Vol. 1 - Przegląd Zachodniopomorski

Transkrypt

U n i w e r s y t e t
S z c z e c i ń s k i
przegląd
zachodniopomorski
k
w
a
r
t
a
l
n
i
k
szczecin 2014 – rocznik XXIX (LVIII) – zeszyt 3 VOL. 1
Komitet Redakcyjny
Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego),
Radosław Skrycki (sekretarz redakcji)
Rada Naukowa
Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący),
Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań),
Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin),
Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald),
Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin)
Lista recenzentów znajduje się na stronie www.przegladzachodniopomorski.pl
Redaktorzy naukowi
dr hab. Danuta Miłaszewicz prof. US
dr Piotr Szkudlarek
Redaktor językowy
Barbara Pawlikowska
Korektor
Joanna Grzybowska
Okładkę projektował
Ludwik Piosicki
Skład komputerowy
Małgorzata Żak
Adres redakcji: 71-101 Szczecin, ul. Adama Mickiewicza 66
tel. (91) 444 20 12
e-mail: [email protected]
www.przegladzachodniopomorski.pl
Wersja papierowa jest wersją pierwotną
Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych
The Central European Journal of Social Sciences and Humanities
http://cejsh.icm.edu.pl
© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2014
ISSN 0552-4245
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
Ark. wyd. 18,0. Ark. druk. 22,3. Format 170/240. Nakład 180 egz.
Cena zł 22,0 (w tym 5% VAT)
Spis treści
Wprowadzenie . ...............................................................................................
7
Nauki społeczne
wobec procesów rozwoju społeczno-gospodarczego
Kazimierz Zimniewicz – Wiarygodność ekonomii .........................................
Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk – Wybrane problemy rozwoju nauk
ekonomicznych w Polsce .......................................................................
Maria Parlińska, Michał Wielechowski – Teoretyczne aspekty politycznego cyklu koniunkturalnego i budżetowego .........................................
Jacek Pietrucha – Głębokość finansowa a zmienność PKB ..........................
Waldemar Czternasty – Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii
społecznej ...............................................................................................
Halina Zboroń – Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej . ...............
Magdalena Tusińska – Sprzeczności w integracji europejskiej jako bariery
wzrostu gospodarczego ugrupowania . ...................................................
Danuta Miłaszewicz – Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii
Europejskiej ..........................................................................................
Agnieszka Piekutowska – Rola preferencji celnych Unii Europejskiej
w promowaniu rozwoju krajów rozwijających się ...............................
Renata Pęciak – Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje w interpretacji francuskiej szkoły regulacyjnej ...............................................
Stanisław Swadźba, Urszula Zagóra-Jonszta – Problem niepełnego zatrudnienia w ujęciu Keynesa, Schumpetera i Galbraitha ............................
Izabela Ostoj – Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności polskiej gospodarki ....................................................................................
Małgorzata Zakrzewska – Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań polskiego rynku pracy .....................................................
Rafał Rybacki – Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto
– próba syntezy .....................................................................................
Aleksandra Milczarek – Finansowanie B + R i innowacje w kontekście
rozwoju społeczno-gospodarczego . .....................................................
Ola Krakowiak, Łukasz Popławski – Rozwój regionalny w aspekcie innowacji .....................................................................................................
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska – Ochrona własności przemysłowej
firm innowacyjnych ..............................................................................
11
19
45
55
69
85
95
105
117
129
139
151
161
173
183
193
203
Sektory gospodarki
a efektywność ekonomiczna i społeczna
Agnieszka Malkowska – Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania w latach 2007–2013 . .................................................................
Grażyna Krzyminiewska – Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju podmiotów ekonomii społecznej ................................................................
Justyna Mirończuk – NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny
w Unii Europejskiej ..............................................................................
Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska – Efektywność konsorcjów
B + R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw. Doświadczenia
Stanów Zjednoczonych, Japonii i Europy ............................................
Joanna Rorat, Łukasz Popławski – Możliwości finansowania działalności
gospodarczej sektora małych i średnich przedsiębiorstw . ...................
Małgorzata Rutkowska-Podołowska – Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych ...........................................................
Rafał Nagaj – efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen
na rynku energii elektrycznej w polsce ................................................
Piotr Szkudlarek – Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce w kontekście teorii agencji ..................................................................................
Dagmara K. Zuzek – Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu małych i średnich przedsiębiorstw w województwie małopolskim .................................................................................................
Karol Kukuła, Sławomir Lisek – Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich branży mleczarskiej w latach 2010–2012 . ...........
Łukasz Paluch – Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności
gospodarczej obszarów wiejskich województwa małopolskiego . .......
Michał Roman – Secondary School and University Students’ opinions
on barriers and drivers of innovation in rural tourism . ....................
217
227
237
255
265
277
291
301
311
321
333
345
Contents
Introduction ...................................................................................................
7
Social Sciences in the Face
of the Socio-Economic Development
Kazimierz Zimniewicz – credibility of economics .......................................
Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk – Chosen Problems of Economics
Science Development in Poland .............................................................
Maria Parlińska, Michał Wielechowski – Theoretical Aspects of Political
Business and Budget Cycle ....................................................................
Jacek Pietrucha – Financial Depth and Volatility of Gdp ............................
Waldemar Czternasty – The Ideas and Values of Cooperatives in the Development of Social Economy ...................................................................
Halina Zboroń – Rationality of Social Economics Subjects .........................
