pełny artykuł (full article) - plik PDF

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2012, VIII/2, 61-68
EDUKACJA SPOàECZNOĝCI WARMII I MAZUR W PROCESIE
KSZTAàTOWANIA WIZERUNKU WSI
Anna Mazur, Marta Akincza
Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski w Olsztynie
Department of Landscape Architecture and Agritourism, University of Warmia and Mazury in Olsztyn
ul. PrawocheĔskiego 17, 70-727 Olsztyn, e-mail: [email protected]; [email protected]
Streszczenie. Ksztaátowanie toĪsamoĞci krajobrazu wiejskiego ma ogromne znaczenie na terenach, które na skutek swojej historii pozbawione zostaáy wielopokoleniowych wiĊzi z miejscem.
Wiejskie instytucje edukacyjne, które są zazwyczaj jedynymi obiektami kultury we wsiach, powinny odgrywaü znaczące role we wáaĞciwym ksztaátowaniu ĞwiadomoĞci spoáecznej. Odpowiednie dziaáania edukacyjne powinny promowaü zachowania i tendencje oraz nauczyü wáaĞciwych
postaw wobec otaczającej przestrzeni. WáaĞciwe ksztaátowanie i uĪytkowanie przestrzeni publicznej wsi wpáywa na rozwój i poczucie wiĊzi lokalnych.
Sáowa kluczowe: krajobraz wiejski, dziedzictwo wsi, edukacja ekologiczna, ksztaátowanie postawy wobec natury, szkolne ogrody, tereny zielone przy szkole
WSTĉP
Ksztaátowanie toĪsamoĞci krajobrazu wiejskiego, nieodáącznie związanego
z szacunkiem do tego miejsca, odgrywa ogromną rolĊ na terenach, które na skutek historii pozbawione są wielopokoleniowych wiĊzów z miejscem. Wojna
przerwaáa ciągáoĞü w tworzeniu dziedzictwa kulturowego wsi Warmii i Mazur
oraz spowodowaáa jego liczne i czĊsto nieodwracalne straty. Obecnie spoáecznoĞü tych obszarów musi uczyü siĊ odkrywaü pozostaáoĞci tego dziedzictwa oraz
tworzyü je na nowo, by prawidáowo ksztaátowaü wizerunek wsi. W dzisiejszych
czasach edukacja przyrodnicza zarówno ludzi máodych, jak i dorosáych jest bardzo waĪna, wrĊcz konieczna. UĞwiadomienie róĪnorodnoĞci i bogactwa dziedzictwa wiejskiego Warmii i Mazur to podstawa umacniania poczucia toĪsamoĞci mieszkaĔców wsi, która ma takĪe duĪy wpáyw na rozwój terenu. Zachowanie
tego dziedzictwa i przekazywanie go z pokolenia na pokolenie powinno byü
wpajane juĪ w máodym wieku. Dlatego w procesie ksztaátowania wizerunku wsi
olbrzymią rolĊ odgrywają szkoáy – szczególnie w tych wsiach, w których są
jedynym centrum kulturalnym.
62
A. Mazur, M. Akincza
Przedmiotem artykuáu jest zwrócenie uwagi na jeden aspekt dziedzictwa –
krajobraz wiejski, na którego ksztaát powinno siĊ wpáywaü dziĊki odpowiedniej
edukacji w szkoáach, poniewaĪ tak jak inne obszary dziedzictwa jest on równie
warty ochrony i pielĊgnowania. Ksztaátowanie krajobrazu jako dziedzictwa wsi
jest czĊsto niedocenianym, lecz bardzo waĪnym zadaniem, poniewaĪ roĞlinnoĞü
byáa i jest staáym elementem czĊsto warunkującym ukáad wsi. Aleje przydroĪne
czy typowe dla dawnych czasów przedogródki wypeánione kwiatami czy zioáami
to niestety coraz mniej charakterystyczne elementy wsi Warmii i Mazur. Zmieniają siĊ nie tylko ukáady roĞlinnoĞci, ale teĪ pojawiają siĊ nowe gatunki, które
diametralnie zmieniają charakter tych miejsc. Ogrody przyszkolne dziĊki odpowiedniemu uksztaátowaniu mogą mieü równieĪ charakter edukacyjny i upamiĊtniający charakterystyczną dla danego terenu zieleĔ. OkreĞlenie wáaĞciwego,
racjonalnego stosunku czáowieka do naturalnego Ğrodowiska – to stale aktualne
zadanie kaĪdej szkoáy [SawiĔski 2004]. Szkoáa w Ğrodowisku wiejskim bierze
udziaá w caáoksztaácie Īycia tej spoáecznoĞci. „W odczuciu spoáecznym szkoáa
winna stanowiü przykáad do naĞladowania pod kaĪdym wzglĊdem” [DomaĔski
i in. 1994].
