zasada informacji prawnej w polskim procesie karnym w

ZASADA INFORMACJI
PRAWNEJ W POLSKIM
PROCESIE KARNYM
W ŚWIETLE
ART. 16 K.P.K.
Jakub Kosowski
Warszawa 2011
Mojej Agnieszce
Spis treści
Wykaz skrótów / 11
Słowo wstępne / 15
Rozdział I
Miejsce zasady informacji prawnej w systemie zasad polskiego
procesu karnego / 19
1. Zasady procesu karnego – pojęcie, katalog, kryteria ich
wyodrębniania / 19
1.1. Pojęcie zasad procesowych w teorii prawa / 19
1.2. Zasady naczelne procesu karnego i kryteria
ich wyodrębniania / 23
2. Pojęcie i zakres zasady informacji prawnej / 28
2.1. Pojęcie zasady informacji prawnej / 28
2.2. Funkcje zasady informacji prawnej / 37
2.3. Zakres zasady informacji prawnej / 39
2.4. Zasada informacji prawnej w katalogu zasad naczelnych
procesu karnego / 49
3. Zasada informacji prawnej a zasada lojalności / 53
4. Zasada informacji prawnej a pojęcie rzetelnego procesu / 58
Rozdział II
Kształtowanie się dyrektywy informowania uczestników procesu
o ich prawach i obowiązkach przed wejściem w życie kodeksu
postępowania karnego z 1997 r. / 71
1. Ustawodawstwo państw zaborczych tymczasowo obowiązujące
w II Rzeczypospolitej / 71
1.1. Rosyjska ustawa postępowania karnego z dnia 20 listopada
1864 r. / 71
7
Spis treści
1.2. Austriacka ustawa o postępowaniu karnem z dnia 23 maja
1873 r. / 77
1.3. Niemiecka ustawa postępowania karnego z dnia 1 lutego
1877 r. / 83
2. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. / 91
2.1. Obowiązek dokonania pouczenia / 92
2.2. Uprawnienie do dokonania pouczenia / 100
2.3. Obowiązek a prawo do dokonania pouczenia / 107
2.4. Konsekwencje braku pouczenia / 110
2.5. Podsumowanie / 117
3. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. / 119
Rozdział III
Bezwzględna postać zasady informacji prawnej / 125
1. Uwagi ogólne / 125
2. Pouczenia „uczestników procesu” (uwagi ogólne) / 127
3. Pouczenia strony biernej procesu / 155
4. Pouczenia stron czynnych procesu / 172
5. Pouczenia przedstawicieli stron procesowych / 181
6. Pouczenia osobowych źródeł dowodowych / 184
7. Pouczenia innych uczestników procesu / 190
Rozdział IV
Względna postać zasady informacji prawnej / 197
1. Uwagi ogólne / 197
2. Zakres względnej postaci zasady informacji prawnej / 198
2.1. Pouczanie „w miarę potrzeby” / 198
2.2. Kryteria stosowania względnej postaci zasady informacji
prawnej / 203
2.2.1. Kryteria przedmiotowe / 203
2.2.2. Kryteria podmiotowe / 212
2.3. Względna postać zasady informacji prawnej w praktyce
stosowania prawa / 221
3. Istota względnej postaci zasady informacji prawnej / 231
Rozdział V
Sposób dokonania pouczenia / 234
1. Uwagi ogólne / 234
2. Organ uprawniony do dokonania pouczenia / 235
8
Spis treści
3. Forma dokonania pouczenia / 241
4. Powtarzanie pouczeń / 250
5. Zrozumienie pouczenia przez uczestnika postępowania / 253
6. Inne zagadnienia związane ze sposobem dokonania
pouczenia / 261
Rozdział VI
Konsekwencje nieprzestrzegania zasady informacji prawnej / 264
1. Uwagi ogólne / 264
2. Brak, mylne, niepełne pouczenie / 265
3. Konsekwencje nieprzestrzegania względnej postaci zasady
informacji prawnej / 269
4. Katalog najistotniejszych konsekwencji nieprzestrzegania zasady
informacji prawnej / 275
4.1. Konsekwencje związane z biegiem terminów / 275
4.2. Odpowiedzialność karna za składanie fałszywych
zeznań / 282
4.3. Możliwość wykorzystania dowodu / 285
4.4. Zaskarżenie orzeczenia / 290
4.5. Przyznanie uprawnienia nieznanego ustawie / 296
4.6. Inne wybrane konsekwencje / 298
Rozdział VII
Zasada informacji prawnej w świetle badań empirycznych / 304
1. Cel, przedmiot i zakres badań / 304
2. Wyniki badań empirycznych / 306
2.1. Sposób dokonania pouczenia / 306
2.2. Wybrane zagadnienia dotyczące bezwzględnej postaci
zasady informacji prawnej / 314
2.3. Wybrane zagadnienia dotyczące względnej postaci zasady
informacji prawnej / 316
3. Wnioski z badań empirycznych / 334
Rozdział VIII
Uwagi końcowe / 339
Aneks nr 1. Wzór ankiety do badań ankietowych sędziów / 345
Aneks nr 2. Wzór ankiety do badań ankietowych prokuratorów / 353
Bibliografia / 359
9
Wykaz skrótów
Akty prawne
EKPC k.k. k.k. z 1932 r. k.k. z 1969 r. Konstytucja PRL Konstytucja RP k.p.a. k.p.c.
