docPobierz numer - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz numer - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna
Journal of Ecology and Health Ukazuje się od / Founded in 1996 ISSN 2082-2634 2012 nr 3 Aktualna punktacja MNiSW 2,0 Szanowni Czytelnicy i Sympatycy pisma, prezentując kolejny jego numer pragnę podziękować wszystkim Autorom oraz całej Redakcji za trud włożony w jego powstanie. Jak zwykle problematyka w piśmie zawarta – choć skupiona wokół ekologii i zdrowia – okazuje się być zróżnicowaną, a poprzez to interesującą dla wielu wysublimowanych pod względem treści odbiorców. Znajdujemy zatem w zeszycie rozważania dotyczące rozwiązań technicznych w zakresie dróg i kanałów wodnych, oddziaływania różnych środków i materiałów na środowisko życia człowieka oraz jego organizm. Dość licznie reprezentowany jest obszar merytoryczny poświęcony zasobom ludzkim i odpowiedzialności w tym zakresie dotyczącej biznesmenów oraz podmiotów gospodarujących kapitałem ludzkim i skoncentrowanych również wokół problematyki zarządzania i bezpieczeństwa zawodowego. W tym względzie podniesione zostały także wątki ochrony zdrowia i diagnostyki prowadzonej na rzecz profilaktyki chorób. Nieco więcej miejsca chcę poświęcić artykułowi Marka Ciechowskiego, w którym autor podejmuje problemy społeczno-mieszkaniowe warunkujące zdrowotność ludności w II Rzeczypospolitej. To bodaj drugi tekst poświęcony tym sprawom i mający charakter oraz znaczenie analizy historycznej. Pierwszy taki zamieścił już na łamach naszego pisma Mirosław Wójcik w numerze 5 z 2011 roku, a podjął w nim kwestię zdrowotnych aspektów życia rodzin robotniczych w II Rzeczypospolitej. To dobrze, że problematyka ta jest kontynuowana, ponieważ wiele współczesnych rozwiązań spraw socjalnobytowych i zdrowotnych ma swoją logiczną konsekwencję w odniesieniu do jakości życia obywateli i rodzin z lat 1918-1939. Marek Ciechowski prezentuje zatem w swym opracowaniu czynniki kształtujące zdrowotność w II Rzeczypospolitej w odniesieniu do typologii warunków społeczno-mieszkaniowych. W swej analizie prowadzi refleksję skłaniającą do powiązania obu zmiennych społeczno-środowiskowych, dochodząc do konstatacji, że warunki społecznomieszkaniowe należały do kluczowych determinantów zdrowotności populacji Polaków w latach międzywojennych. Opracowanie oparto na ciekawym materiale dokumentarnym i faktograficznym zgormadzonym za sprawą podążania śladem źródeł historycznych i opracowań tamtego okresu. Problematyka przedstawiona przez M. Ciechowskiego jest na wskroś aktualna i może powodować wnikliwych i wrażliwych odbiorców tekstu do przenoszenia prezentowanych w nim zależności na warunki współczesne życia w Polsce. Niechby tak się stało, gdyż niedostrzeganie, bądź marginalizowanie kwestii społecznej skutkuje poważnymi konsekwencjami zdrowotności populacji, które muszą w perspektywie przełożyć się na niebezpieczne koszta związane ze zdrowiem Polaków w trzecim tysiącleciu. Zachęcając do lektury kolejnego zeszytu pozostaję w nadziei, że pozwoli ona zaspokoić zainteresowania naukowe i gusta czytelnicze, tych którzy już tradycyjnie sięgają po nasze pismo. REDAKTOR NACZELNY Journal of Ecology and Health (32) wsew.edu.pl www.wsew.edu.pl (32) www.wsea.edu.pl ul. Kruczkowskiego 12, 41-710 Ruda Śląska tel. (32) 793-45-60, [email protected] www.omn.com.pl CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ 3 Redakcja ,,Journal of Ecology and Health”, Górnośląska WSP, Ś Nakład: 250 egz. 21,00 zł w 2012 r. - 84,00 zł Mirosław Czapka ISSN 2082-2634 Copyright by Górnośląska WSP Mysłowice Redaktor naczelny Prof. nadzw. dr hab. inż. Mirosław Czapka Rada Redakcyjna Redaktorzy tematyczni: Dr n. med. Henryk Jaskólecki – Nauki medyczne Dr inż. Renata Przywarska – Inżynieria i ochrona środowiska Dr inż. Bronisław Wyżgolik – Inżynieria i ochrona środowiska Redaktorzy językowi: Dr Joanna Trzaskalik Mgr Joel Pomeroy Redaktor statystyczny: Mgr Pelagia Suszka-Morejko Doc. dr hab. n. med. Tomasz Irzyniec – Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice – Przewodniczący Prof. Dr. Gerhard Banse – Institut für Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse /ITAS/, Karlsruhe, Niemcy Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová CSc. – Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre, Słowacja Prof. dr hab. Krzysztof Gasidło – Politechnika Śląska, Gliwice, Zakład Planowania Regionalnego, Wydział Architektury Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Gaździk – Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice Prof. dr Muhammad Iqbal – Head Dep. of. Botany, Hamdard University, New Delhi, Indie Prof. Dr. Jürgen Kopfmüller – Institut für Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse /ITAS/, Karlsruhe, Niemcy Prof. Yuriy Kundiev, MD Ph D Dr. Sci – Institute for Occupational Health of National AM of Ukraine, Kyiv, Ukraina Prof. dr hab. Sergiej Maksymenko – Instytut Psychologii Narodowej Akademii Pedagogicznych Nauk Ukrainy Prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Malik – Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika Opolska Prof. Dr. Sci (med) Antonina Nahorna – Institute for Occupational Health of National AMS of Ukraine, Kyiv, Ukraina Ph Dr. Zlatica Plašienková, CSc. – Dep. of. Philosophy, Uniwersytet Comeniusa, Bratysława, Słowacja Prof. MUDr Martin Rusnák CSc. – Uniwersytet Trnawski w Trnawie Prof. zw. dr hab. n. med. dr h.c. Aleksander Sieroń – Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice Prof. PhDr. Josef Šmajs, CSc. – Katedra Filozofie Uniwersytet Masaryka, Brno, Republika Czeska Prof. zw. dr hab. n. med. Henryk Trzeciak – Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Prof. nadzw. dr hab. Ligia Tuszyńska – Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego Prof. dr hab. Wiesław Włoch – Uniwersytet Opolski, Katedra Biosystematyki, prac. nauk. Ogrodu Botanicznego CZRP PAN w Warszawie-Powsinie Prof. nadzw. dr Mirosław Wójcik – Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Journal of Ecology and Health VI 3 (93) lipiec-wrzesień 2012 Kwartalnik Lidia Pośpiech tel. (32) 225-39-24, www.journalofecologyandhealth.pl e-mail: [email protected] Bogusław Szuba: Podziemny tunel przeciwpowodziowy alternatywą kanału ulgi w Nysie; Underground flood tunnel as an alternative to the relief channel in Nysa .............................................................................. 107 Henryk Maciołek, Anetta Zielińska, Tadeusz Domarecki: Oddziaływanie azbestu na środowisko przyrodnicze i organizm człowieka; The impact of asbestos on people and the environment ................................... 112 Oksana Seroka-Stolka: Ekologiczna i społeczna odpowiedzialność biznesu w opinii przedsiębiorstw regionu częstochowskiego; Environmental and corporate social responsibility in the opinion of enterprises from the Częstochowa region ............................................. 119 Bożena Gajdzik: Znaczenie kapitału ludzkiego w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy; The place of human capital in safety and health management systems ............................................................. 125 Alicja Jochymczyk, Mirosław Czapka: Wymagania kwalifikacyjne pracowników w działalności leczniczej. Część I; Qualification requirements for workers in therapeutic activities. Part I ........................ 130 Miroslava Bilecová – Rabajdová, Peter Urban, Andrea Grešová, Ján Varga, Kristína Gregová, Marek Stupák, Mária Mareková: Current and potential oncomarkers in diagnosing breast cancer; Obecnie używane i potencjalne markery nowotworowe w diagnostyce raka piersi ...................................................................................................... 138 Antonina Nahorna, Genadiy Slabkyi: Age and seasonal peculiarities of premature death in men of the able-to-work age; Przypadki przedwczesnych zgonów mężczyzn w wieku produkcyjnym w powiązaniu z wiekiem i porą roku .............................................................................. 143 Marek Ciechowski: Warunki społeczno-mieszkaniowe jako czynnik kształtujący zdrowotność ludności w II Rzeczpospolitej; Social and housing conditions as a factor affecting the health of the population in the Second Polish Republic .......................................................................... 146 Andrzej Myśliwiec, Andrzej Knapik, Edward Saulicz, Michał Kuszewski, Tomasz Wolny, Tomasz Poledniok: Ocena natężenia dolegliwości bólowych oraz jakości samopoczucia osób po 50 roku życia posiadających i nieposiadających psa; Assessment of pain intensity and quality of well-being of people over 50 years of age who own dogs and those who do not ................................................................ 150 Fot. na I okł. – Urszula Kontny – Nut in the Night Minori ad Majus Czasopismo jest indeksowane w „Bazie danych o zawartości polskich czasopism technicznych”. BazTech http://baztech.icm.edu.pl Redakcja informuje, że wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie papierowe. POLITYKA REDAKCYJNA „Journal of Ecology and Health” zamieszcza prace oryginalne, poglądowe, metodyczne i kazuistyczne z zakresu ekologii i szeroko pojętej tematyki zdrowia. Ponadto pismo publikuje sprawozdania i materiały ze zjazdów i konferencji naukowych oraz recenzje książek. „Journal of Ecology and Health” wydawany jest systematycznie drukiem i jako kwartalnik i posiada swój numer ISSN. Celem czasopisma jest koncentrowanie zainteresowania społecznego zróżnicowanych środowisk, a przede wszystkim uczonych oraz podmiotów akademickich, także środowisk zawodowych na problemach ekologii i zdrowia stanowiących o jakości życia społecznego w obszarze kraju, Unii Europejskiej i świata. Pismo przyjmuje sobie zatem jako cel uświadamianie i propagowanie, a w konsekwencji kształtowanie postaw ekologicznych i prozdrowotnych wśród szerokiego grona odbiorców, będących twórczo odpowiedzialnymi za bezpieczne ekologicznie i zdrowe życie społeczności lokalnych i ponadlokalnych. A. Autorstwo prac 1. Uznanie autorstwa powinno uwzględniać: - zasadniczy wkład w koncepcję: projekt, zebranie danych lub analizę i interpretację danych; - napisanie artykułu lub krytyczny przegląd go pod kątem istotnej zawartości naukowej; - ostateczną akceptację wersji do opublikowania. 2. Autorzy powinni spełniać wszystkie wymienione kryteria. W przypadku prac zbiorowych, wymagane jest wskazanie osoby, która przyjmie bezpośrednią odpowiedzialność za publikację. Współautorzy powinni uczestniczyć w sporządzeniu publikacji w takim stopniu, aby mogli wziąć odpowiedzialność za właściwe fragmenty treści, jej zawartość oraz za konflikt interesów. B. Konflikt interesów Autorzy są zobowiązani do ujawnienia Redakcji – poprzez podanie na odrębnej stronie dołączonej do pracy – wszystkie konflikty interesów: - zależności finansowe (jak np.: zatrudnienie, doradztwo, posiadanie akcji, honoraria, płatne ekspertyzy); - związki osobiste; - współzawodnictwo akademickie i inne, mające mieć wpływ na merytoryczną stronę publikacji; - sponsoring części lub całości badań. W piśmie tym powinny być wymienione związki z firmami komercyjnymi, związanymi z przedstawionymi w publikacji rozwiązaniami praktycznymi. C. Odpowiedzialność cywilna Redakcja stara się czuwać nad merytoryczną stroną pisma, jednak za treść artykułów odpowiadają Autorzy. Za treść umieszczanych w piśmie reklam odpowiada sponsor lub firma marketingowa. D. Korespondencja, listy do Redakcji 1. Korespondencja w sprawach dotyczących publikacji powinna wpłynąć do Redakcji w terminie do 60 dni po czasie publikacji w czasopiśmie. 2. W korespondencji nie powinny znaleźć się stwierdzenia nieuprzejme, oszczercze, mało precyzyjne. 3. Nie powinna też ona zawierać argumentów, mających na celu zdyskredytowanie opinii lub wyników. 4. W czasopiśmie będą uwzględniane tylko listy wartościowe merytorycznie. E. W przypadku ujawnienia wykroczeń przeciwko etyce zawodowej Autorów Redakcja będzie wyciągać konsekwencje wynikające z zapisu Ustawy o Szkolnictwie Wyższym. Procedura recenzowania artykułów zgłoszonych do publikacji Procedura recenzowania artykułów w czasopiśmie jest zgodna z zaleceniami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (opisanymi np. w broszurze Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce, MNiSW, Warszawa 2011). ! Autorzy, przesyłając artykuł do publikacji w czasopiśmie, wyrażają zgodę na proces recenzowania. ! Artykułowi nadawany jest numer redakcyjny, identyfikujący go w dalszych etapach procesu wydawniczego. ! Nadesłany artykuł jest poddawany ocenie formalnej przez radę redakcyjną, a następnie jest recenzowany przez recenzenta zewnętrznego, który: [ jest specjalistą w danej dziedzinie, [ nie jest członkiem Rady Naukowo-Programowej czasopisma, [ nie jest zatrudniony w jednostkach wydających czasopismo, [ nie jest afiliowany przy tej samej placówce, z której pochodzi Autor. ! Artykuł jest recenzowany poufnie i anonimowo (tzw. podwójnie ślepa recenzja). ! W przypadku tekstów powstałych w języku obcym, co najmniej jeden z recenzentów jest afiliowany w instytucji zagranicznej innej niż narodowość autora pracy. ! Recenzentom nie wolno wykorzystywać wiedzy na temat artykułów przed jego publikacją. ! Recenzja ma formę pisemną i kończy się jednoznacznym wnioskiem co do dopuszczenia artykułu do publikacji lub jego odrzucenia. ! Autor jest informowany o wyniku recenzji oraz otrzymuje recenzję do wglądu. ! W przypadku ewentualnych uwag możliwa jest korespondencja z Redakcją czasopisma. ! Recenzenta wskazuje Redaktor Naczelny. ! Rada Recenzentów współpracujących z Redakcją publikowana jest raz w roku w czasopiśmie w wersji drukowanej. ! Ostateczną decyzję o terminie publikacji artykułu podejmuje Redaktor Naczelny. ! Każdy numer wydanego czasopisma jest uprzednio zrecenzowany w sumie przez przynajmniej 3 recenzentów. Redakcja będzie dokumentować wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania zasad etyki obowiązującej w nauce. 106 JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 BOGUSŁAW SZUBA1 Katedra Budownictwa i Architektury Wydział Budownictwa, Politechnika Opolska w Opolu Podziemny tunel przeciwpowodziowy alternatywą kanału ulgi w Nysie Underground flood tunnel as an alternative to the relief channel in Nysa Streszczenie: Artykuł podejmuje problem zabezpieczenia miasta Nysy przed skutkami powodzi. Nysa była miastem poszkodowanym w czasie powodzi w 1997 roku. W historii miasta powódź powtarzała się wielokrotnie. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy z 2009 roku przewiduje rezerwę terenu dla kanału obiegowego. Powstaje nowy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla kanału ulgi. Jednak przebieg kanału znacznie ogranicza rozwój miasta, stwarza problemy wywłaszczeń, prowadzi do konieczności budowy nowych mostów, dezorganizuje przestrzeń. W artykule przedstawiono alternatywę dla kanału ulgi w postaci podziemnego tunelu. Koncepcja pozwala uniknąć ww. uciążliwości oraz zachować harmonijny rozwój przestrzenny miasta. Abstract: This article discusses the problem of protecting the city of Nysa against the effects of floods. Nysa was affected during a flood in 1997. Throughout the city's history flooding has occurred repeatedly. The Study of Conditions and Directions of the Spatial Planning of the Municipality from 2009 proposes a reserve area for a relief channel. A new local land use plan is being considered for this purpose. However, the course of the channel curbs city development, creates problems for expropriations, requires construction of new bridges, and disrupts land usage. The article presents an alternative to a relief channel – an underground tunnel. This concept detours the nuisances mentioned above and preserves the harmonious spatial development of the city. Słowa kluczowe: zabezpieczenia przeciwpowodziowe, podziemne tunele przeciwpowodziowe Keywords: flood safety barriers, underground flood tunnels Zagrożenia powodziowe gminy Nysa Obszar gminy Nysa zagrożony jest okresowym występowaniem powodzi ze względu na obecność rzeki Nysy Kłodzkiej, a także jej dopływów. Górski charakter rzek powoduje, że powodzie mogą pojawiać się w sposób nagły i gwałtowny. Największe wezbrania powodziowe występują w górnym biegu zlewni rzeki Nysy Kłodzkiej i Białej Głuchołaskiej oraz w rejonie Jeziora Nyskiego. Największe poziomy wód zalewowych odnotowano na fragmencie murów tzw. Zespołu Dworu Biskupiego w Nysie w latach: 1783, 1829, 1883, 1938, 1997. Podczas powodzi w lipcu 1997 roku doszło do całkowitego zalania doliny Nysy Kłodzkiej oraz obszaru śródmieścia miasta Nysy. Podtopieniu uległa znaczna część miasta. Zalane zostały okoliczne wioski: Kubice, Konradowa część Wyszkowa Śląskiego, Biała Nyska, Morawa, Iława, Przełęk, Hajduki Nyskie i Lipowa. Powódź przyniosła olbrzymie straty materialne. Ucierpiało wielu mieszkań1 dr inż. arch. [email protected], tel. 664456170 ców, woda dokonała zniszczeń miejsc pracy, spowodowała uciążliwe zawilgocenia obiektów budowlanych, spękania konstrukcji, uszkodzenia fundamentów, dróg i ulic, a także samego koryta rzeki. Funkcjonowanie obiektów użyteczności publicznej, handlu i usług uległo poważnemu zakłóceniu. Biorąc pod uwagę ogrom zniszczeń, gmina Nysa była jedną z najbardziej poszkodowanych gmin w Polsce na skutek powodzi z lipca 1997 r. Planowane zabezpieczenia przeciwpowodziowe Ze względu na zachowanie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego istotne jest prawidłowe działanie i zarządzanie systemem zbiorników retencyjnych na rzece Nysy Kłodzkiej: „Nyskiego”, „Otmuchowskiego”, „Kozielna” i „Topoli”. Dokonane analizy wskazują jednak potrzebę poprawy istniejącej sytuacji poprzez budowę nowych zbiorników („Kamieniec”), zwiększenia drożności istniejącego koryta rzecznego w obszarze miasta, a także modernizację wałów przeciwpowodziowych. Z uwagi na możliwość niebezpiecznego spiętrzenia wody w okresie JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 107 powodzi w rejonie tamy na Jeziorze Nyskim, uważa się za niezbędne wybudowanie kanału ulgi, którym w razie zagrożenia można by odprowadzić nadmiar wody ze zbiornika. uciążliwości eksploatacyjne. Polemikę w zakresie sensowności ich stosowania podejmuje między innymi prof. dr hab. inż. Józef Dziopak, Kierownik Katedry Infrastruktury i Ekorozwoju Politechniki Rzeszowskiej [2]. Aktualnie opracowywana jest dokumentacja modernizacji zbiornika Nysa w aspekcie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego przez „Hydroprojekt” Wrocław sp. z o.o. Jako bezpieczne granice zabudowy przyjęto zasięg zalewu katastrofalnej powodzi z lipca 1997 roku. Budowa kanału obiegowego, choć słuszna z punktu widzenia zabezpieczeń przeciwpowodziowych, generuje szereg problemów urbanistycznych (rys. 1). Nysa, podobnie jak wiele innych miast polskich, podąża w kierunku rozwiązań jak najszybszego usuwania wód opadowych z zainwestowanych terenów. Zmniejsza się powierzchnia terenów chłonnych, przybywa różnego rodzaju kanalizacji deszczowej, z obszaru międzywala rzeki usuwa się zadrzewienie. Zubaża to krajobraz, przyczynia się do degradacji systemów przyrodniczych. Jednak szybkie usuwanie nadmiaru wód opadowych z odwadnianego terenu do coraz bardziej obciążonych deszczówką rzek może powodować problemy powodziowe na innym obszarze. Miasta powinny gospodarować wodą deszczową podobnie jak czynią to systemy przyrodnicze. Zbieranie deszczówki jest uzasadnione również ze względów ekonomicznych (wykorzystywanie wody deszczowej do celów gospodarczych, spłukiwania toalet, podlewania ogródków, etc.). Na świecie spotyka się realizacje obiektów zaopatrzonych w dachy bezodpływowe2, zbiorniki wody deszczowej, czasowo wypełnianych wodą przestrzeni zielonych służących rekreacji. Powstaje szereg rozwiązań alternatywnych dla kanalizacji wód deszczowych [3, 4, 5, 6, 7, 8]. Rys. 1. Wycinek Studium wraz z przebiegiem planowanego kanału obiegowego (gruba linia ciągła) oraz alternatywnego proponowanego przez autora tunelu zrzutowego (linia punktowa). Opracowanie autora na podstawie [1]. Fig. 1. Part of the Study with the course of planned widespread channel along (fat solid line) and of alternative proposed by author underground tunnel (spot line). Authors’ drawing up on the base [1]. Kanał obiegowy jest inwestycją stwarzającą bariery rozwojowe dla południowej części miasta. Realizacja kanału pociągnie za sobą konieczność wykupu znacznej ilości gruntów. Oznacza to nie tylko koszty finansowe, ale również społeczne, związane z utratą własności, względem których wielu ludzi wiąże określone plany ich wykorzystania. Wykonanie kanału niesie za sobą konieczność realizacji nowej infrastruktury komunikacyjnej (osiem dodatkowych mostów). Budowa kanału obiegowego stwarzać będzie potencjalny ubytek wartości przyrodniczych, krajobrazowych, a także powodować zakłócenia w funkcjonowaniu ekosystemów żywych. Nysa nie jest jedynym miastem zagrożonym okresowym występowaniem powodzi. Podobną inwestycję w postaci kanału obiegowego planuje Kraków. Jednak kanały ulgi coraz częściej są krytykowane, jako nieskuteczne i niespełniające oczekiwań, powodujące znaczne, dodatkowe 108 Konieczne jest wypracowanie nowej strategii w postępowaniu z wodą deszczową, skierowanej na kompleksowe zagospodarowanie wody opadowej na terenie miast. Poza środkami technicznymi wspomagającymi zatrzymanie i zagospodarowanie wody opadowej na terenie miast, w pełni zasadnym wydaje się stosowanie środków biotektonicznego kształtowania obiektów architektonicznych, w postaci szaty biologicznie czynnej roślinności wzbogacającej powierzchnie dachów, tarasów i ścian naszych domów, ogrodów zimowych, a także możliwie maksymalne wprowadzanie czynnych biologicznie przestrzeni w rejonie zamieszkiwania w postaci łąk, lasów itp. W wyniku zazieleniania ścian i dachów budynków, tworzenia w ten sposób przyrodniczych powierzchni biotopowych, można zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza środowiska mieszkalnego, zwiększyć jego wilgotność poprzez wpływ na gospodarkę wodną i parowanie roślin. Takie traktowanie zewnętrznych powierzchni obiektów budowlanych umożliwia uzyskanie właściwego rozkładu temperatur oraz poziomu wilgotności powietrza wraz ze zwiększoną ilością tlenu przy jednoczesnym obniżeniu poziomu zawartości kurzu oraz zanieczyszczeń. Sugerowane rozwiązania powinny prowadzić do sukcesywnego przekształcania istniejącej infrastruktury kanalizacji deszczowej w system sieci zbierających wody opadowe do celów gospodarczych [9]. 2 Tego typu konstrukcja ma za zadanie przechwycenie wody deszczowej, a następnie umożliwienie jej odparowywania do atmosfery. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Tunel zrzutowy, jako rozwiązanie alternatywne dla Nysy Podziemne tunele zrzutowe były realizowane w różnych miejscach na świecie. Przykładem może być tunel zrealizowany w pobliżu miejscowości Seremban w Malezji. Tunel służy do automatycznego zrzucania nadmiaru wody ze sztucznego jeziora w przypadku przekroczenia maksymalnego poziomu wody w jeziorze, co występuje często w porze deszczowej i ma związek z gwałtownymi opadami deszczu w tym czasie. Na wyspie Penang w Malezji został wykonany tunel służący do odprowadzania wód opadowych zatapiających rejony miasta w porze deszczowej. Obiekt służy nie tylko mieszkańcom Georgetown, ale również zapewnienia komfort przebywających w tym mieście turystom z całego świata. Innym przykładem jest tunel o dł. 10 km służący dostawie wody pitnej do stolicy Malezji Kuala Lumpur. Tunel został wykonany przy użyciu maszyny wiercącej TBM (Tunneling Boring Machine) (rys. 2, 3) [10, 11]. W Polsce tunele dostarczające wodę do generatorów elektrowni zostały wykonane przy zbiorniku Świnna Poręba, jak również przy elektrowni szczytowo-pompowej na górze Żar w Międzybrodziu Żywieckim. Wszystkie tunele, niezależnie od funkcji jaką spełniają, zapewniają ochronę powierzchni terenu (w tym rejonów z zabytkową architekturą miast lub obiektów użyteczności publicznej) oraz poprawę infrastruktury bez ingerencji w istniejący stan zagospodarowania terenu. Powyższe przesłanki skłaniają do poszukiwania korzystniejszego rozwiązania przeciwpowodziowego zastępują- Rys. 2. Tunel w Kuala Lumpur. Schemat ilustrujący pracę tunelu w zależności od różnych warunków klimatycznych [10]. Fig. 2. Tunnel w Kuala Lumpur. Schematic showing how the tunnel will work in differing climatic conditions [10]. cego kanał ulgi w Nysie. Autor sugeruje możliwość zastosowania dla zbiornika nyskiego podziemnego tunelu zrzutowego, o przekroju zapewniającym przepływ wielkości wody równy do planowanego w kanale obiegowym (rys. 4). Budowa geologiczna podłoża gruntowego Nysy posiada sprzyjający układ warstw naturalnych. Do głębokości ok. 9m pod powierzchnią terenu znajdują się nawodnione piaski, żwiry i pospółki. Poniżej zalegają na przestrzeni ok. kilkudziesięciu metrów iły, stanowiące łatwo urabialną, nienasiąkliwą skałę. Badania geologiczne podłoża gruntowego, wykonane z racji wykonywania dokumentacji projektowych w różnych częściach miasta wskazują, że przekrój geologiczny nie powinien ulegać znaczącym zmianom na trasie przebiegu tunelu. Analizy wstępne wskazują, że przewidywany tunel może być wykonany metodą urabiania mechanicznego przy zastosowaniu koparki tunelowej oraz hydraulicznego młota udarowego, stosowanego na maszynie wymiennie w miarę potrzeb. Budowa geologiczna pozwala sądzić, że do wykonania tunelu nie będzie potrzebne stosowanie materiałów wybuchowych, co stanowi znaczne ułatwienie w przypadku prowadzenia robot w terenie zabudowanym, a w szczególności specjalnie chronionym ze względu na obecność wielu obiektów zabytkowych. Pozwala to uniknąć wszelkich niekorzystnych efektów wynikających z użycia materiałów wybuchowych, takich jak wibracje gruntu, hałas czy zanieczyszczenie atmosfery toksycznymi gazami postrzałowymi. W przypadku wystąpienia zwartych skał o dużych wymiarach istnieje możliwość ich defragmentacji z zastosowaniem specjalnych materiałów pęczniejących lub przy użyciu metod mechanicznych. Rys. 3. Schemat graficzny wyjaśniający przekrój tunelu i jego wykorzystanie [11]. Fig. 3. Graphical representation of a cross-section of the tunnel [11]. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 109 Zastosowanie specjalnych maszyn do drążenia tunelu TBM – choć technicznie uzasadnione przy takich długościach tunelu – nie jest możliwe ze względów ekonomicznych. Ceny maszyn tunelowych sięgają setek milionów USD, równocześnie maszyny te, jako bardzo ciężkie, mają tendencje do zapadania się w słabym spągu, który w omawianym przypadku może występować ze znacznym prawdopodobieństwem. Wydaje się, że najprostsze usprzętowienie, jak koparki tunelowe, młoty hydrauliczne oraz ładowarki, górnicze wozy odstawcze produkcji krajowej, stanowić mogą najtańszy i w zupełności wystarczający zestaw sprzętowy. Ze względu na rodzaj skał, tunel powinien być drążony na warstwy (prawdopodobnie trzy), z odpowiednim wyprzedzeniem warstwy górnej względem środkowej i dolnej. n = 0,012 – (współczynnik szorstkości jak dla dobrze wykonanej warstwy z betonu) i promienia hydraulicznego (4) 4 d – średnica w przewodu w [m] Tab. 1. Zestawienie obliczeń. Tab. 1. Comparing calculations d [m] Pow. przekroju F [m2] Rh C λ Prędkość V [m/s] 10 12 14 16 78,5 113 153,86 200,96 2,5 3 3,5 4 90 91 92 93 0,0097 0,0095 0,0093 0,0091 5,4 5,87 6,29 6,68 Wydatek Q=VxF [m3/s] 423.9 663,31 967,78 1342,45 Źródło: opracowanie własne. Source – author. Rys. 4. Schemat przekroju podłużnego tunelu podziemnego. Źródło – autor. Fig. 4. Scheme of the longitudinal cross section of the underground tunnel. Source – author. Wstępne obliczenia hydrauliczne dla alternatywnego rozwiązania kanału obiegowego w formie syfonu na odprowadzenie wód powodziowych ze zbiornika nyskiego przedstawiają się następująco: Q = 874m3/s – wydatek syfonu L = 10500m – długość tunelu H = 18m – różnica poziomów wody Prędkość wody w przewodzie syfonowym obliczono ze wzoru [12]: (1) Sz S W celu zobrazowania zagadnienia obliczenia zestawiono tabelarycznie dla kilku przekrojów (tab.1). Z uwagi na to, że przewiduje się remont koryta rzecznego, wynikiem którego przepustowość rzeki ma wynosić ok. 1400m3/s – zatem wielkość pożądanego zrzutu uzupełniającego ma wynosić ok. 400m3/s (łączna wymagana przepustowość cieków wodnych w czasie zagrożenia powodziowego szacowana jest na ok. 1800m3/s). Jak z powyższych obliczeń wynika średnica tunelu zrzutowego wyniosłaby ok. 10m. Przebieg trasy tunelu można wyznaczyć najkrótszą z możliwych dróg (w stosunku do kanału obiegowego stanowiącej jego cięciwę). Sposób zabezpieczenia „syfonu”, przed ewentualnym wypłukiwaniem masy betonowej w trakcie szybkiego spływu wody powodziowej, można współcześnie oprzeć o metodę, polegającą na wykonaniu chemicznie utwardzalnej powłoki polipropylenowej. Zabezpieczenie przed niepożądanym penetrowaniem obiektu przez ludzi w postaci gęstych krat. Ochronę przed opadami atmosferycznymi można uzyskać poprzez dach w formie „kapelusza” uniesionego ponad krawędzią wydostającego się na powierzchnię lustra wody syfonu. Koszt realizacji 1mb tunelu, określony szacunkowo, bowiem nie są znane na tym etapie szczegółowe warunki geotechniczne gruntu i związane z tym metody realizacji, wynosi od 13 tys.USD do 25 tys.USD3. Zatem, nie są to kwoty zaporowe, co więcej są porównywalne z szacowanym kosztem realizacji całości zadania kanału obiegowego. gdzie: g – przyspieszenie ziemskie Sz – suma strat = z1+2z2 (2) z1 – współczynnik strat ciśnienia na wlocie, przyjęto dla φ - 45° = 0,812 z2 – współczynnik strat na łuku = 0,065 8 λ= (3) Urobek powstały z budowy tunelu może służyć nie tylko jako materiał przydatny do podnoszenia wałów C – współczynnik prędkości – przyjęto z nomogramu dla spadku 3 Informację dotyczącą kosztów zasięgnięto na podstawie dotychczasowo realizowanych podobnych obiektów podziemnych w Azji Wschodniej, przy udziale polskich pracowników i specjalistów. 110 Nowe rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 ochronnych rzeki czy też jeziora. Istnieje realna możliwość wytwarzania z niego chemoutwardzalnych bloczków nadających się do wykonania wewnętrznej okładziny tunelu. Zamiast stosowania tradycyjnej obudowy żelbetowej warto rozważyć zastosowanie metody chemoutwardzania również w przypadku zabezpieczenia tunelu przed zawaleniem. Zaletą proponowanego rozwiązania jest stabilizacja ziemi z użyciem 100% gruntu rodzimego, bez użycia cementu. Stosowane do tego celu preparaty chemiczne (w ilości ok. 3-4% wagowo) poprawiają właściwości fizykochemiczne gruntu, zwiększają jego wytrzymałość na ściskanie, a także wodoodporność. Wiązanie gruntu stosowane tą metodą następuje niezwykle szybko. Powyższe, nowe technologie mogą stać się przyczyną olbrzymich oszczędności finansowych. Metoda wytwarzania materiałów budowlanych metodą chemoutwardzania jest obecnie przedmiotem badań prowadzonych przy Instytucie Architektury PWSZ w Nysie. Podsumowanie Podziemny tunel zrzutowy nie generuje uciążliwości rozwojowych miasta Nysy, jak w przypadku kanału obiegowego. Jego eksploatacja występuje jedynie w okresie zagrożenia powodziowego (w okresach międzypowodziowych pozostaje suchy). Koszty konserwacji są nieporównywalnie niższe od kanału obiegowego. Dodać należy, że konstrukcja syfonowa tunelu w czasie zagrożenia powidziowego zabezpiecza miasto przed powstaniem tzw. „cofki”. Głęboko pod ziemią położony tunel nie ma wpływu na zabudowę miasta, walory krajobrazowe oraz zmiany w środowisku przyrodniczym. Realizacja kanału podziemnego, sprzężona z modernizacją i zabezpieczeniem rzeki, może wyglądać bardzo interesująco z punktu widzenia wykorzystania urobku wydobywanego z tunelu, możliwego do wykorzystania przy pracach podnoszenia wałów ochronnych. Szacuje się, że w 95% procentach urobek będzie stanowił ił. Pozwoli to zaoszczędzić koszty związane z zakupem i transportem surowca przeznaczonego na podbudowę i podnoszenie wałów ochronnych. Współczesne możliwości technologiczne mogą skutecznie zastąpić drogie technologie żelbetowe na utwardzone chemicznie masy gruntów rodzimych – jako właściwe zabepieczenie wykopanego tunelu. L I T E RAT U RA [1] Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania przestrzennego Gminy Nysa 2009. [2] Dziopak J.: Krakowski kanał ulgi nam nie ulży, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, Wrzesień – Październik 2010, 44-47, dostępny w: http://www.nbi.com.pl/assets/NBIpdf/2010/5_32_2010/pdf/15_jozef_dziopak_kanal_ulgi.pdf [pobrano 07.05.2012]. [3] American City & Country: Chicago digs deep to better manage stormwater, American City & Country, 1996-06-01, dostępny w: http://www.americancityandcounty.com/mag/government_chicago_digs _deep. [pobrano 07.05.2012]. [4] Burton G.A., Pitt J.R.: Stormwater Effects Handbook: A Toolbox for Watershed Managers, Scientists, and Engineers, CRC/Lewis Publishers. New York 2001. dotzSMART (Stormwater Management And Road Tunnel), Kuala Lumpur, Malaysia, dostępny w: http://unix.eng.ua.edu/~rpitt/Publications/BooksandReports/Stormwater %20Effects%20Handbook%20by%20%20Burton%20and%20Pitt%20b ook/MainEDFS_Book.html. [pobrano 07.05.2012]. [5] Suligowski Z., Gudelis-Taraszkiewicz K.: Alternatywne rozwiązanie kanalizacji wód opadowych, Gaz, Woda i Technika Sanitarna nr 12/2003. [6] Suligowski Z., Gudelis-Taraszkiewicz K.: Infiltracja do gruntu – alternatywa dla tradycyjnej kanalizacji wód opadowych, Przegląd Komunalny nr 5/2003. [7] Suligowski Z., Gudelis-Taraszkiewicz K.: Propozycje w zakresie projektowania alternatywnej kanalizacji wód opadowych – cześć 2. Wiadomości Izby Projektowania Budowlanego nr1/2005. [8] Schueler T., Hirschman D., Novotney M., Zielinski J.: Urban Subwatershed Restoration Manual No. 3: Urban Stormwater Retrofit Practices. Center for Watershed Protection, Washington, D.C. 2007. [9] Szuba B: Problem wody deszczowej w mieście, Problemy Ekologii nr 3 (69), maj 2008 wyd. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach. [10] Roadtraffic-technology.com.: SMART (Stormwater Management And R o a d Tu n n e l ) , K u a l a L u m p u r, M a l a y s i a d o s t ę p n y w : http://www.roadtraffic-technology.com/projects/smart/smart8.html [pobrano 2012.04.26]. [11] Roadtraffic-technology.com.: SMART (Stormwater Management And R o a d Tu n n e l ) , K u a l a L u m p u r, M a l a y s i a d o s t ę p n y w : http://www.roadtraffic-technology.com/projects/smart/smart3.html [pobrano 2012.04.26]. [12] Bednarczyk T.: Budownictwo wodnomelioracyjne syfony podstawy projektowania, skrypty dla szkół wyższych, Akademia Rolnicza im H. Kołłątaja w Krakowie, Kraków 1987: 9. W świetle powyższych rozważań przyjęcie rozwiązania alternatywnego dla kanału obiegowego jest słuszne ze względów ekonomicznych, planistycznych, przyrodniczych i społecznych. Poza kanałem obiegowym nie powstało ani jedno rozwiązanie alternatywne dla miasta Nysy. Tunel zrzutowy jest jednym z nich. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 111 HENRYK MACIOŁEK1, ANETTA ZIELIŃSKA2 , TADEUSZ DOMARECKI3 1 Uniwersytet im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 3 Powiatowy Inspektorat Weterynaryjny, Skierniewice 2 Oddziaływanie azbestu na środowisko przyrodnicze i organizm człowieka The impact of asbestos on people and the environment Streszczenie: Azbest pod względem chemicznym jest to uwodniony zespół krzemianów, z domieszką niektórych metali, wapnia, magnezu, aluminium, sodu i żelaza. Z uwagi na budowę, rozróżnia się dwie grupy azbestu: 1. Azbest serpentynowy tzw. azbest biały – najczęściej stosowany w przemyśle, rolnictwie stanowi 93% światowego zużycia azbestu. Jego włókna mają przekrój rurkowy o średnicy od 0,002 do 0,015 mikrona i długości do 60 mikronów. Są więc niedostrzegalne w mikroskopie świetlnym. 2. Azbest amfibolowy – krokidolit zwany niebieskim azbestem należy do grupy tzw. amfiboli, które stanowią około 7% światowego rynku azbestowego. Ze względu na toksyczność i szkodliwość azbestu znajduje się na liście substancji działających rakotwórczo na człowieka, szczególnie w warunkach narażenia zawodowego. Wszystkie gatunki azbestu są karcynogenne – rakotwórcze dla ludzi. Azbest jest pochłaniany przez układ oddechowy do organizmu. Okres utajony choroby nowotworowej spowodowanej wdychaniem pyłów azbestu wynosi od 15 do 20 lat. Abstract: Asbestos, in chemical terms, is a hydrated silicate band with an admixture of certain metals: calcium, magnesium, aluminum, sodium and iron. As regards its use in construction, there are two groups of asbestos: 1. Chrysotile asbestos, or white asbestos, the most widely used type in industry and agriculture represents 93% of asbestos consumption worldwide. Its fibers have a tubular cross section with a diameter of 0.002-0.015 microns, and up to 60 microns. Therefore, they are invisible in light microscopy. 2. Amphibole asbestos, or crocidolite asbestos, also known as blue asbestos, belongs to the so-called amphibole group, which constitutes about 7% of the world's asbestos market. Due to its toxicity and harmfulness, asbestos is on the list of active substances carcinogenic to humans, especially in conditions of occupational exposure. In conclusion it should be emphasized that all types of asbestos are carcinogenic as it is absorbed by the body's respiratory system. The latency period of cancer caused by inhaling asbestos dust is between 15-20 years. Słowa kluczowe: azbest, gleba, szkodliwość, środowisko, człowiek Keywords: asbestos, soil, harmfulness, environment, human Ważnym zjawiskiem, z jakim spotykano się w ostatnich latach w szeroko rozumianej prewencji zdrowia, ludzi i zwierząt jest rezygnacja ze stosowania pewnych materiałów i technologii, które okazały się istotnie szkodliwe dla zdrowia ludzi i zwierząt. Dotyczy to zarówno środowiskowych zagrożeń zdrowia, jak i zagrożeń zawodowych. Pierwszą tego typu decyzją podjętą przez kraje wysoko rozwinięte był zakaz stosowania niektórych środków ochrony roślin DDT i rezygnacja z wykorzystania atrakcyjnych właściwości technologicznych polichlorowanych czyli PCB. Główni europejscy producenci azbestu: Rosja, Włochy, Grecja, Cypr i Jugosławia wytwarzali w 1986 r. ponad 112 2,7 mln ton azbestu, ale w 1990 r. nastąpił spadek do 63% światowej produkcji, tj. od 1986 r. do 35% w 1996 r. Niektórzy europejscy producenci azbestu całkowicie zaprzestali jego wydobywania np: Finlandia w 1975 r., Cypr w 1988, a Włochy w roku 1990. Należy podkreślić, że krajowe zużycie azbestu zmniejszyło się pomiędzy 1986 a 1994 r. o 94%, w krajach skandynawskich o 76% w Zachodniej Europie o 84% w krajach śródziemnomorskich i o 69% w Europie Centralnej, w tym podobnie w Polsce. Azbest to włókna znane i wykorzystywane już od czasów starożytnych. Wtedy stosowano go głównie do wyrobu niepalnych, wiecznych knotów do lampek oliwnych. Od JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 określenia „asbestion”, tj. „nieugaszony” pochodzi obecna nazwa azbestu. Tlenowo-krzemowe włókna azbestu posiadają wiele cech, które spowodowały masowe, gospodarcze ich zastosowanie pod koniec XX wieku. W ocenie technologicznej są one elastyczne i mocne, nawet mocniejsze od stali, dodatkowo kwasoodporne, ogniotrwałe i odporne na korozje. Źle przewodzą ciepło, co czyni z nich dobry materiał izolacyjny. Dzięki temu zestawowi cech technicznych są niedoścignionym wzorem dla naukowców opracowujących technologie produkcji włókien sztucznych. Jak już wspomniano, historia technologicznego wykorzystywania azbestu sięga czasów starożytnych. Jednakże większego gospodarczego znaczenia minerał ten nabrał dopiero w czasach rewolucji technologicznej. Wtedy zaczęto stosować gumowo-azbestowe uszczelki do silników parowych. W połowie XIX wieku wynaleziono ogniotrwałe – oczywiście z udziałem azbestu – farby i papę, a na początku wieku XX połączono azbest z cementem. Materiały budowlane lekkie, izolacyjne i ogniotrwałe wydawały się idealne. Tak narodził się eternit i zaczęła się jego złota era. Przez cały okres XX wieku miliony ton azbestu trafiało na dachy i do wnętrza domów mieszkalnych oraz do budynków inwentarskich, do obór letnich na pastwiskach oraz chlewni, kurników, cielętników, wychowalni drobiu, zadaszeń polowych itp. [1, 2]. Szczytowy okres popularności nastąpił w latach 70. XX wieku. Wystarczy wspomnieć, że w 1973 r. w Stanach Zjednoczonych zużyto prawie milion ton azbestu, z którego wykonano elewację na budynku ONZ. Świat, w tym Polska, nie pozostawały w tyle. Eternitowy boom w Polsce zaczął się właśnie w latach 70. Wtedy to zakupiono licencję na produkcję falistych płyt azbestowo-cementowych. Były to czasy, kiedy z pokryć dachowych dostępne były tylko eternit i papa. Biorąc pod uwagę trwałość, a także inne opisane powyżej cechy (np. odporność na ogień) wiele osób zamieniło papę na bardziej nowoczesne pokrycie jakim był eternit. Takie zresztą były działania ówczesnych władz, które dążyły do unowocześnienia kraju, m.in. poprzez likwidację słomianych strzech. Od tego czasu do końca lat 90. na polskie dachy trafiły miliony ton azbestu. Od 1997 r. ze względu na szkodliwość dla organizmu, zakazano stosowania wyrobów azbestowych, ale jeszcze weszliśmy z azbestem w XXI wiek [3]. Definicja azbestu Terminem „azbest” określa się dosyć liczną grupę minerałów o specyficznych właściwościach fizykochemicznych. Azbest charakteryzuje się dużą odpornością na działanie kwasów i zasad, elastycznością, złym przewodnictwem cieplnym, a nade wszystko wyjątkową odpornością na wysokie temperatury. Pod względem chemicznym azbest to uwodnione krzemiany, czasami z domieszką niektórych metali: wapnia, magnezu, aluminium, sodu i żelaza. Azbest fizycznie wyróżnia się włóknistą budową. Minerały zawierające w swoim składzie krzem i mające strukturę włóknistą noszą wspólną nazwę – azbest. Z uwagi na budowę fizyczno-chemiczną, rozróżnia się dwie grupy azbestu: ! Azbest serpentynowy (chryzotyl), tzw. azbest biały – najczęściej stosowany w przemyśle, stanowi 93% światowego zużycia azbestu. Jego włókna mają przekrój rurkowy o średnicy minimalnej od 0,002 [µΩ] do 0,015 [µΩ] i długości do 60 [µΩ]. Są więc niedostrzegalne w mikroskopie świetlnym. Jest to krzemian magnezowy zawierający około 40% krzemionki i podobną ilość tlenku magnezowego oraz niewielką domieszkę: glinu, żelaza i innych metali. Chryzotyl stanowi 93% azbestu wytwarzanego i stosowanego w przemyśle światowym. ! Azbest amfibolowy – krokidolit, zwany także niebieskim azbestem, należy do grupy tzw. amfiboli (stanowią one 7% światowego rynku azbestowego). Włókna jego są znacznie krótsze ze średnicą 0,1-0,3 [µΩ]. Podczas kruszenia krokidolitu następują pęknięcia włókien wzdłuż płaszczyzn krystalicznych i w rezultacie powstają włókna o średnicach rzędu 4 nm, bardzo łatwo wchłaniane do układu oddechowego. Krokidolit jest istotnie mniej odporny na temperatury niż chryzotyl. Produkcja jego wynosi jedynie około 7% produkcji światowej. Krokidolit, czyli azbest niebieski zawiera 49% krzemionki. Średnica jego włókien jest rzędu 0,1 [µΩ]. Niektóre właściwości fizyczne azbestu Azbest występuje w postaci niełamiących się białych lub barwnych włókien. Długość ich jest różna, najczęściej 2-5 mm, chociaż bywają azbesty o długości włókien nawet 15 mm. Azbest jest bardzo odporny na temperaturę. Topi się w temperaturze 1 500 ºC. Ponadto źle się rozpuszcza w wodzie. Można rozpuścić 25 mg azbestu ogrzewając go w 100 cm3 wrzącej wody przez 3 godziny. Włókna azbestu nie są widoczne w mikroskopie optycznym, gdyż mają zwykle średnice mniejsze od długości fali światła widzialnego. Jak się wydaje, miało to istotne znaczenie w stosunkowo późnym zidentyfikowaniu tego zagrożenia dla zdrowia ludzi. Stwierdzono, że niektóre gatunki talku, materiału powszechnie stosowanego w przemyśle gumowym, kosmetycznym i innym mogą zawierać azbest. Azbest znajduje się na liście substancji o udowodnionym epidemiologicznie działaniu rakotwórczym u ludzi w warunkach narażenia zawodowego, dlatego obowiązują zalecenia zmierzające do utrzymania jego stężenia w powietrzu na możliwie najniższym poziomie. Najwyższe dopuszczalne stężenia (NSD), podane niżej, pozwalają jedynie na znaczne ograniczenie wystąpienia JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 113 choroby nowotworowej, lecz ryzyka tego w pełni nie eliminują. NDS w środowisku pracy dla pyłów zawierających azbest są następujące: ! Pyły zawierające azbest (chryzotyl, krokidolit, amozyt, antofylit i inne) – mają wymiar około 2 mg/m3; ! Pyły zawierające azbest (chryzotyl, amozyt, antofylit i inne), posiadają włókna o długości powyżej 5 mikroomów – 2 włókna/cm3; ! Pyły zawierające azbest (krokidolit), posiada włókna o długości powyżej 5 mikroomów – 1 włókno/cm3. budynkach inwentarskich (obór zimowych i na letnich, wiatach wydojowych na pastwiskach dla krów mlecznych i cielętnikach); ! chlewniach, kurnikach, wychowalniach bażantów, garażach, na placach tuczu gęsi, na klatkach dla królików hodowlanych i użytkowych, lisów itp. ! Jako wypełniacz do farb i lakierów i w produkcji tworzyw sztucznych; ! w Polsce okazjonalnie do ścianek działowych, podwieszanych sufitów, osłon balkonowych. Gospodarcze zastosowanie azbestu w przemyśle rolniczym Ponadto azbest używany jest do wyrobu okładzin ściernych, papieru azbestowego, papy i filtrów. Przemysł włókienniczy wytwarza tkaniny azbestowe, z których produkuje się ognioodporne ubrania. Azbest stosowany jest również w produkcji tworzyw sztucznych, służy do wyrobu płyt izolacyjnych, które były szeroko używane w budownictwie mieszkalnym i inwentarskim. Niemal w każdej kuchni stosuje się płytki azbestowe podczas podgrzewania potraw. Spotykamy je powszechnie w laboratoriach chemicznych, a każdy posiadacz samochodu wie dobrze, iż azbest jest składnikiem szczęk hamulcowych oraz sprzęgieł. Z azbestu zmieszanego z cementem produkuje się dachówki eternitowe. Służy on też do produkcji tkanin i płyt odpornych na działanie wysokich temperatur, a także świetnie pełniących rolę filtrów do wody, piwa i wina. W ostatnich latach zastosowano z powodzeniem azbest w postaci materiału izolacyjnego w budowie okrętów, gdyż nie ulega on zmianom korozyjnym pod wpływem działania wody morskiej. Jak podają statystyki światowe, około 3 500-5 000 wyrobów rynkowych zawiera azbest. To tylko niektóre zastosowania naturalnego materiału włóknistego pochodzenia nieorganicznego. Istnieją różne odmiany azbestu, różniące się składem chemicznym i właściwościami fizycznymi. Mają jednak wspólne cechy: można je jako materiały włókniste przerabiać na tkaniny; wszystkie wykazują odporność na wysokie temperatury. Azbest zaczęto wykorzystywać w zastosowaniach zbliżonych do współczesnych już w 1868 roku we Włoszech. W latach 80. ubiegłego stulecia zużywano w Polsce około 100 000 ton azbestu rocznie. Od roku 1999 obowiązuje wreszcie w Polsce zakaz stosowania azbestu, odraczany wielokrotnie ze względów społecznych (bezrobocie). Jego ograniczone wykorzystywanie, tam gdzie nie można znaleźć jego zamienników, np. do produkcji ubrań żaroodpornych, podlega ścisłej reglamentacji. Największymi źródłami zagrożenia, z uwagi na powstawanie pyłu azbestowego, są prace związane z wydobyciem azbestu i jego rozdrabianiem. Najbogatsze eksploatowane zasoby chryzotylu znajdują się w byłym ZSRR, Kanadzie, Afryce Południowej, we Włoszech i Rodezji, zaś pokłady krokidolitu i amozytu znajdują się w Afryce Południowej i Australii. W Polsce przetwarzało się rocznie około 100 000 ton azbestu, zaś w Niemczech 200 000 ton. Światowa produkcja azbestu przekracza 4 mln ton rocznie, z czego 1/3 przypada na kraje byłego ZSRR. Jakkolwiek w ostatnich latach ogranicza się używanie azbestu, to wielkie zapotrzebowanie wynika z bardzo dużej jego przydatności. Dzięki takim właściwościom, jak: odporność na wysokie temperatury, duża wytrzymałość mechaniczna czy elastyczność i giętkość, azbest znalazł szerokie zastosowanie w technice i technologii przemysłowej. Cenne własności azbestu powodują, że wykorzystywany jest wciąż do produkcji wielu produktów, takich jak: ! wyrobów azbestowo-cementowych, m.in. tzw. eternitu; ! rur cementowo-azbestowych, zwykle o przeznaczeniu kanalizacyjnym; ! wyrobów ogniotrwałych, w tym ubrań ochronnych dla straży pożarnej; ! do produkcji klocków i tarcz hamulcowych; ! w produkcji papieru i tektury; ! do produkcji uszczelek ogniotrwałych; ! jako materiał dla izolacji cieplnych, np. osłon przewodów z gorącą wodą; ! budowy stropów azbestowych w domach, chlewniach, kurnikach; ! do krycia dachów na domach mieszkalnych oraz na 114 Zagrożenia stanowisk pracy i środowiska Lista stanowisk pracy, gdzie istnieje zagrożenie z uwagi na występowanie azbestu, jest bardzo duża. Należy mieć na uwadze, że prace związane z produkcją wyrobów zawierających azbest, a także ich przetwarzanie i stosowanie mogą powodować wytwarzanie pyłu niebezpiecznego dla zdrowia człowieka jak i zwierząt. W Polsce około 6 500 osób jest narażonych w czasie pracy na działanie azbestu. Badania wykazały, że pyły azbestowe występują nie tylko w zakładach przemysłowych, lecz także zanieczyszczają powietrze atmosferyczne, szczególnie w dużych miastach. W poszczególnych dzielnicach Nowego Jorku stwierdzono w powietrzu obecność azbestu o stężeniu: na Manhattanie 25-60 ng/m3, w Bronksie 25-28 ng/m3, w Staten Island 11-21 ng/m3. W Anglii opracowano i wyprodukowano przenośny zestaw kontrolny stosowany do użytku JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 przetwórni azbestu, jak również wykorzystywany do samochodowych warsztatów naprawczych, wskazujący zapylenie powietrza włóknami azbestowymi w środowisku pracy. Oznaczenie polega na przepompowywaniu określonej objętości powietrza przez filtr zatrzymujący maleńkie włókienka, które następnie zlicza się pod mikroskopem. Normy angielskie dopuszczają zaledwie 2 włókienka w 1 cm3 powietrza. W USA na Manhattanie impregnacje przeciwpożarowe środkami zawierającymi azbest wykonuje się często metodą natryskową, co może być przyczyną dużych stężeń azbestu w powietrzu. Podczas badania przeprowadzonego w zakładach oraz Nowym Jorku w płucach u 24 mieszkańców, na ogólną liczbę badanych 28, stwierdzono znaczną liczbę włókien chryzotylu. W Londynie w podobnych badaniach znaleziono u 80% pacjentów włókna chryzotylu. Znaczne ilości azbestu znajdują się również w powietrzu niektórych terenów wiejskich, np. w Pensylwanii 10-30 ng/m3 [1]. Zamiast azbestu stosuje się obecnie inne materiały o strukturze włóknistej. Materiałem zastępczym są często: włókno szklane, węglowe, wata bazaltowa lub tzw. włókna mineralne nienaturalnego pochodzenia, zwykle z tworzyw sztucznych. Niestety, brak pełnej znajomości mechanizmu szkodliwego działania azbestu powoduje, że nie wiadomo czy nowe materiały nie mają także jego szkodliwych własności. Są zresztą już zapewne doniesienia w prasie fachowej, mówiące, że nowe materiały włókniste, przynajmniej niektóre z nich, są również szkodliwe dla zdrowia, choć nie jest pewne czy mechanizm działania jest podobny jak azbestu. Jednak w dalszym ciągu pozostaje poważny problem utylizacji istniejących wyrobów z azbestu i zabezpieczenia zakładów produkujących azbest oraz magazynów, w których jest przechowywany. Problem likwidacji zagrożeń azbestowych nie ogranicza się tylko do zamkniętych zakładów przemysłowych. Owo zanieczyszczenia dotyczy zarówno rejonów wiejskich, miejskich jak również autostrad. W tabeli 1 zaprezentowano przykładowe stężenia azbestu w wybranych rejonach i obiektach. Tab. 1. Przykłady stężenia azbestu Lokalizacja Rejony wiejskie Rejony miejskie Przy autostradzie W zakładach stosujących azbest Przeciętne stężenie (ilość włókien przypadająca na 1 m3) < 100 100 – 1 000 3 000 2 000 000 Źródło: Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Czasami stężenie azbestu w powietrzu jest w ng/m3, czas; ilości włókien w metrze sześciennym powietrza. 30 ng/m3 odpowiada 1 000 włókien/m3. Przy charakterystyce zagrożeń azbestem podawana też bywa informacja o rozkładzie długości włókien, gdyż wiele wskazuje, że ma to wpływ na jego szkodliwość. Nie określono dotychczas w sposób jednoznaczny, czy azbest znajdujący się w wodzie wodociągowej niektórych miast ma znaczenie dla stanu zdrowia mieszkańców. Istnieją sugestie, że zanieczyszczenie ryżu azbestem może być przyczyną częstszego występowania raka żołądka w Japonii. Podejrzenie wynika z faktu, iż Japończycy chętnie spożywają ryż preparowany po procesie łuszczenia talkiem, w którym stwierdzano obecność azbestu. Zanieczyszczenie powietrza azbestem zależy też od rodzaju obiektu i lokalizacji zastosowanych elementów azbestowych. Azbest m.in. wykorzystywany jest do wytwarzania zapraw murarskich, którymi pokrywano ściany budynków. Technologie te stosowano w pewnym okresie w Stanach Zjednoczonych przy wznoszeniu budynków publicznych, m.in. szkół. W tabeli 2 przedstawiono nagminnie obserwowany w szkołach zwyczaj opierania się i ocierania dzieci o ściany, co ma swój skutek w zanieczyszczaniu powietrza w obiekcie azbestem [4]. Tab. 2. Stężenie azbestu w niektórych miejscach w Stanach Zjednoczonych Lokalizacja Stężenia (ilość włókien przypadająca na 1 m3) Powietrze atmosferyczne 5 największych miast Szkoły, elementy azbestowo – cementowe Szkoły, powierzchnie ścian azbestowych Szkoły, uszkodzone powierzchnie ścian azbestowych 30 220 260 2 100 4 000 Źródło: Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. W dużych miastach Stanów Zjednoczonych stosowano azbest do izolacji przeciwpożarowej konstrukcji budynków metodą natryskową. Aktualnie uważa się, że jest to przyczyna wysokich stężeń azbestu w powietrzu atmosferycznym tych miast, głównie podczas przebudowy lub likwidacji takich budynków. W czasie usuwania powłok azbestowych na sucho koncentracja azbestu może osiągnąć 100 x 10 włókien azbestu/m3. W Polsce metody natryskowej nie zdążono na szczęście zastosować na szeroką skalę. Natomiast połowa budynków na polskich wsiach pokryta jest eternitem. Dopuszczalne w Polsce stężenie azbestu w powietrzu w pomieszczeniach przeznaczonych na stały pobyt ludzi wynosi 1000 włókien/m3 (Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 marca 1996 r. w sprawie dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych da zdrowia, wydzielanych przez materiały budowlane, urządzenia i elementy wyposażenia w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi, M.P. Nr 19, poz. 23). Mechanizm toksycznego działania azbestu Jak stwierdzono, ten cenny surowiec włóknisty okazał się niebezpieczny dla zdrowia zwierząt, a także życia JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 115 ludzkiego. Jak to możliwe, by element środowiska naturalnego (to przecież kopalina) był dla tego środowiska tak groźny? Otóż okazuje się, że włókna azbestu w złożach, związane w sposób naturalny są dla środowiska i dla zdrowia ludzi obojętne, natomiast włókna uwolnione do powietrza stanowią dla człowieka zabójczy składnik. Mikrowłókna azbestu są na tyle małe, że potrafią unosić się w powietrzu i w skażonym środowisku bywają wdychane do płuc. Są małe, ostre, odporne na kwasy. To, co stanowi o ich technicznych zaletach, po dostaniu się do organizmu sprawia, że w tym wewnętrznym środowisku nie ulegają rozpuszczeniu. Część z nich, głównie większe włókna chryzotylu – azbestu białego, może być wydalana przez układ rzęskowy oskrzeli i tchawicy (wyksztuszone z oskrzeli, płuc). Włókna tzw. azbestów amfibolowych (azbest niebieski lub brązowy) są mniejsze, trafiają głębiej do pęcherzyków płucnych i w ogóle nie rozpuszczają się w płynach fizjologicznych. Włókna azbestu, po dostaniu się do płuc osiadają w tkance płucnej i bytują w niej przez lata bez większych zmian dla swojej struktury i właściwości i dla zdrowia ludzi i zwierząt. Wystarczy jednak, żeby zaszły zmiany w obniżeniu odporności organizmu „nosiciela”, by wokół takich włókien rozpoczął się proces rakowacenia tkanek. Ponieważ okres akcji (wniknięcia włókien) i reakcji (rozwinięcia się choroby) dzieli zwykle kilka a nawet kilkadziesiąt lat, trudno o powstanie bezpośrednich skojarzeń, które prowadziłyby do zachowania typu „zagrożenie”: „reakcja unikania”, tj. takich, jakie zachodzą np. przy oparzeniu. Ponieważ organizm narażony na działanie włókien azbestu, w czasie wnikania tych włókien do organizmu nie odczuwa bólu, brak tu „reakcji unikania”. Włókna azbestu działają jak „zabójca”, a człowiek przebywający w skażonym środowisku, nieświadomy ich działania, nie zwraca uwagi na ich źródło, np. na stan pokrycia dachowego lub inne. Badania przeprowadzone w latach 70. ubiegłego wieku wykazały, że wdychanie powietrza zapylonego azbestem powoduje zmiany w układzie oddechowym prowadząc do powstania nowotworów. Zakażeni są zwłaszcza robotnicy pracujący w kopalniach azbestu i fabrykach przerabiających ten surowiec mineralny. Stwierdzono w tych przypadkach owrzodzenia opłucnej i otrzewnej na skutek niszczenia tkanek stykających się z pyłem azbestowym. Zwłaszcza niebezpieczna okazała się jedna z odmian azbestu, zwana „krokidolitem”. Największe zagrożenie dla organizmu ludzkiego i zwierzęcego stanowią tzw. włókna respirabilne, tzn. takie, które w trwałej postaci mogą być „zawieszone” w powietrzu. Tak zachowują się włókna o średnicy poniżej 3 mikrometrów i o długości większej niż 5 mikrometrów, w których stosunek długości do grubości jest większy niż 3:1. Takie włókna wnikają głęboko do tkanki płuc. Włókna grubsze zatrzymujące się w górnej części układu oddechowego, skąd dzięki rzęskom wyścielającym ściany 116 oskrzeli płuc za pomocą kaszlu mogą być usuwane do gardła i dalej ze śluzem na zewnątrz lub do układu trawiennego. Azbest jest podstawową niemetaliczną substancją zanieczyszczająca atmosferę. Lotne pyły azbestu pochodzą głównie z przemysłu oraz rozbiórek starych budowli, do których budowy w przeszłości wykorzystywano azbest. Zagrożenie azbestem jest z reguły ograniczone do robotników narażonych na kontakt z azbestem ze względu na wykonywaną pracę oraz do osób, które przypadkowo zostały poddane ekspozycji na pyły azbestu podczas pełnienia swoich obowiązków. Tak, więc ekspozycja na azbest jest uważana za ryzyko związane z wykonywanym zawodem. Szkodliwe działanie azbestu tłumaczy się istnieniem ostrego zakończenia mikroskopijnych włókienek, uszkadzających tkanki płucne. Dalsze badania wykazały, że również i inne włókna o wymiarach poniżej pół mikrometra wykazują podobne działanie niszczycielskie tkanki płucnej. W tym przypadku warto postawić pytanie: Skąd się bierze pył azbestowy w powietrzu? Otóż włókna azbestowe są trwałe, ale płyty azbestowo-cementowe już nie tak bardzo. Po latach użytkowania, po latach działania na nie kwaśnych deszczy, struktura płyt ulega rozluźnieniu. Powierzchnia płyt staje się porowata, miękka i krucha. To wtedy zagnieżdżają się na nich porosty, które dalej degradują powierzchnie w sposób już biologiczny. Z takich płyt deszcz i wiatr wypłukują miliony włókien azbestowych. Skażenie powietrza pyłem azbestowym z pokryć dachowych będzie prawdopodobnie z roku na rok wzrastać, gdyż ich trwałość ocenia się na 30 lat i im później od czasu zamontowania, tym ich jakość będzie gorsza. Innym, poważnym źródłem pyłu azbestowego w powietrzu są okładziny cierne hamulców samochodowych. Pierwsze należycie udokumentowane stwierdzenie szkodliwego wpływu azbestu na zdrowie ludzi pojawiło się w 1970 roku [notka bibliograficzna]. Od lat 80. w rozwiniętych krajach świata wprowadza się programy eliminacji azbestu z użycia. Bez wątpienia wówczas wykazano, że azbest powoduje: - zmiany włókniste w różnych okolicach układu oddechowego, w miejscach zależnych od długości i średnicy włókien (oskrzelach, oskrzelikach, w pęcherzykach płucnych itp.); - fibrozę, czyli zwłóknienia nabłonka układu pokarmowego; - nowotwory tkanki płucnej; - nowotwory krtani i innych części układu oddechowego (prawdopodobnie); - międzybłoniak opłucnej; - międzybłoniak otrzewnej; - nowotwory układu trawiennego (prawdopodobnie). Proces choroby ma charakter złożony i etapowy, bowiem w trakcie oddychania do płuc dostaje się wiele JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 drobnych zanieczyszczeń, niewychwytywanych przez system oczyszczający w otworach nosowych. Część takich zanieczyszczeń zostaje wyrzucona z powrotem z wydychanym powietrzem, ale znacząca liczba zostaje zdeponowana w różnych okolicach płuc, zwykle im drobniejsze pyły, tym głębiej przechodzą. Ze względu na budowę włókien azbestu (ostre, wbijające się w tkanki szpile) są trudności z jego usuwaniem z płuc. Po miesiącu od momentu deponowania w płucach pozostaje jeszcze około 25% wdychanego azbestu. Włókna azbestu powodują w układzie oddechowym zmiany włókniste. Obraz zmian w płucach zależy od struktury włókien, długości, przekroju i kształtu włókien azbestowych. Od cech tych zależy bowiem, czy zostaną one zdeponowane w końcowym odcinku dróg oddechowych i czy dojdzie do ich przeniknięcia do opłucnej. Zapadalność na chorobę zwaną azbestozą zależy również od dodatkowych czynników szkodliwych, wpływających niekorzystnie na funkcjonowanie układu migawkowego – odruchu kaszlu i komórkowego oczyszczania płuc (czynne i bierne palenie tytoniu, przewlekłe procesy zapalne w obrębie układu oddechowego, działanie chemicznych środków drażniących [6]. Są dwa naturalne mechanizmy usuwania drobnych zanieczyszczeń, jakie dostały się do płuc. Jednym jest ruch migawkowy komórek rzęsowatych (odruch kaszlu) wynoszący pokryte śluzem lub wchłonięte przez mikrofagi zanieczyszczenia do górnych partii płuc, a potem dalej na zewnątrz, gdzie są następne odksztuszane. Drugi mechanizm polega na pochłanianiu zanieczyszczeń przez makrofagi i transportowanie ich do węzłów chłonnych. Im dłuższe włókno azbestu, tym proces ten jest bardziej utrudniony. Do zanieczyszczeń komórek węzłowatych przyczynia się wdychanie szeregu innych zanieczyszczeń, między innymi palenie tytoniu. Uważa się, że rakotwórcze działanie azbestu wywołują włókna od długości większej niż 19 mikronów i o średnicy mniejszej niż 0,1 [µΩ]. Znaczną rolę odgrywa zarówno postać fizyczna azbestu, jak i jego własności chemiczne, m.in. możliwość przemieszczania się w organizmie ostrych igieł azbestu czemu sprzyja fizjologiczne, systematyczne rozszerzanie się i kurczenie płuc w procesie oddychania. Wiele faktów wskazuje, że azbest wpływa negatywnie na lokalne funkcjonowanie systemu immunologicznego. Coraz częściej zwraca się uwagę, że w jakimś stopniu utrzymywanie się przez długi okres chronicznych stanów zapalnych w tkankach może spowodować poważne skutki zdrowotne dla całego organizmu, w tym nowotwory. Ilościowe określenie ryzyka zachorowania spowodowane przez azbest nie jest wiarygodnie określone, tzn. nie jest znana zależność dawka – efekt. Jest to tym bardziej zaskakujące, że azbest należy do niewątpliwych karcynogenów dla ludzi. Niemniej podejmowane są próby oszacowania ryzyka stwarzanego przez azbest. W dostępnej literaturze, jeden z autorów ryzyko wynikające z wydychania azbestu określił następująco, precyzując jednocześnie warunki ekspozycji np: - dla uczniów szkół: 6 lat ekspozycji, średnie stężenie azbestu w powietrzu 1 000 włókien przypadających na 1 m3, gdy do pokrycia ścian stosowano mieszankę azbestów chryzolit i krokidolit, skutkuje pięcioma dodatkowymi zgonami na milion osób eksponowanych, z tego odpowiednio na raka płuc 0,6 i na raka opłucnej 4,4. - jeśli ściany pokryto samym tylko chryzolitem: skutkowało to dla takiej samej ekspozycji jedynie dodatkowymi 1, 5 zgonami przypadającymi na milion przypadków. Jak wykazały badania środowiskowe narażenie przez okres całego życia na poziomie 2000 włókien przypadających na 1m3 i dziesięcioletnie narażenie w szkole na poziomie 20 000 włókien na 1m3 skutkuje ryzykiem dla palaczy: 66 dodatkowych zgonów na milion. W polskiej literaturze badano również częstotliwość występowania międzybłoniaka w populacji kobiet kanadyjskich żyjących w sąsiedztwie kopalni azbestu, (ale nie pracujących tam) z częstotliwością tego nowotworu w innych populacjach kobiet. Stwierdzono wzrost ryzyka zachorowania 7, 6 razy. W populacji Brytyjczyków zagrożenie zdrowia azbestem wynosi około 1 zgonu rocznie w całym kraju (ponad 55 mln mieszkańców) [3]. Z wyników tych wynika, że umiarkowane stężenie pyłu azbestowego w powietrzu stanowi niewielkie zagrożenie dla zdrowia. Pamiętajmy też, że zaledwie 10% umierających na raka płuc pali papierosy, z tego tylko część zachorowuje na międzybłoniaka. Zwykle uważa się, że azbest jest szkodliwy jedynie wtedy, gdy jest wdychany, ale nie ma pewności, czy jego obecność w pożywieniu jest również szkodliwa. W niektórych badaniach zwraca się uwagę na dwa zjawiska: na znaczny procent nowotworów przewodu pokarmowego stwierdzany u Japończyków i ich zwyczaj obłuskiwania ryżu na azbeście. Nie wiadomo, czy oba spostrzeżenia można łączyć ze sobą. Azbest jest niewątpliwym czynnikiem karcinogennym. Jednocześnie nie można zaliczyć go do karcynogenów silnie działających. Wydaje się jednak, że środowiskowe zagrożenia zdrowia w wyniku wdychania powietrza skażonego azbestem, na poziomie przeciętnie obserwowanym w naszych miastach, ma znaczenie jedynie dla populacji palaczy tytoniu. Azbest wzmaga działanie rakotwórcze dymu tytoniowego. Ekspozycja na sam azbest powoduje międzybłoniaki opłucnowe lub otrzewnowe, lecz nie powoduje raka płuc [1]. U palaczy ekspozycja na azbest znacznie zwiększa jednakże zapadalność na raka płuc. Przykładem może być zwiększenie zagrożenia nowotworami na skutek wspólnego działania azbestu i dymu tytoniowego (tab. 3). JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 117 Tab. 3. Indukowanie nowotworów przez azbest i dym tytoniowy Grupa Niepalący, nieeksponowani na azbest Niepalący, eksponowani na azbest Palący, nieeksponowani na azbest Palący, eksponowani na azbest Względne ryzyko śmierci z powodu raka płuc 1,00 5,17 10,85 53,24 Źródło: Susanne Ch., Hens L.,: Ekologia człowieka. Stopniowa odpowiedź fenotypu na środowisko. W: „Problemy” nr 4, 1987. s. 37. Szkodliwe oddziaływanie azbestu na organizm człowieka Sygnały o szkodliwym wpływie azbestu na zdrowie ludzi mających z nim kontakt dochodziły od dawna. Pracownicy kopalń, tkalni czy robotnicy, którzy w czasie wojny uszczelniali azbestem poszycia statków zapadli na chorobę płuc zwaną azbestozą. Później wykazano związek miedzy azbestem a zapadalnością na raka płuc lub na inny nowotwór zwany międzybłoniakiem, który rozwija się w klatce piersiowej lub jamie brzusznej. Zwłóknienie płuc (zwane także pylicą azbestową lub azbestozą), to najczęstsze schorzenie, które rozpoczyna się przeważnie w 20-40 lat po rozpoczęciu ekspozycji. Charakterystycznym objawem jest utrudniony oddech oraz zmniejszenie pojemności życiowej płuc. Często pojawiają się samoistne wysięki opłucnej, występujące już po 3-4 latach rozpoczęcia kontaktu z azbestem. Pylica azbestowa jest spotykana wśród robotników zatrudnianych w kopalnictwie azbestu, na budowach lub przy rozbiórce pomieszczeń zawierających azbest. Przypadki azbestozy zaobserwowano również wśród pracowników obsługi i instalatorów pracujących w szkołach lub w biurowcach. W tym przypadku ekspozycja pochodzi z izolacji azbestowej przewodów pary i grzejników. Symptomy azbestozy, oprócz fibrozy, to zwapnienie płuc z wytworzeniem guzów mezotelialnych. Okres utajony tworzenia się owego guza jest wyjątkowo długi. Od momentu ekspozycji do klinicznego pojawienia się komórek nowotworowych może upłynąć do 30 lat. Szeroko poddawany do powszechnej wiadomości duży zasięg azbestowy i związanych z nią guzów mezotelialnych i guzów płuc, które występowały w latach 70. ubiegłego stulecia, był wynikiem ekspozycji na azbest stoczniowców amerykańskiej Marynarki Wojennej podczas II wojny światowej. Włókna azbestu wykazują zdolność migracji, w tym także do jamy otrzewnowej i powodowania tam guzów nabłonkowych otrzewnej. Dym tytoniowy wzmaga toksyczność działania azbestu i może sprzyjać tworzeniu się guza płuc [7, 8]. 