MATERIAà I METODY
W trakcie opracowania posáuĪono siĊ metodą badaĔ Ĩródáowych. Metoda ta
zostaáa wykorzystana podczas opisu rysu historycznego powstawania ogrodów
przyszkolnych oraz zagadnieĔ z zakresu edukacji. PrzeĞledzono treĞci dotyczące
aktualnej Podstawy Programowej z zakresu Edukacji Przyrodniczej. Szczegóáowo zostaáy przeprowadzone lustracje terenu wokóá Szkoáy Podstawowej im.
Kornela MakuszyĔskiego w Jedutach oraz obszarów wokóá. Placówka ta posáuĪyáa za przykáad pozytywnego oddziaáywania szkoáy wiejskiej na ksztaátowanie
wizerunku wsi na Warmii i Mazurach. Przeprowadzono takĪe rozmowy z dyrektorem szkoáy oraz nauczycielem prowadzącym w szkole zajĊcia z edukacji przyrodniczej. CzĊĞü informacji uzyskano ze strony internetowej badanej szkoáy.
OD HISTORII PO WSPÓàCZESNOĝû – ROZWÓJ OGRODÓW
PRZYSZKOLNYCH
Od dawna dostrzegano szerokie moĪliwoĞci wáaĞciwego wykorzystania krajobrazu w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Pierwszy ogród dzieciĊcy
zostaá zaáoĪony w Krakowie w roku 1889 z inicjatywy dr. Henryka Jordana.
Przeznaczony on byá dla dzieci i máodzieĪy do gier, zabaw i wypoczynku na
ĞwieĪym powietrzu pod fachową opieką. Staá siĊ pierwowzorem dla szkóá [Majdecki 2008]. W latach 90. XX w. definiowano ogród szkolny, jako wydzieloną
EDUKACJA SPOàECZNOĝCI WARMII I MAZUR…
63
czĊĞü terenu zielonego wokóá szkoáy (lub teren usytuowany w pobliĪu szkoáy), zazwyczaj ogrodzona páotem lub Īywopáotem, bĊdąca pod uprawą róĪnych roĞlin (sadowniczych, ozdobnych,
warzywnych itp.) i sáuĪąca do hodowli zwierząt oraz wyposaĪona w róĪne urządzenia pomocne
przy uprawie i hodowli. Ogród szkolny jest obiektem sáuĪącym przede wszystkim realizacji okreĞlonych zajĊü dydaktycznych i wychowawczych w danej placówce oĞwiatowej [SawiĔski 1991].
Nauczanie treĞci przyrodniczych, nie od dziĞ i nie tylko w Polsce, wiązano
z wykorzystywaniem ogrodów szkolnych. KameĔski postulowaá zakáadanie ich
przy kaĪdej szkole. Inni pedagodzy m.in. Pestalozzi, Dewey, Decroly zauwaĪali
wartoĞü pracy w ogrodzie szkolnym. Traktowali ją jako istotny skáadnik systemu
wychowawczego i ksztaácenia pedagogicznego. Wielkim propagatorem powstawania ogrodów szkolnych byá w latach miĊdzywojennych prof. Wáadysáaw Szafer. W swojej ksiąĪce Ogrody szkolne przedstawiá szerokie moĪliwoĞci wykorzystania ich jako „Īywych pracowni” w nauczaniu przyrody. Proponowaá róĪnorodne sposoby organizowania obserwacji przyrodniczych i zajĊü praktycznych
z uczniami w ogrodzie szkolnym. Ta koncepcja byáa rozwijana i realizowana
przez przyrodników, nauczycieli, co wówczas doprowadziáo do wzrostu liczby
ogrodów szkolnych.