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia
4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2
(Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
(Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60,
poz. 571 z późn. zm.)
ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny
(Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.)
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu
22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232 z późn. zm.)
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn.
zm.)
ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.:
Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296
z późn. zm.)
11
Wykaz skrótów
k.p.k.
k.p.k. z 1928 r. k.p.k. z 1969 r. MPPOiP
Regulamin prokuratury Regulamin sądów ustawa o świadku koronnym zarządzenie nr 1426 KGP ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn.
zm.)
rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 19 marca 1928 r. – Kodeks postępowania
karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.)
ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn.
zm.)
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku
dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38,
poz. 167)
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
24 marca 2010 r. – Regulamin wewnętrznego
urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 49, poz. 296)
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania
sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249
z późn. zm.)
ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku
koronnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36,
poz. 232 z późn. zm.)
zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowośledczych przez służby policyjne, wyznaczone do
wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców
(Dz. Urz. KGP z 2005 r. Nr 1, poz. 1)
Czasopisma i publikatory
12
Acta UNC Annales UMCS Acta Universitatis Nicolai Copernici
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska,
Sectio G – Ius
Wykaz skrótów
Annales UMCS, Sectio F
Cz.PKiNP DPP
Dz. Urz. KGP
GAiPP Gł. Sąd. GSP GSW Inf. Pr. KZS M. Praw. NP OSA OSN(K) OSNKW
OSNPG OSNwSK OSP OSPiKA Pal. PiP PPiA PPE Prob. PK Prob. Praw.
Prok. i Pr. Prok. i Pr.-wkł. PS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska
Sectio F – Historia
Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Demokratyczny Przegląd Prawniczy
Dziennik Urzędowy Komendy Głównej Policji
Gazeta Administracji i Policji Państwowej
Głos Sądownictwa
Gdańskie Studia Prawnicze
Gazeta Sądowa Warszawska
Informacja Prawnicza
Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu
Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych
Monitor Prawniczy
Nowe Prawo
Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Karna)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna
i Wojskowa
Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo
Prokuratury Generalnej
Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach
Karnych
Orzecznictwo Sądów Polskich
Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
Palestra
Państwo i Prawo
Przegląd Prawa i Administracji
Przegląd Prawa Egzekucyjnego
Problemy Prawa Karnego
Problemy Praworządności
Prokuratura i Prawo
Prokuratura i Prawo, wkładka
Przegląd Sądowy
13
Wykaz skrótów
RPEiS St. Iur. Lub. St. Praw. St. Pr.-Ek. WPP Zb. Orz. SN
ZNUJ
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Studia Iuridica Lublinensia
Studia Prawnicze
Studia Prawno-Ekonomiczne
Wojskowy Przegląd Prawniczy
Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia
Izby Drugiej (Karnej)
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace Prawnicze
Inne
ETPC
NSA SA
SN TK Europejski Trybunał Praw Człowieka
Naczelny Sąd Administracyjny
Sąd Apelacyjny
Sąd Najwyższy
Trybunał Konstytucyjny
Słowo wstępne
Przedmiotem rozważań przedstawionych w niniejszej pracy jest zasada informacji prawnej w polskim procesie karnym, zawarta w art. 16 k.p.k.