11
19
45
55
69
85
Magdalena Tusińska – The Contradictions in the European Integration
as Barriers to Economic Growth of the Grouping .................................. 95
Danuta Miłaszewicz – The Diversity of the Governance Quality
in the Eu ................................................................................................ 105
Agnieszka Piekutowska – The Role of Tariff Preferences of the European
Union in Promoting the Development of Developing Countries ......... 117
Renata Pęciak – The Hierarchy of Institutional Forms and its Implications
in the Interpretation of French School of Regulation ...........................
Stanisław Swadźba, Urszula Zagóra-Jonszta – the Problem of Incomplete Employment in Terms of Keynes, Schumpeter and Galbraith ....
Izabela Ostoj – Labor Market – Support or to Barrier to the Competitiveness of the Polish Economy . ................................................................
Małgorzata Zakrzewska – Formal and Informal Education in the Context
of the Challenges of the Polish Labor Market ......................................
129
139
151
161
Rafał Rybacki – Social Effects of Structural Unemployment – an Attempt
to Synthesis . ......................................................................................... 173
Aleksandra Milczarek – R&d Financing and Innovations in the Context
of the Socio-economic Development . ................................................. 183
Ola Krakowiak, Łukasz Popławski – Regional Development in the Aspect
of Innovations ....................................................................................... 193
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska – Protection of the Industrial Property
Rights of Innovative Companies .......................................................... 203
Economy Sectors and the Social
and Economic Efficiency
Agnieszka Malkowska – Cross-border Cooperation in the Pomerania
Euroregion in the Period 2007–2013 . ................................................
Grażyna Krzyminiewska – The Meaning of Education to the Development
Strategies of Social Economy Enterprises . ..........................................
Justyna Mirończuk– Neet – The Phenomenon and the Socio-Economic
Problem in the Eu ................................................................................
Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska – The Effectiveness
of R&D Consortia in Promoting the Companies’ Innovation. Case-Study of Usa, Japan and Europe . ......................................................
Joanna Rorat, Łukasz Popławski – Business Financing Options of Small
and Medium-Sized Enterprises . ...........................................................
Małgorzata Rutkowska-Podołowska – Leasing as One of the Form
of Financing Environmental Investments..............................................
Rafał Nagaj – Economic Efficiency of Sectoral Regulation of Prices on the
Electricity Market in Poland . ...............................................................
Piotr Szkudlarek – Telecommunications Services Market in Poland in the
Context of Agency Theory ...................................................................
Dagmara K. Zuzek – Economic Importance of Social Responsibility of
Small and Medium-sized Enterprises in the Malopolska Voivodeship Karol Kukuła, Sławomir Lisek – Analysis of the Polish Diary Enterprise’s
Financial Situation Changes in the Years 2010–2012, Using Multidimensional Comparative Analysis Methods .......................................
Łukasz Paluch – Determinants of Development of Non-agricultural Activity in Rural Areas of the Małopolska Voivodeship .............................
Michał Roman – Secondary School and University Students’ Opinions
on Barriers and Drivers of Innovation in Rural Tourism . ....................
217
227
237
255
265
277
291
301
311
321
333
345
wprowadzenie
Niniejszy numer „Przeglądu Zachodniopomorskiego” stanowi wkład w toczącą się dyskusję wokół problemów współczesnej gospodarki. Prezentowane
w nim artykuły zawierają interesujące materiały badawcze i przemyślenia, które
dotyczą wielu aspektów i wyzwań ekonomii. Co jest warte podkreślenia, prace
prezentują wyniki badań prowadzonych przez pracowników wielu ośrodków naukowych w Polsce.
Artykuły zawarte w opracowaniu zostały podzielone na dwie części.
W pierwszej z nich, zatytułowanej Nauki społeczne wobec procesów rozwoju
społeczno-gospodarczego, znajdują się artykuły zarówno o charakterze teoretycznym, jak i empirycznym. Podejmowane są w nich kwestie związane z teorią
ekonomii, w tym problematyką jej wiarygodności i perspektyw rozwoju. W tej
części opracowania Autorzy poruszają także kluczowe problemy gospodarcze,
takie jak cykl koniunkturalny, rynek pracy, finanse publiczne, jakość rządzenia,
integracja europejska i rozwój regionalny. Przedstawione są także rozważania
dotyczące rozwoju i innowacji w odniesieniu do ich znaczenia, finansowania
i ochrony pod względem własności.
W artykułach znajdujących się w drugiej części opracowania, zatytułowanej
Sektory gospodarki a efektywność ekonomiczna i społeczna, poruszane są zagadnienia dotyczące współpracy transgranicznej, występowania zjawisk i problemów społeczno-ekonomicznych współczesnego świata czy kwestii dotyczących efektywności konsorcjów B + R i barier kreowania innowacji w turystyce.
W tej części opracowania podejmowana jest również tematyka regulacji sektorów
infrastrukturalnych na przykładzie rynku usług telekomunikacyjnych i energii
elektrycznej, możliwości finansowania działalności gospodarczej, a także kwestie dotyczące społecznej odpowiedzialności podmiotów. Poza tym poruszane są
problemy finansowe przedsiębiorstw mleczarskich oraz możliwości prowadzenia
działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich.