Wychowanie dzieci przez kontakt z przyrodą zajmuje szczególnie waĪne, wrĊcz wyjątkowe
miejsce w caáoksztaácie oddziaáywaĔ wychowawczych szkoáy[SawiĔski 1991].
BezpoĞredni kontakt dzieci z przyrodą znajduje odzwierciedlenie w innych
codziennych czynnoĞciach, na przykáad ich prace plastyczne są o wiele bardziej
ciekawe, tematyka zabaw bogatsza, a takĪe ich sposób wysáawiania duĪo lepszy.
ZauwaĪono, Īe ten kontakt z otaczającą zielenią pomaga dzieciom takĪe w odkrywaniu i akceptowaniu siebie [WĊglowska 2005].
WspóáczeĞnie zieleĔ w obiektach szkóá wiejskich jest nadal bardzo waĪna.
Ogród szkolny daje szerokie moĪliwoĞci stosowania metod samodzielnego zdobywania wiedzy, odkrywania i rozwiązywania konkretnych problemów oraz rzeczywistego przeĪywania róĪnych wartoĞci, daje radoĞü z bezpoĞredniego kontaktu z Īywą przyrodą oraz umoĪliwia stosowanie
metod operatywnych i organizujących praktyczne i uĪyteczne dziaáania uczniów [SawiĔski 1991].
Choü zniknĊáy juĪ typowe dla minionych lat ogrody szkolne, to coraz wiĊcej
jest wokóá szkóá zadbanych, estetycznie urządzonych i pielĊgnowanych terenów
zieleni [SawiĔski 2004]. Coraz czĊĞciej zwraca siĊ uwagĊ na to, by stworzyü
dzieciom odpowiednie otoczenie, poniewaĪ spĊdzają tam wiele godzin. Powinno
siĊ wykorzystywaü najintensywniejszy okres ich rozwoju, by dobrze zorganizowane otoczenie byáo przyjazne i stwarzaáo moĪliwoĞü wszechstronnego rozwoju.
ZieleĔ ogrodów szkolnych powinna przede wszystkim peániü funkcje uĪytkowe,
m.in. dydaktyczne, wypoczynkowe, a w drugiej kolejnoĞci dekoracyjne. Obecnie
moĪna zauwaĪyü znaczącą zmianĊ stosunku mieszkaĔców wsi do zieleni. Jest
ona konsekwencją zmiany sposobu produkcji rolnej oraz stylu Īycia ludnoĞci na
terenach wiejskich. Zmiany te widoczne są nie tylko w uksztaátowaniu terenów
przyszkolnych, ale i w zieleni ją otaczającej. W ostatnich latach coraz czĊĞciej
moĪemy zaobserwowaü wycinki starego drzewostanu, które są usprawiedliwiane
64
A. Mazur, M. Akincza
wzglĊdami bezpieczeĔstwa, czasami bez ĞwiadomoĞci niszczenia waĪnego elementu wiejskiego krajobrazu. MieszkaĔcy nie kontynuują takĪe tradycji urządzania wiejskich przedogródków. Niesie to za sobą duĪe zagroĪenie dla jej kulturowej formy oraz czĊsto ma znamiona degradacji [LipiĔska 2003]. Pomimo
nieuniknionego rozwoju wsi, szkoáa powinna mieü wpáyw na kierunek ksztaátowania zieleni i zwracaü uwagĊ na ochronĊ dziedzictwa.