118 Zamienniki azbestu w produkcji przemysłowej Wykazanie karcinogennych własności azbestu i jego wszechobecności w środowisku spowodowały, że niektóre kraje wprowadziły zakaz stosowania azbestu. W 1999 roku zakaz taki obowiązywał w 11 krajach, w tym we wszystkich krajach skandynawskich, w Belgii, Holandii, Niemczech, Polsce, Austrii i Włoszech, a także w Arabii Saudyjskiej. Jako zamiennik azbestu stosuje się, gdzie to jest możliwe, inne rodzaje włókien. Jednym z możliwych zamienników jako materiał, na izolacje cieplne, dźwiękowe, a także do produkcji okładzin hamulcowych i sprzęgieł, są tzw. włókna mineralne. Należą do nich m.in.: włókna szklane, włókna z bazaltu i podobnych skalnych surowców, włókna wykonane z żużlu i tzw. wełna kaolinowa. Jak dotychczas, większość prac podaje, iż nie stwierdzono szkodliwego działania na ludzi włókien mineralnych (takie badania przeprowadzono m.in. w Finlandii). Dotychczas to w szczególności włókien szklanych, które mają średnicę 4 – 7 mikrooma i są bardzo długie (określane nawet, jako włókna ciągłe). W dostępnej literaturze, jeden z autorów stwierdził wywoływanie nowotworu płuc i miedzybłoniaka u szczurów i chomików poddanych ekspozycji na włókna mineralne, a także pewien wzrost umieralności na nowotwór płuc w badaniach pracowników zatrudnionych przy produkcji włókien mineralnych w kilku krajach europejskiej. Znaczna różnica ekspozycji pomiędzy narażeniami zawodowymi i środowiskowymi powoduje, że środowiskowe zagrożenia zdrowia przez włókna mineralne są zaniedbywalnie małe. Ocenia się, że stężenie włókien mineralnych w powietrzu badane w Wielkiej Brytanii nie przekracza 0,05 włókna na 1 m3 w powietrzu atmosferycznym i 1 włókno na 1 m3 w pomieszczeniach budynków, w których wykorzystywano do izolacji cieplnej. Włókna mineralne są zwykle większej średnicy niż azbest i są lepiej rozpuszczalne w płynach tkankowych. Podsumowanie Azbest jest grupą uwodnionych, włóknistych krzemianów, które dzielą się na dwie podstawowe rodziny: zwinięte, o nazwie „serpentyny” i prętopodobne o nazwie „amfibole”. Typy należące do rodziny amfiboli są najbardziej patogenne; ich toksyczność zależy od rozmiaru włókna i prawdopodobnie ich właściwości fizycznych. Najbardziej szkodliwe włókna mają wymiary: 5[µΩ] długości i 0,3 mikrony średnicy. Azbest może powodować u człowieka nowotwory złośliwe (zmiany rakowe i międzybłoniaki). Zasadniczą przyczyną tego jest włóknista budowa azbestu. W dostępnym piśmiennictwie jest dużo przekonywujących informacji na temat rakotwórczego działania azbestu. Ryzyko zmian rakotwórczych płuc u osób narażonych na pył azbestowy JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 jest zdecydowanie większe u palaczy tytoniu. Okres utajenia, tj. czas upływający od początku narażenia do występowania zmian nowotworowych, jest na ogół dłuższy niż 10-15 lat, co ma istotne znaczenie w ocenie ryzyka zawodowego. Stwierdzono, że najbardziej rakotwórcze działanie wywierają włókna o długości większej niż 10 mikronów i przekroju mniejszym niż mikrona. Nie określono dotychczas jednoznacznie stopnia szkodliwości włókien krótszych. Nie jest znana równie minimalna liczba włókien, które zdolne są wywoływać nowotwór. Z podanych powodów nie można przy obecnym stanie wiedzy przyjąć bezpiecznej granicy stężenia włókien azbestowych występujących w powietrzu miejsca pracy. Ocena narażenia na podstawie oznaczenia ilości azbestu w materiale biologicznym oraz występującym w powietrzu jest trudna, ponieważ włókna są mikroskopijnej wielkości. W celu stwierdzenia np. włókien chryzotylu konieczne jest użycie mikroskopu elektronowego, dającego powierzchnię 20 000 razy, lepsze wyniki uzyskuje się przy powiększaniu 40 000 razy. Inne trudności wynikają w trakcie pobierania prób powietrza metodą filtracyjną, ponieważ pory większości filtrów mają wielkość 1 mikroma lub są większe. Jak duże może być rozdrobnienie włókien świadczy fakt, że w 1 ng chryzotylu stwierdzono 1 mln włókien. Wszystkie gatunki azbestu są karcinogenne dla ludzi. Okres utajony choroby nowotworowej wywołanej wdychaniem azbestu wynosi 15-20 lat. L I T E RAT U RA [1] Dobrzański G., Dobrzańska B.M., Kiełczewski D.: Ochrona środowiska przyrodniczego, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, 1997. [2] Cichy zabójca z dachu Wydawnictwo Rada – rolnictwo, aktualności, doradztwo, analizy nr 7/8 Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Bartoszewicach, 2004. [3] Godlewska-Lipowa W., Ostrowski J.Y.: Problemy światowej ekologii – z czym wchodzimy w XXI wiek, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000. [4] Foltyn M.: Przydatność preparatu AFS do eliminacji azbestu – badania laboratoryjne, Bezpieczeństwo Pracy nr 6/2007. [5] Foltyn M.: Azbest jak organizować ryzyko. Podręcznik dobrych praktyk, Bezpieczeństwo Pracy nr 2/2010. [6] Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenie zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2001. [7] Stobiński J.: Cukier z gazety – czy chemia wszystko może? Wydawnictwo „Alfa”, Warszawa 1987. [8] Gieraś M.: Eksploatacja – Elektrowni Bełchatów, praca pod red. Z. Pawłowskiego, Radom 1998. [9] Susanne Ch., Hens L.: Ekologia człowieka. Stopniowa odpowiedź fenotypu na środowisko, Wydawnictwo Problemy nr 7, 1987. [10] Toksykologia podręcznik dla studentów farmacji, pod redakcją prof. dr hab. W. Seńczuka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1994. [11] Zakrzewski S.F.: Podstawy toksykologii środowiska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. OKSANA SEROKA-STOLKA Politechnika Częstochowska,Wydział Zarządzania Ekologiczna i społeczna odpowiedzialność biznesu w opinii przedsiębiorstw regionu częstochowskiego Environmental and corporate social responsibility in the opinion of enterprises from the Częstochowa region Streszczenie: W artykule zaprezentowano wyniki badania ankietowego dotyczącego roli i korzyści jakie mogą osiągać firmy stosujące koncepcję ECSR. Badaniem objęto 15 przedsiębiorstw regionu częstochowskiego z sektora przemysłu oraz usług i handlu. Wyniki opracowano w ujęciu ilościowym i jakościowym z wykorzystaniem programu STATISTICA 9.1. Wyniki analizy wskazują, że ECSR traktowane jest jako narzędzie służące budowaniu dobrego wizerunku i reputacji firm na rynku oraz mające na celu podniesienie poziomu kultury organizacyjnej przedsiębiorstw. Badane firmy doceniają ECSR jako instrument, który pomaga w utrzymaniu dobrych relacji ze społecznościami lokalnymi, ale nie doceniają koncepcji ECSR, której implementacja przyczynia się do uzyskania przewagi konkurencyjnej. Abstract: The article presents the results of a survey examining the role and the possible benefits to be gained by companies implementing the ECSR concept. The sample selection consisted of 15 enterprises from the Czestochowa region. The sample comprised companies from the manufacturing, service and trade sectors. The data were analysed using the program STATISTICA 9.1. The results of the survey showed that most of the companies researched treat ECSR as an instrument for bettering performance, building a good reputation on the market and also as a tool for improving the JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 119 company's organisational culture. The companies in the study appreciate ECSR as an instrument which helps in maintaining good relations with local communities but unfortunately, respondents underestimate ECSR as a means of gaining a competitive advantage. Słowa kluczowe: Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, ECSR, odpowiedzialność ekologiczna, przedsiębiorcy Keywords: Corporate Social Responsibility, ECSR, environmental responsiveness, entrepreneurs Postępujący konsumpcjonizm przyczynia się do nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych i degradacji środowiska przyrodniczego, która ma charakter globalny. Rosnąca z tego powodu rola aspektu ekologicznego w rozwoju przedsiębiorstwa sprawia, że coraz więcej przedsiębiorstw uwzględnia środowisko jako „milczącego interesariusza” w realizacji koncepcji ekologicznej społecznej odpowiedzialności biznesu (ECSR). Odpowiedzialność społeczna i ekologiczna przedsiębiorstw to koncepcja, która zakłada, że odpowiedzialność biznesu polega na czymś więcej niż tylko przynoszenie zysku akcjonariuszom. Dotyczy ona sposobu w jaki decyzje biznesowe i działania przedsiębiorstw wpływają na wszystkie podmioty oraz wiąże się z wysiłkiem grup społecznych, rządów oraz instytucji międzynarodowych, które mają ograniczyć zjawiska patologiczne w gospodarce wolnorynkowej oraz zapobiegać ich skutkom [1]. Celem artykułu jest ocena wdrożenia koncepcji ECSR i wynikających z niej korzyści przez badane przedsiębiorstwa w regionie częstochowskim. Terminologia ECSR Koncepcja ekologicznej i społecznej odpowiedzialności biznesu (ECSR)1 stanowi rozwinięcie koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (CSR), rozumianej jako zobowiązanie biznesu przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju z udziałem pracowników, ich rodzin, lokalnych społeczności oraz całego społeczeństwa, w celu poprawy jakości życia, których efektem są korzyści zarówno dla biznesu, jak i całego społecznego rozwoju. Terminologia idei ECSR jest pojęciem złożonym. W literaturze przedmiotu możemy spotkać się z rozbieżnościami w definicjach ECSR, co często prowadzi do różnej jej interpretacji [2,3]. Koncepcja ekologicznej odpowiedzialności oznacza zespół inicjatyw organizacji mających na celu ograniczenie wpływu przedsiębiorstwa na środowisko naturalne. Inicjatywy te rozumiane są jako zmiany, które mogą być podejmowane przez firmę w obrębie produktów, procesów oraz polityki przedsiębiorstwa związanej z ograniczeniem zużycia energii i generowania odpadów, z wykorzystaniem ekologicznych zrównoważonych źródeł zasobów, a także implementacją systemów zarządzania środowiskowego [4]. Według Piotra Mazurkiewicza ECSR jest obowiązkiem przedsiębiorstwa, mającym na celu pokrycie środowiskowych skutków działalności firmy, poprzez eliminację odpadów i emisji zanieczyszczeń oraz 120 maksymalizację efektywności i produktywności swoich zasobów, a także ograniczenie praktyk, które mogłyby negatywnie wpłynąć na korzystanie z zasobów kraju przez przyszłe pokolenia [2]. Koncepcja ECSR dotyczy najczęściej różnych obszarów działalności przedsiębiorstwa związanych z następującymi elementami: - ekologiczny wizerunek [5], - wizja i strategia rozwoju przedsiębiorstwa [6], - koszty ochrony środowiska [7]. Wielu autorów w idei ECSR popiera fakt podniesienia roli czynnika ekologicznego do wymiaru strategicznego oraz jego uwypuklenia w budowaniu wartości firmy. Model biznesu oparty o ideę ECSR bierze pod uwagę: - wewnętrzne założenia prowadzenia biznesu z uwzględnieniem kryteriów ekologicznych: ekologizacja procesów biznesowych, ekologiczność produktów, - zewnętrzne założenia prowadzenia biznesu z uwzględnieniem kryteriów ekologicznych: kryteria ekologiczne jako kluczowy czynnik sukcesu, ekologiczne uwarunkowania sektorowe, - założenia dotyczące działalności w kierunku zaspokojenia potrzeb interesariuszy zewnętrznych i wewnętrznych, - założenia dotyczące tworzenia wewnętrznych centrów ekologicznej i społecznej odpowiedzialności biznesu jako centrów będących źródłem pomiaru i monitorowania strategii opartej na kryteriach ekologicznych [8]. W koncepcji ECSR uznanie czynników ekologicznych jako nośników wartości przedsiębiorstwa może stanowić: - podstawę rozwoju przedsiębiorstwa, - źródło przewagi konkurencyjnej, - wyróżnik firmy na rynku, - podstawę budowy wartości firmy, - podstawę dialogu społecznego, - płaszczyznę porozumienia pomiędzy akcjonariuszami a innymi interesariuszami [8]. Proekologiczny model biznesu, uwzględniający podejście związane z odpowiedzialnością ekologiczną, może być budowany z wykorzystaniem czterech zasadniczych komponentów, do których należą: strategiczne wybory, sieci wartości, kreowanie wartości i zdobywanie wartości. 1 W literaturze spotykamy wiele terminów odpowiadających Ekologicznej Społecznej Odpowiedzialności Biznesu – (ECSR), tj.: Corporate Environmental Citizenship, Ecological Responsiveness, Corporate Environmental Performance, Corporate Environmental Responsibility, Corporate Social and Environmental Responsibility, Corporate Environmental Responsibility. W artykule przyjęto pojęcie Environmental Corporate Social Responsibility. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Czynnikiem łączącym wymienione komponenty w modelu jest kultura organizacyjna. Istotne jest uwzględnienie dla modelu proekologicznego – wykorzystującego proekologiczną orientację przedsiębiorczą – strategicznych kompetencji ekologicznych opartych na zarządzaniu wiedzą, uczenie się i kapitał intelektualny (zielony kapitał intelektualny [9]), w zakresie sieci wartości, kreowania wartości oraz zdobywania wartości (poprzez wyróżnianie się innowacyjnością i jakością ekologiczną, wykorzystanie wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa i wszystkich interesariuszy. Proekologiczny model biznesu może być oparty również na założeniach społecznej ekologicznej odpowiedzialności biznesu (ECSR). Korzyści i ograniczenia zastosowania koncepcji ECSR Organizacje działające w zgodzie z zasadami ekologicznej odpowiedzialności biznesu mogą czerpać wielorakie korzyści, zarówno zewnętrzne – związane z otoczeniem przedsiębiorstwa lub wewnętrzne – odnoszące się do relacji w jego wnętrzu. Innym rodzajem podziału korzyści z zastosowania ECSR są te natury ogólnobiznesowej, operacyjnej i finansowej. Do pierwszej grupy korzyści ogólnobiznesowych zaliczamy przede wszystkim poprawę reputacji firmy oraz wzmocnienie kapitału marki dzięki proekologicznemu zachowaniu przedsiębiorstwa. Kapitał marki oraz wartość marki muszą być kreowane przez wszystkich usatysfakcjonowanych interesariuszy ze spełnienia ich oczekiwań, a nie tylko przez klientów [10]. Odpowiedzialność ekologiczna przedsiębiorstwa może przyczyniać się do kreowania nowych biznesów i poprawy relacji z interesariszami, zwłaszcza ze społecznościami lokalnymi. Udział przedsiębiorstwa i jego zaangażowanie w rozwiązywanie problemów ekologicznych ułatwia pozyskanie przychylności społeczności lokalnych, pomaga zdobyć zaufanie wśród władz lokalnych, ale także zmniejszyć częstotliwość występowania interwencji regulatorów. Do drugiej grupy korzyści operacyjnych, wynikających z postępowania w zgodzie z ideą ECSR, należą: poprawa jakości i wzrost innowacyjności (w tym innowacyjności ekologicznej), wzrost lojalności nie tylko pracowników, lecz także klientów i kontrahentów. Wyższa jakość ekologiczna oferowanych produktów przy utrzymaniu atrakcyjnej ceny dla konsumenta może przyczynić się do wzrostu sprzedaży wśród świadomych konsumentów i interesariuszy. Nierzadko implementacja dobrych praktyk środowiskowych prowadzi do obniżenia ryzyka środowiskowego związanego z ewentualnymi zagrożeniami ekologicznymi. Ograniczenie zużycia zasobów naturalnych, redukcja emisji zanieczyszczeń i wytwarzanych odpadów prowadzi do wzrostu ekowydajności przedsiębiorstwa. Poprawa ekowydajności przyczynia się do obniżenia kosztów oraz uzyskania przewagi konkurencyjnej i jest w ostatnim czasie jedną z częściej podkreślanych korzyści natury finansowej dla przedsiębiorstwa [11]. Pozytywny wpływ ECSR można oceniać również przez pryzmat nie tylko wyników finansowych, ale i efektów pozafinansowych, które związane są z budową wizerunku i reputacji organizacji, wzrostem motywacji pracowników, a także wspomnianą poprawą wizerunku marki [12]. Przedsiębiorstwa wykazujące proaktywność ekologiczną w obrębie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa czerpią korzyści poprzez zwiększenie sprzedaży wśród klientów, którzy doceniają proekologiczne postawy i zachowania, dając wzrost przychodów. Niestety przedsiębiorstwa mające zamiar wdrożyć zasady ECSR muszą być świadome, że bez szczegółowej analizy postaw konsumentów niemożliwe jest przyjęcie następujących założeń: - otoczenie docenia działanie prospołeczne i proekologiczne przedsiębiorstw, - odbiorcy są w stanie świadomie wybrać produkty i usługi organizacji stosujących w swoim działaniu zasady ECSR, - odbiorcy mają odpowiednią świadomość ekologiczną i wrażliwość społeczną, która staje się wyznacznikiem wyboru produktów i usług [13]. Przyjęcie powyższych założeń a’ priori, bez przeprowadzenia szczegółowej analizy stanu rzeczywistego, może okazać się poważnym błędem w konstruowaniu założeń modelu odpowiedzialnego biznesu, a konsekwencją takiego działania może być w najlepszym przypadku niemożność uzyskania trwałej przewagi konkurencyjnej, w najgorszym zaś upadłość przedsiębiorstwa. Nie wszyscy interesariusze przedsiębiorstwa przeprowadzą procesy transformacji, dokonując tym samym takich przekształceń, że w realizacji działalności biznesowej będą współpracowali tylko z tymi przedsiębiorstwami, które wykorzystują koncepcję ECSR, a samym zaniechają współpracy ze wszystkimi przedsiębiorstwami niekierującymi się tymi zasadami. Zatem niezbędna jest realizacja dwóch działań, stanowiących podstawowy warunek zapewnienia sukcesu przedsiębiorstw wykorzystujących zasadę ECSR. Po pierwsze, konieczna jest kooperacja wszystkich organizacji, które wykorzystują lub zamierzają wykorzystywać zasady ECSR, po drugie celowe jest podjęcie działań zmierzających do zmiany podmiotów funkcjonujących w otoczeniu, w taki sposób, aby były skłonne do akceptacji tych zasad [13]. Materiały źródłowe i metoda analizy Podczas realizacji badania wykorzystano kwestionariusz ankiety2, który dotyczył roli i korzyści, jakie mogą osiągać 2 Kwestionariusz ankiety zmodyfikowany na potrzeby badania utworzono na podstawie [14]. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 121 firmy stosujące koncepcję ECSR. Kwestionariusz ankiety wypełniali przedsiębiorcy (w małych i średnich przedsiębiorstwach) lub menedżerowie (w dużych przedsiębiorstwach). Badanie przeprowadzono na przełomie 2011/2012 lat na próbie 15 przedsiębiorstw w regionie częstochowskim3, reprezentujących małe (26,7%), średnie (26,7%) i duże (46,6%) przedsiębiorstwa. Zastosowano dobór metodą „kuli śniegowej”. W badaniu wzięły udział przedsiębiorstwa z branży usługowej (13,3%), handlowej (13,3 %) i przemysłowej (73,4%). Ankietowane podmioty stanowiły przedsiębiorstwa o zasięgu światowym (21,5%), europejskim (50%) i krajowym (28,5%). Udział badanych przedsiębiorstw w próbie pod względem kondycji finansowej był następujący: kondycja bardzo dobra (13,3%), dobra (40%), średnia (40%) oraz zła (6,7%). Uzyskane dane statystyczne opracowano w kontekście ilościowym oraz jakościowym z wykorzystaniem statystyk opisowych w programie STATISCTICA 9.1. W pierwszej części kwestionariusza respondentom zadano następujące pytania: 1. Czy w swojej działalności kierują się ideą ekologicznej i społecznej odpowiedzialności biznesu? 2. Czy klienci Pana (Pani) firmy oczekują produktów przyjaznych dla środowiska naturalnego? 3. Czy Pana (Pani) zdaniem klienci oczekują od firmy zaangażowania w problemy ekologiczne? 4. Czy Pana (Pani) zdaniem społeczności lokalne oczekują większego zaangażowania firmy w problemy ekologiczne i ich rozwiązywanie? 5. Czy Pana (Pani) zdaniem ważne jest aby wszyscy pracownicy w firmie byli zaangażowani w kwestie poprawy środowiska naturalnego? 6. Czy w Pana (Pani) firmie organizowane są szkolenia dla pracowników zakresu odpowiedzialności przedsiębiorstw za środowisko naturalne? 7. Czy firma planuje wdrożyć nieformalne programy środowiskowe w ciągu najbliższych 3 lat (jeżeli firma nie miała programu środowiskowego)? 8. Czy skłonni jesteście Państwo do zainwestowania własnych środków w celu zastosowania rozwiązań technologicznych lub organizacyjnych w firmie sprzyjających ochronie środowiska? W drugiej części kwestionariusza poproszono respondentów o ocenę twierdzeń związanych z korzyściami zewnętrznymi i wewnętrznymi, jakie mogą odnosić przedsiębiorstwa stosujące ideę ECSR (dwa zestawy twierdzeń przedstawiono na wykresie 2 i stanowiły pytania 9 i 10). Łącznie ankieta zawierała 10 pytań, których odpowiedzi skonstruowano na 5-stopniowej skali Likerta oraz metryczkę. Wyniki badań Z analizy ilościowej wynika, że 33,3% badanych przedsiębiorstw kieruje się zasadami idei ECSR w praktyce biznesowej (wybór odpowiedzi „zdecydowanie tak”) oraz 3 Próba nie jest reprezentatywna zatem ograniczenia pod względem liczebności i doboru próby uniemożliwiają uogólnienie wyników dla wszystkich przedsiębiorstw w badanym regionie. 122 53,3% respondentów zadeklarowało odpowiedź „raczej tak”. Do podmiotów tych należały głównie duże przedsiębiorstwa przemysłowe, które potwierdziły dobrą kondycję finansową. 60% ankietowanych przedsiębiorstw uważa, iż ich klienci oczekują produktów przyjaznych dla środowiska naturalnego. Pozostała grupa respondentów była niezdecydowana w tej kwestii odpowiadając „nie wiem” (20%) i „raczej nie” (20%). Ponad 73% badanych uważa, iż klienci oczekują zaangażowania przedsiębiorstw w problemy ekologiczne (suma odpowiedzi „raczej tak” – 66,7% i „zdecydowanie tak” – 6,7%) i należały do nich duże przedsiębiorstwa branży przemysłowej. Wszystkie ankietowane przedsiębiorstwa potwierdziły, że społeczności lokalne wymagają większego zaangażowania firm w problemy ekologiczne oraz ich rozwiązywanie (suma odpowiedzi „raczej tak” – 66,7% i „zdecydowanie tak” – 33,3%). 86,6% ankietowanych poparło fakt, że wszyscy pracownicy w przedsiębiorstwie powinni być zaangażowani w kwestie poprawy środowiska naturalnego (odpowiedzi „raczej tak” – 33,3% i „zdecydowanie tak” – 53,3%). W 40% badanych przedsiębiorstwach były organizowane szkolenia dla pracowników w ciągu ostatnich 3 lat z zakresu odpowiedzialności przedsiębiorstw za środowisko naturalne, a do podmiotów organizujących szkolenia należą przede wszystkim duże przedsiębiorstwa przemysłowe. 46,7% ankietowanych nie organizuje w ogóle szkoleń i wśród tej grupy respondentów w większości są małe przedsiębiorstwa. W przedostatnim pytaniu poproszono respondentów o ustosunkowanie się do odpowiedzi związanych z wdrożeniem lub posiadaniem nieformalnych programów środowiskowych. Tylko 13,3% badanych przedsiębiorstw zadeklarowało wdrożenie nieformalnego programu środowiskowego i należały do nich duże przedsiębiorstwa z branży przemysłowej i usługowej. W ostatnim pytaniu dotyczącym zastosowania ulepszeń technologicznych lub organizacyjnych w przedsiębiorstwie, ponad 86% badanych (suma odpowiedzi „raczej tak” – 60% i „zdecydowanie tak” – 20%) była zdecydowana na inwestycje ekologiczne z własnych środków finansowych. W większości duże przedsiębiorstwa deklarowały chęć inwestycji ekologicznych, a kondycja finansowa nie stanowiła decydującego kryterium. Z zestawienia ogólnego średnich w pierwszym obszarze badawczym wynika, że badane przedsiębiorstwa oczekują głównie zaangażowania pracowników w kwestie ekologiczne (4,33) i zdają sobie sprawę z rosnących wymagań społeczności lokalnych (4,36) co do odpowiedzialności firm za środowisko naturalne. Badani najniżej ocenili oczekiwania klientów związane z większym zaangażowaniem firm w problemy ekologiczne (2,47) i równie nisko oceniono organizację szkoleń dla pracowników z problematyki ekologicznej (3,27). Taki wynik może świadczyć o przerzuceniu odpowiedzialności za rozwiązywanie problemów ekologicznych na pracowników, bez inwestowania w podnoszenie kapitału intelektualnego i wzrost JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 ich kompetencji ekologicznych. Duże przedsiębiorstwa przemysłowe zdecydowanie wyżej cenią rolę szkoleń dla pracowników z zakresu ekologicznej odpowiedzialności, aniżeli małe firmy handlowe. Badane podmioty wysoko oceniły możliwość inwestowania własnych środków w rozwiązania technologiczne lub organizacyjne, które sprzyjają ochronie środowiska (4,27). Wynika z tego, że ankietowane firmy wolą inwestować w przedsięwzięcia poprawiające jakość ekologiczną uzyskanych produktów lub usług, aniżeli przeznaczać środki własne na podnoszenie poziomu wiedzy pracowników. Z zestawienia zbiorczego pierwszego obszaru badawczego ze względu na zmienne metryczkowe wynika, że zastosowanie idei ECSR najwyżej oceniono w przedsiębiorstwach dużych (4,21), o bardzo dobrej kondycji finansowej (4,56), o zasięgu światowym (4,46) oraz w branży przemysłowej (4,06). Ocena poszczególnych pytań przez ankietowanych została przedstawiona na wykresie 1. Z zestawienia średnich ocen korzyści zewnętrznych wdrożenia ECSR jednoznacznie wykazano, że najważniejsza jest poprawa wizerunku i reputacji firmy na rynku (4,73). Ankietowani cenią sobie wysoko możliwości osiągnięcia lepszych kontaktów ze społecznościami lokalnymi (4,07), choć w tej ocenie nie są zgodni (najwyższe odchylenie standardowe i rozpiętość ocen). Interesująca wydaje się niska ocena przez badanych możliwości zwiększenia lojalności klientów poprzez zastosowane wyższych standardów postępowania wobec środowiska naturalnego (3,29). Ogólnie respondenci wyżej ocenili korzyści zewnętrzne stosowania ECSR, bez względu na rodzaj i zasięg prowadzonej działalności przedsiębiorstwa. Jedynie firmy o średniej kondycji finansowej i średniej wielkości wyżej oceniły korzyści wewnętrzne z wdrożenia ECSR. Ocenę korzyści wewnętrznych i zewnętrznych z zastosowania ECSR w badanych przedsiębiorstwach przedstawiono na wykresie 2. Wykres 1. Ocena idei ESCR przez przedsiębiorstwa Fig. 1. The evaluation of the ECSR concept by enterprises Wykres 2. Ocena korzyści zewnętrznych i wewnętrznych implementacji koncepcji ECSR przez przedsiębiorstwa Fig. 2. The evaluation of the external and internal benefits of implementation ECSR concept by enterprises Źródło: opracowanie własne na podstawie badania. Gdzie: 1-zdecydowanie nie, 2-raczej nie, 3- nie wiem, 4- raczej tak, 5-zdecydowanie tak. Z analizy jakościowej korzyści wewnętrznych, jakie mogą osiągać przedsiębiorstwa stosujące standardy ECSR wynika, że najwyżej oceniono możliwości podniesienia poziomu kultury organizacyjnej w przedsiębiorstwie (4,20). Podejmowanie wyzwań ekologicznej odpowiedzialności przedsiębiorstw sprzyja podnoszeniu standardów postępowania wobec interesariuszy wewnętrznych, co przekłada się na wzrost kultury ekologicznej firmy, a pracownicy lepiej rozumieją zasady ekologicznej odpowiedzialności. Zgodność ankietowanych w ocenie tej zmiennej jest wysoka, o czym świadczy najmniejsza rozpiętość ocen i najniższe odchylenie standardowe. Na drugim miejscu respondenci wskazali lepsze przestrzeganie wymogów prawnych (4,07) w wyniku implementacji koncepcji ECSR, której wdrożenie pomaga chronić środowisko naturalne, przyczynia się do poprawy jego stanu i zmniejszenia poziomu zanieczyszczeń. Wysoko oceniono również doskonalenie jakości zarządzania poprzez wzrost jakości oferowanych produktów i usług przez firmy (4,07). Źródło: opracowanie własne na podstawie badania. Gdzie: 1-najniższa ocena, 5-najwyższa ocena. Dyskusja Badane przedsiębiorstwa zdecydowanie nie upatrują możliwości poprawy swojej pozycji na rynku poprzez zwiększenie sprzedaży produktów czy usług opartych na czynniku ekologicznym. Powszechny dostęp do wiedzy i edukacji ekologicznej prowadzi do powolnego, ale systematycznego wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa i tym samym potencjalnych klientów i pozostałych interesariszy. Świadomy klient będzie dokonywać wyboru ekologicznych produktów czy usług, oferowanych przez przedsiębiorstwa posiadające ekologiczny wizerunek. Ocenia się, że 20% klientów w USA o najwyższych dochodach jest w stanie zapłacić wyższą cenę za produkty ekologiczne. Dalsze 50% o różnych dochodach popiera działania proekologiczne przedsiębiorstw [15]. Badania potwierdzają, że aż 82% osób w USA może zapłacić 5% więcej za produkt ekologiczny, a wartość rynków ekologicznych szybko rośnie [16]. W Polsce rynek produktów JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 123 i usług ekologicznych nie jest jeszcze tak chłonny jak w krajach zachodnich, gdyż tylko 4% badanych studen-tów jest w stanie zapłacić wyższą cenę za produkty ekologiczne, ale 35% z nich deklaruje chęć zakupu produktów i usług wytwarzanych przez przedsiębiorstwa dbające o środowisko naturalne [17]. Wyniki badania wskazują jednoznacznie, że wdrożenie idei ECSR służy głównie do poprawy reputacji i wizerunku firmy, a najsilniejszą motywacją do podjęcia działań społecznej odpowiedzialności jest poprawa reputacji, zaufania i wzmocnienie kapitału marki [18]. Ankietowani zdecydowanie nie widzą możliwości osiągnięcia przewagi konkurencyjnej dzięki zastosowaniu koncepcji ECSR, a przecież coraz częściej dostrzega się pozytywny wpływ aspektu ekologicznego i strategii korporacji na przewagę konkurencyjną [11]. Podobnie proekologiczne produkty, procesy i systemy zarządzania generują korzyści dzięki zwiększeniu przychodów i obniżce kosztów. Obserwuje się zainteresowanie klientów firmami, które wykazują proaktywność ekologiczną [19]. Budowa wizerunku firmy odpowiedzialnej ekologicznie może wpływać na konkurencyjność na rynku poprzez wzrost atrakcyjności produktu. Niestety, pomimo że badane przedsiębiorstwa zdają sobie sprawę, że budowanie odpowiedzialnej ekologicznie firmy wymaga zaangażowania całego personelu, to większość z nich nie inwestuje w kapitał intelektualny swoich pracowników w tym zakresie. Firmy nie cenią możliwości utrzymania oraz rekrutacji najlepszych pracowników, dla których działania odpowiedzialne ekologicznie wynikają z wysokiej hierarchii wartości ekologicznych. Fakt ten staje się coraz bardziej istotny dla budowania odpowiedzialnego ekologicznie wizerunku firmy, ponieważ coraz więcej poszukujących pracy w krajach zachodnich bierze pod uwagę społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw i dbałość o środowisko, jako ważne kryteria w poszukiwaniu pracodawcy [20]. W budowaniu odpowiedzialnej ekologicznie firmy bierze udział cała załoga, dlatego niezbędna jest rekrutacja i zatrzymywanie najlepszych pracowników o wysokich kompetencjach i wrażliwości ekologicznej. Podsumowanie i wnioski Wyniki badania wskazują, że ankietowane przedsiębiorstwa rozumieją, jak ważne jest zaangażowanie pracowników w rozwiązywanie problemów ekologicznych, chociaż tylko 40% badanych przeprowadza szkolenia dla pracowników z zakresu odpowiedzialności za środowisko naturalne. Badani dostrzegają także wzrost wymagań ekologicznych głównie ze strony społeczności lokalnych, ale realizacja działań mających na celu praktyczną implementację instrumentu jakim jest koncepcja ECSR pozostaje w sferze deklaracji. Świadczy o tym fakt, że tylko 124 niespełna 1/6 ankietowanych przedsiębiorstw ma wdrożone nieformalne programy środowiskowe, które są wyrazem dobrowolnego zaangażowania przedsiębiorstw w praktyki będące podstawą budowania wartości firmy i jej ekowizerunku. Z badania wynika, że implementacji nieformalnych programów podejmują się wyłącznie duże przedsiębiorstwa z branży przemysłowej i usługowej. Większość podmiotów traktuje koncepcję ECSR jako narzędzie służące do budowania reputacji i poprawy wizerunku firmy na rynku oraz podniesienia poziomu kultury organizacyjnej. Ankietowani nie rozpoznają potrzeb klientów związanych z większym zaangażowaniem firm w problemy ekologiczne. Badane przedsiębiorstwa wyżej cenią korzyści zewnętrzne w porównaniu do korzyści wewnętrznych wynikających z wdrożenia zasad postępowania zgodnie z ideą ECSR. Zdecydowana większość analizowanych podmiotów deklaruje chęć inwestycji w rozwiązania technologiczne lub organizacyjne sprzyjające ochronie środowiska. Niestety badane przedsiębiorstwa nie doceniają jeszcze ECSR jako narzędzia, które może przyczynić się do wzrostu przychodów (poprzez zwiększenie sprzedaży, czy zmniejszenie kosztów) i służy budowaniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw na rynku. L I T E RAT U RA [1] Kietliński K., Reyes M., Oleksyn T.: Etyka w biznesie i zarządzaniu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005: 132-133. [ 2] Mazurkiewicz P.: Corporate environmental responsibility: Is a common CSR framework possible? World Bank Working Paper 2004. http://siteresources.worldbank.org/EXTDEVCOMSUSDEVT/Resources /csrframework.pdf. [ 3] Lyon T.P., Maxwell J.W.: Corporate social responsibility and the environment: A theoretical perspective. Review of Environmental Economics and Policy 2008; 2(2): 240–260. [ 4] Bansal P., Roth K.: Why Companies Go Green: A Model of Ecological Responsiveness. Academy of Management Journal 2000; 43(4): 717–736. [ 5] Jose A., Lee S.M.: Environmental reporting of global corporations: A content analysis based on website disclosures. Journal of Business Ethics 2007; 72(4): 307–321. [ 6] Christmann P.: Multinational companies and the natural environment: Determinants of global environment policy standardization. Academy of Management Journal 2004; 47(5):747–760. [ 7] Guenther E., Hoppe H., Poser C.: Environmental corporate social responsibility of firms in the mining and oil and gas industries: Current status quo of reporting following GRI guidelines. Greener Management International 2007; 53:7–25. [ 8] Chodyński A., Jabłoński A., Jabłoński M.: Environmental Corporate Social Responsibility (ECSR) - koncepcja strategiczna budowy wartości firmy oparta na kryteriach ekologicznych. Przegląd Organizacji 2008; 3: 30-32. [ 9] Yu-Shan Chen.: The Positive Effect of Green Intellectual Capital on Competitive Advantages of Firms. Journal of Business Ethics, 2008; 77: 271–286. [ 10] Chi-Shiun Lai, Chih-Jen Chiu, Chin-Fang Yang, Da-Chang Pai.: The effect of corporate social responsibility on Brand performance: The mediating effect of industrial Brand equity and corporate reputation, Journal of Business Ethics 2010; 95(3): 457-469. [ 11] Wagner M.: Innovation and competitive advantages from the integration of strategic aspects with social and environmental management in European firms. Business Strategy and the Environment 2009; 18 (5): 291–306. [ 12] Chodyński A.: Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstwa, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Kraków 2011: 53. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 [ 13] Cyfert Sz., Hoppe G.: Społeczna i ekologiczna odpowiedzialność konsumentów jako determinanta skutecznej implementacji CSR i ECSR. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa 2011; nr 8. [ 14] Menedżerowie 500 i odpowiedzialny biznes. Wiedza – postawy – praktyka. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2003. [ 15] Sznajder A.: Euromarketing. Uwarunkowania na rynku Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 1997: 57. [ 16] Greening your business, International Trade Forum 2004, 3: 15-16. [ 17] Grzegorzewska–Ramocka E., Świadomość ekologiczna młodych konsumentów. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa 2005; 4: 47. [ 18] Marcinkowska M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw a ich wyniki ekonomiczne – aspekty teoretyczne, Przegląd Organizacji 2010; 10: 7-10. [ 19] Mishra S., Suar D.: Does Corporate Social Responsibility Influence Firm Performance of Indian Companies? Journal of Business Ethics 2010; 95: 571–601. [ 20] Nidumolu R., Prahalad C.K., Rangaswami M.R.: Why sustainability is now the key driver of innovation. Harvard Business Review 2009; 9: 57-64. BOŻENA GAJDZIK Politechnika Śląska, Katedra Zarządzania i Informatyki w Katowicach Znaczenie kapitału ludzkiego w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy The place of human capital in safety and health management systems Streszczenie: W artykule wyeksponowano miejsce kapitału ludzkiego w systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Dążenie przedsiębiorstw przemysłowych do produkcji bezwypadkowej jest możliwe, gdy postawi się na budowanie świadomości pracowników. Ludzie, którzy tworzą organizację i którzy chcą, aby była ona bezpieczna, muszą mieć wiedzę na temat zagrożeń w miejscu pracy i sposobów postępowania, aby wyeliminować potencjalne ryzyko utraty zdrowia lub życia. W systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy pracownicy muszą uczestniczyć w szkoleniach oraz dzielić się wiedzą i doświadczeniem. Pracownicy, którzy sami poszukują możliwości rozwiązywania problemów doskonalą system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Rozważania teoretyczne wzbogacono przykładami z praktyki funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych. Abstract: This paper was written to show the important place human capital has in safety systems for enterprises. It is a basic component of the management process in a company. The key target of management is to reduce the number of accidents, but this is realized when enterprises build workers’awareness. People create organizations and they can improve safety if they have knowledge about the system. Each workers’ activities should be realized properly (according to instructions, procedures and other documents). Therefore training is an important part of safety and health management systems. This paper consists of theoretical portion enriched by a case study. Słowa kluczowe: system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, kapitał ludzki, wiedza Keywords: safety and health management system, personal capital, knowledge Ciągłe zmiany wewnątrz przedsiębiorstw, a przede wszystkim zmiany w zewnętrznym ich otoczeniu, mające miejsce w ostatnich latach, wpłynęły na nowe nastawienia kadry kierowniczej do kapitału ludzkiego. Dynamika zmian spowodowała, że od pracowników oczekuje się więcej wiedzy, kwalifikacji i umiejętności przydatnych w realizacji celów przedsiębiorstwa. Podstawą sukcesu przedsiębiorstw stali się „pracownicy wiedzy” (knowledge workers) [1]. Pracownik wiedzy dysponuje wiedzą użyteczną dla przedsiębiorstwa [2], czyli taką, która powinna przyczynić się do realizacji zadań, a w konsekwencji do lepszego funkcjonowania przedsiębiorstwa. W przypadku systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy kluczowym celem przedsiębiorstw jest obniżenie wskaźnika wypadkowości w pracy. Przekazywanie wiedzy pracownikom na temat podstawowych zasad bezpieczeństwa jest fundamentem systemu. Pakiety wiedzy przyswajane przez ludzi powodują, że budzi się w nich świadomość odpowiedzialności za siebie i współpracowników w trakcie wykonywania zadań. Szkolenia, wymiana wiedzy i doświadczeń pracowniczych są komponentem programów budowy świadomości bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwach przemysłowych [3]. Wysoki poziom świadomości zasad bezpieczeństwa pracy wśród pracowników JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 125 przyczynia się do spadku wypadkowości w pracy, a co za tym idzie do realizacji celu przedsiębiorstwa, jakim jest produkcja bezwypadkowa. Przekazywana pracownikom wiedza stanie się użyteczna, a pracownicy uczestniczą w doskonaleniu systemu bezpieczeństwa i higieny pracy. Koniecznym warunkiem jest jednak przyjęcie zasady, że ludzie muszą nieustannie się uczyć i budować nową wiedzę. Nieustanne podnoszenie kwalifikacji, nabywanie nowych umiejętności i wymiana doświadczeń prowadzi do efekty końcowego, jakim jest spadek liczby wypadków w pracy. W niniejszej publikacji przedstawiono miejsce kapitału ludzkiego w systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wyeksponowano kwestię budowania świadomości pracowniczej na temat zasad bezpieczeństwa w pracy poprzez szkolenia i systemy komunikowania się. Treści teoretyczne wzbogacono przykładami działań podejmowanych w przedsiębiorstwach produkcyjnych. Kapitał ludzi fundamentem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy Kierownictwa przedsiębiorstw produkcyjnych posiadające certyfikat na zgodność systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy z normą PN-N 18002:2004 są przekonane, że norma ta wymaga, aby były ustalone i utrzymane procedury zapewniające uświadamianie pracownikom [4]: - rodzajów zagrożeń występujących w przedsiębiorstwie, a wynikających ze specyfiki procesu produkcyjnego i na poszczególnych stanowiskach pracy w związku z wykonywaną pracą oraz związanego z nimi ryzyka zawodowego, - zadań i odpowiedzialności pracowników w odniesieniu do zgodności realizowanych zadań i/lub pełnionych funkcji z polityką bezpieczeństwa i higieny pracy oraz procedurami i wymaganiami systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy, łącznie z wymaganiami prawnymi, - zasad reagowania i postępowania w trakcie wypadków w pracy oraz awarii w przedsiębiorstwie, w tym procedur współdziałania ze służbami zakładowymi i zewnętrznymi w zakresie likwidacji awarii, - korzyści wynikających z eliminacji zagrożeń i ograniczania ryzyka zawodowego (wzbogacenie systemu motywacji i oceniania pracowników o kryteria związane z postawą w pracy w zakresie przestrzegania zasad bezpieczeństwa, w tym nagradzanie pracowników za osiągnięcie ustalonych celów w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy), - konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych przepisów, zasad, procedur bezpieczeństwa w pracy (np. odsunięcie od pracy na danym stanowisku, przeniesienie na inne stanowisko, kary pieniężne, zwolnienie z pracy). 126 Świadomość bezpieczeństwa pracy stanowi istotny konglomerat systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie. Na świadomość pracowników w systemie składają się: wiedza systemowa, czyli merytoryczna wiedza pracowników w zakresie systemowego zarządzania bezpieczeństwem pracy i bezpiecznych metod pracy, a także wiedza indywidualna każdego pracownika, pozwalająca mu bezpiecznie wykonywać pracę na danym stanowisku. Brak świadomości jest zawsze przyczyną działań negatywnych. Pracownik, który na co dzień nie będzie stosował bezpiecznych metod pracy, bo nie będzie o ich sensie przekonany i nie będą one nawykiem dla niego, będzie powodował wypadki lub przyczyniał się do ich powstawania. Świadomość bezpiecznych metod pracy powinna przejawiać się nie tylko w sferze psychologicznej (paradygmat wyobraźni), ale przede wszystkim w konkretnych zachowaniach (paradygmat działania) [5]. Świadomość bezpieczeństwa pracy powstaje w procesie uczenia. Wiedza pracowników stanowi istotne ogniwo systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Norma PN-N 18001:2004 stwarza szanse dla pracowników wiedzy, poprzez ich aktywne uczestnictwo w doskonaleniu systemu. Pracownicy, którzy sami poszukują możliwości rozwiązywania problemów, sami siebie poddają kontroli, potrafią wyciągać wnioski z błędnych decyzji i są odpowiedzialni za to co robią, jak i za innych i całe przedsiębiorstwo są fundamentem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Aby tacy pracownicy byli w przedsiębiorstwie, konieczne są szkolenia. Przez szkolenia rozumie się zaplanowane przedsięwzięcia służące doskonaleniu wiedzy, podnoszeniu umiejętności i kształtowaniu zachowań pracowników. W systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy występują dwie podstawowe grupy szkoleń: obligatoryjne (szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy uregulowane są przez kodeks pracy i obejmują szkolenia wstępne oraz okresowe) i nieobligatoryjne (nieuregulowane przepisami prawnymi, lecz przeprowadzane, aby przekazać pracownikom dodatkowe pakiety wiedzy). Wiedza z zakresu bezpieczeństwa pracy powinna między innymi być wzbogacona informacjami o powiązaniach systemu z zarządzaniem jakością (ISO 9001:2008) i zarządzaniem środowiskowym (ISO 14001:2004) w przedsiębiorstwie. Wiele bowiem przedsiębiorstw produkcyjnych ma zintegrowane systemy zarządzania jakością, środowiskiem i bezpieczeństwem pracy. Należy również przekazać pracownikom wiedzę o stosowanych metodach i technikach poprawy organizacji pracy, np. 5S, Six Sigma, Kanban [3]. Występują różne techniki i metody szkoleń, np. wykłady tematyczne, instruktaże, przyuczanie, analizy case study, nauczanie programowe, dyskusje, ćwiczenia. Zawsze należy jednak pamiętać, aby poszczególne rodzaje i formy JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 szkoleń, a przede wszystkim zakres tematyczny były dostosowane do potrzeb konkretnych grup pracowników. Tematyka zakresu szkoleń w systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy może dotyczyć: zasad funkcjonowania systemu i bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwie, zarządzania bezpieczeństwem pracy, oceny ryzyka zawodowego, metod analiz stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie, audytora, obsługi maszyn i urządzeń itp. W zakładach przemysłowych należy udokumentować kompetencje pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy. Szkolenia powinny kończyć się certyfikatem, potwierdzającym nabytą przez pracownika wiedzę i/lub umiejętności. Kapitał ludzi w systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest przede wszystkim utożsamiany z wiedzą pracowników z zakresu bezpieczeństwa pracy, która przekłada się na osiąganie celu, jakim jest poprawa bezpieczeństwa pracy. Pracownicy w systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy nie tylko wzajemnie się wspierają, lecz również kontrolują swoje zachowania. Można więc stwierdzić, że kapitał ludzki tworzą ludzie, którzy są świadomi zasad bezpiecznego wykonywania pracy i odpowiadają za bezpieczeństwo swoje oraz innych pracowników, co w rezultacie przyczynia się do spadku wypadkowości w pracy. Studium przypadku – kapitał ludzi w systemie BHP Jako studium przypadku posłużyło przedsiębiorstwo branży hutniczej ArcelorMittal Poland, które w 2007 roku zainicjowało realizuję programu budowania świadomości pracowniczej w zakresie doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy. Celem strategicznym przedsiębiorstwa jest osiągnięcie poziomu produkcji bezwypadkowej. Do 2013 roku przedsiębiorstwo zamierza utrzymać wskaźnik częstości wypadków na poziomie niższym niż 1. Obecnie kształtuje się on na poziomie 0,8. Przedział od 0,5 do 0,3 jest w uzyskiwany w najlepszych przedsiębiorstwach na świecie i jest formą benchmarku dla przedsiębiorstwa. Wskaźnik częstości wypadków oblicza się jako liczbę wypadków z przerwą w pracy przypadających na każdy milion przepracowanych roboczogodzin w danym okresie czasu, najczęściej rocznym. Program zarządzania świadomością pracowniczą jest częścią systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Aby stworzyć podstawy programu, opracowano w przedsiębiorstwie 10 podstawowych standardów bezpiecznej pracy oraz 6 przekonań bezpieczeństwa pracy. Dziesięć podstawowych standardów zapobiegania wypadkom śmiertelnym obejmuje: izolację energii (energia elektryczna, pneumatyczna, gazowa, hydrauliczna, cieplna oraz energia nagromadzona w sprężynach, bateriach może być zagrożeniem dla zdrowia i życia pracowników), przestrzeń ograniczoną (zasady poruszania się, oznakowanie dróg, oznakowanie miejsc niebezpiecznych), pracę na wysokościach (użycie urządzeń zabezpieczających), bezpieczeństwo kolejowe (oznakowanie na szlakach kolejowych, wymagania dotyczące transportu kolejowego), prowadzenie pojazdów (wymagania stawiane kierowcom, wymagania dotyczące pojazdów, zasady poruszania się po drogach wewnętrznych), obsługę urządzeń dźwignicowych (wymagania stawiane osobom obsługującym urządzenia, zasady korzystania z urządzeń), pracę w strefach zagrożenia gazowego (indywidualne środki ochrony, zasady przebywania w strefie zagrożenia), pracę wykonywaną przez wykonawców zewnętrznych (szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, nadzór przełożonego, przestrzeganie przepisów), a także podstawowe zasady dotyczące alarmowania i reagowania na awarie, prowadzenia dochodzenia w sprawie incydentu w pracy oraz wielopoziomowego audytu w zakładzie [6]. Natomiast sześć przekonań bezpieczeństwa i higieny pracy stosowanych w przedsiębiorstwie to [7]: 1. Urazów i chorób w pracy można uniknąć i trzeba im zapobiegać. 2. Warunkiem stałego zatrudnienia są bezpieczne postępowanie i bezpieczna praca. 3. Kierownictwo ponosi odpowiedzialność za wyniki bezpieczeństwa. 4. Doskonałe wyniki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy warunkują doskonałe wyniki w biznesie. 5. Niezbędna jest komunikacja, zaangażowanie i przeszkolenie wszystkich pracowników. 6. Zdrowie i bezpieczeństwo stanowią integralną część wszystkich procesów zarządzania. Budując świadomość bezpieczeństwa pracy wśród pracowników przedsiębiorstwo przyjęło – w celu zobrazowania przyczyn i skutków nieprzestrzegania zasady bezpieczeństwa pracy – piramidę bezpieczeństwa pracy (rys. 1). Stosując ją dąży do wyeliminowania anomalii (nieprawidłowości) i zagrożeń potencjalnie wypadkowych, które występują dużo częściej niż inne elementy przyczyn wypadkowości. Przez anomalie rozumie się nieprawidłowości w miejscu pracy, które są natychmiast usuwane przez pracownika, który je zidentyfikował. Natomiast do usunięcia zagrożenia potencjalnie wypadkowego potrzebny jest czas i plan działania. W piramidzie występują również zdarzenia potencjalnie wypadkowe mające znamiona wypadku przy pracy, w którym nikt nie ucierpiał, które jednak wymagają analizy i wdrożenia planu działań zapobiegawczych. Anomalie, zagrożenia i zdarzenia potencjalnie wypadkowe stanowią poziom zielony piramidy. Poziom kolejny – żółty – to wypadki bez przerwy w pracy (pracownik po wizycie u lekarza lub użyciu apteczki wraca do pracy). Poziom czerwony obejmuje cztery kategorie wypadków [8]: JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 127 1) wypadki z przesunięciem – po wypadku pracownik wraca na inne, zaproponowane przez przełożonego stanowisko pracy, uzgodnione z lekarzem medycyny pracy, na którym pracuje aż do momentu uzyskania pełnej zdolności do pracy na pierwotnym stanowisku, 2) wypadki z przerwą w pracy – pracownik korzysta ze zwolnienia lekarskiego, 3) wypadki ciężkie – powodują ciężkie obrażenia ciała, kalectwo, chorobę nieuleczalną, chorobę zagrażającą życiu, niezdolność do pracy w zawodzie, poważne oszpecenie lub zniekształcenie ciała, 4) wypadki śmiertelne – śmierć pracownika nastąpiła na miejscu wypadku lub w okresie 6 miesięcy od chwili wypadku. - przeprowadzanie patroli bezpieczeństwa pracy – ze- - - - ciężkie - społy liczące 5 osób, które odwiedzają poszczególne wydziały przedsiębiorstwa przez okres 14 miesięcy, gdzie wdrażają standardy zapobiegania wypadkom śmiertelnym i promują bezpieczne zachowania, systematyczne inspekcje, przeglądy i audyty przebiegu pracy, służące wyeliminowaniu zagrożeń potencjalnie wypadkowych, przypominanie pracownikom zasad bezpiecznej pracy – program „Minuty dla bezpieczeństwa”, czyli powtarzanie zasad bezpiecznej pracy przed jej rozpoczęciem, dawanie pozytywnych przykładów tzw. bezpiecznych zachowań przez kadrę kierowniczą, team leaders, przedstawicieli związków zawodowych, pracowników dozoru, społecznych inspektorów pracy, służby bezpieczeństwa pracy, organizowane konkursów ze znajomości zasad i standardów bezpieczeństwa pracy, celebrowanie zakładowego Dnia bezpieczeństwa (impreza organizowana corocznie od 2007 roku), monitorowanie zachowań pracowniczych przez kierowników zespołów roboczych. Istotnym komponentem budowania kapitału ludzkiego w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy są szkolenia. Uczestnikami szkoleń są pracownicy różnych grup zawodowych zarówno na stanowiskach kierowniczych, jak i liniowych (operacyjnych). Na rys. 2 przedstawiono strukturę uczestników szkoleń. Najliczniejszą grupę stanowią pracownicy na stanowiskach robotniczych (65% ogółu uczestników szkoleń). Rys. 1. Piramida bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie produkcyjnym Źródło: Jedynka” (gazetka zakładowa ArcelorMittal Poland) wrzesień 2011 (dodatek). W celu wyeliminowania anomalii i zagrożeń potencjalnie wypadkowych przedsiębiorstwo kładzie nacisk na następujące elementy [8, 9]: - wizualizacja elementów systemu zrządzania bezpieczeństwem pracy (ulotki, tablice informacje), - bezpośrednie rozmowy przełożonych z pracownikami na temat zasad bezpieczeństwa pracy (rozmowy odbywają się przed rozpoczęciem pracy, w czasie przerw na posiłek, po każdym zdarzeniu potencjalnie wypadkowym), - spotkania pracowników z prezesem zarządu (cykl spotkań pt. „Porozmawiaj z prezesem”), - analizowanie przyczyn wypadków metodami pozwalającymi dotrzeć do przyczyny zdarzenia (metoda „why-why”). 128 Rys. 2. Struktura uczestników szkoleń z zakresu bezpieczeństwa pracy Źródło: opracowanie własne na podstawie przeglądu raportów ze szkoleń z BHP (materiały przedsiębiorstwa ArcelorMittal Poland). Liczba uczestników szkoleń systematycznie rośnie. W 2007 roku ze szkoleń skorzystało 11 046 osób, co stanowi 73% ogółu zatrudnionych wtedy pracowników. W 2008 roku uczestnikami szkoleń było 9124 pracowników, którzy reprezentowali 75% załogi. W 2009 roku JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 szkoleniami objęto 9461 pracowników, co stanowiło już 80% załogi. W 2010 roku szkoleniami objęto 9000 pracowników, co stanowiło ok. 85% załogi. W 2011 roku 10 589, co stanowiło ponad 88% ogółu zatrudnionych [10]. Wzrost udziału uczestników szkoleń w ogólnej liczbie zatrudnionych pracowników porównano z liczbą zrejestrowanych wypadków w pracy oraz wskaźnikiem częstości (przeliczenie liczby wypadków na przepracowane roboczogodziny) (rys. 3). Z rysunku 3 można odczytać, że liczba wypadków ogółem w poszczególnych latach w analizowanym przedsiębiorstwie znacząco spadła. W 2007 roku, kiedy przedsiębiorstwo przystępowało do programu „Zarządzania świadomością” odnotowano 79 wypadków ogółem, było to o 46 więcej niż w 2011 roku. Spadkowi wypadkowości towarzyszył spadek wskaźnika częstości wypadków, którego poziom w 2007 roku wynosił 3,6 i był wyższy od wskaźnika w 2011 roku o 2,8 [10]. W analizowanym okresie czasu systematycznie rosła liczba uczestników szkoleń. Treningami z zakresu zarządzania świadomością pracy objęto w 2009 roku 447 pracowników, a w 2011 roku 1262, co stanowi około 12% ogółu przeszkolonych. Uczestnicy szkoleń z zakresu zarządzania świadomością pracowników w zakresie bezpieczeństwa pracy po ich zakończeniu przyjmowali rolę team leaderów w tzw. zespołach wsparcia. Członkowie zespołu przypominali pozostałym pracownikom zespołów roboczych podstawowe zasady bezpiecznej pracy (bezpośrednia rozmowa), jak również zapoznawali się z problemami w miejscu pracy. Członkowie zespołów doradczych uczestniczą również w dochodzeniach powypadkowych. Realizując program zarządzania świadomością pt. Podnosimy naszą świadomość w zakresie bezpieczeństwa pracy w analizowanym przedsiębiorstwie uzyskano znaczącą poprawę warunków pracy, co przełożyło się na spadek wypadkowości w pracy. Efektem szkoleń jest zmiana zachowań. Należy jednak pamiętać, że budowanie świadomości pracowniczej jest procesem długoterminowym i powinno przebiegać powoli, aczkolwiek systematycznie zgodnie z założeniami filozofii Kaizen „małymi kroczkami, ale do przodu”. Podsumowanie Program „Zarządzania świadomością” w przedsiębiorstwie ArcelorMittal Poland jest realizowany od 2007 roku. Jednak w sposób kompleksowy wprowadzono go w 2008 roku. Najważniejszym wyznacznikiem sukcesu programu jest spadek liczby wypadków o 46 w 2011 roku w stosunku do wypadkowości odnotowanej w 2007 roku, czyli w momencie przystąpienia do wdrażania programu. Przedsiębiorstwo odnotowało również spadek wskaźnika częstości wypadków poniżej 1. Wymienione efekty uznaje się za kluczowe dla poprawy bezpieczeństwa pracy, co potwierdza zasadność budowania świadomości pracowniczej. Kapitał ludzki przedsiębiorstwa jest komponentem doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy i przyczynia się do spadku wypadkowości w pracy poprzez świadomość zasad bezpiecznej pracy i eliminację anomalii oraz zagrożeń potencjalnie wypadkowych. L I T E RAT U RA [1] Drucker P. (1999), cyt. za: Elliman T, Eatock T., Spencer N., Modelling knowledge worker in business process studies, Journal of Enterprise Information Management, 2005:18. [2] Morawski, M., Zarządzanie profesjonalistami, PWE, Warszawa 2009. [3] Gajdzik B., Cechy, miejsce i rola pracownika wiedzy w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy przedsiębiorstwa produkcyjnego, Zeszyty Naukowe, WSZOP, nr 1(7)/2011, Katowice 2011: 34-48. [4] Norma PN-N 18001:2004, Systemy zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy – Wymagania, PKN, Warszawa 2004. [5] Gajdzik B., Kształtowanie świadomości pracowników w systemach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy na przykładzie przedsiębiorstwa hutniczego, Zarządzanie Przedsiębiorstwem, 2009, nr 1: 13- 20 [6] Standardy zapobiegania wypadkom śmiertelnym, materiały przedsiębiorstwa ArcelorMittal Poland. [7] Czy znasz 6 przekonań BHP? „Jedynka” (gazetka zakładowa ArcelorMittal Poland) wrzesień 2011: 4. [8] „Jedynka” (gazetka zakładowa ArcelorMittal Poland) wrzesień 2011 (dodatek). [9] Siegert A., Zarządzanie świadomością, „Jedynka” (gazetka zakładowa ArcelorMittal Poland) październik 2011: 5. [10] Raporty o stanie bezpieczeństwa pracy w ArcelorMittal Poland. Rys. 3. Wypadkowość a szkolenia z zakresu bezpieczeństwa pracy Źródło: opracowanie własne na podstawie przeglądu raportów ze szkoleń z BHP (materiały przedsiębiorstwa ArcelorMittal Poland). JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 129 ALICJA JOCHYMCZYK1, MIROSŁAW CZAPKA1, 2, 3 1 Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kard. A. Hlonda w Mysłowicach 3 Politechnika Opolska w Opolu 2 Wymagania kwalifikacyjne pracowników w działalności leczniczej Część I Qualification requirements for workers in therapeutic activities Part I Streszczenie: Zagadnienie kwalifikacji wymaganych do podejmowania pracy w ochronie zdrowia jest bardzo obszerne. Dlatego autorzy skupili się na wymaganiach jakie są stawiane lekarzom oraz lekarzom dentystom, ażeby ci mogli pracować w ochronie zdrowia. Treść artykułu obejmuje m.in. takie zagadnienia, jak: działalność lecznicza, prawo do wykonywania zawodu lekarza i lekarza dentysty oraz kształcenie ustawiczne lekarzy. Abstract: The issue of qualifications required to work in the health care field is very extensive. Therefore, the authors have focused on the requirements imposed on physicians and dentists in order for them to work in their fields of health care and health protection. The contents of the article include therapeutic activities, the right to practice medicine as a physician and dentist, as well as continuing education for doctors. Słowa kluczowe: działalność lecznicza, prawo wykonywania zawodu lekarza, prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, kwalifikacje pracowników ochrony zdrowia Keywords: therapeutic activities, right to practice as a physician, right to practice as a dentist, qualifications of health care professionals Wraz z postępem cywilizacyjnym rozszerza się katalog chorób cywilizacyjnych. Wymaga to rozwoju nowych specjalności medycznych oraz zapewnienia wysoko wykwalifikowanej kadry medycznej. Przedstawione obszary realizowane są w ramach polityki zdrowotnej. W literaturze przedmiotu politykę zdrowotną określa się jako działalność, która ma na celu: - poprawę stanu zdrowia; - zaspokojenie potrzeb zdrowotnych; - udzielanie świadczeń zdrowotnych [1]. Warunkiem koniecznym dla realizacji polityki zdrowotnej jest przygotowanie m.in. odpowiedniej liczby lekarzy oraz specjalistów. Jak wskazuje WHO obecnie na świecie brakuje około 4 500 000 pracowników tzw. białego personelu. Należy podkreślić, że zapewnienie odpowiedniej liczby lekarzy wpływa również na jakość w opiece zdrowotnej, zwłaszcza w strefie profesjonalnej, której zadania w literaturze z zakresu zdrowia publicznego rozumie się, jako „przestrzeganie prawidłowości przeprowadzonych zabiegów i procedur odpowiednich do potrzeb zdrowotnych pacjentów zgodnych z najnowszą wiedzą medyczną” [2]. Istotne jest więc, aby nie tylko zapewnić wymaganą liczbę 130 lekarzy, ale również żeby oni podlegali obowiązkowi permanentnego dokształcania się. Poniżej przedstawiono dane ilościowe dotyczące zatrudnienia lekarzy i lekarzy dentystów w zakładach opieki zdrowotnej. Na wykresie 1 przedstawiono jak zmieniała się liczba lekarzy w Polsce w latach 2000-2010. Wykres 1. Liczba lekarzy w Polsce w latach 2000-2010. Źródło. Na podstawie danych statystycznych z Roczników statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Jak można zauważyć na wykresie 1, od 2001 roku do połowy 2005 roku zmniejszyła się liczba lekarzy. Dopiero od drugiej połowy 2005 roku nastąpił bardzo powolny wzrost. Należy zauważyć, że w roku 2010 w stosunku do roku 2000 liczba lekarzy zmniejszyła się o około 5 000. Z kolei na wykresie 2 przedstawiono liczbę lekarzy dentystów w Polsce w latach 2000-2010. Z tego wykresu wynika, że mamy do czynienia z sytuacją odwrotną niż miało to miejsce w przypadku pozostałych lekarzy. Od roku 2004 następował znaczący wzrost liczby lekarzy dentystów. - konieczność ustawicznego kształcenia i związanego z nim ponoszenia kosztów własnych. Wśród czynników sprzyjających podejmowaniu decyzji o migracji ministerstwo wymienia w szczególności: - uznanie kwalifikacji lekarzy i pielęgniarek po przystąpieniu Polski do UE; - aktywność firm zagranicznych poszukujących pracowników medycznych na terenie Polski; - kilkakrotnie wyższe wynagrodzenie pracowników medycznych w innych krajach; - proponowane znacznie lepsze warunki pracy; - utrzymująca się sieć powiązań koleżeńskich z osobami, które wyemigrowały w poprzednich latach. Wymagania kwalifikacyjne lekarzy i lekarzy dentystów Wykres 2. Liczba lekarzy dentystów w Polsce w latach 2000-2010 Źródło. Na podstawie danych statystycznych z Roczników statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego. Z kolei, jak przedstawia to wykres 3, od roku 2002 nastąpił znaczny spadek lekarzy specjalistów. Jedynie od połowy 2005 roku do połowy 2007 roku nastąpił ich niewielki wzrost. Wykres 3. Liczba lekarzy specjalistów w Polsce w latach 2000-2010 Źródło. Na podstawie danych statystycznych z Roczników statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego. Należy zwrócić uwagę na migrację pracowników służby zdrowia. Zgodnie z informacjami przedstawionymi przez Ministerstwo Zdrowia w „MONITOROWANIE MIGRACJI POLSKICH LEKARZY, PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH PO PRZYSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ” [3], do przyczyn wewnętrznych migracji personelu medycznego zalicza się: - warunki środowiska pracy; - niskie wynagrodzenia; - utrudnienia w zdobyciu specjalizacji; Omawiając wymagane kwalifikacje pracowników w ochronie zdrowia należy zaznaczyć, że są one określone m.in. w przepisach prawa. Warto jednak na początku wyjaśnić podstawowe pojęcia związane z ochroną zdrowia, które zostały określone w ustawie o działalności leczniczej [4]. Przykładowo zgodnie z art. 2 ust. 1 szpital określa się jako przedsiębiorstwo podmiotu leczniczego, w którym podmiot ten wykonuje działalność leczniczą w rodzaju świadczenia szpitalnego. Świadczenie zdrowotne to z kolei działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych, regulujących zasady ich wykonywania. Również definiuje się w tym artykule świadczenie szpitalne, które rozumiane jest jako wykonywane przez całą dobę kompleksowe świadczenia zdrowotne polegające na diagnozowaniu, leczeniu, pielęgnacji i rehabilitacji, które nie mogą być realizowane w ramach innych stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych lub ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych; świadczeniami szpitalnymi są także świadczenia udzielane z zamiarem zakończenia ich udzielania w okresie nieprzekraczającym 24 godzin. Mowa jest także o stacjonarnych i całodobowych świadczeniach zdrowotnych innych niż świadczenia szpitalne. Ustawodawca definiuje je jako świadczenia opiekuńcze, pielęgnacyjne, paliatywne, hospicyjne, świadczenia z zakresu opieki długoterminowej, rehabilitacji leczniczej, leczenia uzależnień, psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz lecznictwa uzdrowiskowego, udzielane pacjentom, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych w odpowiednio urządzonych, stałych pomieszczeniach. Warto podkreślić, że w myśl art. 3 ust. 3 cytowanej ustawy – podmiot wykonujący działalność leczniczą może uczestniczyć, a podmiot wykonujący działalność leczniczą w zakresie, o którym mowa w ust. 2 pkt 2, uczestniczy w przygotowywaniu osób do wykonywania zawodu JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 131 medycznego i kształceniu osób wykonujących zawód medyczny na zasadach określonych w odrębnych przepisach regulujących kształcenie tych osób. Jako podmiot wykonujący działalność leczniczą wskazuje się podmioty określone w art. 4 i 5 przytaczanej ustawy. Są nimi: 1) przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) we wszelkich formach przewidzianych dla wykonywania działalności gospodarczej, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, 2) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, 3) jednostki budżetowe, w tym państwowe jednostki budżetowe tworzone i nadzorowane przez Ministra Obrony Narodowej, ministra właściwego do spraw wewnętrznych, Ministra Sprawiedliwości lub Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, posiadające w strukturze organizacyjnej ambulatorium, ambulatorium z izbą chorych lub lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, 4) instytuty badawcze, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. Nr 96, poz. 618 ze zm.), 5) fundacje i stowarzyszenia, których celem statutowym jest wykonywanie zadań w zakresie ochrony zdrowia i których statut dopuszcza prowadzenie działalności leczniczej, 6) kościoły, kościelne osoby prawne lub związki wyznaniowe – w zakresie, w jakim wykonują działalność leczniczą. Ponadto lekarze i pielęgniarki mogą wykonywać swój zawód w ramach działalności leczniczej na zasadach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych, po wpisaniu do rejestru podmiotów wykonujących działalność leczniczą, o którym mowa w art. 100 omawianej ustawy. Zakres działalności leczniczej określony w art. 3 ust. 2 obejmuje promocję zdrowia oraz realizację zadań dydaktycznych i badawczych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i promocją zdrowia, powiązanych także z wdrażaniem nowych technologii medycznych oraz metod leczenia. W ust. 1 art. 17 ustawodawca określił wymagania jakie powinien spełniać podmiot prowadzący działalność leczniczą. Podmiot ten m.in. zapewnia, że udzielanie świadczeń zdrowotnych jest realizowane wyłącznie przez osoby wykonujące zawód medyczny oraz spełniające wymagania zdrowotne określone w odrębnych przepisach. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że lekarz wykonujący działalność leczniczą jako indywidualną praktykę lekarską jest obowiązany m.in. posiadać prawo wykonywania zawodu, a lekarz wykonujący działalność, o której mowa jako specjalistyczną praktykę lekarską, oprócz posiadania 132 prawa wykonywania zawodu musi posiadać specjalizację w dziedzinie medycyny odpowiadającej rodzajowi i zakresowi wykonywanych świadczeń zdrowotnych. Z kolei pielęgniarka wykonująca zawód w ramach działalności leczniczej jako indywidualną praktykę, jest obowiązana m.in. spełniać następujące warunki: 1) posiadać prawo wykonywania zawodu; 2) posiadać co najmniej dwuletnie doświadczenie w wykonywaniu zawodu. Dodatkowo pielęgniarka wykonująca zawód w ramach działalności leczniczej jako indywidualną specjalistyczną praktykę, jest obowiązana posiadać specjalizację w dziedzinie pielęgniarstwa lub położnictwa lub innej dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia. Zagadnienie wymaganych kwalifikacji pielęgniarek w działalności leczniczej będzie poświęcona część II artykułu. Warto zwrócić uwagę na treść ust. 3 art. 21, bowiem zgodnie z nim studenci zdobywający kwalifikacje do wykonywania zawodu medycznego oraz uczestnicy studiów doktoranckich mogą brać udział w udzielaniu świadczeń zdrowotnych w ramach kształcenia w podstawowej jednostce organizacyjnej uczelni medycznej lub innej uczelni, w której prowadzone jest kształcenie w kierunkach medycznych, pod bezpośrednim nadzorem osób wykonujących zawód medyczny właściwy ze względu na treści kształcenia. Prawo do wykonywania zawodu lekarza reguluje ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty [5]. W myśl art. 5 ust. 1 cytowanej ustawy okręgowa rada lekarska przyznaje, z zastrzeżeniem ust. 2-6 i 8 oraz art. 5a-5c1, prawo wykonywania zawodu lekarza albo prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty osobie, która: 1) jest obywatelem polskim lub obywatelem innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego Unii Europejskiej; 2) posiada: a) dyplom lekarza wydany przez polską szkołę wyższą potwierdzający ukończenie co najmniej sześcioletnich studiów na kierunku lekarskim, obejmujących co najmniej 5500 godzin dydaktycznych zajęć teoretycznych i praktycznych, w tym dwusemestralne praktyczne nauczanie w dziedzinach klinicznych na 6. roku studiów, lub dyplom lekarza dentysty wydany przez polską szkołę wyższą potwierdzający ukończenie co najmniej pięcioletnich studiów na kierunku lekarsko-dentystycznym, obejmujących co najmniej dwusemestralne praktyczne nauczanie na 5. roku studiów, lub b) dyplom lekarza wydany przez polską szkołę wyższą potwierdzający ukończenie studiów na kierunku lekarskim, rozpoczętych przed dniem 1 października 2012 r. lub dyplom lekarza dentysty wydany przez polską szkołę wyższą potwierdzający ukończenie studiów na kierunku JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 lekarsko-dentystycznym, rozpoczętych przed dniem 1 października 2012 r., lub c) dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty, spełniające minimalne wymogi kształcenia określone w przepisach prawa Unii Europejskiej, wydany przez inne niż Rzeczpospolita Polska państwo członkowskie Unii Europejskiej, wymieniony w wykazie, o którym mowa w art. 6b2, i towarzyszące mu odpowiednie świadectwo wymienione w wykazie, o którym mowa w art. 6b, lub d) dyplom lekarza lub lekarza dentysty wydany przez inne państwo niż państwo członkowskie Unii Europejskiej, pod warunkiem że dyplom został uznany w Rzeczypospolitej Polskiej za równorzędny zgodnie z odrębnymi przepisami oraz że spełnia minimalne wymogi kształcenia określone w przepisach prawa Unii Europejskiej; 3) posiada pełną zdolność do czynności prawnych; 4) posiada stan zdrowia pozwalający na wykonywanie zawodu lekarza lub lekarza dentysty; 5) wykazuje nienaganną postawę etyczną. Osobie spełniającej warunki określone powyżej (tj. w ust. 1) okręgowa rada lekarska przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarza albo prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, jeżeli włada językiem polskim w mowie i piśmie w zakresie niezbędnym do wykonywania zawodu lekarza lub lekarza dentysty określonym w przepisach wydanych na podstawie art. 7a pkt 13. Wymóg ten nie dotyczy osoby, która ukończyła studia medyczne w języku polskim (ust. 2). Osobie, która spełnia warunki określone w ust. 1 pkt 1, pkt 2 lit. b albo d, a także w pkt 3-5 oraz ust. 2, okręgowa rada lekarska przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarza albo prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, jeżeli odbyła ona staż podyplomowy lub uzyskała uznanie stażu podyplomowego odbytego poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej za równoważny ze stażem podyplomowym odbytym w Rzeczypospolitej Polskiej. kiego Egzaminu Państwowego lub Lekarsko-Dentystycznego Egzaminu Państwowego (ust. 5). Wymóg, o którym mowa w ust. 3 i 4, dotyczy także osoby, która spełnia warunki określone w ust. 1 pkt 1 i 3-5 oraz ust. 2 i posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty, o którym mowa w ust. 1 pkt 2 lit. c, ale nie posiada towarzyszącego mu świadectwa, wymienionego w wykazie, o którym mowa w art. 6b. W celu odbycia stażu podyplomowego okręgowa rada lekarska przyznaje ograniczone prawo wykonywania zawodu lekarza albo ograniczone prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, na okres nie dłuższy niż 5 lat, z zastrzeżeniem art. 6 ust. 64 (ust. 7). Osoba ubiegająca się o prawo wykonywania zawodu lekarza albo prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, o której mowa w ust. 3 i 6, przedstawia okręgowej radzie lekarskiej zaświadczenie o odbyciu stażu podyplomowego albo decyzję wydaną na podstawie art. 15 ust. 8 albo 95 (ust. 8). Praktyczne nauczanie, o którym mowa w ust. 1 pkt 2 lit. a, jest odbywane w podmiotach leczniczych, które zawarły w tym zakresie umowy z uczelniami medycznymi (ust. 9). Podmioty, o których mowa powyżej (ust. 9): 1) udzielają świadczeń zdrowotnych umożliwiających realizację ramowego programu zajęć praktycznych; 2) zatrudniają lekarzy lub lekarzy dentystów posiadających kwalifikacje zawodowe odpowiadające rodzajowi zajęć teoretycznych i praktycznych określonych w ramowym programie zajęć praktycznych; 3) posiadają bazę diagnostyczno-terapeutyczną umożliwiającą realizację ramowego programu zajęć praktycznych. Osoba odbywająca praktyczne nauczanie prowadzi dziennik praktyk (ust. 11). Osoba odbywająca praktyczne nauczanie wykonuje czynności wynikające z ramowego programu zajęć praktycznych pod bezpośrednim nadzorem opiekuna (ust. 12). Opiekunem może być lekarz lub lekarz dentysta będący nauczycielem akademickim albo inny lekarz lub lekarz dentysta posiadający co najmniej 3-letni staż zawodowy albo specjalizację w odpowiedniej dziedzinie medycyny właściwej dla danej części programu zajęć praktycznych (ust. 13). Osobie, która spełnia warunki określone w ust. 1 pkt 1, pkt 2 lit. a, b albo d, a także w pkt 3-5 oraz ust. 2, okręgowa rada lekarska przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarza albo prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, jeżeli przedstawi świadectwo złożenia z wynikiem pozytywnym Lekarskiego Egzaminu Końcowego lub Lekarsko-Dentystycznego Egzaminu Końcowego w języku polskim lub w języku, w jakim są prowadzone w polskich uczelniach medycznych studia na kierunku lekarskim lub lekarsko-dentystycznym, jeżeli odbywa albo ukończyła studia w tym języku (ust. 4). Zgodnie z obowiązującymi przepisami, prawo wykonywania zawodu lekarza lub lekarza dentysty mają również osoby, które nabyły takie uprawnienia poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Zagadnienie to uregulowane jest w obwieszczeniu Ministra Zdrowia z dnia 9 marca 2007 r. [6]. Za równoważne z przedstawieniem świadectwa, o którym mowa powyżej (w ust. 4), uznaje się przedstawienie świadectwa złożenia z wynikiem pozytywnym Lekars- Lekarz oraz lekarz dentysta zobowiązany jest również do odbycia stażu podyplomowego, którego szczegóły uregulowane zostały w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 133 24 marca 2004 r. [7]. Dodatkowe wymagania muszą spełnić lekarze i lekarze dentyści będący obywatelami państwa innego niż Rzeczpospolita Polska, ubiegający się o przyznanie prawa do wykonywania zawodu. Obowiązani są oni bowiem do znajomości języka polskiego w zakresie określonym przez rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 czerwca 2009 r. [8]. Ponadto przepisy prawa określają specjalizację lekarzy i lekarzy dentystów. Są one określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 20 października 2005 r. [9]. Rozporządzenie określa: 1) wykaz specjalności lekarskich i lekarsko-dentystycznych; 2) ramowe programy specjalizacji; 3) sposób odbywania specjalizacji; 4) sposób i tryb składania Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego, zwanego dalej "PES"; 5) warunki, jakie powinna spełniać jednostka organizacyjna prowadząca specjalizację; 6) warunki i tryb uznawania równoważności tytułu specjalisty uzyskanego za granicą. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku prawa do wykonywania zawodu lekarza i lekarza dentysty, przepisy prawa regulują kwestie specjalizacji medycznych nabytych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Należy wskazać tutaj na dwa obwieszczenia i rozporządzenia Ministra Zdrowia, a mianowicie obwieszczenie z dnia 14 lipca 2011 r. w sprawie wykazu specjalności lekarskich uzyskiwanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej, państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronach umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz Konfederacji Szwajcarskiej, które odpowiadają specjalnościom uzyskiwanym w Rzeczypospolitej Polskiej [10], obwieszczenie z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie wykazu dyplomów, świadectw i innych dokumentów poświadczających formalne kwalifikacje w zakresie specjalizacji medycznej lekarza i lekarza dentysty będącego obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej [11] oraz rozporządzenie z dnia 6 lutego 2012 r. w sprawie wykazu egzaminów organizowanych przez europejskie towarzystwa naukowe, równoważnych z Państwowym Egzaminem Specjalizacyjnym oraz wykazu dokumentów potwierdzających złożenie takich egzaminów [12]. Odrębnie uregulowane są zagadnienia nabywania tytułu specjalisty przez lekarza i lekarza dentystę zatrudnionego w zakładzie opieki zdrowotnej, w stosunku do którego Minister Sprawiedliwości lub organ Służby Więziennej, Minister Obrony Narodowej oraz minister właściwy do spraw wewnętrznych pełni funkcję organu założycielskiego. Szczegółowe regulacje w tym zakresie zawarte są 134 w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2011 r. w sprawie trybu i sposobu odbywania szkolenia specjalizacyjnego przez lekarza będącego funkcjonariuszem Służby Więziennej lub zatrudnionego w podmiocie leczniczym utworzonym przez Ministra Sprawiedliwości lub organ Służby Więziennej [13], rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 sierpnia 2008 r. w sprawie trybu uzyskiwania tytułu specjalisty przez lekarza i lekarza dentystę będącego żołnierzem w czynnej służbie wojskowej, lekarza i lekarza dentystę pełniącego służbę lub zatrudnionego w zakładzie opieki zdrowotnej, w stosunku do którego Minister Obrony Narodowej pełni funkcję organu założycielskiego [14] oraz w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 listopada 2007 r. w sprawie trybu uzyskiwania tytułu specjalisty przez lekarza i lekarza dentystę, pełniącego służbę lub zatrudnionego w zakładzie opieki zdrowotnej, w stosunku do którego Minister Spraw Wewnętrznych pełni funkcję organu założycielskiego [15]. Specjalizacja lekarska uprawnia m.in. do samodzielnego wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej w medycznym laboratorium diagnostycznym. Zagadnienie to zostało szczegółowo uregulowane w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2007 r. [16]. Należy zwrócić uwagę, że lekarze i lekarze dentyści obowiązani są do permanentnego uzupełniania swojej wiedzy w sposób określony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 6 października 2004 r. [17]. Zgodnie z art. 2 przytaczanego rozporządzenia doskonalenie zawodowe lekarza obejmuje aktywność zawodową w ramach samokształcenia lub w zorganizowanych formach kształcenia podyplomowego poprzez odbywanie szkolenia specjalizacyjnego, zwanego dalej "specjalizacją", nabywanie umiejętności zawodowych z zakresu węższych dziedzin medycyny lub udzielanie określonych świadczeń zdrowotnych, zwane dalej "umiejętnością", oraz doskonalenie w innych formach kształcenia. Dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego lekarza polega na stałej aktywności zawodowej. Lekarz potwierdza aktywność zawodową poprzez uzyskiwanie odpowiedniej liczby punktów edukacyjnych, obliczonych w ustalonych okresach rozliczeniowych. Specjalne wymagania stawiane są przed lekarzami uprawnionymi do dokonywania przerywania ciąży oraz stwierdzania, że ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety, lub wskazuje na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu. Wymagania te są określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 stycznia 1997 r. [18]. Należy podkreślić, że przepisy prawne określają szczegółowe kwalifikacje, które należy posiadać, żeby móc zajmować określone stanowiska w podmiotach leczniczych. Szczegółowe wymagania w tym zakresie zawiera JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 r. [19]. W tabeli 1 przedstawiono wybrane stanowiska wraz z wymaganiami kwalifikacyjnymi dla pracowników tych stanowisk. 2) skład oraz tryb i warunki powoływania oraz odwoływania komisji konkursowej; 3) ramowy regulamin przeprowadzania konkursu, o którym mowa w pkt 1. Określone w rozporządzeniu wymagania kwalifikacyjne przekładają się bezpośrednio na możliwość przystąpienia do konkursu na niektóre stanowiska kierownicze w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą. Sposób przeprowadzania konkursu na te stanowiska określony został w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2012 r. [20]. Określa ono: 1) sposób przeprowadzania konkursu w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą na stanowisko: a) kierownika, b) zastępcy kierownika, w przypadku gdy kierownik nie jest lekarzem, c) ordynatora, d) naczelnej pielęgniarki lub przełożonej pielęgniarek, e) pielęgniarki oddziałowej; Zgodnie z treścią pkt. 2 ust.1 par. 12 kandydaci zgłaszają na konkurs dokumenty stwierdzające kwalifikacje zawodowe wymagane do zajmowania danego stanowiska, a kandydaci na stanowiska, z którymi wiąże się posiadanie prawa do wykonywania zawodu, dokument potwierdzający to prawo. Wnioski Postęp techniki medycznej, rozwój chorób cywilizacyjnych oraz migracja personelu medycznego ma bezpośrednie przełożenie na kształcenie i dokształcanie lekarzy. Z jednej strony lekarze muszą na bieżąco uzupełniać swoją wiedzę medyczną – z drugiej, konieczne jest uzupełnienie liczby lekarzy z powodu ich migracji zarobkowej Tab.1. Fragment załącznika do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 r. Lp. 1 2 Stanowisko Wymagane kwalifikacje 3 2 Zastępca kierownika do spraw lecznictwa tytuł zawodowy lekarza, lekarza dentysty1) i tytuł specjalisty lub specjalizacja podmiotu leczniczego, jednostki organiza- II stopnia w dziedzinie medycyny cyjnej przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego Kierownik komórki organizacyjnej przedsię- wyższe wykształcenie medyczne i tytuł specjalisty lub specjalizacja II stopnia biorstwa podmiotu leczniczego, zastępca kie- w odpowiedniej dziedzinie medycyny rownika komórki organizacyjnej przedsięwyższe wykształcenie medyczne i specjalizacja I stopnia w odpowiedniej dziebiorstwa podmiotu leczniczego dzinie medycyny 3 8 5 7 5 inny tytuł zawodowy magistra w zawodzie, w którym może być uzyskiwany tytuł specjalisty w dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia, i licencjat pielęgniarstwa lub położnictwa lub średnie wykształcenie medyczne w zawodzie pielęgniarka lub położna i studia podyplomowe lub specjalizacja w dziedzinie pielęgniarstwa lub promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, lub organizacji i zarządzania, lub w innej dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia 7 Kierownik komórki organizacyjnej przedsię- tytuł magistra na kierunku elektroradiologia biorstwa podmiotu leczniczego, zastępca kierownika komórki organizacyjnej przedsię- ukończenie studiów wyższych na kierunku lub w specjalności elektroradiologia biorstwa podmiotu leczniczego obejmujących co najmniej 1700 godzin w zakresie elektroradiologii i uzyskanie tytułu licencjata lub inżyniera ukończenie szkoły policealnej publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej i uzyskanie tytułu zawodowego technik elektroradiolog lub technik elektroradiologii 5 4 tytuł magistra na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo i studia podyplomowe lub specjalizacja w dziedzinie pielęgniarstwa lub promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, lub organizacji i zarządzania, lub w innej dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia tytuł magistra na innym kierunku medycznym 4 Liczba lat pracy w zawodzie lub inne dodatkowe kwalifikacje Ordynator (lekarz kierujący oddziałem) i jego tytuł zawodowy lekarza lub lekarza dentysty i tytuł specjalisty lub specjalisty zastępca II stopnia w dziedzinie medycyny zgodnej z profilem oddziału lub w dziedzinie pokrewnej 7 5 lat, w tym 3 lata w szpitalu 5 lat, w tym 3 lata w szpitalu 7 lat, w tym 5 lat w szpitalu 8 Źródło. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk pracy w podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami (Dz. U. z 2001 r., Nr 151, poz. 896). JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 135 w ramach otwartego rynku pracy. Należy również zwrócić uwagę na działalność firm wyszukujących na polskim rynku medycznym wysokiej klasy specjalistów w celu ich przejęcia przez zagraniczne placówki medyczne. Niestety, placówki te oferują znacznie wyższe zarobki polskim lekarzom niż nasze zakłady opieki zdrowotnej. Polskie uczelnie medyczne przygotowują wysokiej klasy specjalistów, a koszty tego kształcenia ponosi państwo. Jednak z powodu niskich zarobków nasi lekarze po zdobyciu wykształcenia opuszczają nasz kraj i inne państwa bez ponoszenia nakładów na ich edukację zyskują najwyższej klasy specjalistów. Dlatego konieczne jest zapewnienie polskim studentom kierunków medycznych nie tylko wysokiego poziomu kształcenia, ale również godnych warunków do życia. Ponadto należy ustabilizować polski system ochrony zdrowia, gdyż ciągłe zmiany sprzyjają niepewności, a ta w konsekwencji przyczynia się do podejmowania przez lekarzy decyzji o migracji. L I T E RAT U RA Sygit M., Zdrowie publiczne, Oficyna a Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010, s. 385. [2] Zdrowie publiczne, red. Kulik T.B., Latalski M., Wydawnictwo CZELEJ Sp. z o.o., Lublin 2002. s. 120. [3] http://www.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=&ms=&ml=pl&mi=565&mx =0&ma=7876. [4] Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2011r., Nr 112, poz.654 ze zm.). [5] Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tj. Dz.U. z 2011r., Nr 277 poz.1634 ze zm.). [6] Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie wykazu dyplomów, świadectw i innych dokumentów poświadczających formalne kwalifikacje do wykonywaniu zawodu lekarza i lekarza dentysty przez obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, (M.P.2007.22.250). [7] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 marca 2004 r. w sprawie stażu podyplomowego lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2004r., Nr 57, poz.553 ze zm.). [8] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 czerwca 2009 r. w sprawie zakresu znajomości języka polskiego w mowie i piśmie, niezbędnej do wykonywania zawodu lekarza, lekarza dentysty na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, oraz egzaminu ze znajomości języka polskiego, niezbędnej do wykonywania zawodu lekarza, lekarza dentysty (Dz.U. z 2009r., Nr 1008, poz.908). [9] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 października 2005 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów (Dz.U. z 2005r., Nr 213, poz.1779 ze zm.). [10] Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 14 lipca 2011 r. w sprawie wykazu specjalności lekarskich uzyskiwanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej, państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronach umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz Konfederacji Szwajcarskiej, które odpowiadają specjalnościom uzyskiwanym w Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2011r., nr 70, poz.694). [11] Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie wykazu dyplomów, świadectw i innych dokumentów poświadczających formalne kwalifikacje w zakresie specjalizacji medycznej lekarza i lekarza dentysty będącego obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej (M.P. z 2007r., nr 22, poz.251). [12] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2012 r. w sprawie wykazu egzaminów organizowanych przez europejskie towarzystwa naukowe równoważnych z Państwowym Egzaminem Specjalizacyjnym oraz wykazu dokumentów potwierdzających złożenie takich egzaminów [1] 136 (Dz.U.z 2012r., poz.151). [13] Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2011 r. w sprawie trybu i sposobu odbywania szkolenia specjalizacyjnego przez lekarza będącego funkcjonariuszem Służby Więziennej lub zatrudnionego w podmiocie leczniczym utworzonym przez Ministra Sprawiedliwości lub organ Służby Więziennej (Dz.U. z 2011r., Nr 211, poz.1261). [14] Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 sierpnia 2008 r. w sprawie trybu uzyskiwania tytułu specjalisty przez lekarza i lekarza dentystę będącego żołnierzem w czynnej służbie wojskowej, lekarza i lekarza dentystę pełniącego służbę lub zatrudnionego w zakładzie opie- ki zdrowotnej, w stosunku do którego Minister Obrony Narodowej pełni funkcję organu założycielskiego (Dz.U.z 2008r., Nr 167, poz.1036). [15] Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 listopada 2007 r. w sprawie trybu uzyskiwania tytułu specjalisty przez lekarza i lekarza dentystę, pełniącego służbę lub zatrudnionego w zakładzie opieki zdrowotnej, w stosunku do którego minister właściwy do spraw wewnętrznych pełni funkcję organu założycielskiego (Dz.U. z 2007r., Nr 219, poz.1631). [16] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2007 r. w sprawie wykazu specjalizacji uprawniających lekarza do samodzielnego wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej w medycznym laboratorium diagnostycznym (Dz.U. z 2007r., Nr 150, poz.1073 ze zm.). [17] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 października 2004 r. w sprawie sposobu dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów (Dz.U. z 2004r., Nr 231, poz.2326 ze zm.). [18] Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 stycznia 1997 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy, uprawniających do dokonywania przerywania ciąży oraz stwierdzania, że ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety lub wskazuje na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (Dz.U. z 1997r., Nr 9, poz.49). [19] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk pracy w podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami (Dz.U. z 2001r., Nr 151, poz.896). [20] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2012 r. w sprawie sposobu przeprowadzania konkursu na niektóre stanowiska kierownicze w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą (Dz.U. z 2012r., poz. 182). 1 Osobie, która spełnia warunki określone w art. 5 ust. 1 pkt 1 i 3–5 oraz ust. 2, okręgowa rada lekarska przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarza, jeżeli: 1) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza, świadczący o rozpoczęciu kształcenia przed dniem: a) 20 grudnia 1976 r. w Królestwie Belgii, Królestwie Danii, Republice Francuskiej, Królestwie Niderlandów, Republice Irlandii, Wielkim Księstwie Luksemburga, Republice Federalnej Niemiec, Republice Włoskiej lub Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, b) 1 stycznia 1981 r. w Republice Greckiej, c) 1 stycznia 1986 r. w Królestwie Hiszpanii lub Republice Portugalii, d) 3 października 1990 r. w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej, pod warunkiem że dokument uprawnia do wykonywania zawodu lekarza na terytorium Republiki Federalnej Niemiec na tych samych warunkach jak dokument potwierdzający tego rodzaju kwalifikacje przyznany przez odpowiednie władze Republiki Federalnej Niemiec, e) 1 stycznia 1994 r. w Republice Austrii, Republice Finlandii, Królestwie Szwecji, Republice Islandii lub Królestwie Norwegii, f) 1 maja 1995 r. w Księstwie Liechtensteinu, g) 1 czerwca 2002 r. w Konfederacji Szwajcarskiej, h) 1 maja 2004 r. w Republice Czeskiej, Republice Słowackiej, Republice Słowenii, Republice Litewskiej, Republice Łotewskiej, Republice Estońskiej, Republice Węgierskiej, Republice Malty lub Republice Cypryjskiej, i) 1 stycznia 2007 r. w Republice Bułgarii lub Rumunii – oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy państwa członkowskiego Unii Europejskiej potwierdzające, że faktycznie i zgodnie z prawem wykonywała zawód lekarza przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia, albo 2) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza, świadczący o rozpoczęciu kształcenia przed dniem: a) 20 sierpnia 1991 r. w byłym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przypadku Republiki Estońskiej, JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 b) 21 sierpnia 1991 r. w byłym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przypadku Republiki Łotewskiej, c) 11 marca 1990 r. w byłym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przypadku Republiki Litewskiej, d) 25 czerwca 1991 r. w byłej Jugosławii w przypadku Republiki Słowenii, e) 1 stycznia 1993 r. w byłej Czechosłowacji w przypadku Republiki Czeskiej lub Republiki Słowackiej – oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy odpowiednio: Republiki Estońskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Słowenii, Republiki Czeskiej lub Republiki Słowackiej potwierdzające, że dokument ten ma na terytorium tych państw taką samą moc jak dokumenty wymienione w odniesieniu do tych państw w wykazie, o którym mowa w art. 6b, oraz że faktycznie i zgodnie z prawem wykonywała zawód lekarza przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia, albo 3) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza wydany przez inne niż Rzeczpospolita Polska państwo członkowskie Unii Europejskiej, inny niż dokumenty wymienione w wykazie, o którym mowa w art. 6b, oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy państwa członkowskiego Unii Europejskiej potwierdzające, że posiadany przez nią dokument potwierdzający formalne kwalifikacje został uzyskany w wyniku ukończenia kształcenia spełniającego minimalne wymogi określone w przepisach Unii Europejskiej i jest w tym państwie uznawany za odpowiadający dokumentom potwierdzającym kwalifikacje wymienionym w wykazie, o którym mowa w art. 6b. Art. 5b. 1. Osobie, która spełnia warunki określone w art. 5 ust. 1 pkt 1 i 3–5 oraz ust. 2, okręgowa rada lekarska przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, jeżeli: 1) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza dentysty, świadczący o rozpoczęciu kształcenia przed dniem: a) 28 stycznia 1980 r. w Królestwie Belgii, Królestwie Danii, Królestwie Niderlandów, Republice Francuskiej, Republice Irlandii, Wielkim Księstwie Luksemburga, Republice Federalnej Niemiec lub Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, b) 1 stycznia 1981 r. w Republice Greckiej, c) 1 stycznia 1986 r. w Republice Portugalii, d) 3 października 1990 r. w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej, pod warunkiem że dokument uprawnia do wykonywania zawodu lekarza dentysty na terytorium Republiki Federalnej Niemiec na tych samych warunkach jak dokument potwierdzający tego rodzaju kwalifikacje przyznany przez właściwe organy Republiki Federalnej Niemiec, e) 1 stycznia 1994 r. w Królestwie Szwecji, Republice Finlandii, Republice Islandii lub Królestwie Norwegii, f) 1 maja 1995 r. w Księstwie Liechtensteinu, g) 1 czerwca 2002 r. w Konfederacji Szwajcarskiej, h) 1 maja 2004 r. w Republice Słowenii, Republice Litewskiej, Republice Łotewskiej, Republice Estońskiej, Republice Węgierskiej, Republice Malty lub Republice Cypryjskiej, i) 1 stycznia 2007 r. w Republice Bułgarii – oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy państwa członkowskiego Unii Europejskiej potwierdzające, że faktycznie i zgodnie z prawem wykonywała zawód lekarza dentysty przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia, albo 2) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza dentysty, świadczący o rozpoczęciu kształcenia przed dniem: a) 20 sierpnia 1991 r. w byłym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przypadku Republiki Estońskiej, b) 21 sierpnia 1991 r. w byłym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przypadku Republiki Łotewskiej, c) 11 marca 1990 r. w byłym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przypadku Republiki Litewskiej, d) 25 czerwca 1991 r. w byłej Jugosławii w przypadku Republiki Słowenii – oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy odpowiednio: Republiki Estońskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej lub Republiki Słowenii potwierdzające, że dokument ten ma na terytorium tych państw taką samą moc jak dokumenty wymienione w odniesieniu do tych państw w wykazie, o którym mowa w art. 6b, oraz że faktycznie i zgodnie z prawem wykonywała zawód lekarza dentysty przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia, albo 3) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza dentysty, świadczący o rozpoczęciu kształcenia medycznego przed dniem: a) 28 stycznia 1980 r. w Republice Włoskiej, b) 1 stycznia 1986 r. w Królestwie Hiszpanii, c) 1 stycznia 1994 r. w Republice Austrii, d) 1 października 2003 r. w Rumunii, e) 1 maja 2004 r. w Republice Czeskiej, Republice Słowackiej lub byłej Czechosłowacji – oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy odpowiednio: Republiki Włoskiej, Królestwa Hiszpanii, Republiki Austrii, Rumunii, Republiki Czeskiej lub Republiki Słowackiej potwierdzające, że faktycznie i zgodnie z prawem wykonywała zawód lekarza dentysty na terytorium tych państw przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia oraz że jest uprawniona do wykonywania zawodu lekarza dentysty na takich samych warunkach jak posiadacze dokumentów wymienionych w wykazie, o którym mowa w art. 6b, albo 4) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza wydany w Republice Włoskiej, świadczący o rozpoczęciu kształcenia w okresie między dniem 28 stycznia 1980 r. a dniem 31 grudnia 1984 r., oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy Republiki Włoskiej potwierdzające, że: a) zdała test umiejętności przed odpowiednimi włoskimi władzami, w celu ustalenia, że posiadana przez nią wiedza i umiejętności odpowiadają kwalifikacjom potwierdzonym w dokumentach wymienionych w odniesieniu do Republiki Włoskiej w wykazie, o którym mowa w art. 6b, z wyłączeniem osób, które ukończyły co najmniej trzyletnie studia, co do których właściwe organy Republiki Włoskiej potwierdziły, że są one równoważne z kształceniem, o którym mowa w przepisach prawa Unii Europejskiej, b) faktycznie i zgodnie z prawem wykonywała zawód lekarza dentysty na terytorium Republiki Włoskiej przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia, c) jest uprawniona do wykonywania zawodu lekarza dentysty na takich samych warunkach jak posiadacze dokumentów wymienionych w odniesieniu do Włoch w wykazie, o którym mowa w art. 6b, albo 5) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza dentysty wydany przez inne niż Rzeczpospolita Polska państwo członkowskie Unii Europejskiej, inny niż dokumenty wymienione w wykazie, o którym mowa w art. 6b, oraz zaświadczenie wydane przez właściwe organy państwa członkowskiego Unii Europejskiej potwierdzające, że posiadany przez nią dokument potwierdzający formalne kwalifikacje został uzyskany w wyniku ukończenia kształcenia spełniającego minimalne wymogi określone w przepisach Unii Europejskiej i jest w tym państwie uznawany za odpowiadający dokumentom potwierdzającym kwalifikacje wymienionym w wykazie, o którym mowa w art. 6b. 2. Osoby, o których mowa w ust. 1 pkt 3, które ukończyły co najmniej trzyletnie studia, co do których właściwe organy w danym państwie członkowskim Unii Europejskiej potwierdziły, że są one równoważne z kształceniem określonym w przepisach prawa Unii Europejskiej są zwolnione z obowiązku przedstawienia zaświadczenia wydanego przez właściwe organy odpowiednio: Republiki Włoskiej, Królestwa Hiszpanii, Republiki Austrii, Rumunii, Republiki Czeskiej lub Republiki Słowackiej potwierdzające, że faktycznie i zgodnie z prawem wykonywały zawód lekarza dentysty na terytorium tych państw przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia. 3. Wymogi określone w ust. 1 pkt 4 lit. a–c dotyczą również osób, które rozpoczęły studia po dniu 31 grudnia 1984 r., o ile trzyletni okres studiów rozpoczął się przed dniem 31 grudnia 1994 r. Art. 5c. 1. Osobie, która spełnia warunki określone w art. 5 ust. 1 pkt 1 i 3–5 oraz ust. 2 i: 1) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty, o którym mowa w art. 5a pkt 1 i 2, art. 5b ust. 1 pkt 1–4, lecz nie może przedstawić zaświadczenia wydanego przez właściwe organy państwa członkowskiego Unii Europejskiej potwierdzającego faktyczne i zgodne z prawem wykonywanie zawodu lekarza lub lekarza dentysty na terytorium tego państwa członkowskiego przez co najmniej trzy kolejne lata w okresie pięciu lat bezpośrednio poprzedzających wydanie zaświadczenia, albo 2) posiada dokument potwierdzający formalne kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty wydany przez inne państwo niż państwo członkowskie Unii Europejskiej i może przedstawić zaświadczenie, że posiada trzyletnie doświadczenie zawodowe w zawodzie lekarza lub lekarza dentysty, uzyskane na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej, które uznało to potwierdzenie kwalifikacji zawodowych zgodnie z wewnętrznymi przepisami tego państwa oraz potwierdziło uzyskane doświadczenie zawodowe – okręgowa rada lekarska przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarza lub prawo wykonywania zawodu lekarza dentysty, jeżeli minister właściwy do spraw zdrowia uznał kwalifikacje tej osoby do wykonywania zawodu lekarza lub lekarza dentysty w wyniku postępowania określonego JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 137 w odrębnych przepisach o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej, z zastrzeżeniem ust. 2. 