Różnorodność tematów należy ocenić jako zaletę opracowania, tworzy
ona bowiem szeroką platformę do dalszych dyskusji. Teoretyczno-empiryczny
charakter opracowań upoważnia nas do polecenia ich zarówno teoretykom, jak
Wprowadzenie
i praktykom życia gospodarczego, są one bowiem cennym źródłem wiedzy dla
wszystkich zainteresowanych tematyką współczesnej ekonomii i inspiracją do
prowadzenia badań. Mamy zatem nadzieję, że publikacja spotka się z życzliwym
przyjęciem Czytelników.
Danuta Miłaszewicz, Piotr Szkudlarek
Nauki społeczne
wobec procesów rozwoju
społeczno-gospodarczego
p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i
rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1
Kazimierz Zimniewicz*
Łódź
Wiarygodność
ekonomii
Słowa kluczowe: prawa, prognozowanie
Streszczenie
W artykule podjęto próbę rozpoznania problemów, które obniżają wiarygodność
ekonomii. Pierwszy polega na kłopotach z formułowaniem praw i prawdy bezwarunkowej,
drugi – na trudnościach z prognozowaniem.
Wprowadzenie
Kryzys gospodarczy z roku 2008 podważył zaufanie do ekonomii. Często pojawiają się pytania, dlaczego ekonomiści nie przewidzieli kryzysu. Między innymi
z tego powodu neguje się status ekonomii jako nauki oraz jej przydatność praktyczną. Krytyka współczesnej ekonomii, poniekąd uzasadniona, powinna jednak
ukazać bariery, przed którymi stoi ta nauka. Dopiero wtedy można zrozumieć,
że na ekonomię nakłada się oczekiwania, których, niestety, nie jest ona w stanie
spełnić. Celem opracowania jest przedstawienie barier stojących przed ekonomią
i możliwości zniwelowania tych ograniczeń.
Struktura artykułu składa się z dwóch części. W pierwszej przedstawiono
problemy z uzasadnieniem naukowego statusu ekonomii i względnego charakteru prawdy w tej dyscyplinie. W drugiej części scharakteryzowano kłopoty ekonomistów z kreowaniem przyszłości. Całość rozważań zamykają wnioski oraz
bibliografia.
*
Kazimierz Zimniewicz, prof. dr hab., Społeczna Akademia Nauk w Łodzi, e-mail:
[email protected].
Kazimierz Zimniewicz
12
Ekonomia w rodzinie nauk społecznych
Jednym z możliwych podziałów świata nauki jest rozczłonkowanie go na rodzinę nauk przyrodniczych i społecznych. Do tej pierwszej należą między innymi
astronomia, chemia i oczywiście fizyka. Najogólniej rzecz ujmując, istota nauk
przyrodniczych polega na odkrywaniu bytów niezależnych od człowieka, które
rządzą się swoimi odwiecznymi prawami. Noszą one nazwę praw uniwersalnych.
Na gruncie nauk przyrodniczych sformułowano warunki, które powinna spełniać
dyscyplina pretendująca do wejścia na „salony” nauki. Są to: prowadzenie intersubiektywnych badań, formułowanie ogólnych (uniwersalnych) praw, jednoznaczna i precyzyjna terminologia, przydatność praktyczna.
Ekonomia i inne nauki społeczne (socjologia, zarządzanie, nauki polityczne, psychologia i in.) niestety z trudem spełniają tylko niektóre z przytoczonych
wyżej warunków. Z tego powodu przedstawiciele tych nauk cierpią na kompleks
niższości, tym bardziej że odmawia się im nawet statusu naukowości. René Thom
(1923–2002), francuski naukowiec zajmujący się typologią algebraiczną i różniczkową oraz teorią katastrof, był zdania, że psychologia, socjologia i ekonomia
charakteryzują się „podejrzanym statusem naukowym”. Uzasadniając swoje poglądy, Thom zauważył, że: po pierwsze, nauki społeczne nie spełniają warunków
naukowych obowiązujących w świecie nauk przyrodniczych, po drugie, są one
całkowicie nieskuteczne, i po trzecie, roszczą pretensje do panowania nad człowiekiem i w związku z tym mają one charakter technologii, a nie nauki.
Poglądy Thoma nie są jakąś osobliwością, ponieważ również w polskim
piśmiennictwie spotyka się podobne opinie. Na przykład Zbigniew Czerwiński
podał w wątpliwość, czy ekonomia jest nauką, a Andrzej Marek Zawiślak zakwestionował uniwersalność reguł ekonomicznych, nazywając ekonomię nauką
praw tymczasowych.
W naukach społecznych pojawiły się równocześnie głosy kwestionujące fizykalizm, czyli postulat stosowania we wszelkich badaniach naukowych metod
W.H. Staehle, Management. Eine verhaltenswissenschaftliche Einführung, Verlag Franz Vahlen, München 1980, s. 48.
R. Thom, O naukowości nauk humanistycznych, w: Człowiek w nauce współczesnej, red.
K. Michalski, Znak, Kraków 2006, s. 37–44.
Z. Czerwiński, Czy ekonomia jest nauką?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
1996, z. 1.
A.M. Zawiślak, Ekonomia. Nauka praw tymczasowych, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej
Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej, Warszawa 2000.
Wiarygodność ekonomii
13
wykorzystywanych w naukach przyrodniczych. Uzasadniono w nich, że przedmiot badań społecznych jest bardziej złożony i wymaga innych instrumentów niż
stosowane do analizy na przykład genów, cząstek elementarnych lub owadów.