EDUKACA PRZYRODNICZA W PROCESIE KSZTAàTOWANIA
POZYTYWNYCH POSTAW
W procesie ksztaátowania wizerunku wsi duĪą rolĊ odgrywa Podstawa Programowa dotycząca kwestii Edukacji Przyrodniczej. Zawiera ona treĞci propagujące fakt, Īe uczeĔ ma rozwijaü swoją wiedzĊ nie tylko w salach dydaktycznych,
ale takĪe w najbliĪszej okolicy, w naturalnym Ğrodowisku poza szkoáą. Nauczyciele mają za zadanie zachĊcaü uczniów do poszanowania przyrody i dorobku
kulturowego spoáecznoĞci. Powinni stosowaü techniki aktywizujące i interaktywne, by rozbudziü w uczniach ciekawoĞü do Ğwiata przyrody [Podstawa programowa z komentarzami 2010]. Ukáad zieleni powinien byü dostosowany do
programu dydaktycznego, który z kolei wiąĪe siĊ z wiekiem dzieci. Dowiedziono, Īe nawet podczas samodzielnych obserwacji w ogrodzie szkolnym uczniowie zdobywają nowe wiadomoĞci, doskonalą juĪ posiadane umiejĊtnoĞci, przeĪywają bezpoĞredni kontakt z Īywą przyrodą, dziaáają na jej rzecz oraz rozwijają
odpowiednie postawy i przekonania. TreĞci nauczania w szczegóáowych wymaganiach Podstawy Programowej obejmują m.in. takie dziaáy, jak: ja i moje otoczenie; orientacja w terenie; obserwacje, doĞwiadczenia przyrodnicze i modelowanie, najbliĪsza okolica oraz czáowiek a Ğrodowisko. Wedáug Podstawy Programowej uczeĔ w trakcie takich zajĊü powinien umieü zaproponowaü dziaáania
sprzyjające Ğrodowisku przyrodniczemu czy podawaü przykáady miejsc w najbliĪszym otoczeniu, w których zaszáy korzystne i niekorzystne zmiany pod
wpáywem dziaáalnoĞci czáowieka [Podstawa programowa z komentarzami
2010]. Maáo uwagi natomiast poĞwiĊcono ksztaátowaniu krajobrazu jako dziedzictwa wsi. Powinna byü wyraĨniej zaznaczona przynaleĪnoĞü do miejsca i do
charakterystycznych cech konkretnego krajobrazu. TreĞci te bywają poruszane
indywidualnie w zaleĪnoĞci danej placówki i podejĞcia do spraw związanych
z edukacją przyrodniczą.
EDUKACJA SPOàECZNOĝCI WARMII I MAZUR…
65
PRZYKàAD POZYTYWNEGO ODDZIAàYWANIA SZKOàY
NA KSZTAàTOWANIE WIZERUNKU WSI
Placówką, która moĪe poszczyciü siĊ systematycznym ksztaátowaniem
w spoáecznoĞci lokalnej postaw odpowiedzialnoĞci za Ğrodowisko przyrodnicze
jest ponad stuletnia Szkoáa Podstawowa w Jerutach poáoĪona w województwie
warmiĔsko-mazurskim, powiecie szczycieĔskim i gminie ĝwiĊtajno. Jest jedynym centrum kulturalnym i edukacyjnym we wsi. Usytuowana jest w bardzo
malowniczym terenie, wĞród pól i áąk, oddalona od ruchliwej drogi gáównej. Ta
