wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej do porównania ekstraktów

ROCZNIKI
GLEBOZNAWCZE TOM
LX NR 2 WARSZAWA 2009: 17-23
ROMUALDA BEJGER1, DOROTA GOŁĘBIOWSKA1, PAWEŁ NICIĄ2
WYKORZYSTANIE ANALIZY DYSKRYMINACYJNEJ
DO PORÓWNANIA EKSTRAKTÓW TORFOWYCH
USING THE DISCRIMINANT ANALYSIS
TO COMPARE PEAT EXTRACTS
'instytut Inżynierii Rolniczej, Katedra Fizyki i Agrofizyki,
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,
:Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
A b s tr a c t: Aim o f this study is distinction o f tw o peat types on the basis o f values o f their
physicochemical parameters and values o f their alkaline extract optical parameters by use o f a
discriminant analysis. In peat sam ples were determinated physicochem ical parameters: water
content, pH in H^O and KC1, electrolytic conductivity; ash content, decomposition degree (D D)
and organic carbon content. It was noted that ash content and decomposition degree were the
physicochem ical parameters best differentiating studied peat samples. The analysis o f discri­
minant function showed as w ell, that among optical parameters the best „classifiers” are:
Q lS W O O ’ A A / A A 2 a n d
e 2 8 0>
£ 400-
S łow a kluczow e: ekstrakty' torfow e, analiza dyskryminacyjna.
K ey w ords: peat extracts, discriminant analysis.
WSTĘP
W badaniach materii organicznej pochodzącej z różnych ekosystemów, w tym także
z torfowisk, wykorzystuje się różne metody fizykochemiczne, m.in. optyczne metody
spektroskopowe, które pozwalają na ilościową i jakościową charakterystykę materii
organicznej i jej najważniejszej części - substancji humusowych (SH). Metody te mogą
być wykorzystywane do oceny subtelnych zmian, jakie zachodzą w strukturze SH pod
wpływem środowiska, a rezultaty' pomiarów mogą stanowić kryterium pozwalające na
klasyfikację związków humusowych ze względu na miejsce ich pochodzenia.
Celem pracy było sprawdzenie przy użyciu funkcji dyskryminacyjnej, czy parametry
optyczne wyliczone z widm absorpcji w zakresie UV-VIS alkalicznych ekstraktów
pochodzących z dwóch gatunków torfu, należących do odmiennych typów, różnicują te
torfy podobnie jak ich parametry fizykochemiczne.
18
R. Bejgen D. Gołębiowska, P. Nicią
MATERIAŁ I METODY
Badaniom poddano próbki torfu niskiego (turzycowego) i wysokiego (sfagnowego) pobrane
z warstw podpow-ierzchniowych z torfowisk Błoto Kraków i Olszanka, położonych na terenie
kompleksu torfowiskowego w Dolinie Dolnej Odry. W próbkach torfowych oznaczono:
zawartość wody - metodą suszarkowo-wagową, stopień rozkładu (SRT) - uproszczoną
metodą makroskopową wg Polskiej Normy PrPN-G-04595 oraz metodą przemywania
(„szlamowania”) Kudriaszowa [Maksimów 1965; Gawlik 1992], pH w H0O i w 1 mol-drn"'1
KC1 -metodąpotencjometryczną. przewodnictwo właściwe (x ) - metodąkónduktometryczną,
popielność - metodą prażenia w piecu muflowym, zawartość w;ęgla organicznego (C ) spektrofotometiyczną metodą Orłowa i Grindel [Orlow i in. 1969]. ,,Świeże'’ próbki tSrfu
poddawano ekstrakcji roztworem 0,1 mol-dm"3 NaOH zgodnie z procedurą Schnitzera
[Schnitzer, Khan 1978]. Zawartość węgla w SH oznaczono również spektrofotometryczną
metodą Orłowa i Grindel [Orłów i in. 1969].
Do charakterystyki alkalicznych ekstraktów torfowych zastosowano spektralną analizę
absorpcyjną w zakresie UV-VIS. Widma absorpcji rejestrowano za pomocą skompute­
ryzowanego spektrofotometru Specord M-42 firmy Zeiss-Jena z oprogramowaniem
START. Absorbancję roztworów-' SH rejestrowano przy stałym stężeniu węgla wyno­
szącym 0,01 mg-crrf3 w kuwetach o grubości: 1 cm (zakres UV) i 3 cm (zakres VIS).