Złożoność ta jest rezultatem zmienności warunków procesów społeczno-gospodarczych i politycznych, a przede wszystkim trudnego do rozszyfrowania zachowania ludzi.
Adam Smith uważał, że człowiek na ogół zachowuje się racjonalnie, ponieważ dąży do osiągnięcia maksymalnej korzyści. Jednakże pragnienia, jakimi
kierują się ludzie, pozostają nierozpoznane. George A. Akerlof i Robert J. Schiller uważają, że nauka nie jest w stanie wyjaśnić tego fenomenu. Autorzy piszą:
„Aby pojąć, jak działa gospodarka oraz jak możemy nią kierować, by rozkwitała, należy zwrócić uwagę na schematy myślowe napędzające ludzką inwencję
i uczucia”. Natomiast Zawiślak dodaje, że „aspekt osobowy nie daje się opisać
w kategoriach praw pozwalających na prognozowanie jego zachowania. Człowiek jako osoba wymyka się naukowym prawom”.
Niepewność i złożoność współczesnego świata stwarza okazję do szerzenia
się zjawiska manipulacji. Od tego fenomenu nie są wolne nauki społeczne, w tym
również ekonomia. Jak pisze Maciej W. Grabski, „istnienie (…) zapotrzebowania na autorytet nauki musiało spowodować pojawienie się pokus manipulowania wynikami badań naukowych i koncepcjami naukowymi w taki sposób, aby
stanowiły one uzasadnienie dla partykularnych, nieraz bardzo niejasnych zamysłów”. Autor ten do grona osób zainteresowanych manipulacją zalicza polityków, instytucje rządowe, przedstawicieli mediów i biznesu, pracowników oraz,
niestety, naukowców.
Wnikliwa analiza tekstów pozwala zauważyć, że zjawisko manipulacji występuje również w ekonomii, zaś do rzucających się w oczy przykładów manipulacji należą: reklamy, neuromarketing czy neurocoaching. Manipulowanie
jest zawsze związane z informacją. Informację ukrywa się (w obawie przed konkurencją), fałszuje się, podaje się ją z wyprzedzeniem lub opóźnieniem. RówJ. Buttolph Johnson, H.T. Reynold, J.D. Mycoff, Metody badawcze w naukach politycznych,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 60.
G.A. Akerlof, R.J. Shiller, Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010, s. 18.
A.M. Zawiślak, O kwantach, rynkach i ekonomistach. Ikebana zadziwień i paradoksów, Poltext, Warszawa 2011, s. 85.
M.W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność nauki. Praktyka, „Nauka” 2009, nr 2, s. 45.
Ibidem, s. 45–46.
14
nocześnie lansuje się koncepcję benchmarkingu, będącą w istocie manipulacją,
ponieważ opiera się ona na porównywaniu informacji.
Zmierzając do konkluzji, można się zapytać, a co wobec tego z prawdą,
do której nauka nieustannie się zbliża. Pytanie to ma szczególne znaczenie
w odniesieniu do ekonomii i innych nauk społecznych. „Czy prawdziwa jest teza,
że: idea czystego, wolnego od wszelkich niskich instynktów, bezinteresownego
dążenia do naukowego poznania jest fikcją, którą naukowcy spreparowali sobie
jako chwyt marketingowy?”10
Barbara Krauz-Mozer, analizując modele metodologiczne w naukach społecznych, zauważyła, że coraz powszechniejsze jest przekonanie o tym, że nie ma
uniwersalnego wzorca uprawiania nauki11. W dyscyplinach społecznych, które są
z natury naukami empirycznymi, dominuje indukcyjny model badania rzeczywistości. Praktyczną konsekwencją stosowania tego modelu są kłopoty z rozróżnianiem prawdy i fałszu. Dzieje się tak dlatego, że na podstawie tego samego zbioru
informacji możliwe są różne interpretacje tekstu i tym samym różne wnioski. Tak
więc w naukach społecznych, w tym również w ekonomii, badacze dysponują
wiedzą, „której roszczenia do osiągnięcia prawdy bezwarunkowej, pozahistorycznej, pozakulturowej czy pozapsychologicznej nie są uprawnione”12.
Podsumowując, można więc stwierdzić, że w naukach społecznych idea
bezinteresownego dążenia do naukowego poznania jest skażona przez manipulację i możliwość odmiennych interpretacji faktów wynikających z badań empirycznych. Nie przeszkadza to niektórym autorom podkreślić, że ekonomia to nauka mądra i fascynująca. A to, że jest „podatna na różnego rodzaju interpretacje
wzajemnie się wykluczające, świadczy o jej piękności”13.
Kwestia przewidywania w ekonomii
Dość powszechne jest przeświadczenie, że do zadań ekonomii należy przewidywanie. Trudno ustalić, czy wynika to z uwagi Auguste’a Comte’a – twórcy
socjologii, że celem każdej nauki jest właśnie przewidywanie. A może wśród
ekonomistów utrwaliło się przekonanie, że należy brać przykład z nauk przyrod10 R. Kreissl, Dlaczego wiara w naukę nas ogłupia, Wydawnictwo WAM, Kraków 2012, s. 71.
B. Krauz-Mozer, Modele metodologiczne w naukach społecznych, w: Słownik społeczny,
red. B. Szlachta, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s. 681.
11 12 Ibidem, s. 699–700.
R. Woś, Ekonomia, nauka nieścisła, „Dziennik Gazeta Prawna” z 30–26 grudnia 2013 roku,
s. 70–71.