Praca ma na celu wszechstronną analizę zagadnień związanych z funkcjonowaniem zasady informacji prawnej w postępowaniu karnym, w tym
uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:
1)jakie jest pojęcie i zakres zasady informacji prawnej w polskim procesie karnym?
2)czy zasadę tę można zaliczyć do zasad naczelnych procesu?
3)jakie są relacje pomiędzy zasadą informacji prawnej a zasadą lojalności oraz modelem rzetelnego procesu?
4)jak kształtowała się zasada informacji prawnej na gruncie k.p.k.
z 1969 r., a także, czy można było mówić o jej przejawach na gruncie
poprzednio obowiązującego ustawodawstwa karnoprocesowego?
5)jakie są kryteria udzielania pouczenia w oparciu o względną postać
zasady informacji prawnej (pouczenia „w miarę potrzeby”)?
6)jakie mogą być konsekwencje procesowe nieprzestrzegania zasady
informacji prawnej, zarówno w odniesieniu do bezwzględnej, jak
i względnej postaci przedmiotowej zasady?
7)jakie wątpliwości, dotyczące wybranych aspektów zasady informacji
prawnej pojawiają się w praktyce stosowania prawa?
Szczegółowe wywody, odnoszące się do podstawowej tezy pracy zakładającej umieszczenie zasady informacji prawnej w katalogu zasad naczelnych procesu karnego, znajdują się w rozdziale pierwszym, w którym
to sformułowana została także definicja zasady informacji prawnej, jej
zakres i funkcje.
Rozdział drugi ma charakter historyczny, gdyż zawiera szczegółowe
odniesienie przejawów dyrektywy informowania uczestników procesu
karnego o ich prawach i obowiązkach na gruncie ustaw karnoprocesowych państw zaborczych, obowiązujących w II Rzeczypospolitej: rosyj15
Słowo wstępne
skiej (z 1864 r.), austriackiej (z 1873 r.) i niemieckiej (z 1877 r.); a także
polskiego kodeksu postępowania karnego z 1928 r. Pomimo faktu, iż na
gruncie powyższych aktów prawnych nie sformułowano przedmiotowej
dyrektywy, to znacząca liczba wypowiedzi w piśmiennictwie i orzecznictwie świadczy o praktycznym znaczeniu omawianej tematyki. W rozdziale
historycznym szeroko odniesiono się do formułowanych na gruncie k.p.k.
z 1928 r. uwag de lege ferenda, kształtujących zasadę informacji prawnej,
a także do treści projektów k.p.k. z 1969 r. i uchwalonego tekstu drugiego
polskiego kodeksu postępowania karnego.
W rozdziale trzecim i czwartym przedstawiono zakres zasady informacji prawnej, wyróżniając postać bezwzględną i względną zasady. Przeprowadzone rozważania, odnoszące się do bezwzględnej postaci zasady
informacji prawnej, opierają się na kryterium podmiotowym, uznanym za
najwłaściwsze do omówienia wielu różnorodnych przedmiotowo sytuacji
procesowych. Stąd też, w pierwszej kolejności omówione zostały pouczenia adresowane do „uczestników procesu”, bez wskazywania konkretnych
z nich. Następnie zostały przeanalizowane pouczenia adresowane do strony biernej, stron czynnych, przedstawicieli stron procesowych, osobowych
źródeł dowodowych oraz innych uczestników postępowania. W rozdziale
czwartym został szczegółowo omówiony zakres względnej postaci zasady
informacji prawnej, a więc dotyczący pouczeń „w miarę potrzeby”. Ustawa
nie precyzuje bowiem kryteriów, w oparciu o które można oceniać istnienie owej potrzeby. Stąd też niezbędna była analiza bogatego piśmiennictwa
i orzecznictwa. W oparciu o powyższą analizę dokonany został podział
kryteriów, jakie powinien brać pod uwagę organ prowadzący postępowanie. Wyróżnione zostały kryteria przedmiotowe i podmiotowe.
