Chaos i ład w języku i literaturze czeskiej

„Bohemistyka” 2016, nr 1, ISSN 1642–9893
z české morfologie a Cvičení na rozlišování českých hlásek patří dodnes ke klasické
a respektované výbavě téměř každého pracoviště u nás i ve světě, kde se vyučuje
čeština jako cizí jazyk.
Kolegyně Trnková byla především vysokoškolskou učitelkou, odborných prací
po sobě příliš nezanechala a titul PhDr. obhájila až koncem sedmdesátých let. Její znalosti a pedagogické zkušenosti je třeba hledat v jejích pracích určených studentům.
Přes to, nebo právě proto, patřila k respektovaným bohemistům a konzultovat své
práce za ní chodívali i mnozí „otitulovaní“ bohemisté a slavisté.
Na PhDr. Alenu Trnkovou budou vzpomínat její kolegové, a především její studenti, dnes působící téměř po celém světě. Všichni jsme jí vděčni za to, co jsme se od
ní naučili, a za vše, co pro nás nezištně vykonala.
Čest její památce!
Jiří Hasil (Praha)
Międzynarodowa konferencja naukowa Chaos i ład w języku
i literaturze czeskiej, Racibórz – Głubczyce 3–4.09.2015 r.
We wrześniu 2015 roku już po raz ósmy odbyła się międzynarodowa konferencja
naukowa z cyklu „Język i literatura czeska a ...”. To cyklicznie organizowane międzynarodowe forum wymiany myśli naukowej ma już wieloletnią tradycję: odbywa się
zawsze co dwa lata od roku 2001. Organizatorami spotkania bohemistów były: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu, współorganizatorami zaś Urząd Miejski w Głubczycach oraz Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej. Otwarcie konferencji miało miejsce w zabytkowym gmachu Urzędu Miejskiego w Głubczycach, gdzie uczestników i gości powitał w imieniu władz miasta oraz organizatorów burmistrz miasta Głubczyce A d a m
K r u p a.
Podczas dwudniowych obrad wygłoszono czterdzieści jeden referatów: dwadzieścia osiem językoznawczych oraz trzynaście literaturoznawczych. Prelegenci reprezentowali większość bohemistycznych ośrodków uniwersyteckich w Polsce (Poznań, Wrocław, Kraków, Opole, Toruń, Łódź, Racibórz, Bielsko-Biała) i czołowe
ośrodki czeskie (Praga, Brno, Ostrawa, Ołomuniec, Hradec Králové, Ústí nad Labem), jak również inne ośrodki zagraniczne (Wiedeń, Moskwa). Referaty tworzyły
dwie sekcje – językoznawczą i literaturoznawczą, w ramach których wydzielono kilka bloków tematycznych. W sekcji językoznawczej wyodrębniono grupy referatów
97
omawiających chaos i ład w gramatyce, w różnych typach tekstów, w leksyce, w grafii języka czeskiego oraz w procesach zapożyczania wyrazów z języków obcych. Natomiast na sekcję literaturoznawczą składały się wystąpienia na temat chaosu i ładu
widzianych z zewnątrz, z perspektywy stosunku pojęć chaosu i ładu do historii oraz
referaty traktujące chaos i ład jako czynniki organizujące utwór literacki.
W pierwszym dniu na rozpoczęcie obrad oraz na ich zakończenie organizatorzy
przewidzieli sekcje plenarne. W pierwszej części wystąpił R u d o l f Š r á m e k z referatem Soulad a chaos v jazyce a kultuře. Na příkladu kontaktní oblasti v českém
a polském Horním Slezsku oraz M i e c z y s ł a w B a l o w s k i, który w swoim
wystąpieniu Chaos i ład jako czynnik organizujący tekst odwoływał się do pojęć chaosu i ładu w naukach humanistycznych, zwracając uwagę na to, że chaos tworzy opozycję z porządkiem deterministycznym. Podczas tej części obrad plenarnych został
odczytany tekst S v a t a v y U r b a n o v e j Reflexe bezvýznamnosti a její možnosti
zření (Milan Kundera: »Oslava bezvýznamnosti« – »La fiesta de la insignificancia«),
prezentujący ostatnią powieść Milana Kundery.