13 Wiarygodność ekonomii
15
niczych, gdzie, jak wiadomo, predykcja jest możliwa. Kolejnym domniemanym
powodem zainteresowania się ekonomistów problematyką przewidywania jest
czerpanie inspiracji z zamierzchłej przeszłości. Wtedy na dworach panujących
eksponowane miejsca zajmowali astrolodzy, wróżbici i różnej maści szamani.
A w starożytnej Grecji przewidywaniem przyszłości zajmowała się kapłanka Pytia z Delf. Ślady tej fascynacji przetrwały do dzisiaj w postaci metody delfickiej
– jednej z metod kreatywnego myślenia14.
Świat nie zapomniał również o wróżbitach. Sam „rynek wróżbiarski” w Polsce wart jest kilka milionów złotych. Co ciekawe, wróżki oprócz doradztwa życiowego prowadzą również doradztwo biznesowe – towarzyszą przedsiębiorcom
w negocjacjach handlowych oraz oceniają przydatność pracowników do pracy na
podstawie daty urodzenia (znaki zodiaku)15.
Znakomity ekonomista austriacki Ludwig von Mises zauważył, że przewidywanie w ekonomii nie jest możliwe – ludzie nie są prorokami. Tymczasem we
współczesnym życiu społeczno-gospodarczym aż roi się od prognoz: wzrostu
PKB, inflacji, bezrobocia, rozwoju gospodarki światowej, skutków ocieplenia
klimatu, wyczerpania zasobów naturalnych i wielu innych.
„Wiedza” o przyszłości generowana jest za pomocą instrumentu, który
nazywa się prawdopodobieństwo. Nie wchodząc w szczegóły, jest to prawdopodobieństwo historyczne lub intuicyjne. Decyzje podejmowane przy pomocy
prawdopodobieństwa nie dają pewności, lecz opierają się na nadziei, że wystąpi
oczekiwany skutek. Prawdopodobieństwo można więc bardziej kojarzyć z wiarą,
ponieważ niczego nie da się udowodnić16. Kolejnym źródłem wiedzy o przyszłości są eksperci. Grabski podzielił ekspertów na trzy kategorie17:
a) najemników gotowych wypowiadać się na każdy temat;
b) wyznawców, którzy nie mają żadnych wątpliwości co do ważności znaczenia swoich poglądów, do których są głęboko przywiązani;
c) mędrców mających porządną i holistyczną wiedzę; nie dają oni jednak
jednoznacznych wniosków, ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że nie
są one bezwarunkowe.
14 H. Bieniok, G. Gruszczyńska-Malec, G. Królik, Techniki kreatywnego myślenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 95–97.
J. Blikowska, J. Kwiek, Chcą odczytać przyszłość, „Rzeczpospolita” z 2 stycznia 2014 roku,
s. A6.
15 16 T. Sedlaček, B. Orrell, Zmierzch homo economicus, Studio Emka, Warszawa 2012, s. 40.
17 M.W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność..., s. 46–47.
16
Eksperci są często pracownikami instytutów badawczych i firm konsultingowych, które za wielkie pieniądze sporządzają prognozy, nie ponosząc za
swoje opinie praktycznie żadnej odpowiedzialności. Pracują tam również osoby
z pogranicza nauki i praktyki, których John Micklethwait i Adrian Wooldridge
nazywają szamanami18.
Wiedzę o przyszłości ekonomiści próbują pozyskać z jeszcze jednego źródła, a mianowicie z wykorzystania modeli matematycznych. Tomáš Sedlaček
zauważa jednak, że „prognozy modeli ekonomicznych (i nie tylko) sprawdzają się jedynie wtedy, gdy rzeczywistość (przypadkiem?) zachowuje się zgodnie
z przewidywaniami modeli (a zatem jeśli za bardzo nie różni się od obserwacji,
na których modele zostały oparte)”19.
Podsumowując, należy podkreślić, że wymienione powyżej sposoby pozyskiwania wiedzy o przyszłości zawodzą. Mimo to codzienność nieustannie dostarcza dowodów na to, że zapotrzebowanie na prognozy nie maleje. Charakterystycznym zjawiskiem jest to, że po jakimś czasie, najczęściej po roku, sporządza
się ranking autorów prognoz. Polega on na porównaniu rzeczywistości z prognozą. Roli prognozowania w ekonomii nie należy jednak oceniać jednoznacznie
negatywnie, sporządza się bowiem również tak zwane prognozy ostrzegawcze,
które mogą sygnalizować wyłanianie się pewnych niekorzystnych trendów.
W metodologii nauk istnieją różne klasyfikacje. Jedną z nich jest podział
na nauki nomotetyczne i idiograficzne. Zadaniem nauk idiograficznych jest opis
i wyjaśnienie rzeczywistości, tego, co było, czyli ex post. Łatwo zauważyć, że
ekonomia – bezradna wobec przyszłości – koncentruje się w swoich badaniach
na opisie i wyjaśnieniu. Rzecz jasna, ekonomia dysponuje zbiorem różnych teorii, podejść czy interpretacji. W zależności od siły argumentacji i od autorytetu
autorów reprezentujących jakąś teorię czy podejście wysuwają się one na pierwszy plan. Oczywiście, do czasu20.