Rozdział piąty poświęcony jest kwestiom sposobu dokonania pouczenia. Zagadnienia te pozornie mogłyby się wydawać drugoplanowe,
jednak zaniedbania w tym zakresie mogą powodować daleko idące konsekwencje procesowe. Pierwsze z omówionych zagadnień dotyczy organu uprawnionego do dokonania pouczenia. Artykuł 16 k.p.k. posługuje
się w tym miejscu pojęciem „organ prowadzący postępowanie”. Przeprowadziłem ponadto analizę formy dokonania oraz dokumentowania pouczenia. W zakresie dokumentowania pouczenia istotne znaczenie ma
zestawienie z procedurą administracyjną, w której pouczenie jest częścią
decyzji administracyjnej. W rozdziale piątym przeanalizowana została
także kwestia zrozumienia pouczenia przez uczestników postępowania.
Wyróżniono w tym zakresie trzy grupy czynników, które mogą wpływać
na zrozumienie pouczenia.
16
Słowo wstępne
Rozdział szósty poświęcony został konsekwencjom nieprzestrzegania
zasady informacji prawnej. W pierwszej kolejności sprecyzowano, kiedy
będziemy mieli do czynienia z brakiem pouczenia, mylnym oraz niepełnym pouczeniem, co będzie istotne dla stwierdzenia dalszych konsekwencji procesowych. Ważna jest także analiza konsekwencji nieprzestrzegania
względnej postaci zasady informacji prawnej, gdyż art. 16 § 2 k.p.k. wprowadza dwie sytuacje procesowe, z którymi łączy się zakaz nieponoszenia
przez uczestników postępowania ujemnych konsekwencji procesowych.
Przepis ten wspomina o braku pouczenia, gdy było ono w świetle okoliczności sprawy nieodzowne oraz o mylnym pouczeniu. Rozdział szósty zawiera także szczegółową analizę wybranych, najistotniejszych konsekwencji nieprzestrzegania zasady informacji prawnej, w tym m.in.: związanych
z biegiem terminów, odpowiedzialnością karną za składanie fałszywych
zeznań, możliwością wykorzystania dowodu, zaskarżeniem orzeczenia,
czy też przyznaniem uprawnienia nieznanego ustawie.
Rozdział siódmy zawiera omówienie badań empirycznych przeprowadzonych wśród sędziów i prokuratorów apelacji lubelskiej. Badania ankietowe zawierające wybrane kwestie szczegółowe dotyczyły funkcjonowania
w praktyce zasady informacji prawnej. Nadesłano 254 ankiety wypełnione
przez prokuratorów oraz 120 ankiet wypełnionych przez sędziów. Procent
uzyskanych ankiet, w stosunku do wszystkich wysłanych, to odpowiednio
52% i 61%. Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły na sformułowanie interesujących wniosków, dotyczących niektórych aspektów funkcjonowania omawianej zasady procesowej
Rozdział ósmy – uwagi końcowe – zawiera zwięzłe podsumowanie
poszczególnych aspektów zasady informacji prawnej, omówionych w rozdziałach poprzedzających. Zawarte w nim zostały również wnioski o charakterze generalnym oraz postulaty de lege ferenda.
Niniejsza monografia jest uaktualnioną wersją rozprawy doktorskiej
obronionej na Wydziale Prawa i Administracji UMCS w Lublinie. Przy
tej okazji chciałbym podziękować Promotorowi – Panu prof. dr. hab. Ireneuszowi Nowikowskiemu – za pomoc i zaangażowanie przy powstaniu
rozprawy. Osobne podziękowania chciałbym złożyć Recenzentom rozprawy – prof. dr hab. Zofii Świdzie oraz prof. dr. hab. Edwardowi Skrętowiczowi – za cenne wskazówki i uwagi, które znacząco pomogły w nadaniu
monografii ostatecznego kształtu.
Autor
17
Rozdział I
Miejsce zasady informacji prawnej w systemie
zasad polskiego procesu karnego
1. Zasady procesu karnego – pojęcie, katalog, kryteria
ich wyodrębniania
1.1. Pojęcie zasad procesowych w teorii prawa
W teorii prawa znaleźć można wiele definicji pojęcia zasada prawa.