W sekcji językoznawczej wysłuchano referatów dotyczących systemu współczesnego języka czeskiego. Płaszczyźnie składniowej czeszczyzny mówionej poświęciła
swoje wystąpienie J a n a H o f f m a n n o v á (Výzkum syntaxe mluvené češtiny:
hledání pravidelností a struktur ve (zdánlivém?) chaosu). Autorka zwróciła uwagę na
opracowywany od 2015 roku w ÚJČ AV ČR grant Syntax mluvené češtiny, dzięki któremu rozpoczęto na szerszą skalę badania mające na celu uchwycenie i próbę opisu
regularnych struktur czy określonych prawidłowości występujących w spontanicznych tekstach mówionych. J i ř í Z e m a n w referacie Syntax mluvené češtiny = chaos? analizował specyficzne cechy składni języka mówionego na przykładzie autentycznych dialogów. Kolejne wystąpienia w tej sekcji dotyczyły problematyki słowotwórczej. J i t k a H o l a s o v á (ČNK jako zdroj pro tvoření slovotvorných hnízd) zaprezentowała stan prac nad projektem opracowania gniazd słowotwórczych obejmujących 200–300 wyrazów niemotywowanych, ich derywatów i złożeń. P a t r i k
M i t t e r (Komponenty cizího původu a slovotvorný systém současné češtiny) zajął
się statusem czeskich złożeń, które zawierają elementy pochodzenia obcego, a J o s e f Š i m a n d l (Přejatá substantiva na -er/-ér: tvary, výslovnost, gramatická informace pro slovník) przedstawił badania w ramach grantu Slovník afixů užívaných
v češtině i dokonał analizy nowszej warstwy germanizmów, galicyzmów i anglicyzmów w języku czeskim. Natomiast I v a n a K o l á ř o v á w referacie zatytułowanym Zdánlivý soulad a odlišná slovotvorná motivace málo frekventovaných sloves ve
srovnání s běžnými slovotvornými typy skupiła swoją uwagę na opisie słowotwórczo
motywowanych czasowników utworzonych od podstaw przymiotnikowych.
Równolegle przebiegająca sekcja literaturoznawcza obejmowała wystąpienia dotyczące najnowszych dziejów literatury i krytyki literackiej. H a n a S o d e y f i
98
prześledziła w referacie Soulad s diktaturou, nebo chaos disentu?, jak zmieniało się
spojrzenie na czeską literaturę w poszczególnych okresach jej rozwoju i do jakiego
stopnia miały na to wpływ zewnętrzne uwarunkowania społeczno-polityczne. W kolejnym wystąpieniu pod tytułem Hledání hodnot a měřítek: chaos či soulad
v polistopadové literární kritice? przedmiotem badań dla autora – M a r k a L o l l o k a były artykuły programowe publikowane w latach 1990–1993, reprezentujące ówczesny dyskurs krytyczno-literacki. Problematyką zaangażowania czeskiej krytyki literackiej po 1989 roku oraz w pierwszej dekadzie XXI w. zajął się R o m a n P o l á c h w referacie Téma angažovanosti v české literární kritice po roku 1989.
Pierwszy dzień konferencji zakończyły obrady w sekcji plenarnej, w której zostały wygłoszone trzy referaty o tematyce językoznawczej. M a r i e K r č m o v á
w swoim wystąpieniu zatytułowanym Proměny populárněnaučného textu zaprezentowała przemiany języka i stylu, jakie miały miejsce w czeszczyźnie po 1989 roku, na
podstawie popularnonaukowego czasopisma „ABC” przeznaczonego dla młodych
czytelników. Natomiast M a r i e Č e c h o v á w referacie Řád a chaos v myslích
uživatelů češtiny zajęła się świadomością językową użytkowników czeszczyzny, wychodząc od jej nabywania przez młode pokolenie do ukształtowania u dorosłych nosicieli języka czeskiego. G a l i n a N i e s z c z i m i e n k o (Dětská mluva a verbální
vnímání okolního světa) zaś skupiła swoją uwagę na rozwoju mowy dziecka jako na
językowym kodzie, służącym dziecku do nawiązywania kontaktów z otaczającym je
światem.
W drugim dniu konferencji uczestnicy mieli możliwość uczestniczenia w czterech sekcjach językoznawczych i dwu literaturoznawczych. Lingwistyczne obrady na
temat Chaos i ład w różnych typach tekstów otworzyło wystąpienie P e t r a N e j e d l e g o, który przedstawił w referacie Raněnovověká čeština (i její zkoumání) – chaos
(nebo soulad?) světa i jazyka? postulaty, jakie powinno zrealizować współczesne językoznawstwo, badające początki okresu nowożytnego w rozwoju czeszczyzny.