Na podstawie widm absorpcji wyznaczono szereg względnych parametrów optycznych,
takich jak: współczynniki Q [Chen i in. 1977], AAj/AA, [Gołębiowska i in. 1991], Alog
K [Kumada 1987]. Wyznaczono ponadto współczynniki absorbancji właściwej e , przy
odpowiednich długościach fal od 260 do 665 nm, ( e = A /C • d) dla C = 1% i grubości
warstwy d = 1 cm [Chen i in. 1977; Kumada 1987].*
^
Klasyfikację typów torfu na podstawie wartości ich parametrów fizykochemicznych
oraz wartości względnych parametrów optycznych alkalicznych ekstraktów' pochodzących
z tych torfów, przeprowadzono przy użyciu analizy funkcji dyskryminacyjnej na poziomie
istotności p<0,05, stosując program Statistica PL wrersja 7,0. Program ten wykorzystano
również do wykrycia różnic pomiędzy poszczególnymi średnimi odnoszącymi się do
próbek torfu należących do określonego typu. Zastosowano test Newmana-Keulsa przy
poziomie istotności p<0,05.
WYNIKI I DYSKUSJA
W tabeli 1 przedstawiono podstawowe parametry' fizykochemiczne badanych próbek torfu
niskiego (turzycowego) z torfowiska Błoto Kraków i wysokiego (sfagnowego) z torfowiska
Olszanka. Próbki torfu niskiego charakteryzują się wyższymi wartościami: stopnia rozkładu,
pH, przewodnictwa właściwego oraz popielności w porównaniu z próbkami torfu wysokiego.
Uzyskane rezultaty potwierdzają powszechnie znane już dane literaturowe [Zawadzki 1999;
Tobolski 2000; Myślińska 2001: Szajdak 2002; Brandyk, Szatyłowicz 2002]
Wszystkie uzyskane dane fizykochemiczne próbek torfow ych pokazują, że parametrami
najbardziej różnicującymi torfy niskie i wysokie są: popielność i stopień rozkładu torfu.
Monotoniczny charakter widm absorpcji badanych roztworów SH w zakresie
UV-VIS utrudnia identyfikację ich struktury chemicznej. Dlatego do charakterystyki tych
związków, pochodzących z różnych ekosystemów', wykorzystuje się względne parametry
absorpcyjne, które są czułym wskaźnikiem zmian, jakie zachodzą w strukturze SH pod
w'plywem różnych czynników środowiskowych.
Wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej do porównania ekstraktów torfowych
19
TABELA 1. Parametr}’ fizykochemiczne badanych próbek torfu niskiego i wysokiego
TABLE 1. Physicochemical parameters o f low-moor and high-moor peat samples
Próbki torfu Parametr}' fizykochemiczne próbek torfowych
Peat samples Physicochemical parameters o f peat samples
Za wart, wodv SRT - DD [%]
Water content
[%]
pH
X
Popielność
C ore.
Ash content
\ *
B*
H: °
KC1 [li S-cnr3]
[% d.m.]
[g -kg’ 1]
23,1±1,4
5.7
5.1
206,2±39.6
8,8±0,8
4 5 ,9x3.2
I 7,9± L 2
3,7
2,7
100.1 = 12.9
1,5=0,4
45,1±4.5
Torf niski
Low-moor
peat
86,2±2,9
h 2 it
Torf wysoki
High-moor
peat
88,2±2,5
H,
*A - metoda organoleptyczna (makroskopowa) - macroscopic method; B - metoda
przemywania Kudriaszowa - Kudriashov's method
Do charakterystyki SH posłużyły wyliczone na podstawie widm absorpcji następujące
A A /A A , =
^ 290_A?3? ^ 357—■^•416^’
AlOg K —(lOgA W()—logA ).
współczynnik Q , wyrażający stosunek wartości absorbancji przy' długościach fal A
= 465 nm i 665 nm lub 400 nm i 600 nm jest najstarszym i najpowszechniej stosowanym
parametrem absorpcyjnym. Wartość tego współczynnika jest ujemnie skorelowana z
rozmiarami i masą cząsteczek kwasów huminowych (KH) i nie jest bezpośrednio związana
z względnym stężeniem skondensowanych pierścieni aromatycznych [Chen i in. 1977].