Warto się im przyjrzeć przed przejściem do omawiania zagadnienia ujęcia
zasad procesu karnego. Z. Ziembiński1 podkreślił, że zasady prawa, formułujące merytoryczne dyrektywy postępowania, uważa się za szczególnie doniosłe, treściowo nadrzędne w jakimś sensie w stosunku do innych
(nie odnosząc tego jednak do hierarchii źródeł prawa), mające szczególnie
szeroki zakres zastosowania czy też zakres normowania. S. Wronkowska2
wskazała na nadrzędną względem innych norm pozycję zasad prawa i ich
szczególną rolę w systemie prawa. L. Leszczyński3 uznał zasadę prawa za
1 Z. Ziembiński (w:) S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 26. Podobnie: Z. Ziembiński, Teoria prawa, Warszawa–Poznań 1978, s. 101. Por. S. Wronkowska, Sposoby pojmowania „zasad prawa” (Dyskusja w Komitecie Nauk Prawnych PAN), PiP 1972, z. 10, s. 166–169; P. Tuleja (w:) P. Sarnecki,
(red.), Konstytucjonalizacja zasad i instytucji ustrojowych, Warszawa 1997, s. 12; J. Nowacki,
Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2007, s. 108–112.
2 S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2003, s. 102–103.
3 L. Leszczyński, Tworzenie generalnych klauzul odsyłających, Lublin 2000, s. 39. Por.
A. Pieniążek (w:) A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2007, s. 110–111; L. Morawski nie sformułował natomiast definicji zasady prawa, lecz
wprowadził kryteria odróżniające normy prawne od zasad prawa (szerzej zob.: L. Morawski,
Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2008, s. 59–60. Por. L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 165–167).
19
Rozdział I. Miejsce zasady informacji prawnej w systemie zasad...
normę nadrzędną, bardziej ogólną, chroniącą dobro szczególnie cenne
w porównaniu z innymi, zwykłymi normami, a więc za normę zasadniczą. W teorii prawa znaczna część autorów definiuje także pojęcie zasady
prawa w ujęciu opisowym oraz dyrektywalnym. Zasada prawa pojmowana w sposób opisowy to pewien wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji
prawnej w szczególnie doniosłych dla tej instytucji aspektach, zaś w sensie
dyrektywalnym zasada prawa to wiążące prawnie normy należące do danego systemu prawnego, w jakimś sensie nadrzędne w stosunku do innych
norm tego systemu – posiadające w tym systemie role szczególne4.
Przechodząc na grunt postępowania karnego, A. Murzynowski5 wskazał, że zasady procesu karnego to normy, mające podstawowe znaczenie
dla całego systemu procesu karnego oraz spełniające nadrzędną rolę w stosunku do pozostałych norm. Wyrażają więc pewne wartości (idee), mające
szczególne znaczenie w procesie karnym.
Tematyka zasad procesu karnego była podejmowana już w piśmiennictwie przedwojennym, jednakże wówczas najczęściej skupiano się na
ich klasyfikacji, nie poświęcając zbyt wiele uwagi problematyce pojęcia
i funkcji zasad procesowych6 . Podobne ujęcie można znaleźć w literaturze
procesu karnego pierwszych lat powojennych7. Cechą charakterystyczną
było wówczas wyróżnianie bardzo wąskiego katalogu zasad procesu karnego. Autorami, którzy w kolejnych latach poświęcili szczególnie wiele uwagi
4 Szerzej na temat zasad prawa w znaczeniu opisowym i dyrektywalnym zob. m.in.:
M. Zieliński (w:) S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa..., s. 28–48;
S. Wronkowska (w:) S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001,
s. 186–189; A. Pieniążek (w:) A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp..., s. 110–111;
Z. Ziembiński, Teoria..., s. 100–103; T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa,
Warszawa 2003, s. 84–85; S. Wronkowska, Sposoby pojmowania..., s. 168–169; M. Zieliński
(w:) J. Trzciński (red.), Charakter i struktura norm Konstytucji, Warszawa 1997, s. 61–63.