J i n d ř i š k a S v o b o d o v á (Manipulace a argumentace v politickém diskursu)
skoncentrowała swoją uwagę na charakterystyce języka socjalistycznej propagandy
politycznej. Dyskursu publicystycznego dotyczyły dwa referaty. A n n a Z u r a zajęła się językowymi wyznacznikami konfliktu między uczestnikami programów
publicystycznych, prezentując referat zatytułowany Nieporozumienie językowe jako
przykład chaosu komunikacyjnego w wybranych programach publicystycznych.
A l e k s a n d r a P a w l i k zaś w wystąpieniu Teksty informacyjne w czeskim radiu
w dobie kultury masowej zastanawiała się nad tym, jak funkcjonuje i czym jest wypełniona „przestrzeń” informacyjna w czeskim przekazie radiowym.
Dalsze obrady przebiegały na temat Chaos i ład w leksyce. A l e n a M. Č e r n á
w wystąpieniu Lexikografický chaos: slovník versus rejstřík zaprezentowała kompleksowe badania leksykograficzno-leksykologiczne nad łacińsko-czeskim słownikiem
99
Daniela Adama z Veleslavína. D a r i n a H r a d i l o v á przedstawiła dwa poglądy na
ekspresywność jednostek leksykalnych w odniesieniu do czeskiego systemu leksykalnego (Lexikální expresiva – řádné, nebo mimořádné jednotky lexikálního
systému). Natomiast K a t a r z y n a D e m b s k a w referacie (Nie)zmącona harmonia rodzaju. Nazwy zawodowe kobiet w języku czeskim zwróciła uwagę na przyczyny
braku niektórych żeńskich form nazw zawodowych we współczesnej czeszczyźnie.
Na temat rozdźwięku między taksonomią naukową a definicjami słownikowymi
nazw roślin i zwierząt w czeszczyźnie mówiła J a n a N o v á w referacie Rostliny
a živočichové ve slovníku – (ne)soulad mezi pohledem mluvčího češtiny a biologa.
G r a ż y n a B a l o w s k a zaś w wystąpieniu Kategoryzacja świata roślin w czeskiej
frazeologii zaprezentowała zestaw cech przypisywanych roślinom w czeskich frazeologizmach, będący odzwierciedleniem sposobu porządkowania tego fragmentu rzeczywistości przez człowieka. M a g d a l e n a K r o u p o v á (Vývoj slovní zásoby
z oblasti počítačů) skupiła swoją uwagę na głównych tendencjach panujących w obrębie czeskiego słownictwa z dziedziny komputerowej, np. internacjonalizacja, neologizacja, synonimia. L u b o m í r H a m p l zajął się w swoim referacie Kladné a záporné národnostní stereotypy Čechů a Poláků ve verbální komunikaci funkcjonowaniem wzajemnych stereotypów narodowych u Polaków i Czechów.
Zapożyczeniom z języków obcych do współczesnej czeszczyzny poświęcona
była kolejna sekcja Chaos i ład a wpływy obce. W jej ramach J o s e f J o d a s
wygłosił referat Cizojazyčné vlivy na češtinu v období eurounijní integrace, w którym
zwraca uwagę na postępującą anglicyzację języka czeskiego, szczególnie po 2004 roku, oraz wyraźne zanikanie znajomości języka niemieckiego wśród współczesnych
użytkowników czeszczyzny. Następnie D i a n a S v o b o d o v á (Anglicismy v češtině: analýza adaptačních vzorců) zaprezentowała sposoby adaptacji angielskich pożyczek w języku czeskim, a E w a M i c h a l s k a przedstawiła wpływ języka angielskiego na słownictwo branży turystycznej, głównie hotelarskiej, gastronomii i marketingu po 1989 roku (Jazyk českých turistických nabídek 25 let po sametové revoluci –
novodobý »soulad« nebo »chaos« v jazyce způsobený vlivem angličtiny?).