szkoáa w Ğrodowisku wiejskim bierze udziaá w caáoksztaácie Īycia tej spoáecznoĞci. Ze wzglĊdu na poáoĪenie i odpowiedzialne podejĞcie dyrekcji do tematu
ochrony Ğrodowiska, szkoáa prowadzi wiele programów związanych z tym tematem, m.in.: „Magiczne drzewa” – edukacyjny projekt ekologiczny przeznaczony
do realizacji z okazji obchodów „Dnia Kasztanowca”. Program ten skupia caáe
rodziny, które prowadzą obserwacje wszystkich kasztanowców na ich terenie
oraz dokumentują zachodzące zmiany prowadząc równoczeĞnie walkĊ ze szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem. Kolejne projekty ekologiczne to „Ziemia
w moich rĊkach” czy „ĝwiĊto drzewa”. Aktualnie realizowany jest projekt:
„Szkoáa przyjazna Ğrodowisku”– stanowiące jednoczeĞnie motto szkoáy, którego
celem jest ksztaátowanie w spoáecznoĞci szkolnej i lokalnej trwaáych, pozy-
Ryc. 1. „ĝwiĊto drzewa” organizowane przez SzkoáĊ Podstawową w Jerutach
(Īródáo: http://jeruty.w.interia.pl/5.html)
Fig. 1. „The Tree Festival” organised by Primary School in Jeruty
(source: http://jeruty.w.interia.pl/5.html)
66
A. Mazur, M. Akincza
tywnych postaw wobec przyrody oraz wyrabianie poczucia odpowiedzialnoĞci
za Ğrodowisko. DziĊki temu programowi udaáo siĊ juĪ zagospodarowaü teren
przy szkole, który zostaá przez dzieci nazwany „Zielonym Azylem”. Jego czĊĞü
edukacyjną stanowi ogród skalny i kolekcja dendrologiczna (okoáo czterdziestu
róĪnych gatunków drzew i krzewów) oraz zamontowane drewniane stoliki
z áawkami, które są bazą zajĊü edukacyjnych. RównieĪ przed szkoáą powstaá
maáy ogród botaniczny, gdzie uczniowie prowadzą obserwacje przyrodnicze.
„Zielony Azyl” zostaá zaáoĪony dziĊki wspóápracy szkoáy ze spoáecznoĞcią wiejską oraz z NadleĞnictwem w Spychowie [http://jeruty.w.interia.pl/5.html].
Ryc. 2. „ĝwiĊto drzewa” organizowane przez SzkoáĊ Podstawową w Jerutach
(Īródáo: http://jeruty.w.interia.pl/5.html)
Fig. 2. „The Tree Festival” organised by Primary School in Jeruty
(source: http://jeruty.w.interia.pl/5.html)
W tym roku szkoáa realizuje kolejny lokalny projekt ekologiczny „Ekologia
w zasiĊgu rĊki”, w którym nie tylko uczniowie, ale caáe ich rodziny muszą wykazaü, Īe w swoim najbliĪszym otoczeniu wdraĪają ideĊ zrównowaĪonego rozwoju. Szkoáa Podstawowa im. Kornela MakuszyĔskiego w Jerutach dziĊki dziaáaniom na rzecz Ekorozwoju zostaáa doceniona i otrzymaáa miĊdzynarodowy certyfikat „Zielonej Flagi” [http://swietajno-ug.wwm.pl/cms2/content/view/6/8/].