Podsumowanie
We współczesnej gospodarce ekonomiści są grupą społeczną, która jest widoczna
i doceniana. Za swoje rozważania otrzymują Nagrody Nobla, tworzą nowe teorie, opiniują i dyskutują, jak rozwiązywać bieżące i perspektywiczne problemy
18 J. Micklethwait, A. Wooldridge, Szamani zarządzania, Zysk i S-ka, Poznań 2000.
19 T. Sedlaček, Ekonomia dobra i zła, Studio Emka, Warszawa 2012, s. 306.
20 R. Woś, Ekonomia, nauka nieścisła..., s. 72.
Wiarygodność ekonomii
17
– jednak z marnymi skutkami. Przyczyną tego stanu jest fakt, że ekonomia jako
nauka społeczna jest obarczona pewnymi naturalnymi słabościami, których nie
da się wyeliminować. Do słabości tych należą: kłopoty z formułowaniem praw
uniwersalnych, odkrywaniem prawdy bezwarunkowej czy prognozowaniem. Nie
ma chyba wątpliwości co do tego, że kłopoty te wynikają z samej natury ekonomii jako nauki społecznej. Mówiąc bardziej obrazowo, jest to cecha genetyczna,
charakterystyczna dla całej rodziny nauk społecznych. Dlatego z pokorą trzeba
spojrzeć na wiarygodność ekonomii.
Bibliografia
Akerlof G.A., Shiller R.J., Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010.
Bieniok H., Gruszczyńska-Malec G., Królik G., Techniki kreatywnego myślenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013.
Blikowska J., Kwiek J., Chcą odczytać przyszłość, „Rzeczpospolita” z 2 stycznia 2014
roku.
Buttolph Johnson J., Reynolds H.T., Mycoff J.D., Metody badawcze w naukach politycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Czerwiński Z., Czy ekonomia jest nauką?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1996, z. 1.
Grabski M.W., Uczciwość i wiarygodność nauki. Praktyka, „Nauka” 2009, nr 2.
Kranz-Mozer B., Modele metodologiczne w naukach społecznych, w: Słownik społeczny,
red. B. Szlachta, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.
Kreissl R., Dlaczego wiara w naukę nas ogłupia, Wydawnictwo WAM, Kraków 2012.
Mała encyklopedia filozofii, red. S. Jedynak, Branta, Bydgoszcz 1996.
Micklethwait J., Wooldridge A., Szamani zarządzania, Zysk i S-ka, Poznań 2000.
Sedlaček T., Ekonomia dobra i zła, Studio Emka, Warszawa 2012.
Sedlaček T., Orrell B., Zmierzch homo economicus, Studio Emka, Warszawa 2012.
Staehle W.H., Management. Eine verhaltenswissenschaftliche Einführung, Verlag Franz
Vahlen, München 1980.
Thom R., O naukowości nauk humanistycznych, w: Człowiek w nauce współczesnej,
red. K. Michalski, Znak, Kraków 2006.
Woś R., Ekonomia, nauka nieścisła, „Dziennik Gazeta Prawna” z 30–26 grudnia 2013
roku.
Zawiślak A.M., Ekonomia. Nauka praw tymczasowych, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej, Warszawa 2000.
18
Zawiślak A.M., O kwantach, rynkach i ekonomistach. Ikebana zadziwień i paradoksów,
Poltext, Warszawa 2011.
Credibility
of
Economics
Keywords: economics laws, truth, forecasting
Summary
Contemporary economics is fraught with certain natural weaknesses, which cannot
be eliminated. These weakness include: problems with the formulation of universal laws,
unconditional truth and forecasting. There is little doubt about the fact that these problems arise from the very nature of economics as a social science. Therefore, with some
humility, economists should address the reliability of discipline.
Kazimierz Górka*, Marcin Łuszczyk**
Kraków, Opole
Wybrane
problemy rozwoju nauk ekonomicznych
w
Polsce
Słowa kluczowe: nauki ekonomiczne, mezoekonomia, rozwój trwały
Streszczenie
W artykule przedstawiono klasyfikację ekonomii i jej główne nurty oraz istotę
mezoekonomii i jej miejsce w systematyce nauk ekonomicznych, a także jej nową rolę
w teorii ekonomii i polityce gospodarczej w wyniku zmian ustrojowych. W szczególności
scharakteryzowano ekonomikę i programowanie rozwoju przemysłu oraz ekonomię
przemysłową jako dyscypliny mezoekonomiczne. Następnie zaprezentowano ekonomikę
ochrony środowiska i jej pochodne, np. ekonomię środowiska i zasobów naturalnych
i ekonomię ekologiczną, oraz kontrowersje związane z tymi dyscyplinami. Na koniec podjęto dyskusyjną kwestię koncepcji sustainable development jako rozwoju
zrównoważonego czy trwałego.
Wprowadzenie
Nauki ekonomiczne ulegają w Polsce – a także w innych krajach – istotnej ewolucji w rezultacie postępu technicznego i rozwoju gospodarczego oraz znaczących
zmian w systemach politycznych i ekonomicznych. Ostatnio ważnym czynnikiem warunkującym te zmiany staje się integracja europejska oraz przyśpieszenie globalizacji procesów gospodarczych i społecznych.
Kazimierz Górka, prof. zw. dr hab., Wydział Finansów, Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, e-mail: [email protected].
**
Marcin Łuszczyk, dr inż., Wydział Ekonomii i Zarządzania, Katedra Ekonomii, Finansów
i Badań Regionalnych, Politechnika Opolska, e-mail: [email protected].