Kolejnym współczynnikiem typu Q jest Q , przedstawiający iloraz wartości absorbancji
przy długościach fal X: 280 nm i 465 nm lub 280 nm i 400 nm. Parametr ten dobrze
charakteryzuje stopień zaawansowania procesu humifikacji SH i wartość jego maleje w
miarę postępu tego procesu [Gonet, Dębska 1993,1998]. Współczynnik A A /A A ? określa
stosunek nachyleń krzywej widmowej w obszarze krótkofalowym widma i pozwala na
obserwację zmian zachodzących w obszarze absorpcji struktur aromatycznych. Wyższe
wartości tego współczynnika świadczą o tym, że dana molekuła cechuje się wyższym
udziałem struktur absorbujących w obszarze charakterystycznym dla fenoli i hydroksykwasów aromatycznych oraz niższym stopniem upakowania, tj. większymi rozmiarami
[Gołębiowska i in. 1991]. Parametr Alog K daje możliwość uszeregowania kwasów
huminowych pod względem ich przeobrażenia (zhumifikowania). Stopień zhumifikowania
KH jest tym wyższy, im niższa jest wartość Alog K [Kumada 1987]. Dla związków
chemicznych o zdefiniowanej w sensie chemicznym strukturze charakterystycznym
parametrem spektralnym jest współczynnik absorbancji właściwej przedstawiający
wartość aborbancji przy' określonej długości fali 1 cm warstwy roztworu określonego
związku o stężeniu 1 m o l - d m W przypadku roztworów SH, z powodu ich polidyspersyjności, a także różnej zawartości popiołu najczęściej stosuje się współczynniki absorbancji
właściwej dla określonych długości fal, wyrażające stosunki wartości absorbancji A(A)
roztworu w przeliczeniu na zawartość węgla w badanym roztworze i grubości warstwy
roztworu (e. = A^)/C-d). Zmiana wartości tego współczynnika świadczy7o zmianie ilości
grup absorbujących promieniowanie przy określonej długości fali [Kumada 1987].
względne parametry optyczne: 'Q 280;400- Q280.465- Q465;600- Q465/665;
20
R. Bejgen D. Gołębiowska, P. Nicią
TABELA 2. Względne wartości parametrów absorpcyjnych roztworów SH próbek torfu
niskiego i wysokiego
TABLE 2. Relative values o f absorption parameters o f HS solutions o f low-moor and high-moor
peat samples
Próbki torfii
Peat samples
Tori'niski*
Low-moor peat
Parametry absorpcyjne roztworów SH z torfów
Absorption parameters o f peat HS solutions
^ 280/400
3,48“*
Torf wysoki*
3,15b
High-moor peat
SQ 280.-465
7,30“
I
^41X1/600
7.39a
!^ 465'665
6.40J
]6.46b
6,66b
15.93h
IA A }/AA^
Alog K
1.03b
0.87“
11.09a
0.8 l b
* Średnie oznaczone różnymi literami różnią się między sobą istotnie p<0.05 - averages marked
with the different letters are significantly different for p<0.05
Substancje humusowe (SH) wyekstrahowane z próbek torfu wysokiego charakteryzują się
istotnie niższymi wartościami wszystkich wyliczonych współczynników- Q i parametru Alog K w
porównaniu z ich odpowiednikami wyekstrahowanymi z próbek torfu niskiego. Jedynie wartość
współczynnika AA /AA jest wyższa dla alkalicznych ekstraktów uzyskanych z torfu wysokiego
w porównaniu z ekstraktami kwasów' humusowych wyizolowanych z torfu niskiego (tab. 2).
Stwierdzono również, że wartości współczynników absorbancj i właściwej wyliczone dla zakresu
UV są wyższe dla SH wyodrębnionych z torfu niskiego w porównaniu z SH wyizolowanymi z
próbek torfu wysokiego. Odwrotną tendencję obserwuje się dla wartości współczynników
absorbancji właściwej wyliczonych dla długofalowej części widma (od 480 do 665 nm) (tab. 3).