W ramach sekcji Chaos i ład w grafii języka czeskiego E l ż b i e t a S z c z e p a ń s k a zaprezentowała referat zatytułowany Czeska i polska grafia, w którym dokonała
porównania z perspektywy historycznej rozwoju zasad pisowni polszczyzny i czeszczyzny. Natomiast D m i t r i j T i m o f e j e v w swoim wystąpieniu Psaní velkých
písmen v rukopisech českých historiografických děl z přelomu 18. a 19. století:
Systém, nebo chaos? zajął się analizą grafii czterech rękopisów: Paměti Františka Jana Vaváka, Kniha pamětní Floriána Velebila, Kronika Poděbradská, Příběhy Poděbrad Matěja Minyde’a.
Obrady w sekcjach literaturoznawczych koncentrowały się wokół dwu głównych
tematów Chaos i ład jako czynnik organizujący utwór literacki oraz Chaos i ład a hi-
100
storia. M a r k é t a K r o č i l o v á, w referacie Nové čtení Viléma Závady na počátku
21. století, dokonała analizy powiązań twórczości poetyckiej Viléma Závady i jego
przekładu tekstów biblijnych. Późnej twórczości Bohumila Hrabala dotyczyło wystąpienie J a n S c h n e i d e r a Pozdní Hrabal: text jako rozrytá ulice. Natomiast
I g o r F i c na przykładzie poetyckiej twórczości Ivana Diviša zobrazował ideę,
według której poszukiwanie poezji i sensu sztuki jest poszukiwaniem relacji do Boga
(Chaos a řád jako tvůrčí princip poezie – Ivan Diviš). Następnie B o h u s l a v
H o f f m a n n w referacie zatytułowanym Chaos a řád v žurnalistické tvorbě Ludvíka
Vaculíka przedstawił sposób uporządkowania świata w felietonach tego czeskiego
prozaika, dziennikarza i publicysty. Koncepcją alchemistyczną przedstawioną
w utworze Anděl Jáchyma Topola zajęła się T e r e z i e F o l d y n o v á w referacie
Demiurgický svět schizoidního adepta Jateka (Hledání vnitřního řádu v Andělu Jáchyma Topola). Kolejny referat, Soulad v chaosu (Srovnání próz J. Topola a P. Hůlové), który wygłosiła S o ň a S c h n e i d e r o v á, dotyczył także twórczości Jáchyma
Topola, tym razem jednak w ujęciu porównawczym: autorka wykazała podobieństwa
jego dzieł do utworów Petry Hůlovej.
Dalszy tekst, Powrót do praładu jako odpowiedź na komunistyczny i postkomunistyczny chaos w powieści Kateřiny Tučkovej Žitkovské bohyně, odwoływał się do
zagadnienia literatury regionalnej. Autorka, D o r o t a B i e l e c, zaprezentowała
w nim sposób konstrukcji – rekonstrukcji świata wartości typowego dla konkretnego
regionu. R i c h a r d Z m ě l í k zaś w swoim wystąpieniu Mezi formalismem a strukturalismem: K pojetí tematicko-motivických komponentů literárního díla u Viktora
Šklovského a Jana Mukařovského zaprezentował początki i rozwój czeskiej tematologii literackiej w Czechach. D e n i s a T k a č í k o v á zajęła się twórczością współczesnych czeskich autorek, Jakuby Katalpy i Kateřiny Tučkovej, które wracają do tematu wzajemnych relacji Czechów i Niemców podczas drugiej wojny światowej i zaraz po niej (Žena a historie v prózách současných českých autorek). Natomiast J u s t y n a P i e t r z y k o w s k a w referacie zatytułowanym Motyw historii w twórczości Milana Kundery zwróciła uwagę, że jest to pisarz, który dokonał rozliczenia z komunizmem wyłącznie na płaszczyźnie emocjonalnej, a historia stanowiła dla niego
tło do rozważań na temat gorzkiego losu człowieka.
Międzynarodowa konferencja naukowa Chaos i ład w języku i literaturze czeskiej
po raz kolejny potwierdziła, że te cykliczne spotkania cieszą się nieustannie niesłabnącym zainteresowaniem ze strony bohemistów polskich i zagranicznych. Stanowią
bowiem szerokie forum wymiany myśli naukowej. Są doskonałą okazją do zaprezentowania własnych badań i skonfrontowania ich z badaniami prowadzonymi aktualnie
w innych ośrodkach akademickich w kraju i zagranicą.
Grażyna Balowska (Opole)
101