*
20
Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk
W wyniku zmian ustrojowych na początku lat 90. XX wieku realizowane
programy gospodarcze były nie tylko daleko idące, ale miały często charakter
destrukcyjny, co pogłębiło zjawiska kryzysowe. Choć nadal kwestie te wzbudzają kontrowersje, to coraz mocniej podkreśla się, że zbyt szybko pozbyliśmy się
wielu przedsiębiorstw państwowych w przemyśle i rolnictwie nie tyle poprzez
prywatyzację, co ich likwidację i fizyczne zniszczenie. Z kolei w systemie zarządzania przemysłem doszliśmy dość szybko z 6–8 ministerstw ściśle „przemysłowych” do sytuacji, gdy sektorem tym zajmują się tylko 2–3 departamenty
w Ministerstwie Gospodarki. Tymczasem niektóre kraje rozwinięte mają ministerstwo przemysłu do dzisiaj. Podobnie w zapale rezygnacji z budowy elektrowni atomowej nie tylko zlikwidowano budowany obiekt, ale nawet ograniczono
nauczanie fizyki jądrowej, choć wiedza ta nie służy li tylko energetyce. Obecnie
znów wraca się nie tylko do koncepcji energetyki jądrowej – co wzbudza duże
kontrowersje – ale także do postulatu przywrócenia ministerstwa energetyki, co
spotyka się z większą aprobatą. Z tych i innych przykładów wysuwa się dość
gorzki wniosek, że w szybkich przemianach nie tylko systemów politycznych,
ale również gospodarczych, przejawia się nadal prymat ideologii i polityki nad
ekonomią.
Podobnie w naukach ekonomicznych, a zwłaszcza w dydaktyce wyższych
uczelni, zbyt daleko poszło ograniczenie tak zwanych ekonomik branżowych
(dyscyplin mezoekonomicznych). Tymczasem mimo słusznej krytyki ówczesnej nauki i badań, przede wszystkim polityki gospodarczej i systemu zarządzania – szczególnie odstającego od rozwiązań rynkowych w zakresie finansów
– w Polsce poziom teorii ekonomii i jej nauczania w odniesieniu do ekonomii kapitalizmu był w miarę zadawalający. Mogliśmy się o tym przekonać dzięki ułatwionym w latach 70. XX wieku wizytom w uczelniach na Zachodzie oraz podczas dość
częstego na początku lat 90. XX wieku korzystania z usług zagranicznych wykładowców w naszych uczelniach. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku
wzorce zachodnie są wprowadzane stopniowo i w sposób bardziej przemyślany, choć
i w tych kwestiach ścierają się różne postawy.
Mimo że procesy transformacji i restrukturyzacji wciąż trwają, to zmiany
systemowe w wyniku wprowadzenia nowego ustroju mamy już za sobą. Pojawia
się natomiast coraz więcej problemów natury gospodarczej i społecznej związanych z nowymi wyzwaniami cywilizacyjnymi, które stoją przed ludzkością
i gospodarką. Wymaga to wcześniejszych uzupełnień w teorii ekonomii i polityce
gospodarczej. W tym kontekście należy też mówić – niestety – o niedomaganiach
Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych...
21
w naukach ekonomicznych, na przykład zbytniej ich dywersyfikacji i szczegółowości utrudniającej ujęcia holistyczne oraz zwłaszcza małej skuteczności planowania wieloletniego i prognozowania. Ekonomistom – a także politologom czy
socjologom – udaje się bowiem, mimo stosowania coraz lepszych narzędzi ekonometrycznych, tylko w niewielkim stopniu przewidywanie znaczących wydarzeń oraz rozwoju zjawisk polityczno-gospodarczych i społecznych, co ostatnio
stało się przedmiotem krytyki również w kręgach noblistów. Uwagi te dotyczą
nie tylko mikroekonomii ze względu na pojawianie się nowych rodzajów form
przedsiębiorstw, ale również makroekonomii, chociażby z konieczności ugruntowania nowej roli państwa w turbulentnej gospodarce. Ponadto, nadal poszukuje
się sposobów pomiaru i oceny rozwoju społeczno-gospodarczego, gdyż różne
formy dochodu narodowego (jak PKB) i inne mierniki już nie wystarczają, mimo
zgłaszania wciąż nowych propozycji. Trudności powoduje między innymi fakt,
że rozwój społeczno-gospodarczy przynosi wprawdzie poprawę jakości życia,
ale także wywołuje niekorzystne skutki uboczne, jak wyczerpywanie się zasobów naturalnych i zanieczyszczenie środowiska oraz wykluczenie społeczne
i inne patologie.
Celem artykułu jest zatem scharakteryzowanie głównych kierunków rozwoju współczesnej ekonomii w kontekście zachodzących zmian ustrojowych
i cywilizacyjnych, jak również wskazanie skutków zbyt małej troski o terminologię ekonomiczną. Szczególne i może najdalej idące zmiany zaszły i nadal
zachodzą w naukach mezoekonomicznych. Dlatego podjęliśmy analizę rozwoju
tych dyscyplin, wśród których powstają nowe, zwłaszcza w naukach o regionie
i w zakresie ekonomicznych aspektów ochrony środowiska naturalnego.