Na podstawie uzyskanych średnich wartości względnych parametrów optycznych
SH pochodzących z 29 próbek torfowych (14 z torfu niskiego i 15 z torfu wysokiego),
podjęto próbę ich zakwalifikowania do dwóch grup, wykorzystując do tego celu analizę
funkcji dyskryminacyjnej. Główną ideą analizy-' funkcji dyskryminacyjnej jest rozstrzyganie,
czy grupy różnią się ze względu na średnią pewnej zmiennej, a następnie wykorzystanie
tej zmiennej do przewidywania przynależności nowych przypadków do określonych grup.
Jeżeli określona zmienna przyjmuje zasadniczo różne wartości dla przypadków należących
do odmiennych grup. to już ta jedna zmienna może być użytecznym ..klasyfikatorem'’
przynależności do określonej grupy, ponieważjęj wartość dobrze dyskryminuje (odróżnia) porównywane
grupy; Do weryfikacji, czy dana zmienna dyskryminuje (różnicuje) grupy, stosuje się test F.
TABELA 3. Względne wartości współczynników absorbancji właściwej roztworów SH
próbek torfu niskiego i wysokiego
TABLE 3. Relative values o f specific absorbancy coefficients o f HS solutions o f lowmoor and high-moor peat samples
Próbki torfu
Peat samples
Współczynniki absorbancji właściwej roztworów' SH torfów
Specific absorbancy coefficients o f peat HS solutions
£
5 0 9 .0 a
3 7 3 ,3 “
2 4 4 .8 a
6 0 .7b
f «o
3 7 .4 1’
2 0 ,2 h
orf wysoki*
[ 4 7 2 ,0 b
High-moor peat j
3 3 9 ,9 b
2 3 5 .2 b
6 4 .9a
4 2 ,6 a
2 5 ,4 “
C 280
Torf niski*
Low-moor peat
T
** 3 2 0
I ^ 360
480
£ 6(I0
* Średnie oznaczone różnymi literami różnią się między sobą istotnie przy p<0.05 - averages
marked with the different letters are significantly different for p<0.05
Wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej do porównania ekstraktów torfowych
21
TABELA 4. Klasyfikacja typów torfu na podstawie wartości ich
parametrów' fizykochemicznych
TABLE 4. Classification o f peat types on the basis o f values o f their
physicochemical parameters
Liczba
przypadkow
No o f causes
n=29
Wyniki analizy funkcji dyskryminacyjnej
Results o f discriminant function analysis
Lambda Wilksa = 0,0042; F = 660*.20; p <0,0001
Wilks' Lambda = 0.0042: F = 660.20; p<0.0001
Lambda
Cząstk. Wilksa Poziom p
Wilksa
Partial Lambda p-level
Walks' Lambda
Zaw. wody
Water content
0,005119
0.883613
0,111136
pH (H ,0)
pH (KC1)
0,005049
0.004596
0.896008
0.984156
0,133425
0.567133
X
0.004764
0.949485
0,302519
Popielnosc
Ash content
0,007023
0,644147
0,002660
S R T -D .D .
0,006638
0,681483
0,005027
0.004546
0.994991
0.748284
Corj,
W praktyce pojedyncze zmienne nie zapewniają właściwego rozróżnienia (dyskryminacji)
i dlatego w celu właściwej i poprawnej klasyfikacji wykorzystuje się na ogół zespół cech
(parametrów, zmiennych). Znajomość takich parametrów pozwala nam dobierać je w; celu
sprawdzania przynależności poszczególnych przypadków do określonej grupy
Jeżeli w metodzie analizy' funkcji dyskryminacyjnej klasyfikacja przypadków do określonej
grupy odbywa się poprzez wykorzy stanie wielu zmiennych, to zamiast wartości jednowymiarowej
statystyki o rozkładzie F obliczamy wartość wielowymiarową statysty ki A (lambda) Wilksa o
rozkładzie F. Jej wartość mieści się w zakresie od 1.0 (żadnej mocy dyskryminacyjnej różnicującej) do 0,0 (doskonała moc dyskryminacyjna - różnicująca). Wkład danej zmiennej w
proces dyskryminacji grup określa cząstkowa
wartość statystyki A (lambda) Wilksa. Im
TABELA 5. Macierz klasyfikacji na podstawie
mniejsza wartość tego parametru, tym
wartości parametrów- fizykochemicznych
większa swoista moc dyskryminacyjna (od­ TABLE 5. Matrix o f classification on the basis
różniająca) danej zmiennej.