EDUKACJA SPOàECZNOĝCI WARMII I MAZUR…
67
PODSUMOWANIE
Krajobraz wiejski to przyroda przeksztaácona przez czáowieka w wyniku jego
dziaáalnoĞci. Wraz ze zmieniającymi siĊ potrzebami spoáeczeĔstwa zmienia siĊ
takĪe caáe otoczenie, m.in. ukáad wsi, przebieg dróg, przydroĪne aleje, szachownice pól, zabudowania czy panoramy wsi. WaĪne jest, aby zachowaü harmoniĊ
pomiĊdzy naszymi oczekiwaniami a moĪliwoĞcią zmian w krajobrazie. NaleĪy
pamiĊtaü, Īe to ludzie przechowują pamiĊü o zdarzeniach i miejscach, przekazywaną kolejnym pokoleniom i to oni takĪe wpáywają na odpowiedni ksztaát,
rozwój i ochronĊ w procesie ksztaátowania wizerunku wsi. Dlatego teĪ tak waĪne jest wyczulenie spoáeczeĔstwa na problem ochrony dziedzictwa, poniewaĪ
sukces zaleĪy od ich poczucia przynaleĪnoĞci do danej wsi. Edukacja ekologiczna na wsi niesie za sobą szansĊ na zmianĊ myĞlenia, a co za tym idzie odpowiedniego postĊpowania w stosunku do przyrody. Dobre podstawy do prawidáowego rozwoju wsi mogą stwarzaü szkoáy wiejskie przekazując tĊ niezbĊdną
wiedzĊ juĪ najmáodszym, co owocuje licznymi projektami angaĪującymi
wszystkich mieszkaĔców podczas wspierania dzieci w dziaáaniu na korzyĞü
przyrody oraz caáej spoáecznoĞci. Przykáadem takiego pozytywnego oddziaáywania szkoáy na ksztaátowaniem w spoáecznoĞci lokalnej postaw odpowiedzialnoĞci za Ğrodowisko przyrodnicze jest omówiona Szkoáa Podstawowa w Jerutach. Dziaáania tam prowadzone wskazują, Īe zadaniem wiejskiej szkoáy powinno byü dostrzeĪenie i okreĞlenie kierunku rozwoju – osobno dla kaĪdej wsi –
tych wartoĞci krajobrazowych, które naleĪy zachowaü i ksztaátowaü w prawidáowy sposób. NajwaĪniejsze zadanie takiej szkoáy to uczyniü dziedzictwo
wspólnym dobrem i przedmiotem troski caáej spoáecznoĞci, tak by ludnoĞü byáa
dumna z jego posiadania i widziaáa oraz odczuáa korzyĞci z tego páynące. „NaleĪy uczyü przyrody tak, aby odbiorca […] zdoáaá ją Poznaü, a przez to Zrozumieü, aby mógá ją Pokochaü a przez to chciaá Chroniü” [LeĞniewska i Czartoszewski 2002].
PIĝMIENNICTWO
DomaĔski T., Kawecki Z., Wierzbicka B., 1994. Ogrodnictwo. Wybrane zagadnienia. WSP,
Olsztyn.
LeĞniewska J., Czartoszewski J.W., 2002. Edukacja w naturze czyli jak pokochaü, poznaü, zrozumieü i chroniü przyrodĊ. Wyd. KsiĊĪy Werbistów VERBINUM, Warszawa.
LipiĔska B., 2003. Kultura uĪytkowania przestrzeni – degradacja krajobrazu wiejskiego. W: LiĪewska I., Knercer W., (red.), Zachowane – ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach
jego ksztaátowania. Wyd. Stow. Wspólnota Kulturowa „Borussia”. Olsztyn.
Majdecki L., 2008. Historia ogrodów. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2.
Podstawa Programowa z komentarzami. Edukacja przyrodnicza, 2010
SawiĔski J.P., 1991. Ogród szkolny w nauczaniu Ğrodowiska spoáeczno-przyrodniczego. WSiP,
Warszawa.
SawiĔski J.P., 2004. Czy wrócimy do szkolnych ogrodów? Nowe w Szkole, 2, 2–5.
68
A. Mazur, M. Akincza
WĊglowska M., 2005. W naszym ogrodzie. Wychowanie w Przedszkolu, 4, 39–41.
http://jeruty.w.interia.pl/5.html
http://swietajno-ug.wwm.pl/cms2/content/view/6/8/
EDUCATION OF COMMUNITY OF WARMIA AND MAZURY IN PROCESS
OF SHAPING THE IMAGE OF THE VILLAGE
Abstract. Shaping the identity of the village landscape has a colossal role in areas which, by its
history, are devoid of multigenerational ties with the place. Village educational institutions which
are usually the only cultural object of village, should have a significant impact on the proper shaping of social consciousness. With the appropriate tasks the right trends should be indicated, learn
appropriate models and approaches to create the surrounding space. At the same time by using this
public space of the village it influences on its development and sense of local ties.
Key words: village landscape, village's heritage, environmental education, shaping attitudes towards nature, school gardens, green areas at the school