol. 1996; 78: 462. 8. Nosir Y.F.M., Stoker J., Kasprzak J.D. i wsp. Paraplane analysis from precordial three-dimensional echocardiographic data sets for rapid and accurate quantification of left ventricular volume and function: A comparison with magnetic resonance imaging. Am. Heart J. 1999; 137: 134. 9. Vogel M., Gutberlet M., Dittrich S., Hosten N., Lange P.E. Comparison of transthoracic three-dimensional echocardiography with magnetic resonance imaging in the assessment of right ventricular volume and mass. Heart 1997; 78: 127. 10. Poutanen T., Ikonen A., Vainio P., Jokinen E., Tikanoja T. Left atrial volume assessed by transthoracic three dimensional echocardiography and magnetic resonance imaging: dynamic changes during the heart cycle in children. Heart 2000; 83: 537. 11. De Castro S., Yao J., Magni G. i wsp. Three-dimensional echocardiographic assessment of the extension of dysfunctional mass in patients with coronary artery disease. Am. J. Cardiol. 1998; 81 (12A): 103G. 12. Salustri A., Apitaels S., McGhie J., Vletter W., Roelandt J.R.T.C. Transthoracic three-dimensional echocardiography in adult patients with congenital heart disease. J. Am. Coll. Cardiol. 1995; 26: 759. 13. Maeno Y.V., Benson L.N., McLaughlin P.R., Boutin C. Dynamic morphology of the secundum atrial septal defect evaluated by three dimensional transoesophageal echocardiography. Heart 2000; 83: 673. 14. Acar P., Bonhoeffer P., Sidi D., Kachaner J. Assessment of the geometric profile of the Amplatzer and Cardioseal septal occluders by three dimensional echocardiography. Heart 2001; 85: 451. 15. Borges A.C., Witt Ch., Bartel T. i wsp. Preoperative two- and three-dimensional transesophageal echocardographic assessment of heart tumours. Ann. Thorac. Surg. 1996; 61: 1163. 16. Lagenhove V.G., Vermeersch P, Serruys P.W. Thrombus overlying the main stem crista: a three dimensional reconstruction. Heart 2001; 85: 178. 17. Kasprzak J.D, Salustri A., Roelandt J.R.T.C., Ten Cate F.J. Comprehensive analysis of aortic valve vegetation with anyplane, paraplane and three-dimensional echocardiography. Eur. Heart J. 1996; 17: 317. 18. Drożdż J., Kasprzak J.D., Krzemińska-Pakuła M. Spontaneous healing of the intramyocardial dissection — a forty months follow-up. J. Am. Soc. Echocardiogr. 2002 (w druku). 19. Drożdż J., Zwierzak M., Kasprzak J.D, Plewka M., Ciesielczyk M., Rafalska K., Krzemińska-Pakuła M. Quantitative evaluation of aortic atherosclerosis by dynamic three-dimensional echocardiography. Kardiol. Pol. 1999; 50: 130–138. 20. Sutaria N., Northridge D., Masani N., Pandian N. Three dimensional echocardiography for the assessment of mitral valve disease. Heart 2000; 84 (supl. II): 7. 21. Kasprzak J.D., Nosir Y.F.M., Dall’Agata A. i wsp. Quantification of the aortic valve area in three-dimensional echocardiographic datasets: analysis of orifice overestimation resulting from suboptimal cutplane selection. Am. Heart J. 1998; 135: 995. 22. De Simone R., Glombitza G., Vahl C.F., Meinzer H.P., Hagl S. Three-dimensional color Doppler reconstruction of intracardiac blood flow in patients with different heart valve diseases. Am. J. Cardiol. 2000; 86: 1343. 33 Forum Kardiologów 2002, tom 7, nr 1 23. De Simone R., Glombitza G., Vahl C.F., Meinzer H.P., Hagl S. Three-dimensional Doppler. Techniques and clinical applications. Eur. Heart J. 1999; 20: 619. 24. Aiazian A.A., Ataoullakhanova D., Vletter W. i wsp. Threedimensional myocardial perfusion maps by contrast echocardiography. Echocardiography 1997; 14: 349. 25. Yao J., Taams M.A., Kasprzak J.D. i wsp. Usefulness of threedimensional transesophageal echocardiographic imaging for evaluating narrowing in the coronary arteries. Am. J. Cardiol. 1999; 84: 41. 26. Kasprzak J.D., Nosir Y.F.M., Roelandt J.R.T.C. Trójwymiarowa rekonstrukcja obrazów echokardiograficznych: potencjał kliniczny i doświadczenia wstępne. Kardiol. Pol. 1997; 46: 515. 34 27. Djoa K.K, Jong de N., Egmond van F.C, Kasprzak J.D., Vletter W.B., Lancee C.T., Steen der van A.F., Bom N., Roelandt J.R. A fast rotating scanning unit for real-time three-dimensional echo data acquisition. Ultrasound. Med. Biol. 2000; 26: 863–869. 28. Vannan M.A., Pandian N.G., Dalton M.N. i wsp. Volumetric holography of cardiac defects in humans: Initial clinical exerience using tomographic echocardiographic data. Echocardiography 1998; 15: 233. 29. Gilon D., Cape E.G., Handschumacher M.D. i wsp. Insights from three-dimensional echocardiographic laser stereolitography. Effect of leaflet funnel geometry on the coefficient of orifice contraction, pressure loss and the Gorlin formula in mitral stenosis. Circulation 1996; 94: 452. [email protected]