o f values o f their physicocliemical parameters
Z danych zawartych w tabeli 4 widać, że
Macierz klasyfikacji
rozróżnienie (dyskryminacja) typów torfu na Próbki torfu
Matrix o f classification
Peat samples
podstawie wartości średnich 7 parametrów
W
N
Poprawne
fizykochemicznych jest wysoce istotne
Correct [%] L-M H-M
(lambda Wilksa' A = 0,0042; F = 660,20;
p<0,0001). Największy wkład spośród ba­ Torf niski (N)
14
0
100,0
danych parametrów w odróżnienie obu ty­ Low-moor peat (L-M)
pów torfu stwierdzono dla stopnia rozkładu
15
0
100,0
torfu i popielności (najniższa wartość cząst­ Torf wysoki (W7)
High-moor peat (H-M)
kowej lambdy Wilksa).
Razem - Total
100.0
14
15
R. Bejgen D. Gołębiowska, P. Nicią
TABELA 6. Klasyfikacja typów torfu na podstawie wartości parametrów
optycznych ich alkalicznych ekstraktów
TABLE 6. Classification o f peat types on the basis o f values o f optical
parameters o f their alkaline extracts
Liczba
przypadków
No o f causes
n=29
Wyniki analizy funkcji dyskryminacyjnej
Results o f discriminant function analysis
Lam bda Wilksa = 0,38-0.34: F := 13.4-11,5: pO.OOOl
Wilks' Lambda :- 0.38-0.34; F == 13.4-: 11.5; p<0.001
Lambda Wilksa Czastk. Wilksa Poziom p
Wilks' Lambda Partial Lambda p-level
Q 280/400
Q 4(Ó;Y)(Ó
a a '/A a ,
AlogK
f 2*r
£400
^ 530
0,758277
0.980998
0,740810
0,987330
0,409537
0,615017
0,988901
0,453178
0,350291
0,463863
0.348044
0,937668
0,624389
0,388319
0,010743
0.501875
0,007902
0.584043
0,000003
0,000555
0,600983
Przedstawiona macierz klasyfikacji (tab. 5) pokazuje, że w różnicowaniu obu typów
torfu na podstawie średnich wartości ich parametrów fizykochemicznych, poszczególne
przypadki zostały „przyporządkowane"' do określonych grup ze 100% poprawnością.
Stosowanie analizy funkcji dyskryminacyjnej ma jedno ważne ograniczenie, zmienne
włączane do modelu nie mogą być zbyt redundantne względem siebie, czyli ich wartości
liczbowe nie mogą być zbliżone. Jeżeli waitości zmiennych są w 99% podobne do siebie,
to nie mogą być użyteczne do rozróżnienia grup. Dlatego też spośród 6 współczynników
absorpcyjnych wyliczonych dla roztwo­
TABELA 7. Macierz klasyfikacji na podstawie
rów SH z torfów wybrano 4 (Qo80 400i
wartości parametrów optycznych ekstraktów
Q465?l)5- AA /A A,, AlogK), a spośród
alkalicznych
współczynników absorbancji właściwej
TABLE 7. Matrix o f classification on the basis o f
wybrano 3 (A280. A400, A fJ .
values o f optical parameters o f alkaline extracts
Z danych zamieszczonych w tabeli 6
Próbki torfli
Macierz kiasyfikacj i
wynika, że dyskryminacja typów torfu na
Matrix o f classification
Peat samples
podstawie średnich wartości współczyn­
ników absorpcyjnych i absorbancji właści­
W
Poprawne
N
wej SH jest istotna (lambda Wilksa mieści
Correct [%] L-M H-M
się w przedziale 0,34-^0,38; F =
Torf niski (N)
92,9
13
1
11 ,5-t- 13,4; p<0,0001. Największy7wkład
Low-moor peat (L-M)
w dyskryminację obu typów torfu spośród
Torf wysoki (WT)
93.3
1
14
współczynników absorpcyjnych zaobserHigh-moor peat (H-M)
w ow ano dla Q 280, 0Q, A A ,/A A ,.
f 280 i
eĄQQ są najlepszymi ^klasyfikatorami*’
spośród współczynników absorbancji
właściwej (najniższa wartość cząstkowej lambdy Wilksa).