2. W przypadkach określonych w ust. 1 uprawnienie do wyboru stażu adaptacyjnego albo testu umiejętności w rozumieniu przepisów o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej może zostać wyłączone. 2 Minister właściwy do spraw zdrowia ogłosi, w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” wykaz dyplomów, świadectw i innych dokumentów poświadczających formalne kwalifikacje do wykonywania zawodu lekarza lub dentysty przez obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej. 3 Zakres znajomości języka polskiego w mowie i w piśmie, niezbędnej do wykonywania zawodu lekarza, lekarza dentysty, mając na względzie w szczególności zakres uprawnień zawodowych określonych w art. 2. 4 Zasadniczo mowa o konieczności przedstawienia przez lekarza dokumentów stwierdzających posiadanie uprawnień, o których mowa we wskazanym przepisie. 5 W uzasadnionych przypadkach minister właściwy do spraw zdrowia może uznać staż podyplomowy odbyty za granicą za równoważny ze stażem podyplomowym odbytym w kraju, z zastrzeżeniem ust. 9, tj. staż podyplomowy odbyty w państwie członkowskim Unii Europejskiej przez lekarza będącego obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, minister właściwy do spraw zdrowia uznaje za równoważny w całości lub w części ze stażem podyplomowym odbytym w Rzeczypospolitej Polskiej. MIROSLAVA BILECOVÁ-RABAJDOVÁ1, PETER URBAN1, ANDREA GREŠOVÁ2, JÁN VARGA2, KRISTÍNA GREGOVÁ3, MAREK STUPÁK1, MÁRIA MAREKOVÁ1 1 Department of Medical and Chemical Biochemistry and LABMED, Faculty of Medicine, P. J. Šafárik University in Košice, Slovakia 2 2nd Department of Gynaecology and Obstetrics, Faculty of Medicine, P. J. Šafárik University in Košice, Slovakia 3 Department of Histology and Embryology, Faculty of Medicine, P. J. Šafárik University in Košice, Slovakia Current and potential oncomarkers in diagnosing breast cancer Obecnie używane i potencjalne markery nowotworowe w diagnostyce raka piersi Abstract: Breast cancer is a very serious disease from both an economical and social point of view, because of its high incidence and mortality, as well as its prevalence. Genetic and epigenetic changes as well as the resultant deregulation of mechanisms that affect cellular processes are reflected in the final stage, like significant variability in phenotype. These changes have multiple factors in clinical, morphological but also molecular terms, and they greatly affect the possibility of accurate diagnosis of breast cancer in its early stages. Since no combination of clinical examination, mammography and ultrasonography together with CT and MRI can achieve 100% sensitivity, clinical practice is supported with diagnostic methods based on the monitoring of tumour markers with the emphasis on molecular markers. This review describes the most common molecular markers already used for earlier clinical diagnostics and also proposes new possible markers from the tumour vascular markers group. Any new oncomarkers to improve diagnostic sensitivity and specificity will be of great benefit, and in clinical practice, they may provide an opportunity for early diagnostic and therapeutic intervention, and subsequently better prognosis for the patient as well. Streszczenie: Rak piersi jest bardzo poważną chorobą, zarówno z punktu widzenia ekonomicznego jak i społecznego, ze względu na dużą zachorowalność i umieralność, a także na zakres jego występowania. Zmiany genetyczne i epigenetyczne, jak również wynikająca z nich deregulacja mechanizmów, które wpływają na procesy komórkowe są odzwierciedlone w ostatnim stadium choroby, jak znaczna zmienność fenotypu. Zmiany te mają wiele przyczyn z punktu widzenia klinicznego, morfologicznego, ale również molekularnego oraz znacznie wpływają na możliwość dokładnego rozpoznania raka piersi w jego wczesnych fazach. Ponieważ żadna kombinacja badań klinicznych, mammografii i USG wraz z tomografią komputerową i obrazowaniem magnetyczno-rezonansowym nie może osiągnąć 100% czułości, praktyka kliniczna jest wspierana metodami diagnostycznymi opartymi na monitoringu markerów nowotworowych, ze szczególnym uwzględnieniem markerów molekularnych. Niniejsza recenzja opisuje najbardziej typowe markery molekularne wykorzystywane we wczesnej diagnostyce klinicznej, a także proponuje nowe potencjalne markery z grupy markerów nowotworowych TVMs . Wszelkie nowe markery nowotworowe poprawiające czułość i dokładność diagnostyki będą bardzo pomocne, a w praktyce klinicznej mogą pozwolić na wczesną diagnostykę i leczenie, co polepszy także rokowania pacjenta. 138 JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Keywords: breast cancer, diagnostics, molecular markers, tumour vascular markers Słowa kluczowe: rak piersi, diagnostyka, markery molekularne, markery nowotworowe TVMs Breast cancer is the most common malignancy and second leading cause of death from malignant cancers in women. It comes fifth in deaths from all malignant neoplasms in both sexes worldwide, and ranks as the second most common malignancy in general. Breast cancer is a very serious disease from both an economical and social point of view, because of its high incidence and mortality, as well as its prevalence. Incidence and mortality of this disease are specifically dependent on geographical distribution, as well as the ethnicity of people. The highest proportion of breast cancer is usually described in particular in North America, while in Western Europe breast cancer affects 6 to 7% and represents 25-30% of all female cancers. Breast cancer before 20 years of age is rare, but the incidence increases with age and increases sharply after the 50th year of life, which is directly related to menopause [1, 2, 3]. Cancer of the breast is a heterogeneous disease with respect to its morphological characteristics and its clinical course. Genetic and epigenetic changes as well as resultant deregulation of mechanisms that affect cellular processes are reflected in the final stage as significant variability in phenotype [4, 5]. These changes have multiple factors in clinical, morphological but also molecular terms, and they greatly affect the possibility of accurate diagnosis of breast cancer in its early stages. The screening and diagnostic tests for asymptomatic women with breast cancer include the use of native mammography. This is a breast x-ray which is able to detect cancerous breast tissue down to 0.5 cm. The sensitivity of native mammography is 85% to 90% [3]. To increase the efficiency of carcinoma diagnosis using native mammography, ultrasonography and magnetic resonance imaging are sometimes applied, especially in women with dense breast types. Since no combination of clinical examination, mammography and ultrasonography together with CT and MRI can achieve 100% sensitivity, clinical practice is being supported with diagnostic methods based on monitoring of tumour markers with the emphasis on molecular markers [6, 7]. Clinically important markers At the present time, in addition to serum tumour markers, we can also see possibilities of using molecular and other new potential biomarkers as prognostic and predictive indicators of breast cancer. In daily practice, cancer diagnosis and subsequent treatment of tumours is unimaginable without the use of tumour markers [8]. Analysis of serum markers does not largely contribute to early diagnosis, unlike molecular and vascular tumour markers which can detect the risk of cancer, but it is nonetheless important in providing information on the dynamics of the disease, presence of metastases and treatment efficacy [9]. The distinguishing of tumour markers varies. Markers present within the tissue of malignant tumours are cellular, while humoral ones are present in body fluids. Tumour-associated markers are products of the tumour itself, whereas induced markers are products of tissues reacting to the presence of a tumour in the body. Oncomarkers (OM) also form a structural part of the tumour cells, being present on the surface of cell membranes, either as fragments of cytoplasmic structures invading the surrounding tissues after the destruction of cancer cells [10, 11, 12], or constituting DNA molecules, modifications of DNA, proteins or other biological molecules [13]. Clinical practice often also involves the use of serum markers, including oncofetal antigens (such as CEA – carcinoembryonic antigen, hCG – chorionic gonadotropin, cancer antigens – carbohydrate antigen CA 125, CA 153, CA 72-4, CA 242, CA 549, CA M26, CA M 29, or SP1-glycoprotein), tissue and organ-specific antigens as hormonal markers (e.g. PRL-prolactin), and enzyme markers (TK – thymidinkinase, MMPs – matrix metalloproteinase). Tumour markers can also include soluble cytokeratin fragments (such as MT – monototal, cytokeretin fragment 21-1 – CYFRA 21-1), cytokines and chemokines (e.g. eotaxin, interleukins, colony stimulating factors CSFs, stem cell factor SCF, SCCA – squamose cellular cancer antigens) and other non-specific antigens (e.g. LASA – lipids-associated sialic acid, TATI – tumourassociated trypsin inhibitor, CASA – cancer-associated serum antigen, or ChgA – chromagranin and inhibin), and last but not least the so-called molecular markers for detection are now coming to the fore. Among the genes associated with breast cancer we include BRCA 1, BRCA2, p53, ATM, STK11, PTEN, MMR genes (MLH1, MSH2, PMS1, PMS2, MLH6) and MKi-67, but also growth factors encoded in genes and their receptors (EGF, IGF, TGF, EGF-R , Her2neu), hormones and their receptors (E, PG, ER, PgR), proliferation-inhibiting genes, oncogenes (c-erbB, c-myc, ras, CCND1 (cyclin D1) and other tumour supressor and mutation genes). The risk of predisposition to oncological disease is also associated with qualitative and quantitative changes in genes CHEK2, PALB2, NBS1, and RAD 50 [14]. There are many works describing the molecular markers for detecting early stages of breast cancer with high sensitivity and specificity, for example NMP22, CK20. These markers however were mostly detected in tumour tissue after biopsy. For early diagnosis, monitoring the effectiveness of treatment (chemotherapy) or disease regression, less invasive detection of markers in peripheral blood is more appropriate for the patient. The most appropriate group of JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 139 markers is therefore the group of genes with increased expression in response to tumour cell proliferation, as in the case of breast cancer. This group includes so-called vascular tumour biomarkers and potential new cancer biomarkers like DR6 – death receptor, glycoprotein M6B, YKL 40 – heparin and chitin-binding protein, or collagen type XI alpha 1 – COL11A1. There follows a brief description of individual oncomarkers. Carcino-embryonic antigen (CEA) CEA is a member of the intracellular adhesion molecules, localized in the cell membranes of epithelial cells, especially in the gut. It acts as a repulsive molecule preventing intercellular contacts. The expression of these molecules on the surface of tumour cells facilitates their migration and motility – the emergence of metastases [15]. As part of the immunoglobulin gene family – oncofetal glycoprotein with high carbohydrate content – CEA is produced under physiological conditions in the developing embryo, and in adult age by the epithelial cells of the intestinal, gastric and bronchial linings at concentrations of 5μg/l. Production of CEA dependent on differentiation and histological type of tumour has been observed in 65% of breast tumours. However, with decreasing differentiation and increasing invasivity the ability to produce CEA disappears [16]. Later, however, elevated CEA was detected even in benign affections such as breast cancer, liver cirrhosis, ulcerative colitis, or pulmonary emphysema. We can state unequivocally that the low specificity of the CEA marker makes it unsuitable for use in cancer screening, but it may be a sufficient prognostic indicator [17, 18]. Carbohydrate antigen 15-3 (CA15-3) Polymorphic epithelial mucin (PEM) antigen, also called MUC1, is expressed on the apical surface of most glandular epithelial cells. In adult age it is synthesized in the epithelial cells of the mammary duct, salivary glands and bronchi [19]. Equivalent to determining the detection of CA 15-3 is a different epitope of the same epithelial MUC1 antigen CA 27-29. PEM is involved in the binding of adhesive ICAM-1 (intercellular adhesion molecule-1) molecules, co-responsible for rapid tumour metastasis [20]. The critical value of CA15-3 is above the cut-off 35 IU/ml. CA15-3 are used to monitor patients with breast cancer, axillary metastases or lymphovascular tumour lesions. At 90% specificity the sensitivity of CA 15-3 achieves only 30 to 40% in untreated patients, but 80% in the case of metastatic tumours [21, 22]. Carbohydrate antigen 125 (Ca 125) CA 125 is an antigenic determinant of glycoprotein with high sacharides content, and belongs in the family of 140 mucin glycoprotein encoded by the gene MUC 16 [23]. Physiologically it is synthesized by fetal epithelial tissue of coelomic origin [24]. In adulthood, it can be produced in the normal epithelium of the Fallopian tubes, endometrium and cervix, but also of the mesothelium pleura, pericardium, bronchi and peritoneum. It is used primarily in the differential diagnosis of adnexal tumours, gynecological cancer, lung cancer and hepatocellular cancer. Serum concentrations of CA 125 in healthy populations range up to 35 kU/l. In serous tumours this is usually increased by 80%. Due to the lack of sensitivity and specificity it is not a suitable screening marker for early stages of gynaecological malignancies [25]. Human epidermal growth factor receptor 2 (HER2/neu) A product of the HER2 (ErbB2) gene is a transmembrane receptor with tyrosine kinases activity [26]. HER2 encodes a protein structurally very similar to the epidermal growth factor receptor (EGFR), which we include in the so-called HER family. Detection of HER2 oncogene and overexpression of HER2 directly from cancer tissue or serum protein is a very relevant and recommended method today, defining the prognostic and predictive parameters of a tumour [27]. HER2-positive types make up from 4 to 10% of BC and are characterized by overexpression of HER2 and other genes located in the ERB2 amplicon (e.g. GRB7, MLN64, TRAF4, and GATA4). Cases with basaloid and HER2-positive tumours are often associated with mutations in p53, aggressive behaviour, poor prognosis and resistance to hormone therapy, whereas they are more sensitive to chemotherapy. Additionally, there is a clear correlation between molecular subtypes and conventional histopathological factors. Patients with detected HER2 gene amplification can be treated with trastuzumab, a monoclonal antibody of the anti-extracellular domain of HER-2 protein [28]. Part of HER2 deserves more attention, since the investigation of HER2 status is now a standard part of the diagnostic algorithm for breast cancer. It would be worth mentioning a shortened version of the HER2 protein (the protein p95), which has defective receptors in some studies, was confirmed by its association with a worse prognosis [29]. Cytokeratin 19 Fragment (CYFRA 21-1), Tissue Polypeptide Specific Antigen (TPS), tissue polypeptide antigen (TPA) This represents fragments of cytokeratin 19 which get into the bloodstream in the proliferation and destruction of cells (through activation of proteolytic enzymes), and it is part of the intermediate filaments of epithelial cells. It monitors NSCLC, ovarian and breast cancers, nonkeratic cervical cancer and bladder cancer. In clinical practice, it is possible to use cytokeratin TPA, TPS and CYFRA 21-1 in JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 monitoring the response to therapy in breast cancer relapse, but also for diagnosis in early stages or for screening. and published in small cell lung cancer [37, 38] and gynaecological malignancies [39]. NEW POSSIBLE MARKERS Vascular endothelial growth factors (VEGF) Glycoprotein M6-B (GPM6B) These are dimeric glycoproteins in several isoforms, including VEGF A – E and placental growth factor. They bind to specific tyrosine kinase receptors (VEGFR). VEGFs play an important role in tumour growth and progression, given the correlation between tumour stage and presence and extent of metastases. Some positive results have been found in the inhibition of angiogenesis due to inhibition of endothelial growth factor (VEGF), which has shifted vascularisation processes into the focus in cancer research. 77.1% sensitivity and specificity of 87% serum VEGFs in the diagnosis of breast cancer were detected at the cut-off 100 pg/ml. Elevated levels of VEGFs have also been seen in ovarian and cervical cancer. Measuring levels of VEGF-C leads to the specific detection of possible metastases in women with BC [30, 31, 32]. GPM6B gene encodes a membrane glycoprotein that belongs in the family of proteolipidproteins. The interaction between the membrane glycoprotein M6B and q-opioid receptors was recently demonstrated. Q-opioid receptors are facilitating endocytosis and cellular metabolism of serotonin, with regard to identification of membrane glycoprotein M6B as a binding partner of SERT, serotonin transporter. GPM6B appears to be a promising marker for the detection of vascular tumours of breast and ovary, as well as hypomyelolic leukodystrophy, based on its function in intercellular communication regulation [40, 41]. In our recent work [42] we were measuring the gene expression level for GPM6B gene and we confirmed specificity of this gene mainly for breast and ovary malignancies visible as significantly higher levels of mRNA in patients in comparing to healthy subjects. Circulating free DNA (cfDNA) Death receptor (DR6) Due to necrosis and apoptosis of tumour cells, a partial invasion of genomic DNA into the circulation system of patients with cancer takes place together with the degradation of chromatin. Tumour-specific DNA is differentiated from non-tumour DNA due to genetic and epigenetic changes in particular tumour types. The cfDNA level reflects the stage of cancer, varying due to cytostatic treatment and correlating similarly with the degree of tumour apoptosis. Modified cfDNA levels and mitochondrial DNA (mtDNA) detected in certain tumour types could with appropriate use become diagnostic markers of cancer in the near future [33]. Transmembrane receptor DR6 belongs in the group of tumour necrosis factors (TNF), specifically the death receptors (DRS – death receptor system). DR6 and the other DRS are functionally involved in many roles in regulating cell-specific and inflammatory responses of cells. They have an important role in the proliferation, differentiation and death of cells through programmed cell death [43]. In the extracellular part TNF receptors contain many cysteine residues with the ability to bind ligands. After binding a ligand to the receptor, under the influence of the bond and death domain, the start of mediated activation of caspase and apoptosis occur. The functionality of DR6 in the induction of apoptosis is still questionable, as the ligand for DR6 has not yet been discovered. On the other hand, activation of apoptosis is quite clearly caused by Dr6, TRAIL/apoL receptors or NF-UB, JNK pathways, associated with TNFR1, CD95. High expression of DR6 in cancer cells, which probably influences the anti-cancer cellular response through differentiation and proliferation effects on monocytes, correlates with significant activity of NF-kB, as a result of internal stimulation of onco-cell proliferation [44, 45]. mRNA expression of DR6 in an increased range was detected in tissue samples from patients in late stages of breast cancer compared to healthy controls. In addition to gene DR6, Buckanowich [39] mentions in his studies also other already-mentioned new tumour vascular markers (Adican, GPM6B), which should be studied also in connection with gynecological malignancies. Increased expression was also observed in cancer patients with Heparin and chitin-binding glycoprotein (YKL-40) YKL-40 is a member of a group of highly stable mammalian chitinase-like proteins [34]. Low specificity of the marker is indicated by high levels in breast and liver cancer [34]. Plasma values of YKL-40 determine the status of carcinogenesis, which in combination with traditional biomarkers such as CA-antigens and HER2 provides increased specificity of detection of gynaecological malignancies, but also others as well [35]. Collagen type XI alpha 1 (COL11A1) COL11A1 gene encodes one of two α chains of collagen type XI. Type XI collagen is a heterotrimer, but the third alpha chain is a post-translational modified alpha 1 type II chain. Detection of over expression of Coll 11A1 at significance level P < 0.05 was previously diagnosed JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 141 breast, ovarian, small cell lung cancer and other cancer cell lines [45]. Yang et al. 2012 in their study characterized DR6 as potential serum biomarker in several types of tumors and in adult sarcoma, detected due to increased levels of DR6 gene expression compared with patients in the control group (46). Our recently published findings [42] also showed significantly increased expression levels of DR6 mRNA in case of breast cancer with different grades in first stage of this disease compared to healthy subjects, what corresponds with mentioned results. Transcription factor forkhead box M1 (FOXM1) FOXM1 is continuously expressed in epithelial cells. FOXM1 stimulates proliferation and migration by regulating cell cycle transition into the S phase or mitosis. For this reason it is considered one of the inducers of mitosis. Its level is significantly increased for breast cancer. Bektas [47] detected by immunohistochemical findings that the level of FOXM1 gene correlates with the degree and stage of IDK. Increased expression leads to increased tumour proliferation, and conversely reduced expression inhibits metastasis growth and neoangiogenesis process. Similar results have also been described in the research of recent years, which has used genetic profiling methods and immunohistochemistry to confirm the correlation of FOXM1 expression levels with the IDK stage, both at the mRNA and the protein level [48, 49]. Conclusion REFERENCES [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] Molecular diagnostics through analysis at the gene level provides a comprehensive view of the interrelationship between the level of gene expression and increasing or decreasing amounts of specific proteins in cells, depending on their physiological and pathological condition. Currently the following serum markers are used in clinical practice: CEA, hCG, CA 125, CA 153, CA 72-4, CA 242, CA 549, CA M26, CA M 29, or SP1-glycoprotein, PRL, TK, interleukins, SCF, SCCA, LASA, ChgA, TATI, together with molecular markers such as BRCA 1, BRCA2, p53, ATM, STK11, PTEN, MMR genes and MKi-67, EGF, IGF, TGF, EGF-R, Her2neu, c-erbB, c-myc, ras, CCND1. Sensitivity and specificity of these markers does not allow clear resolve stages and grades or closer differentiation status of various types of tumors. Any new oncomarkers (DR6, GPM6B, YKL 40, COL11A1) to improve diagnostic sensitivity and specificity will be of great benefit, and in clinical practice, they may provide an opportunity for early diagnostic and therapeutic intervention, and subsequently also better prognosis for the patient. [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] ACKNOWLEDGMENTS: This work was supported by grant project VEGA 1/0402/10 142 Špánik S., Knotek J.: Malignant breast tumours. In: Kaušitz J, Altaner Č, editors. Oncology. Grada publishing, 2003: 412–423. Ross J.S., Hatzis C., Symmans W.F.: Commercialized multigene predictors of clinical outcome for breast cancer. The Oncologist 2008; 13: 477–493. Banks E., Reeves G., Beral V.: Influence of personal characteristics of individual women on sensitivity and specificity of mammography in the Milion Women Study. Cohort study. BMJ 2004; 329: 7464- 477. Kajo K., Plank L.: Analysis of gene expression in predicting prognosis and treatment response in cancer exact glands. Oncology 2008; 4: 224-229. Hall J.M., Lee M.K., Newman B.: Linkage of early-on-set familial breast cancer to chromosome 17q21. Science 1990; 250: 1684-1689. Pusztai L., Symmans F.: Histopathologic and molecular markers of prognosis and response to therapy. In: Hunt KK, Rott GL,Strom EA, UETO, NT, editors. Breast Cancer, 2008: 323–339. Harris L., Fritsche H., Mennel R., Norton L., Ravdin P., Taube S., Somerfield M.R., Hayes D.R., Bast R.C.: Update of Recommendations for the use of tumour markers in breast cancer. Journal of Clinical Oncology 2007; 25(33): 5287-5312. Pusztai L.: Current status of prognostic profiling in breast cancer. The Oncologist 2008; 13: 350–360. Lyman G.H., Kuderer N.M.: Gene expression profile assays as predictors of recurrence-free survival in early-stage breast cancer a metaanalysis. Clin Breast Cancer 2006; 7: 372–379. Perou C.M., Sorlie T., Eisen M.G. et al.: Molecular portraits of human breast tumours. Nature 2000; 406: 747–752. Payne S.J.L., Bowen R.L., Jones J.L., Wells C.A.: Predictive markers in breast cancer – the present. Histopathology 2008; 52: 82–90. Sotiriou C., Wirapati P., Loi S. et al.: Gene expression profiling in breast cancer: understanding the molecular basis of histologic grade to improve prognosis. J Natl Cancer Inst 2006; 98: 262 –272. Duffy M., O Donovan N., Brennan D.J., Gallagher W.M., Ryan B.M. A promising tumor biomarker. Cancer Let 2007; 249: 49-60. Kenemans P., Verstraeten R.A., Verheijen R.H.: Oncogenic pathways in hereditary and sporadic breast cancer. Maturitas 2008; 61(1-2): 141-150. Byoung K., Lee J.W., Park P.J., Sung S., Lee W.Y., Sena Ye., Heesun H., Kang N., Yeo D., Youngdai K., OhnS Y., Noh DY.: The multiplex bead array approach to identifying serum biomarkers associated with breast cancer. Breast Cancer Research 2009; 22: 1-12. Sölétormos G., Nielsen D., Schioler V., Mouridsen H., Dombernowsky P.: Monitoring different stages of breast cancer using tumour markers CA 153, CEA and TPA. Eur J Cancer 2004; 40(4): 481-486. Uehara M., Kinoshita T., Hojo T., Akashi-Tanaka S., Iwamoto E., Fukutomi T.: Long-term prognostic study of carcinoembryonic antigen (CEA) and carbohydrate antigen 15-3 (CA 15-3) in breast cancer. International Journal of Clinical Oncology 2009; 13: 447-445. Topolčan O.: Oncogenic markers Indications and interpretations. In vitro diagnostic 2008; 18(10): 13-18. Atalay C.: Are CA 15-3, CEA and CA 125 predictors for lymphatic and vascular spread in breast cancer. Erciyes Tip Dergisi 2008; 30: 218-224. Agyei-Frempong M.T., Darko E., Addai B.W.: The use of carbohydrate antigen CA 15-3 as a tumor marker in detecting breast cancer. Pakistan Journal of Biological Sciences 2008; 11: 1945-1948. Ebeling F.G., Stieber P., Untch M., Nagel D., Konecny G.L., Schmitt U.M., Fateh-Moghadam A., Seidel D.: Serum CEA and CA 15-3 as prognostic factors in primary breast cancer. British Journal of Cancer 2002; 86: 1217–1222. Masopust J.: Oncology markers yesterday, today and tomorrow. Labor aktuell 2004; 20(2): 4-8. Turecký L.: CA125 and the importance of investigation in gynecology. Practical obstetrics 2006; 13(4): 39-45. Ye B., Gagnon A., Mok S.C.: Recent technical strategies to identify diagnostic biomarkers for ovarian cancer. Expert review of proteomics 2007; 4: 121-131. Sarandakou A., Protonotariou E., Rizos D.: Tumor markers in biological fluids associated with pregnancy. Clinical Laboratory Sciences 2007; 44(2): 151-178. Pinto D., Pereira D., Portela C., Leal da Silva J., Lopes C., Medeiros R.: The influence of HER2 genotypes as molecular markers in ovarian cancer outcome. Biochemical and Biophysical Research Communications 2005; 335: 1173–1178. Jotwani A.C., Gralow J.R.: Early detection of breast cancer, new biomarker tests on the horizont. Molecular diagnostic a therapy 2009; 13(6): 349-357. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 [28] Bartels C.L., Tsongalis G.: Novel biomarkers for human cancer. Clinical chemistry 2009; 55(4): 623-631. [29] Lipton A., Leitzel K., Koestler W., et all.. Prognosis and response predictions-Biomarkers and other factors, Multiple subtypes of HER-2/Neu positive metastatic breast cancer. Cancer Research 2009; 69(24). [30] Trinh B., Tjalma W.A., Vermeulen P.B., Van den Eynden G., Van der Auwera I., Van Laere S.J., Helleman J., Berns E.M., Dirix L.Y., Van Dam P.: The VEGF pathway and the AKT/mTOR/p70S6K1 signalling pathway in human epithelial ovarian cancer. British Journal of Cancer 2009; 100: 971–978. [31] Holtz D., Krafty R., Mohamed-Hadley A., Zhang L., Alagkiozidis I., Leiby B., Guo W., Gimotty P., Coukos G.: Should tumor VEGF expression influence decisions on combining low-dose chemotherapy with antiangiogenic therapy? Preclinical modeling in ovarian cancer. Journal of Translational Medicine 2008; 6(2): 1-10. [32] Mathu S.P., Mathur R.S., Gray E.A., Lane D., Underwood P.G., Kohler M., Creasman W.T.: Serum vascular endothelial growth factor C (VEGF-C) as a specific biomarker for advanced cervical cancer. Relationship to insulin-like growth factor II (IGF-II), IGF binding protein 3 (IGF-BP3) and VEGF-B. Gynecologic Oncology 2005; 98(3): 467-483. [33] Lönneborg A., Dumeaux V., Borresen-Dale A.L.: Found in transcription: gene expression and other novel blood biomarkers for the early detection of breast cancer. Expert Review of Anticancer Therapy 2009; 9(8): 1115-1123. [34] Hogdall E.V., Ringsholt M., Hogdall C.K., Christensen I.J., Johansen J.S., Kjaer S.K., Blaaker J., Ontenfeld-Moller L., Price P.A., Christensen L.H.: YKL-40 tissue expresion and plasma levels in patients with ovarian cancer. BMC cancer 2009; 9: 8. [35] Roslind A., Knoop A.S., Jensen M.B., Johansen J.S, Nielsen D.L., Price P.A., Balslev E.: YKL-40 expresion in benign and malignant lesions of the breast: a methodologic study. Applied Immunochemistry and molecular morphology 2007; 15(4): 371-381. [36] Kucur M., Isman F.K., Balci C., Onal B., Hacibekiroglu M., Ozkan F., Ozkan A.: Serum YKL-40 levels and chitotriosidase activity as potential biomarkers in primary prostate cancer and benign prostatic hyperplasia. Urol Oncol 2008; 26: 47-52. [37] Chong I.W., Chang M.Y., Chang H.C., Yu Y.P., Sheu C.C., Tsai J.R., Hung J.Y., Chou S.H., Tsai M.S., Hwang J.J., Lin S.R.: Great potential of a panel of multiple hMTH1, SPD, ITGA11 and COL11A1 markers for diagnosis of patients with non-small cell lung cancer. Oncol Rep 2006; 16(5): 981-988. [38] Nakamura N., Kobayashi K., Nakamoto M., Kohno T., Sasaki H., Matsuno A., Yokota J.: Identification of tumor markers and differentiation markers for molecular diagnosis of lung adenocarcinoma. Oncogene 2006; 25: 4245–4255. [39] Buckanovich R.J., Sasaroli D., O’Brien-Jenkins A., Botbyl J., Hammond R., Katsaros D.: Tumor Vascular Proteins As Biomarkers in Ovarian Cancer. Journal of clinical oncology 2007; 25(7): 852-861. [40] Winther-Fjorback A., Kaastrup Müller H., Wiborg O.: Membrane glycoprotein M6B interacts with the human serotonin transporter. J Mol Neuroscience 2009; 37: 191–200. [41] Combes P., Bonnet-Dupeyron M.N., Gauthier-Barichard F., Schffman R., Bertini E.: PLP1 and GPM6B intragenic copy number analysis by MAPH in 262 patients with hypomyelinating leukodystrophies: identification of one partial triplication and two partial deletions of PLP1. Neurogenetics 2006; 7(1): 31-37. [42] Bilecová-Rabajdová M., Urban P., Grešová A., Birková A., Ostró A., Mareková M.: Tumor Vascular Markers: Possibilities for Detection of Breast Carcinoma. Journal of Chemistry and Chemical Engineering 2012; 6(1), Paper No.: JCHE-E11101101 in press. [43] Guicciardi M., Gores G.: Life and death by death receptors. The FASEB Journal 2009; 23(6): 1625-1637. [44] Ross J.S, Hatzis C., Symmans WF. et al.: Commercialized multigene predictors of clinical outcome for breast cancer. The Oncologist 2008; 13: 477–493. [45] Grewal I.S. et.al.: Therapeutic Targets of the TNF Superfamily. Advances in Experimental Medicine and Biology 2009; 647: 186-195. [46] Yang K., Mooney C., Spahlinger G., Schuetze S., et al.: DR6 as a diagnostic and predictive biomarker in adult sarcoma. Plosone 2012;7:5:1-8. [47] Bektas N., Haaf A., Veeck J., Wild P.J., Luscher-Firzlaff J., Hartmann A.: Tight correlation between expression of the Forkhead transcription factor FOXM1 and HER2 in human breast cancer. BMC Cancer 2008; 8: 42. [48] Wang I.C., Meliton L., Tretiakova M., Costa R.H., Kalinichenko V.V.: Transgenic expression of the forkhead box M1 transcription factor induces formation of lung tumors. Oncogene 2008; 27: 4137–4149. [49] Wang Z., Banerjee S., Kong D., Li Y., Sarkar F.H.: Down-regulation of Forkhead Box M1 transcription factor leads to the inhibition of invasion and angiogenesis of pancreatic cancer cells. Cancer Res 2007; 67: 8293–8300. АNTONINA NAHORNA, GENADIY SLABKYI SI ”Institute for Occupational Health of AMS of Ukraine”, Kyiv, Ukraine SI “Ukrainian Institute of Strategic Research, Ministry of Health of Ukraine”, Kyiv, Ukraine Age and seasonal peculiarities of premature death in men of the able-to-work age Przypadki przedwczesnych zgonów mężczyzn w wieku produkcyjnym w powiązaniu z wiekiem i porą roku Abstract: The study concerns the mortality in men of the able-to-work age as regards the cause of death and the season of the year. Seasonal and age risks of premature death among this cohort have been established. The risks cover diseases of the circulatory system during the spring period in the age group of 40-49 and external factors in winter and in spring for the age group of 17-39. The results obtained enable one to predict mortality in men of the able-to-work age residing in the southern regions of Ukraine and to make recommendations in terms of undertaking preventive measures. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 143 Streszczenie: Praca zajmuje się śmiertelnością mężczyzn w wieku produkcyjnym w odniesieniu do przyczyny i pory roku, w którym nastąpił zgon. W grupie tej ustalono, iż istnieją zagrożenia dla życia związane z wiekiem i porą roku. Częstszą przyczyną przedwczesnej śmierci wiosną u osób pomiędzy 40 a 49 rokiem życia jest choroba układu krążenia, zaś zimą i wiosną u osób w przedziale wieku pomiędzy 17-39 lat, wpływ czynników zewnętrznych. Wyniki umożliwiają przewidywanie śmiertelności mężczyzn w wieku produkcyjnym, zamieszkałym na południu Ukrainy, a także stworzenie zaleceń dotyczących profilaktyki. Keywords: men, able-to-work age, death rate, causes, season Słowa kluczowe: mężczyźni, wiek produkcyjny, śmiertelność, przyczyny, pory roku Introduction consulted and analyzed. An analysis of the medical documentation of deceased men was conducted. The rates of premature death in Ukraine are much higher than in the developed countries of the world [2, 5, 6]. According to the results of the World Bank study «Avoidable Tragedy: Combating Ukraine's Health Crisis. Lessons from Europe», published in 2009, Ukraine had the highest index of reduction rates for any population in Europe. The probability of achieving an elderly age for citizens in Ukraine is lower than for those living in the countries of Central Europe. The demographic crisis and the crisis of providing health protection coverage for the able-to-work population, especially men, cause a number of social and economic problems. The statistical processing of the results was accomplished using the computer programs Statistica 6.0 for Windows. The risk indices for factors of premature death in men selected for the study with the corresponding registered medical documentation were analyzed using methods from biostatistics and clinical epidemiology. The following was studied: the absolute risk (risk of a phenomenon's occurrence, which is studied in conditions of the effect of a certain risk factor, (%), OR (a degree of probability that a risk factor is realized to such probability that the risk factor is not developed). Studying male mortality in the age aspect and establishing risk factors of premature death (especially in respect to climatic conditions, depending on the time of the year and on the geographic peculiarities of the place of residence) not only enable one to predict the mortality for a certain region in the country, but also to carry out purposeful activity for prevention [1, 4, 7]. Purpose of the research: to study mortality rates in men and the relationship of premature death and the period of the year. Materials and methods: 915 cases of the premature death in men residing in the southern region of Ukraine were studied. The registration statistical form №071-1/о “The list of recorded diseases and causes of death in a medical establishment” for the adult population of 18 and older was Results and discussion. The distribution of mortality rates in men and the season of the year were almost the same in all age groups (Fig. 1). The differences are characterized by the lack of statistical significance. The analysis of causes of premature death in men of the able-to- work age showed regional peculiarities associated with age mortality rates (Fig. 2). The main causes of death in the group of prematurely deceased men aged 17-29 were external factors, recorded with the frequency of 68.9%. Diseases of the respiratory system take second place (8.6%), and diseases of the circulatory system take third place (6.9%). In the age group of 30-39 first place is also taken by external factors (40.6%), while second place belongs to diseases of the circulatory system (22.7%), diseases of digestive organs (11.9 %) occupies third place. Diseases of the circulatory system, being the main cause of death for men of the able- Fig. 1. Seasonal mortality in men of the able-to-work age 144 JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 to-work age, were recorded in prematurely deceased men older than 40. In this, the probability of dying from diseases of the circulatory system increases with age. In the age groups of 40-49 and 50-59 diseases of the circulatory system, as the cause of premature death, took first place (28.3% and 31.0%, respectively). In second place among causes of death in the age group of 40-49 there were external factors (26.1%), and in the age group of 50-59 neoplasm (19.8%). Third place in the age group of 40-49 was taken by diseases of the digestive system (13.7%), and in the age group of 50-59 nervous system diseases (16.3%). The established peculiarities coincide with modern demographic studies, which show that the premature mortality of the population in Ukraine not only exhibits gender features, but age peculiarities as well [3]. men of the age group 40-49. The absolute risk of dying prematurely in spring between the ages of 40-49 from diseases of the circulatory system is 16.4% (95% CI:2,230,6), and the OR index for this age group is 2.0 (95% CI: 1,1-3,7). An analysis of the seasonal mortality in men of the able-towork age showed that external causes were the principal cause of male mortality in the age groups of 17-29 and 3039. Thus, mortality rates caused by external factors, traumas and poisonings, in the age group of 17-29 in winter, is 66.7%, and in the age group 30-39, 36.7%; in spring, 61.1% and 40%, respectively. In summer, among deceased men aged 17-29, 50% death cases were registered as a result of external factors, and in the autumn, 64.7%. Risk indices of premature death from unnatural causes in men, depending on the period of the year, are presented in the Table. Tab. Risk indices of premature death in men of the able-towork age from external factors, depending on the season. Risk indices Age, years Seasons Winter Summer Spring Autumn Absolute risk (%), 46 34.7 44.7 48.0 95%CI (18.8-73.2) (11.0-58.4) (21.7-67.8) (24.7-71.3) 17-29 Ratio of chances, 7.7 5.6 8.0 8.4 95%CI (2.2-26.7) (2.0-15.3) (2.9-22.1) (2.8-25.3) Absolute risk (%), 35.5 25.5 95%CI (13.0-57.9) (9.6-41.4) 30-39 Ratio of chances, 5.0 3.9 95%CI (2.0-13.0) (1.9-8.2) The highest risks of premature death in men of the able-towork age from external factors are typically in winter and in spring. The highest risk of dying prematurely from external factors is recorded in autumn for men aged 17-29 (absolute risk is 48 %). In summer the risk of dying from external factors is lesser, however, for the age group of 1729 it too is also high (absolute risk is 34.7 %). Fig. 2. Structure of mortality in men of the able-to-work age by cause of death So, external factors and diseases of the circulatory system are the main causes of death in men of the able-to-work age in Ukraine. Taking into account the variability of causes of male deaths of the able-to-work age, studies on risks of men's super mortality by main established causes, depending on the season of the year in the age aspect have been undertaken. It is established that spring is a seasonal risk factor for premature death among men from diseases of the circulatory system. The absolute risk of dying prematurely from diseases of the circulatory system is 10.8% (95% CI: 3, 8-17, 8). The OD index for the given risk is 1.7 (95% CI: 1, 2-2, 3). Such a seasonal risk factor is significant only for Conclusion The highest effectual seasonal risk factor of premature death in men of the able-to-work age residing in the southern region of Ukraine is spring, when there is a high risk of dying from diseases of the circulatory system and external factors; in winter there is a high risk of dying from external factors. As for age groups, men aged 17-49 are at greater risk of mortality in spring, while in winter, the group is men aged 17-39. REFERENCES [1] [2] [3] Altarev S.S. Annual and weekly rhythms of general and cardiovascular mortality: Theses … PhD: 14.00.05/ S.S. Altarev - Barnaul, 2009: 158 p. (in Russian). Rynhach N.O. Premature death as a threat for the national security of Ukraine. Okhorona zdorov'ya v Ukraini, 2007; 25(1): 29-30 (in Ukrainian). Rynhach N.O. Premature mortality of the population in Ukraine: age JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 145 [4] [5] [6] peculiarities. Ukraina. Zdorov'ye natsii. 2007; 3-4:16-19 (in Ukrainian). Rynhach N.O. Cardiovascular diseases in Ukraine: statistical analyses of the modern epidemic situation [Electronic version]/N.O. Rynhach, O.O.Chernobryvenko. - 2010. : http://medstrana.com/articles/1639/. Mortality of the population in the able-to-work age in Ukraine (a joint monograph)/ Responsible editor Ye.M. Libanova. - Kyiv: Institute of Demography and Social Research of NAS of Ukraine, 2007: 221 p. (in Ukrainian). Improvement of organization and legal principles for maintenance and [7] development of the work potential: an innovation model for assessment and maintenance of the work manpower: methodical recommendations/ [L.I. Zhalilo, O.I. Martynuik, I.V. Rozhkova and others]; general edit I.M. Solonenko.- Kyiv: NASM, 2009: 44 p. (in Ukrainian). Kundiev Y.I., Nahorna A.M. Occupational health in Ukraine. Epidemiological analysis. Kiev, Avicenna Publishing House. 2007. 396 p. (in Russian). MAREK CIECHOWSKI Zakład Rozwoju Regionalnego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński Warunki społeczno-mieszkaniowe jako czynnik kształtujący zdrowotność ludności w II Rzeczpospolitej Social and housing conditions as a factor affecting the health of the population in the Second Polish Republic Streszczenie: W artykule dokonano analizy warunków społeczno-mieszkaniowych ludności w II Rzeczpospolitej, które w szczególny sposób wpływały na zdrowotność mieszkańców. Na podstawie zaproponowanej typologii wyznaczono obszary o różnej sytuacji socjalno-bytowej. Najbardziej korzystne warunki dla zdrowia ludności wykazano w powiatach w zachodniej części Polski oraz w dużych miastach. Najtrudniejsze warunki stwierdzono na wschodzie kraju, głównie w województwie wileńskim, nowogródzkim i poleskim. Abstract: This article analyses the social and housing conditions in the Second Polish Republic, which had a particular influence on the health of inhabitants. On the basis of the proposed classification types, different social background and living conditions areas were designated. The most favourable conditions affecting the health of people were found in the western counties of Poland and in large cities. The most difficult conditions were found in the east part of the country, mainly in the provinces of Wilno, Nowogrodek and Polesie. Słowa kluczowe: zdrowie, warunki mieszkaniowe, analfabetyzm, II Rzeczpospolita Keywords: health, housing conditions, illiteracy, the Second Polish Republic Stan zdrowia ludności II Rzeczpospolitej uzależniony był od wielu czynników. Wśród przyczyn mających w szczególnym stopniu wpływ na zdrowotność należy wymienić poziom życia ludności. W Polsce okresu międzywojennego występowały ogromne dysproporcje w wielu aspektach życia pomiędzy różnymi obszarami kraju. Głównie problem uwidaczniał się w dostępie do opieki medycznej, warunkach mieszkaniowych, sytuacji materialnej i społecznej itp. Czynniki kształtujące zdrowotność Jednym z najważniejszych czynników wpływających na zły stan zdrowia ludności w II Rzeczpospolitej był niski poziom warunków mieszkaniowych [1]. Władze polskie, chcąc poznać skalę tego jednego z wielu problemów, 146 zdecydowały o przeprowadzeniu spisu powszechnego w 1921 roku. Uzyskane wyniki ukazały bardzo trudną sytuację, szczególnie na Kresach Wschodnich. W całej Polsce1 tylko niespełna 17% budynków o przeznaczeniu mieszkalnym było murowanych, a nieco ponad 22% posiadało pokrycie ogniotrwałe. Zdecydowana większość obiektów mieszkalnych zbudowana była z drewna (72,5%) i pokryta słomą (67,5%). Spis wykazał także ogromne zróżnicowanie poziomu warunków mieszkaniowych między zachodnią częścią kraju (województwem poznańskim, pomorskim i objętą spisem częścią województwa śląskiego) oraz miastem stołecznym Warszawa, gdzie odsetek, zarówno budynków murowanych, jak i tych o pokryciu ogniotrwałym, wynosił ponad 64%, a województwami na 1 Spis nie objął górnośląskiej części województwa śląskiego oraz miasta Wilna, powiatów Oszmiana, Święciany i Wilno-Troki. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 wschodzie kraju2. Nieco lepsza sytuacja była w pozostałych częściach kraju, jednak nawet w centralnej części Polski ponad 70% budynków było niemurowanych, a dachy wykonane były w większości ze słomy lub drewna. Warto zwrócić uwagę na fakt o wiele gorszej sytuacji na obszarach wiejskich względem miast. Domy na wsiach w zachodniej Polsce zbudowane były z o wiele trwalszych materiałów niż w większości miast na Kresach Wschodnich [2]. W pierwszym, a także w drugim spisie, który objął już cały obszar Polski, zbadano strukturę zaludnienia mieszkań [3]. Pomimo poprawy, jaka nastąpiła od czasu zakończenia działań wojennych, po spisie w 1931 roku, nadal w wielu powiatach występował problem zbyt dużej przeciętnej liczby osób przypadających na jedną izbę. Najgorsze warunki panowały w kilku powiatach województwa lwowskiego (Turka, Lubaczów, Lesko, Jaworów) oraz powiecie Kamień Koszyrski (województwo poleskie), gdzie na jedną izbę średnio przypadały przynajmniej cztery osoby. W większości obszarów województw wschodnich (wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego i wołyńskiego), województw południowych (stanisławowskiego, tarnopolskiego, lwowskiego), a nawet województw centralnych, jak kieleckie czy lubelskie średnia liczba mieszkańców w jednej izbie przekraczała trzy osoby [4]. W województwach wschodnich szczególnie wysokie zagęszczenie ludności dotyczyło mieszkań jednoizbowych, gdzie średnia liczba mieszkańców przekraczała pięć osób [3]. Wśród pozostałych problemów dotyczących warunków mieszkaniowych, należy wymienić duży odsetek mieszkań jednoizbowych, który sięgał ponad 60% ogółu mieszkań w województwie wileńskim, nowogródzkim, poleskim, stanisławowskim i tarnopolskim. Jednak problem ten dotyczył także wielu innych rejonów Polski, w tym nawet dużych miast, jak Łódź [3]. Oprócz warunków mieszkaniowych, na zdrowotność ludności wpływał także poziom i zakres opieki medycznej i higieny, stosowanych działań profilaktycznych oraz występujące epidemie chorób zakaźnych. Niestety poziom opieki medycznej w II Rzeczpospolitej był niski nawet w niektórych dużych miastach [1]. Należy jednak podkreślić, że w okresie międzywojennym starano się poprawiać stan sanitarny, jak np. w Wilnie, gdzie istnienie tzw. dozorów sanitarnych przyczyniało się do walki z chorobami zakaźnymi [5]. Sytuację pogarszały także epidemie chorób zakaźnych przyczyniające się do śmierci wielu osób. Występujące choroby były nawet jednym z wielu trudności przeprowadzenia pierwszego spisu powszechnego, których występowanie i potencjalna możliwość zarażenia nimi stanowiły powód rezygnacji z pracy komisarzy spisowych 2 W okręgu administracyjnym Wilno, województwie poleskim i nowogródzkim niespełna 2% budynków było murowanych, a niespełna 4% posiadało pokrycie ogniotrwałe [2]. w trakcie wykonywania ich obowiązków. Przykładowo w powiecie białostockim odnotowano przypadki zachorowania na tyfus kilku komisarzy spisowych. Problem rezygnacji z wykonywanej pracy przez osoby dokonują- ce spisu miał miejsce nie tylko we wschodniej części kraju (np. powiatu białostockiego, tarnopolskiego itp.), ale także innych rejonach Polski (np. Tarnowa) [6]. Niekiedy katastrofalna sytuacja stanu zdrowia mieszkańców II Rzeczpospolitej wynikała z niskiej świadomości w zakresie higienicznego trybu życia oraz podstawowej wiedzy z zakresu medycyny [1]. Problem przestrzegania podstawowych zasad higieny dotyczył nawet mieszkańców miast województw centralnych (np. Piotrkowa Trybunalskiego) [7]. Stan ten wynikał m.in. z niewiedzy, która była konsekwencją bardzo niskiego wykształcenia ludności. W niektórych powiatach województwa poleskiego, stanisławowskiego, wołyńskiego i lwowskiego odsetek analfabetów przekraczał 50% [4]. Brak umiejętności czytania praktycznie uniemożliwiał skorzystanie z broszur i innych materiałów na temat podstawowych zasad medycyny i higieny. Typologia warunków społeczno-mieszkaniowych W celu zbadania przestrzennego zróżnicowania występowania czynników mogących mieć wpływ na stan zdrowia ludności zaproponowano stworzenie typologii w oparciu o wybrane wskaźniki. Przyjęto, że szczególne znaczenie dla zdrowotności mieszkańców II Rzeczpospolitej miały: - warunki mieszkaniowe; - stan lecznictwa i higieny, poziom utrzymania czystości, poziom opieki społecznej itp. - poziom analfabetyzmu (jako wyznacznik poziomu wykształcenia). Przyjęta liczba cech, a tym samym wskaźników, uzależniona jest od ograniczonej ilości dostępnych danych, jakie uzyskano i opracowano w trakcie drugiego powszechnego spisu ludności w 1931 roku3. Warunki mieszkaniowe postanowiono opisać za pomocą wskaźnika przeciętnej liczby osób na 1 izbę. Dane spisowe opracowano nie uwzględniając mieszkań niezamieszkanych oraz zajętych w całości lub w części przez gospodarstwa zakładowe. Z zakresu pojęcia mieszkanie wyłączono także pomieszczenia ruchome (np. znajdujące się w wozach itp.). Zaprezentowany wskaźnik dotyczy izb znajdujących się w domach o aktualnym terytorialnie standardzie oraz osób je zamieszkujących. Zastosowanie wskaźnika przeciętnej liczby osób na 1 izbę w szczególności ukazuje problem przeludnienia w mieszkaniach, co jest istotne z punktu widzenia zdrowia zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Warto jednak zauważyć, że nie 3 Podczas spisu zbierano dane dotyczące mieszkań, gospodarstw domowych, ludności oraz stosunków zawodowych. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 147 uwzględnia on kwestii związanych z wielkością np. pokoi, ich stanu technicznego, jak i samego budynku. Stan lecznictwa i poziom higieny, stopnia utrzymania czystości, skuteczności opieki społecznej itp. scharakteryzowano za pomocą liczby osób czynnych zawodowo, zatrudnionych w dziale zawodowym I (lecznictwo i higiena, utrzymanie czystości oraz zakłady opieki społecznej) w stosunku do ogółu ludności w przeliczeniu na 10 tys. osób. Zaklasyfikowanie zawodu do danego działu oparto na podstawie kryterium miejsca pracy. Do zatrudnionych w dziale I osoby zajmujące się szeroko rozumianym lecznictwem, profilaktyką, higieną, utrzymywaniem w porządku placów i ulic, grzebaniem zmarłych oraz opieką społeczną4. Z punktu widzenia zdrowotności ludności i zwierząt, czym wyższy wskaźnik, tym lepszy poziom opieki medycznej, higieny, profilaktyki itd. Wskaźnik poziomu analfabetyzmu wyrażono jako odsetek osób niepotrafiących ani czytać, ani pisać w stosunku do ogółu ludności. Uwzględniono przy tym tylko osoby w wieku 10 i więcej lat wraz z osobami, których wiek nie był znany (w wieku niewiadomym). Warto przy okazji zauważyć, że poziom umiejętności czytania i pisania społeczeństwa był różny. Oprócz wspomnianych analfabetów istniała także grupa osób potrafiących tylko czytać. W szczególności brak umiejętności czytania powodował ograniczenie w dostępie do wiedzy na temat zdrowego i higienicznego tryb życia. Przyjęte klasy pozwoliły wyznaczyć 6 typów warunków społeczno-mieszkaniowych: - typ A – obejmujący powiaty o najlepszych warunkach społeczno-mieszkaniowych (wszystkie wskaźniki należą do klasy pierwszej); - typ B – dotyczący powiatów, których wszystkie wskaźniki zawierały się w drugiej klasie lub część mieściła się w pierwszej, a część w drugiej klasie; - typ C – gdzie dla danego powiatu dwa wskaźniki znajdowały się w pierwszej i/lub drugiej klasie, a jeden w trzeciej lub czwartej; - typ D – gdzie dla danego powiatu dwa wskaźniki znajdowały się w trzeciej i/lub czwartej klasie, a jeden w pierwszej lub drugiej; - typ E – dotyczący powiatów, których wszystkie wskaźniki zawierały się w trzeciej klasie lub część mieściła się w trzeciej, a część w czwartej klasie; - typ F – do którego należą powiaty o najgorszych warunkach społeczno-mieszkaniowych (wszystkie wskaźniki należą do klasy czwartej). Tworząc typologię dla powiatów5 założono, że wszystkie wskaźniki są równorzędne (mają taką samą siłę znaczenia). Każdy ze wskaźników podzielono na 4 klasy. Przy wydzieleniu zakresu przedziałów klasowych posłużono się wyznaczoną dla każdego wskaźnika medianą oraz kwartylem dolnym (pierwszym) i górnym (trzecim) (tab. 1). Tab. 1. Zastosowane wskaźniki w typologii warunków społeczno-mieszkaniowych wraz z przyjętymi klasami Klasa pierwsza druga trzecia czwarta Wskaźnik stanu lecznictwa warunków i higieny itp.(liczmieszkaniowych ba zatrudnionych (przeciętna liczba w dziale zawodoosób na 1 izbę) wym I na 10 tys. mieszkańców) 2,228 i mniej 43,974 i więcej 2,229-2,842 23,906-43,973 2,843-3,262 17,015-23,905 powyżej 3,262 poniżej 17,015 poziomu analfabetyzmu (% analfabetów) 10,046 i mniej 10,047-22,171 22,172-30,438 powyżej 30,438 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników drugiego spisu powszechnego [4]. 4 W skład tego działu zawodowego wchodzą m.in. lekarze (w tym wolnopraktykujący), felczerzy, pielęgniarki, położne, masażyści, osoby pracujące w zakładach opieki społecznej, aptekach, pracowniach analiz lekarskich, zakładach kąpielowych, pralniach, prasowalniach, maglach, zakładach pogrzebowych, na cmentarzach oraz osoby zajmujące się higieną osobistą i lokali, fryzjerstwem, kosmetyką, a także weterynarią. 148 Rys. 1. Typologia warunków społeczno-mieszkaniowych w 1931 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników drugiego spisu powszechnego [4]. 5 Wyjątkiem od tej reguły zastosowano w przypadku miasta stołecznego Warszawa, które składało się wówczas z czterech powiatów. W niniejszej typologii Warszawę potraktowano jako jeden obszar. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Najlepsze warunki społeczno-mieszkaniowe panowały w województwach zachodnich (śląskim, poznańskim i pomorskim) oraz w dużych miastach (np. w Warszawie, Krakowie, Lwowie itp.). Nieco gorzej wypadło w zestawieniu województwo krakowskie i białostockie, a także część województwa warszawskiego, łódzkiego, lubelskiego i lwowskiego. Najgorszą sytuację ze względu na dostęp do opieki medycznej, warunki mieszkaniowe oraz poziom wykształcenia ludności (wysoki poziom analfabetyzmu) stwierdzono w województwach na wschodzie kraju (poleskim, wileńskim i nowogródzkim) oraz w niektórych powiatach województwa lwowskiego, kieleckiego, wołyńskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego (rys. 1). Krytyczna analiza uzyskanych wyników Dokonana analiza warunków społeczno-mieszkaniowych ludności II Rzeczpospolitej ukazuje ogólny podział Polski, na zachodnią o dobrych warunkach dla życia mieszkańców oraz na wschodnią, mającą duże problemy w wielu aspektach o charakterze socjalno-bytowym. Niemniej uzyskane wyniki nie obrazują dokładnie faktycznego stanu, w jakim przyszło żyć mieszkańcom II Rzeczpospolitej. Przedstawienie zagadnienia w odniesieniu do podziału na powiaty, daje szerszą perspektywę pokazania zróżnicowania przestrzennego niż podział według województw, nie pokazuje jednak problemu na niższym szczeblu podziału administracyjnego. Zwrócić należy uwagę, że przypisanie niektórych powiatów do typów, gdzie warunki społeczno-mieszkaniowe uznawano za lepsze (m.in. typu B i C) wynikało bardzo często z dobrej sytuacji w miastach powiatowych, podczas gdy na obszarach wiejskich stan warunków socjalno-bytowych był o wiele gorszy. Przyjęcie założenia, że wskaźniki charakteryzujące warunki społeczno-mieszkaniowe mają takie same znaczenie może budzić wątpliwości. Niemniej przyjęto takie rozwiązanie z uwagi na dość trudny do rozstrzygnięcia problem z oceną wagi poszczególnych wskaźników, które w różnych rejonach kraju mogły mieć inne znaczenie na zdrowotność ludności. Przypuszczalnie największe znaczenie należałoby przypisać wskaźnikowi stanu lecznictwa i higieny, chociaż wielu mieszkańców Polski w ogóle nie miało dostępu do opieki lekarskiej w kasach chorych z uwagi na brak zatrudnienia na podstawie stosunku pracy [1]. Uwzględnienie wskaźnika przeciętnej liczby osób przypadających na jedną izbę, który charakteryzuje warunki mieszkaniowe zawiera pewne uproszczenia mające z pewnością wpływ na uzyskane wyniki. Choć pojęcie izby stosowano podczas spisu w takim samym rozumieniu w każdym z województw, to jednak należy pamiętać, że wskaźnik ten nie uwzględnia powierzchni izby, stanu budynku, w którym ta izba się znajdowała itp. Znając trud- ną sytuację odnośnie materiałów z jakich wykonano budynki na wschodzie kraju trzeba przypuszczać, że zastosowany miernik w niepełny sposób ukazuje bardzo słaby poziom warunków mieszkaniowych w tej części Rzeczpospolitej. Pomimo wad, wskaźnik przeciętnej liczby osób na 1 izbę stosowany jest w badaniach z zakresu poziomu czy warunków życia ludności [8, 9, 10, 11]. Wnioski Przedstawiona typologia pomimo zastosowania tylko trzech wskaźników pozwoliła na ukazanie różnic bytowych mieszkańców pomiędzy różnymi regionami kraju. Województwa we wschodniej części II Rzeczpospolitej charakteryzowały bardzo słabe warunki społeczno-mieszkaniowe, co musiało przekładać się na zdrowotność ludności. Najlepsza sytuacja panowała w województwach zachodnich i dużych miastach, co jednak nie oznacza, że w tej części kraju nie występowały problemy socjalno-bytowe. W celu poznania warunków, w jakich żyli mieszkańcy II Rzeczpospolitej, należałoby kontynuować kolejne badania nad poziomem życia ludności w oparciu o szersze spektrum wskaźników. L I T E RAT U RA [1] Wójcik M.: Zdrowotne aspekty życia rodzin robotniczych w II Rzeczpospolitej. Journal of Ecology and Health 2011; 5: 225-229. [2] Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku. Budynki. Analiza. Statystyka Polska 1928; 13(1): 72-73. [3] Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Polska (dane skrócone). Statystyka Polska 1937; seria C(62): 2, 4, 6-7. [4] Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Statystyka Polska 1937, 1938; seria C(36, 48, 49, 54, 57, 58, 64, 65, 67, 68, 70, 71, 74-78, 83, 85-88). [5] Berner W.: Działalność dozorów sanitarnych w Wilnie w okresie II Rzeczypospolitej. Przegląd Epidemiologiczny 2009; 63(3): 468. [6] Krzywicki L.: Rozbiór krytyczny wyników spisu. W: Spis ludności i zwierząt gospodarskich z dnia 30 września 1921 roku. Wyniki tymczasowe, GUS, Warszawa 1923: 4. [7] Felchner A.: Kilka uwag dotyczących początków profilaktyki chorób zakaźnych (na przykładzie Piotrkowa Trybunalskiego). Hygeia Public Health 2011; 46(1): 12. [8] Andrycz J.: Metody badania poziomu życia: materiały do studiowania, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1996: 22. [9] Ciechocińska M.: Tendencje zmian standardów warunków życia w Polsce w latach 1960-1981. Próba określenia rozpiętości regionalnych. Przegląd Geograficzny 1985; LVII(1-2): 16-17. [10] Lodkowska G.: Przestrzenne zróżnicowanie poziomu i warunków życia ludności w Polsce w 1980 r. Przegląd Geograficzny 1985; LVII(3): 320. [11] Zienkowski L.: Poziom życia: metody mierzenia i oceny. PWE 1979: 106. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 149 ANDRZEJ MYŚLIWIEC1, ANDRZEJ KNAPIK2, EDWARD SAULICZ3, MICHAŁ KUSZEWSKI3, TOMASZ WOLNY1, TOMASZ POLEDNIOK1 1 Katedra Metod Specjalnych Fizjoterapii i Sportu Osób Niepełnosprawnych, Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach 2 Studium Wychowania Fizycznego i Sportu, Wydział Opieki Zdrowotnej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 3 Katedra Podstaw Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach Ocena natężenia dolegliwości bólowych oraz jakości samopoczucia osób po 50 roku życia posiadających i nieposiadających psa Assessment of pain intensity and quality of well-being of people over 50 years of age who own dogs and those who do not Streszczenie: Wstęp Około 80% populacji w wieku poprodukcyjnym miewa problemy zdrowotne ze strony różnych narządów. Dolegliwości te nasilają się wraz z wiekiem, kiedy to człowiek ulega bradykinezji, pojawia się lęk przed podejmowaniem aktywności fizycznej, a w konsekwencji nadwaga, cukrzyca, choroby układu krążenia i inne schorzenia ustrojowe. Postanowiono zbadać, czy osoby posiadające psa, cechują się lepszym samopoczuciem oraz mniejszymi dolegliwościami bólowymi kręgosłupa w porównaniu z osobami nieposiadającymi psa. Materiał i metody W badaniach wzięło udział 100 osób w wieku od 50 do 81 lat, mieszkających w Piekarach Śląskich, będących na emeryturze lub rencie, nie pracujących zawodowo, deklarujących swój stan zdrowia jako dobry, niezgłaszających żadnych chorób przewlekłych. Osoby uczestniczące w badaniach zostały poproszone o wypełnienie kwestionariusza ankiety, w którym zapytano o płeć, wiek oraz o własną ocenę samopoczucia. Pacjent zaznaczał na osi miejsce, które najbardziej odpowiadało jego odczuciom. Wartość 0% odpowiadała ocenie samopoczucia na najgorszym do wyobrażenia poziomie, zaś wartość 100%, odpowiadała sytuacji idealnej. Kolejnym obszarem badania było natężenie dolegliwości bólowych zlokalizowanych w szyjnym i lędźwiowym odcinku kręgosłupa, w oparciu o kwestionariusz Oswestry. Wnioski Osoby posiadającej psa wskazały na lepsze samopoczucie niż osoby nieposiadające psa. W grupie osób posiadających psa stwierdzono niższe natężenie dolegliwości bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa w porównaniu z osobami nie posiadającymi psa. Abstract: Introduction About 80% of the population of post-working age experience various organ-related health problems. These ailments tend to intensify with age when a person develops bradykinesia and the fear of taking up physical activity appears, which in consequence leads to weight gain, diabetes, cardiovascular system diseases and other systemic diseases. It was decided to evaluate if it is characteristic for people who own dogs to be in a better state of well-being and experience less spine pain in comparison to people who do not own dogs. Material and methods The study involved 100 people ranging in age from 50 to 81 years living in Piekary Sląskie, retired or on a disability benefit, not working professionally, declared to be in good health, and reporting no chronic diseases. Those who took part in the research were asked to complete a questionnaire in which the respondents were asked to state their gender, age and to make a personal evaluation of their general state of well-being. The patients were to mark on an axis the point which most closely corresponded to their own assessments. The value of 0% represented the worst possible assessment of their general state of well-being, while 100% represented the ideal situation. Another area of the research concerned the intensification of cervical and lumbar spine pain and was evaluated by means of the Oswestry Disability Index. 150 JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Conclusions People who own dogs showed to be in a better state of well-being than people who do not have dogs. In the group of people who owned dogs, a lower intensification of lumbar spine pain was observed, in comparison to people who do not have dogs. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, zespoły bólowe kręgosłupa Keywords: physical activity, pain of spine Około 80% populacji w wieku poprodukcyjnym miewa problemy zdrowotne ze strony różnych narządów [1, 2, 3, 4]. Dolegliwości te nasilają się wraz z wiekiem, kiedy to człowiek ulega bradykinezji, pojawia się lęk przed podejmowaniem aktywności fizycznej, a w konsekwencji nadwaga, cukrzyca, choroby układu krążenia i inne schorzenia ustrojowe. Proces starzenia się Europejczyków nazywany „siwieniem kontynentu” wywołuje coraz większe potrzeby mobilizowania społeczeństwa do aktywnego trybu życia dla jak najdłuższego utrzymania własnej sprawności fizycznej na optymalnym poziomie, czyli takim, który nie wymaga wsparcia ze strony opieki zdrowotnej czy też społecznej [5]. Obecnie, aż 6 milionów Polaków przekroczyło 65 rok życia. Wydłużyła się również długość życia mężczyzn do 70,7 lat i kobiet do 79,2 lat [6]. To starzenie się populacji w ciągu najbliższych lat może doprowadzić do zwielokrotnienia wydatków na opiekę zdrowotną, zmniejszenia dostępności do niej i w konsekwencji do obniżenia jakości świadczeń. Podejmowana aktywność fizyczna dotyczy głównie pracy zawodowej i czynności życia codziennego, które z kolei w związku z rozwojem cywilizacji i technologii ulegają stopniowemu zubożeniu. Sytuacja taka prowadzi do swoistego antagonizmu, w którym samoświadomość dobrobytu utożsamiana jest z bezruchem i konsumpcją [7]. Dla wielu państw poszukiwania sposobu na rozwiązanie tego problemu stały się działaniem priorytetowym. Tworzone są Kluby Seniora, Uniwersytety Trzeciego Wieku, ośrodki rekreacyjne dla osób w różnym wieku oferujące zajęcia taneczne, jogę, turystykę, zajęcia ruchowe. Nasuwa się w tym miejscu pytanie, czy oferta ta może stwarzać polaryzację dla poczucia niepełnosprawności, starości, zniedołężnienia, czy też zwykłego lenistwa ruchowego. Sytuacja taka tworzy konieczność do poszukiwania przez wykwalifikowanych specjalistów z zakresu aktywności przystosowanej takich form aktywności fizycznej, które po pierwsze będą dostępne dla osób w wieku emerytalnym lub na rencie, po drugie zaś, będą stanowić ciekawą ofertę, nakłaniającą do podejmowania aktywności fizycznej. Dolegliwości bólowe kręgosłupa są jedną z najczęstszych, bo dotyczącą aż 80% populacji, przyczyną pogorszenia się naszego samopoczucia. Stanowią też jedną z głównych przyczyn zgłoszenia po poradę medyczną [3]. Spowolnienie ruchowe, do którego dochodzi w naszym życiu wraz z wiekiem, doprowadza do stopniowego pogorszenia jakości funkcji motorycznych i wydolności organizmu [8, 9, 10]. Regularne podejmowanie aktywności fizycznej w sposób istotny poprawia nie tyle samopoczucie, które właściwie jest warunkowane brakiem dolegliwości, ale również poprawia ogólną sprawność organizmu [11]. Aktywizacja układu mięśniowego, utrzymanie jego sprawności zarówno w zakresie elastyczności, jak i kontroli motorycznej może uchronić narząd ruchu przed konsekwencjami wynikającymi z hipokinezji [9, 10]. Kluczowym czynnikiem jest tutaj utrzymanie równowagi czynnościowej pomiędzy wszystkimi trzema systemami odpowiedzialnymi za utrzymanie stabilności kręgosłupa, czyli biernego, czynnego i kontrolnego [12]. To, że pies jest nazywany najlepszym przyjacielem człowieka, znane jest od pokoleń. Jego funkcjonowanie w środowisku ludzi zamykało się zarówno w zakresie ochrony domostwa, obrony i polowania, jak również przy zabawie i bezpośredniej pomocy człowiekowi, czego najlepszym przykładem są psy przewodnicy dla osób niewidomych. Psy zostały zaadaptowane do terapii dzieci i dorosłych z różnorodnym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, ruchowej, sensorycznej czy też afektywnej. Obecność psa w domu stawia przed jego właścicielem szereg obowiązków. Pojawia się konieczność spacerów, częstszego sprzątania, przygotowywania jedzenia. Pies mobilizuje również do opieki lub zabawy. Mając na uwadze określone obowiązki względem psa, a równocześnie zalety wynikające z jego posiadania, postanowiono zbadać, czy osoby posiadające psa cechują się lepszym samopoczuciem oraz mniejszymi dolegliwościami bólowymi kręgosłupa w porównaniu z osobami nieposiadającymi psa. Materiał i metodyka W badaniach wzięło udział 100 osób w wieku od 50 do 81 lat, mieszkających w Piekarach Śląskich, będących na emeryturze lub rencie, niepracujących zawodowo, deklarujących swój stan zdrowia jako dobry, niezgłaszających żadnych chorób przewlekłych. Do badań włączono tylko te osoby, który nie uczestniczyły w żadnych regularnych formach aktywności ruchowej. Kryterium włączenia do badań był wiek powyżej 49 roku życia i stan zdrowia pozwalający na samodzielne i aktywne podejmowanie JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 151 aktywności życia codziennego. Do badań nie zostały włączone osoby, które z powodu długotrwałej choroby miały utrudnioną samodzielną egzystencję i wynikający z tego naturalnie słabszy stan zdrowia. Wszystkie osoby zakwalifikowane do badań podzielono w sposób celowy na dwie grupy. Do grupy pierwszej (I), włączono 50 osób, 27 kobiet (54%) i 23 mężczyzn (46%) o średniej wieku 61,04 lat (SD = 8,58; 50-78) posiadających w domu psa od co najmniej 5 lat, zaś do grupy drugiej (II), 50 osób, 28 kobiet (56%) i 22 mężczyzn (44%) w wieku 64 lat (SD = 7,96; 51-81) nieposiadających psa. Zarówno wiek badanych, jak i liczebność obu płci w obu grupach charakteryzowała się homogenicznością. Wszystkie osoby wyraziły zgodę na udział w badaniu, zostały poinformowane o jego przebiegu i możliwości rezygnacji w dowolnym momencie. Osoby uczestniczące w badaniach zostały poproszone o wypełnienie kwestionariusza ankiety, w którym zapytano o płeć, wiek oraz o własną ocenę samopoczucia. Pacjent zaznaczał na osi miejsce, które najbardziej odpowiadało jego odczuciom. Wartość 0%, odpowiadała ocenie samopoczucia na najgorszym do wyobrażenia poziomie, zaś wartość 100%, odpowiadała sytuacji idealnej. Kolejnym obszarem badania było natężenie dolegliwości bólowych zlokalizowanych w szyjnym i lędźwiowym odcinku kręgosłupa, w oparciu o kwestionariusz Oswestry [13, 14, 15, 16]. Po przeprowadzonym badaniu ankietowym dokonano pomiaru masy i wysokości ciała. Uzyskane wyniki zostały poddane analizie statystycznej. Obliczono średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe, wyznaczono wartości minimalne i maksymalne. Poziom istotności różnic danych biometrycznych pomiędzy grupami obliczono testem t-studenta, zaś z uwagi na rozkład pozostałych wyników odbiegający od rozkładu normalnego, wykorzystano nieparametryczny test U Manna Whitneya. Do oceny homogeniczności grupy w zakresie ilości płci zastosowano test chi2. Analizy statystyczne wykonano przy użyciu programu Statistica 9.0. Wyniki Zestawione w tabeli 1 wyniki pomiarów masy i wysokości ciała nie wykazały istotnych różnic statystycznych. Dla obu badanych parametrów wartość p > 0,05. Tabela 1. Średnia arytmetyczna, wartości minimalne i maksymalne oraz odchylenie standardowe dla pomiaru masy i wysokości ciała w grupie osób posiadających psa (I) i nie posiadających psa (II) (p > 0,05) Zmienna Wysokość ciała (I) Wysokość ciała (II) Masa ciała (I) Masa ciała (II) 152 Średnia 168,28 164 74,2 73,52 Minimum 150 150 49 48 Maksimum 192 182 104 95 SD 9,59 7,36 12,06 11,2 Wysoką znamienność statystyczną (p < 0,004) uzyskano w analizie oceny samopoczucia osób w obu grupach. W grupie I pacjenci wskazali wartość 76,76% (SD = 22,41; 20-100), zaś w grupie osób nieposiadających psa 61,62% (SD = 26,14; 5-100). Poza różnicą wynoszącą 15,14%, na uwagę zasługuje fakt, że aż 3 osoby (6%) w grupie osób nie posiadających psa oceniły swoje samopoczucie niżej, niż minimalna wartość oceny w grupie osób posiadających psa. Analiza wyników uzyskanych w kwestionariuszu Oswestry dla szyjnego odcinka kręgosłupa wskazała mniejszą o 16,6% wartość (7,6 punktu) w grupie I w porównaniu z grupą II (9,12 punku). Poziom istotności tej różnicy obliczony za pomocą testu U Manna Whitneya nie wykazał jednak znamienności statystycznej. Uzyskane wyniki szczegółowe zestawiono w tabeli 2. W ocenie dolegliwości bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa, podobnie jak w przypadku odcinka szyjnego, grupa osób posiadających psa oceniła swoje dolegliwości bólowe na poziomie niższym o 17,41% niż grupa osób bez psa. W grupie I średnia uzyskanych wyników wyniosła 6,64 punktu, zaś w grupie II 8,04 punktu. Jednak również w tym przypadku wyniki te nie zostały potwierdzone istotności statystyczną. Jedynym pytaniem zawartym w kwestionariuszu Oswestry dla lędźwiowego odcinka kręgosłupa, którego poziom istotności wyniósł p = 0,01, było pytanie 1, dotyczące natężenia dolegliwości bólowych zlokalizowanych w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Badani z grupy I ocenili swoje dolegliwości średnio na 0,4 punktu, zaś w grupie II na 0,82. Szczegółową analizę przedstawiono w tabeli 3. Dyskusja Podejmowanie aktywności fizycznej osób w każdym wieku, a w szczególności osób starszych, powinno w obecnych czasach znajdować coraz więcej orędowników. Jej niewysokie koszty powodują, że może być ona powszechna i skuteczna. Jej wpływ podnosi sprawność organizmu nie tylko w sferze fizycznej, poprawiając jakość funkcjonowania poszczególnych narządów ruchu, ale również w obszarze psychicznym [2, 4, 11, 17]. W badaniach, na pierwszy plan wysuwa się przekonanie osób starszych o ich lepszej samoocenie. Ta wysoka samoocena zdrowia warunkowana dobrą kondycją psychiczną oraz rzeczywisty brak chorób przyczyniają się do zdecydowanie mniejszej konieczności hospitalizacji osób prowadzących aktywny tryb życia w porównaniu z osobami nieaktywnymi [18, 19, 20]. Osoby podejmujące aktywność fizyczną identyfikują swoje samopoczucie na wyższym poziomie, rzadziej określając się jako osoby niepełnosprawne. Podkreślając też tutaj, że głównym czynnikiem generującym poczucie ograniczenia funkcji jest ból, najczęściej zlokalizowany w lędźwiowym odcinku kręgosłupa [21]. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Tabela 2. Średnia arytmetyczna, wartości minimalne i maksymalne oraz odchylenie standardowe kwestionariusza Oswestry dla szyjnego odcinka kręgosłupach w obu grupach średnia arytmetyczna Ból (I) Ból (II) Samoobsługa (I) Samoobsługa (II) Podnoszenie (I) Podnoszenie (II) Czytanie (I) Czytanie (II) Głowa (I) Głowa (II) Koncentracja (I) Koncentracja (II) Praca (I) Praca (II) Samochód (I) Samochód (II) Sen (I) Sen (II) Rekreacja (I) Rekreacja (II) 0,6 0,9 0,42 0,5 0,9 1,34 0,46 0,34 1,06 1,08 0,68 0,4 1,04 1,3 0,62 0,96 1,2 1,2 0,62 1,1 odchylenie wartość standar- minimalna dowe 0,88 1,05 0,67 0,84 1,23 1,4 0,7 0,59 1,04 1,01 0,74 0,7 1,02 1,2 1,02 1,33 1,29 1,42 0,87 1,53 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 wartość maksymalna 3 3 2 3 4 4 3 2 5 3 3 3 3 4 4 5 5 5 3 5 Tabela 3. Średnia arytmetyczna, wartości minimalne i maksymalne oraz odchylenie standardowe kwestionariusza Oswestry dla lędźwiowego odcinka kręgosłupach w obu grupach średnia arytmetyczna poziom istotności p = 0,13 p = 0,6 p = 0,09 p = 0,36 p = 0,92 p = 0,05 p = 0,25 p = 0,16 p = 1,00 p = 0,06 Ból (I) Ból (II) Samoobsługa (I) Samoobsługa (II) Podnoszenie (I) Podnoszenie (II) Chodzenie (I) Chodzenie(II) Siedzenie (I) Siedzenie (II) Stanie (I) Stanie (II) Sen (I) Sen (II) Akt. społeczna (I) Akt. społeczna (II) Podróżowanie (I) Podróżowanie (II) Praca (I) Praca (II) odchylenie wartość standar- minimalna dowe 0,4 0,82 0,32 0,4 1,1 1,38 0,6 0,74 0,62 0,82 1,26 1,18 0,4 0,58 0,62 0,6 0,58 0,7 0,74 0,82 0,7 0,96 0,55 0,83 1,31 1,32 0,88 0,98 0,8 1,02 1,17 1,08 0,9 1,03 1,08 0,96 0,64 0,95 0,78 0,9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 wartość maksymalna 2 3 2 3 5 5 4 4 2 4 4 4 5 5 4 4 2 5 3 3 poziom istotności p = 0,01* p = 0,57 p = 0,29 p = 0,45 p = 0,28 p = 0,72 p = 0,35 p = 0,9 p = 0,46 p = 0,63 *różnica istotna statystycznie W przeprowadzonych badaniach nie uzyskano jednoznacznych wyników świadczących o tym, że fakt podejmowania aktywności fizycznej indukowany posiadaniem psa wpływa na wartość natężenia dolegliwości bólowych, zwłaszcza w odcinku szyjnym kręgosłupa. Sytuacja taka może być powodem do zadania pytania, czy sam fakt podejmowania aktywności fizycznej wystarczy, aby wpływać pozytywnie na wszystkie parametry funkcjonalne. Paradoksalnie może okazać się, że nie, gdyż istotna może być również jej jakość, warunkowana sprawnością mięśni antygrawitacyjnych i stabilizujących. Taki stan rzeczy obejmuje więcej aspektów ruchowych. Zdaniem autorów, będących fizjoterapeutami z wieloletnim stażem, informacja pacjenta, że zakupił sobie kijki do nordic-walkingu, rower, steper, orbitrec czy też inne urządzenia do tzw. samodzielnego treningu lub też systematycznie chodzi na pływalnię powinna napawać optymizmem, jednak nie zawsze jest informacją świadczącą wyłącznie o wspomaganiu terapii. Źle wykonywana może być nieskuteczna, spowalniająca lub wręcz pogarszająca stan zdrowia. Nasuwa się tutaj wniosek, aby osoby rozpoczynające podejmowanie aktywności fizycznej skonsultowały wskazania i określiły jakość jej wykonywania. Pogodna, zdrowa i samodzielna starość jest niewątpliwie celem oczekiwań wszystkich mieszkańców ziemi. Różne badania wskazują, że osoby starsze chętnie podejmują oferowane im różnorodne formy aktywności, jednak niestety należy przypuszczać, że część tych badań, przeprowadzona jest w miejscach, gdzie osoby starsze pojawiły się właśnie dlatego, że poszukiwały aktywności. Szczególną uwagę należy więc zwrócić na te osoby, których możliwości i poziom oczekiwań nie pozwalają na aktywne poszukiwanie dostępnej oferty. Jednym z istotnych celów przeprowadzonych w pracy badań było dotarcie do takich pacjentów, którzy nie byli nigdzie zrzeszeni, ani nie mieli wypracowanych regularnych nawyków do podejmowania aktywności fizycznej w formie rekreacji. Do podstawowych przeszkód w podejmowaniu aktywności fizycznej osoby starsze zaliczają: zły stan zdrowia (45%), trudności materialne (25%), słabą sprawność fizyczną uniemożliwiającą jej doskonalenie (25%) [22]. Poszukiwanie aktywności taniej i powszechnej jest czymś bardzo ważnym. Aby podjąć jakąkolwiek aktywność fizyczną konieczny jest bodziec, który sprawi, że częściej i chętniej będziemy ją podejmować na świeżym powietrzu, realizując wytyczone cele. Takim właśnie bodźcem może być pies, jako towarzysz życia [23]. Wnioski wyłaniające się z wyników różnorodnych badań nie budzą żadnych wątpliwości. Właściciele psów, regularnie wyprowadzając je na spacer, spełniają kryteria wysiłku o co najmniej umiarkowanym, a czasami nawet o wyższym natężeniu, przez 30 minut dziennie, przez co najmniej pięć dni w tygodniu. Jedynie jedna trzecia osób nieposiadających psa może wykazać się taką częstotliwością JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 153 i natężeniem aktywności [24]. Dodatkowo, pies może być czynnikiem redukującym stres związany z samotnością. Zarówno w przypadku dzieci, jak i osób starszych posiadanie zwierzęcia motywuje do zabawy, której znaczenia nie da się przecenić. Podsumowując przeprowadzone badania, można stwierdzić, że fakt posiadania psa może być czynnikiem wpływającym na zintensyfikowanie aktywności fizycznej osób w okresie poprodukcyjnym, wpływając przede wszystkim na poprawę jakości samopoczucia, jak i mniejsze natężenie dolegliwości bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa. Również większość pozostałych parametrów, które nie uzyskały istotności statystycznej, wskazywały na korzystniejsze wskaźniki u osób posiadających psa. Można zatem skonkludować, że posiadanie psa jest ważnym czynnikiem mobilizującym do podejmowania regularnej aktywności fizycznej. Wnioski [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] 1. Osoby posiadające psa wskazały na lepsze samopoczucie niż osoby nieposiadające psa.. 2. W grupie osób posiadających psa stwierdzono niższe natężenie dolegliwości bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa w porównaniu z osobami nieposiadającymi psa. [16] [17] [18] [19] L I T E RAT U RA [20] [1] [21] [2] [3] [4] [5] 154 Arnold C., Bourassa R., Langer T., Stoneham G.: Doppler studies evaluating the effect a physical therapy screening protocol on vertebral artery blood flow. Man . Ther. 2004 Feb; 9(1): 13-21. Broomfield J., Scheida N., Sullivan SM., Chambers L., Kaczorowski J., Karwalajtys T.: Recording blond preasure Reading in eldery patients’ charts. Can. Fam. Physician. 2008;2;54(2):230-231. Cote P., Cassidy J.D., Carroll L.: The epidemiology of neck pain: what we have learned from our population – based studies, Journal of Canadian Chiropractic Association 2003; 47(4): 284 – 290. Peralta C.A., Hicks L.S., Chertow G.M., Ayanian J.Z., Vittinghoff E., Lin F., Shlipak M.G.: Control of hypertension in adults with chronic kidney disease in the United States. Hypertension 2005;45:1119-1124. Derejczyk J., Bień B., Kokoszka-Paszkot J., Szczygieł J.: Gerontologia i geriatria w Polsce na tle Europy – czy należy inwestować w ich rozwój w naszym kraju. Gerontologia Polska, 2008, 16 (3); 149-159 [22] [23] [24] Krzyszkowski J.: Usługi opiekuńcze dla ludzi starych w miejscu zamieszkania w krajach UE i w Polsce. W: Kowalewski J., Szukalski P.: Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostki i zbiorowości ludzkich. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006; 152-153. Marchewka A., Jungiewicz M.: Aktywność fizyczna w młodości a jakość życia w starszym wieku. Gerontologia Polska 2008, 16 (2); 127-130. Falla D., Jull G., Hodges P., Vicenzimo B.: An endurance –strength training regime in effective in reducing myoelectric manifestation of cervical flexor muscle fatigue in famales with chronic neck pain. Neurophysiol Clin 2006;117: 828 – 837 Richardson C., Hodges P., Hides J.: Therapeutical Exercise for Lumbopelvic Stabilization. A motor Control Approach for Treatment and Prevention of Low Back Pain. Churchill Livingstone, London 2001. Hodges P.W., Richardson CA.: Transversus abdominal and the superficial abdominal muscles are controlled independently in a postural task. Neurosci Lett. 1999, Apr 16; 265 (2): 91-94. Knapik A., Rottermund J., Myśliwiec A., Plinta R., Gruca M.: Aktywność fizyczna a samoocena zdrowia osób w starszym wieku. Przegląd Medyczny, 2011, IX, 2 vol.9, 2:195-204. Panjabi M.M.: The stabilising system of spine. Part II: Neutral zone and stability hypothesis. Journal of Spinal Disorders. 1992, 5: 390-397. Fairbank J.C, Couper J., Davies J.B., O’Brien J.P.: The Oswestry low back pain disability Questionnaire. Physiotherapy. 1980, Aug; 66(8):271-273. Davidson M., Keating J.L.: A comparison of five low back disability questionnaire: reliability and responsiveness. Physical Therapy, 2002, 82 (1); 8-24. Fritz J.M., Irrgang J.J.: A comparison of a modified Oswestry Low Back Pain Disability Questionnaire and Quebec Back Pain Disability Scale. Physical Therapy, 2001, 81; 776-788. Vemon H., Minor S.: The Neck Disability Index: a study of reliability and validity. J. Manipulative Physiol. Ther. 1991;14:409-415. Gębska-Kuczerowska A.: Ocena zależności między aktywnością a stanem zdrowia ludzi w podeszłym wieku. Przegląd Epidemiologiczny, 2002, 56; 471-477. Thornby M.A.: Balance and Falls In the frail older person: review of the literature. Top. Geriatry. Rehabilitation, 1995, 11; 35-43. Rigler S.K.: Preventing falls in older adults. Hosp. Pract (Minneapolis) 1999, 15:34 (8): 117-120. Curtin A.J.: Prevention of falls in older adults. Medicine and Health, 2005, 88 (1); 22-25. Sions J.M., Hicks G.E.: Fear-Avoidance Beliefs are Associated with Disability in Older American Adults With low back pain. Phys Ther. 2011 Aprill; 91(4): 525-534. Nizioł A.: Turystyka I rekreacja osób starszych w świetle opinii członków rzeszowskiego Klubu Seniora “Grono”. W: Aktywność przez całe życie. Zdrowie i sprawność studentów pod kontrolą. Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, PWSZ, Krosna 2010. Cutt H.E., Knuiman M.W., Giles-Corti B.: Does getting a dog increase recreation walking? International Journal of Behavioral 2008, 5: 17. Reeves M.J., Rafferty A.P., Miller C.E., Lyon-Callo S.L.: The impact of dog walking on Leisure-time physical activity: Results from a population-based survey of Michigan Adults. Journal of Physical Activity and Health, 2011; 8(3): 436-444. JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 kwartalnikiem językach kongresowych. Ghostwriting i guest authorship są przejawem nierzetelności naukowej, a wszelkie wykryte przypadki będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów. 24. Za treść artykułu odpowiada Autor. Redakcja JEcolHealth, vol. 16, nr 2, kwiecień-czerwiec 2012 155 Guidelines to Authors The periodical Journal of Ecology and Health is a three-monthly which publishes research articles and reviews from the broadly understood area of ecology, with special focus on sustainable development and health as well as other closely related disciplines. 2. Manuscripts published in the Journal of Ecology and Health become the property of the Publisher and the Editor. Reprinting in full or in fragments as well as translation into another language requires a prior written consent issued by the Editor. 3. Manuscripts describing research on humans must meet the requirements of the Declaration of Helsinki. In the case of research with the use of animals the rules must be followed which are set up in the Interdisciplinary Principles and Guidelines for the Use of Animals in Research, Testing and Education issued by the New York Academy and Sciences` Adhoc Committee on Animal Research. Information on observing these rules must be included in the manuscript. Research addressing humans or animals must be subject to a prior approval by the local Ethics Committee which must be also indicated in the text of the manuscript. Information on the informed consent of the patients to participate in the research should be enclosed as well. 4. Authors of research works are obliged to disclose any financial relationship towards a company which product is described in the article or a competitive company. This information will not be published neither will influence the decision on the publication of the article. 5. Each manuscript submitted for publication must include a statement of the Author (Authors) that the text has not been published before or submitted for publication to Editor of another journal. The statement should also include information on the free of charge transfer of copyrights to the publication and dissemination of the materials on the Publisher (in line with Article 50 of the Act on Copyrights and Related Rights Act) if the manuscript is accepted for publishing. At the same time the Author (Authors) are obliged not to publish the article anywhere else in any language without a written consent of the Publisher. 6. A written consent of the Publisher and the Authors of the original article for reprinting must be attached to any materials published before. 7. The Editor does not take any responsibility for the opinions expressed in the articles or advertising materials. 8. The Editor reserves the right to select manuscripts for publication in subsequent issues. 9. The Editor reserves the right to shorten the texts and introduce relevant stylistic and nomenclature modifications into the text without contacting the Author (Authors). 10. Articles are published in the Journal of Ecology and Health free of charge which means that the Authors do not incur any costs related to the publication of the articles neither do they receive any remuneration for it. 11. Ghostwriting and guest autorship are manifestations of scientific dishonesty and all the detected cases will be exposed, including informing the relevant entities. 12. Manuscripts for publication should be submitted to the Editor in an electronic form under the following e-mail address: [email protected] or by post under the following address: 1. The Cardinal August Hlond University of Education in Myslowice ul. Powstańców 19, 41-400 Mysłowice, Poland 13. Each manuscript should include: Title in Polish and in English, the title should be short and express the content of the article; First names and family names of the Authors together with affiliations (full names and complete addresses of the organizations); Contact details of the Author to whom all correspondence will be sent (name and family names of the Author, name of the organisation, address, telephone and/or fax number and e-mail address); Abstract (in Polish and in English); Key words (in Polish and in English) – min 3 max 6 words; Consent of all Authors for the publication of the manuscript; A statement that the manuscript has been neither published before in other journals or submitted for publication to another Editor; Information on the transfer of the copyright on the Publisher; Information on the funding sources. - 156 14. The manuscripts should be written in Polish or in one of the congress languages. 15. Manuscript structure: Research articles Text – the research article should be divided into the following sections: Introduction, Materials and Methods, Results, Discussion, Conclusions. Abstract – should be structured of the following four paragraphs: Introduction, Materials and Methods, Results, Conclusions. Case studies Text – a concise description of the case together with the results of the laboratory research, initial recognition and the differentiation diagnosis, final recognition proved by the documented result of a histopathological test. Abstract – a short summary of the article without the need to make a division into paragraphs as indicated above Reviews Text – a proposed structure includes division into: Introduction and Final Conclusions (Summary) Abstract – a short summary of the article without the need to make a division into paragraphs as indicated above 16. Length of the Manuscript: preferred length of the text 17. Literature – it must contain a specification of all literature sources mentioned in the text in order of their appearance. Subsequent numbers of the literature sources mentioned in the text should be provided in square brackets. Journals – the following literature source number, family names and initials of the first names of the authors, title of the article, title of the journal, year, volume, number of the first and last page of the article. Example: [1] Brault D., Vever-Bizet C., Dellinger M.: Fundamental aspects in tumor photochemotherapy: interactions of porphyrins with membrane model systems and cells. Biochimie 1986; 68: 913-921. - Books – the following literature source number, family names and initials of the first names of the authors, title, publisher, place and year of publication. Example: [2] Buchowicz J.: Biotechnologia molekularna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. A chapter in a book – the following literature source number, family names and initials of the first names of the authors, title of the chapter, family names of the authors of the book (editors) , title of the book, publisher, place and date of publication Example: [3] Ziółkowski M: Zarządzanie strategiczne w polskim samorządzie terytorialnym, W: Zalewski A. (red.). Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, SGH, Warszawa 2005. - Text from an internet page – the following literature source number, family names and initials of the first names of the authors, web page address, date of downloading in square brackets. If the text has no author or title – web page address and the date of downloading in square brackets Example: [4] Nowak J.: Co nowego w polskiej historiografii, dostępny w: http//www.gazetawyborcza.pl/wydawnictwa_naukowe [downloaded on 12.07.2008]. Example: [5]: http//www.epa.gov [12.07.2009]. 18. The text should be written in WORD format with “doc” extension. It is recommended to use standard fonts, size 12 points. 19. Tables – may be included in the same file as the manuscript. 20. Pictures and photographs can be made be in colour or black and white. They should be attached as separate files and saved in JPG format of the highest possible resolution. They should be numbered with Arabic numerals according to their order of appearance in the text, relevant references to the pictures and figures should be made in the text. The descriptions should be made in Polish and in English. 21. Acronyms – should be spelled out when they appear in the text for the first time. 22. Results of laboratory research, norms and standard deviations must be expressed in units of the International System of Units SI. 23. After publication of the article each Author receives one author’s copy of the journal free of charge. 24. The contents of the article are of sole responsibility of the Author (Authors). JEcolHealth, vol. 16, nr 3, lipiec-wrzesień 2012 Redakcja