K. Opałek i J. Wróblewski wyróżnili natomiast zasady systemu prawa i postulaty systemu
prawa, jednakże poza nazewnictwem podział ten pokrywa się z zaprezentowanym powyżej
(K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 92–94).
5 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1976, s. 104, Warszawa
1984, s. 85, Warszawa 1994, s. 92.
6 Zob. m.in.: S. Glaser, Wstęp do nauki procesu karnego, Warszawa 1928, s. 56–117;
S. Glaser, Zarys polskiego procesu karnego, Warszawa 1929, s. 3–88; S. Śliwiński, Sądowe
postępowanie karne. Zeszyt I, Warszawa 1932, s. 105–160; L. Dworzak, A. Laniewski, Zarys
polskiego procesu karnego, Lwów 1934, s. IV–IX; S. Bauman, Wykład procedury karnej w zarysie, Lwów 1935, s. 7–10; Z. Papierkowski, Zasady procesu karnego, Lublin 1947, s. 1–4.
7 Zob. m.in.: S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne,
Warszawa 1948, s. 80–149, Warszawa 1959, s. 58–91, Warszawa 1961, s. 59–93.
20
1. Zasady procesu karnego – pojęcie, katalog, kryteria ich wyodrębniania
problematyce zasad procesu karnego byli, m.in.: L. Schaff8, M. Cieślak9,
A. Murzynowski10, M. Lipczyńska11, S. Kalinowski12.
W piśmiennictwie w bardzo różnorodny sposób definiowano pojęcie
zasady procesu karnego. S. Śliwiński13 wskazał, że podstawowe zasady procesu karnego to charakterystyczne cechy danego procesu, odróżniające go
od innej formacji społeczno-politycznej i gospodarczej. L. Schaff14 określał
to pojęcie jako centralne idee poglądów prawnych, zawartych w systemie
procesu karnego, a także jako normy prawne mające postać ogólną i zajmujące w hierarchii norm prawa karnego procesowego stanowisko centralne. M. Siewierski15 uznał, że zasady procesowe to idee prawne, kształtujące
proces – normy prawne o podstawowym znaczeniu, które „same przez się
są normą procesową”. Według M. Lipczyńskiej16, zasadą procesu karnego
jest idea prawna, mająca podstawowe znaczenie w dziedzinie postępowania
karnego. Definicję, która wskazuje jednocześnie na jedną z funkcji zasad
procesowych stworzył natomiast S. Kalinowski17 stwierdzając, że jest to idea
przewodnia i kierunkująca proces, stanowiąca w razie wątpliwości regułę
interpretacyjną dla uczestnika postępowania.
L. Schaff, Proces karny Polski Ludowej, Warszawa 1953, s. 146–159.
M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, t. I, Warszawa 1955, s. 97–101;
M. Cieślak, Zasady procesowe i ich system, ZNUJ 1956, z. 3, s. 155–205; M. Cieślak, Polska
procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 202–215; M. Cieślak,
Postępowanie karne. Część ogólna, Kraków 1971, s. 113–294.
10 A. Murzynowski, Istota i zasady..., Warszawa 1976, s. 104–128 i wydania kolejne tej
monografii.
11 M. Lipczyńska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. Świda-Łagiewska, Polski proces karny, Warszawa–Wrocław 1975, s. 75–95.
12 S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1970, s. 43–139.
13 S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady..., Warszawa 1959,
s. 58, Warszawa 1961, s. 59.
14 L. Schaff, Proces karny..., s. 146.
15 M. Siewierski (w:) M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski, Postępowanie karne w zarysie, Warszawa 1971, s. 31.
16 M. Lipczyńska, Polski proces karny. Cz. I, Zagadnienia ogólne, Warszawa–Wrocław
1971, s. 56.
17 S. Kalinowski, Polski proces..., s. 45. Podobnie: S. Kalinowski, M. Siewierski, Kodeks
postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1960, s. 13. Szerzej na temat interpretacyjnej
roli zasad prawa zob. m.in.: M. Zieliński, A. Municzewski, Interpretacyjna rola zasad prawa
(w:) J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski i A. Zoll (red.), Zasady procesu karnego wobec
wyzwań współczesności. Księga ku czci prof. S. Waltosia, Warszawa 2000, s. 774–782.
8 9 21