Dyskryminacja typów torfu na podstawie średnich wartości współczynników
absorpcyjnych i absorbancji właściwej ich alkalicznych ekstraktów przebiegła z
wydajnością” 93%. Tylko jeden przypadek w obrębie danej grupy został niepoprawnie
sklasyfikowany (tab. 7).
j Razem - Total
93,1
14
15
Wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej do porównania ekstraktów torfowych
23
WNIOSKI
1. Parametry fizykochemiczne J a k i optyczne pozwalają na prawidłowe odróżnienie torfu
wysokiego (sfagnowego) od torfu niskiego (turzycowego).
2. Wykazano, że każdy z siedmiu badanych fizy kochemicznych parametrów, odnoszących
się do próbek torfowych, jest dobrym ,,klasyfikatorem”, jednak spośród tych parame­
trów największy- wkład w dyskryminację obu ty-pów torfu mają: stopień rozkładu torfu i
popielność.
3. Wartości wszystkich wyliczonych względnych parametrów optycznych z widm w zakre­
sie UV i VIS wskazują, że substancje humusowe pochodzące z obu typów torfu różnią
się pod względem jakościowym. Ich molekuły pochodzące z próbek torfu wysokiego
cechują się większymi rozmiarami w porównaniu z cząsteczkami SH pozyskanymi z pró­
bek torfu niskiego.
4. Parametry’ optyczne alkalicznych ekstraktów z torfów też są dobrymi „klasyfikatora­
mi” typów torfu, a największy wkład w dyskryminację mają: współczynniki absorban­
cji właściwej z} przy 280 nm i 400 nm oraz Q 280/400 i AA/AA^.
LITERATURA
BRANDYK T., SZATYLOWICZ J. 2002: Właściwości fizyczne torfu. W: Torfowiska i torf. P. Unicki
(red.). Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu: 408-426.
CHEN Y., SENES1 M.. SCHNITZER M. 1977: Information provided on humic substances by E /E
ratios. Soil Sci. Soc. Am. J. 41. 2: 352-358.
4 6
GAWTJK J. 1992: Wpływ stopnia rozkładu torfu i stanu jego zagęszczenia na właściwości wodnoretencvjne utworów torfowych. Rozpr. Hab. Insi.. Melior. Użyt. Ziel.. Falenty'. 13-32.
GOŁĘBIOWSKA D.. GIEGUŻYŃSKA E., MILCZAREK I., PUZYNA W., SZCZODROWSKA B.,
SIENKIEWICZ M. 1991: Właściwości substancji humusowych gleb. W: Ekologiczne procesy w
monokulturowych uprawach zbóż. Wyd. Nauk. U AM, Poznań: 133-163.
GONET S.S., DĘBSKA B. 1993: Charakterystyka kwasów huminowych powstałych w procesie rozkła­
du resztek roślinnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 411: 241-248.
GONET S.S., DĘBSKA B. 1998: Properties o f humic acids developed during humification process o f
post-harvest residues. Environ. International 24 (5/6): 603-608.
KUM ADAK. 1987: Chemistry o f Soil Organic Matter. Japan Scientific Societes Press, Tokyo. Elsevier
Scientific Publishing Company, Amsterdam, Oxford. New York: 241 ss.
MAKSIMÓW A. 1965: Torf i jego użytkowanie w rolnictwie. PWRiL, Warszawa: 115-125.
MYŚLINSKA E. 2001: Grunty’ organiczne i laboratoryjne, metody ich badania. Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa: 208 ss.
ORŁOW D.S. GRIŚINAL.A, JEROŚ1ĆEWAH. J. 1969: Praktikiun po biochimii gumusa MGU. Moskwa: 17-25.
SCHNITZER M.. KHAN S. (red.) 1978: Soil organie matter. Elsevier, New York: 319 ss.
SZAJDAK L. 2002: Właściwości chemiczne torfu. W: Torfowiska i torf. P. Unicki (red.), Wyd. Akademii
Rolniczej w Poznaniu: 432-450.
TOBOLSKI K. 2000: Vademecum Geobotanicum. Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jezior­
nych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 507 ss.
ZAWADZKi S. 1999: Gleboznawstwo. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa: 560 ss.
Romualda Bejger
Katedra Fizyki i Agrofizyki, Instytut Inżynierii Rolniczej,
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
ul Papieża Pawia VI/3, 71-459 Szczecin
email: Romualda. BejgerCwzut. edu.pl