Marika Pirveli, 2002, Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i oriental
Transkrypt
Marika Pirveli, 2002, Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i oriental
Studia Regionalne i Lokalne Nr 4(14)/2003 ISSN 1509–4995 Marika Pirveli, 2002, Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i orientalnej koncepcji urbanistycznej, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 271 s. Ksia˛żka Mariki Pirveli jest dziełem interesuja˛cym co najmniej z dwóch powodów. W warstwie poznawczej dostarcza nam opisu form przestrzennych miasta z obszaru w Polsce i w Europie stosunkowo mało znanego, położonego na pograniczu kultur, gdzie od czasów starożytnych krzyżowały sie˛ wpływy europejskie i azjatyckie. W aspekcie metodologicznym autorka przypomina stosunkowo mało praktykowana˛ w Polsce analize˛ morfologiczna˛ przestrzeni miejskiej. Pierwsze miasta gruzińskie pojawiły sie˛ w pierwszym tysia˛cleciu przed nasza˛ era˛ i podobnie jak to było wcześniej w Mezopotamii, ich powstanie stało sie˛ możliwe wskutek wytworzenia nadwyżek żywności umożliwiaja˛cych wykarmienie ludzi niepracuja˛cych na roli. Pojawienie sie˛ podziału pracy na zaje˛cia rolnicze i nierolnicze umożliwiło powolny proces urbanizacji tego obszaru. Jak stwierdza autorka, te miasta-twierdze znajdowały sie˛ wzdłuż szlaku handlowego ze świata hellenistycznego do Indii, zapewniaja˛c kupieckim karawanom zbyt towarów i bezpieczeństwo. Szlak handlowy był nośnikiem kulturowej dyfuzji, tak wie˛c nic dziwnego, że w planach miast gruzińskich tamtego okresu można było znaleźć liczne wpływy greckie. W okresie średniowiecza architektura miast Gruzji podlega wpływom bizantyńskim, zachowuja˛c jednak pewne cechy poprzedniego okresu. Miasta tego obszaru, w przeciwieństwie do miast Europy Zachodniej i Środkowej, nigdy nie korzystały z autonomii, co oczywiście nie pozostało bez wpływu na ich strukture˛ społeczna˛ i przestrzenna˛. Miasta gruzińskie ze swoja˛ wielowiekowa˛ historia˛ wzlotów i upadków – pisze autorka – były u progu XIX wieku tak zniszczone, że trudno było je nazwać miastami, i tak np. w czasie wojny z Persami w 1795 r. Tbilisi zostało spalone, a ludność wymordowana lub uprowadzona do Persji. Zachodnia cze˛ść kraju znajdowała sie˛ pod panowaniem Imperium Otomańskiego, co także nie sprzyjało procesom urbanizacji. Nowy okres rozpocza˛ł sie˛ po zaje˛ciu Gruzji przez Rosje˛. Budowa linii kolejowych, głównie dla celów strategicznych, stworzyła warunki dla powolnego uprzemysłowienia, co ożywiło procesy urbanizacyjne. Powstawały nowe obszary miast, stanowia˛ce rosyjska˛ wersje˛ dziewie˛tnastowiecznej urbanistyki europejskiej. Ostatnim wreszcie typem omawianym w ksia˛żce jest urbanistyka radziecka, która była realizowana w sposób dość jednolity na całym terytorium imperium. Głównymi cechami tego typu były: funkcjonalny podział przestrzeni miasta na obszary przemysłowe i mieszkaniowe z dominacja˛ tych pierwszych, 150 RECENZJE ograniczenie usług do niezbe˛dnego minimum i prawie zupełny brak funkcji centralnych, których jedynym wyrazem były budynki administracji państwowej. Urbanistyka ta nie była jednak wynalazkiem, który powstał w ZSRR, ponieważ była to w istocie uproszczona wersja koncepcji miasta opracowanej w środowisku europejskich architektów – urbanistów skupionych w organizacji pod nazwa˛ Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM). Autorka wydaje sie˛ wie˛c przeceniać swoistość radzieckiej urbanistyki i architektury. I tak np. przestrzenne oddzielenie miejsc zamieszkania i pracy było powszechnie stosowana˛ zasada˛ projektowania urbanistycznego, a mikrorejon to nic innego jak trawestacja powstałej w kre˛gu anglosaskim koncepcji jednostki sa˛siedzkiej. Także architekture˛ tzw. socrealizmu można zobaczyć w licznych wydaniach w wielu miastach francuskich, np. w Marsylii, St. Dié czy Hawrze. Jak widać z tego krótkiego przegla˛du, Marika Pirveli analizuje miasto gruzińskie na tle szerokiej panoramy historii miast europejskich od średniowiecza po czasy nam współczesne. Ksia˛żka nie jest jednak w ścisłym tego słowa znaczeniu historia˛ miasta, ponieważ autorka zajmuje sie˛ przede wszystkim ewolucja˛ form przestrzennych i ich zwia˛zkiem z określonymi funkcjami. Praca wpisuje sie˛ wie˛c w nurt analizy morfologicznej, który w polskiej geografii jest stosunkowo słabo obecny. Przypomnienie tej metody analizy miasta jest kolejna˛ zasługa˛ Pirveli. Badania morfologiczne – jak pisze autorka, powołuja˛c sie˛ na brytyjskiego geografa pochodzenia niemieckiego M.R.G. Conzena – zajmuje sie˛ zewne˛trzna˛ i wewne˛trzna˛ budowa˛ form urbanistycznych w uje˛ciu historycznym, uwzgle˛dniaja˛c jednocześnie uwarunkowania i procesy je kształtuja˛ce. Badania zaliczane do geografii miast maja˛ jednak charakter interdyscyplinarny, gdyż odwołuja˛ sie˛ do historii, architektury i urbanistyki. Pirveli wyróżnia aktualnie kilka szkół badań morfologicznych miast, które niezależnie od dziela˛cych je różnic maja˛, zdaniem autorki, kilka cech wspólnych. Przedmiotem badań morfologicznych sa˛ formy urbanistyczne, pocza˛wszy od poziomu działki budowlanej, przez tzw. blok urbanistyczny, ulice˛, dzielnice˛ aż do całego miasta. Wie˛ kszość badaczy bierze pod uwage˛ czas jako ważna˛ zmienna˛, wreszcie bardzo istotnym czynnikiem sa˛ uwarunkowania określaja˛ce dane jednostki morfologicznej. Conzen np. przypisuje określone formy urbanistyczne do konkretnych procesów gospodarczych i społecznych. Zakłada on bowiem nierozła˛czność formy i funkcji w tym samym czasie, choć w różnych miejscach. Ksia˛żka Mariki Pirveli dostarcza także bardzo interesuja˛cych i w Polsce dotychczas nieznanych materiałów ikonograficznych – map, rycin i fotografii miast pochodza˛cych z archiwów gruzińskich, które sa˛ nie tylko podstawa˛ analizy autorki, ale także przybliżaja˛ nam obraz stosunkowo mało znanego obszaru kulturowego. Podsumowuja˛c, należy stwierdzić, że mamy do czynienia z praca˛ oryginalna˛, doskonale udokumentowana˛, która powinna zainteresować nie tylko geografów, ale także urbanistów, architektów, socjologów i wszystkich, którzy zajmuja˛ sie˛ miastem i jego historia˛. Bohdan Jałowiecki