Klasyfikacje nauk ekonomicznych
Autorem terminu „ekonomia” jako nauki o prowadzeniu gospodarstwa domowego był wprawdzie Arystoteles (384–322 p.n.e.), ale za twórcę tej nauki uważa się
szkockiego filozofa Adama Smitha (1723–1790), autora wydanej w 1776 roku
słynnej książki Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Choć pozycję tę można uważać za makroekonomiczną, to jednak ekonomię XVIII i XIX
wieku określa się – ogólnie rzecz biorąc – jako mikroekonomię, czyli ekonomię
przedsiębiorcy i kupca oraz dóbr prywatnych. Pod koniec XIX i na początku XX
wieku w ekonomii szerzej pojawiły się problemy roli państwa w gospodarce,
M. Łuszczyk, Pomiar jakości życia w skali międzynarodowej, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2013.
22
dóbr publicznych i dobrobytu, czyli stworzono makroekonomię. Obydwa terminy wprowadził Norweg Ragnar Frisch w 1933 roku (laureat I Nagrody Nobla
z ekonomii w 1969 roku razem z Janem Tinbergenem). Za twórcę makroekonomii uważa się natomiast Johna M. Keynesa (1883–1946), a także jego oponenta
– czyli liberała i monetarystę – Miltona Friedmana (1912–2006). Z kolei pojęcie
„mezoekonomia” ukształtowało się dopiero w połowie XX wieku.
W klasycznym już podziale ekonomii wyróżnia się następujące jej części
składowe: mikroekonomię, mezoekonomię, makroekonomię, megaekonomię.
Ponadto, niektórzy autorzy wydzielają jeszcze poziom mikro-mikro (ekonomia
jednostki ludzkiej) oraz poziom globalny.
Mikroekonomia była kiedyś jedyną bądź najważniejszą gałęzią ekonomii,
zajmującą się przedsiębiorstwem i gospodarstwem domowym, podejmującą ponadto problemy teorii równowagi rynkowej i zachowań konsumenta na rynku.
Wraz z rozwojem keynesizmu przestała być doceniana, ale ostatnio znów nabiera znaczenia, chociażby przy przyznawaniu Nagrody Nobla. Wciąż rozwija się
teoria przedsiębiorstwa (firmy), na przykład z uwzględnieniem coraz większych
powiązań z otoczeniem oraz oderwania od zasobów. Pojawiają się jednak opinie
o nienadążaniu dostosowywania jego form i struktury organizacyjnej do wymagań nowych czasów, a nawet o braku spójnej teorii przedsiębiorstwa.
Mezoekonomia, czyli ekonomia „średnia”, dzieli się zwykle na ekonomiki
branżowe (szczegółowe) i regionalne (rozwój w układach terytorialnych) oraz
ekonomikę konsumpcji. Po zmianach systemowych była niesłusznie ograniczana, ale rozwinęły się nauki o regionie i samorządzie terytorialnym oraz powstała
ekonomika ochrony środowiska. Ważną problematyką staje się ponadto funkcjonowanie związków przedsiębiorców, konsumentów, organizacji pozarządowych
(społecznych, „obywatelskich”, w tym zwłaszcza ekologicznych), a stąd teoria
zachowania grup społecznych. Zastój dotknął głównie ekonomiki branżowe na
korzyść dyscyplin funkcjonalnych, jak finanse czy zarządzanie (o charakterze
makroekonomicznym bądź mikroekonomicznym). W przeciwieństwie do tych
nauk mezoekonomia nie może stanowić jednej dyscypliny wykładowej, natomiast jest ona ważna ze względu na specyficzne podejście do problemów gospodarczych: punkt widzenia izb i agencji przemysłowych oraz regionalnych czy
stowarzyszeń producentów.
M. Gorynia, Poziomy analizy w naukach ekonomicznych, „Ekonomista” 1993, nr 4.
C. Bywalec, Mezoekonomia, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 23.
23
Makroekonomia podejmuje szeroki zakres badań z punktu widzenia gospodarki narodowej (państwa) czy grupy państw (na przykład UE) w takich
kwestiach, jak teoria wzrostu gospodarczego (dochodu narodowego) i rozwoju społeczno-gospodarczego (jakość życia), teorie zatrudnienia oraz pieniądza
i finansów publicznych. Za sprawą Keynesa makroekonomia dominuje już od
lat 30. XX wieku, co prowadzi do przesadnej abstrakcji i zbytnich uproszczeń
w badaniach naukowych, a także w dydaktyce, do eksponowania ujęć dynamicznych kosztem analizy przestrzennej. Słabością jest również przewidywanie
rozwoju zjawisk gospodarczych oraz formułowanie sposobów przeciwdziałania
kryzysom gospodarczym i cyklom koniunkturalnym. Kontrowersje wzbudza też
zakres swobody gospodarowania i ograniczanie przedsiębiorców, a także poszukiwanie nowej – „trzeciej drogi”.
Megaekonomia za przedmiot badań przyjmuje gospodarowanie w skali
świata z uwzględnieniem globalnych zjawisk demograficznych, surowcowych,
ekologicznych i społecznych oraz oczywiście międzynarodowe stosunki polityczne, gospodarcze i społeczne. Brak jest jeszcze dobrze wypracowanych celów
oraz metodologii – paradygmatów – a także podręczników (choć pojawia się już
mnogość publikacji przeglądowych i wycinkowych). Bez wątpienia staje się ona
dyscypliną rozwojową w związku z postępami integracji i globalizacji, pojawianiem się zagrożeń na dużą skalę oraz inicjatywami i próbami osiągania rozwiązań tych problemów na szczeblu światowym, na ogół na fundamencie inicjatyw
i pomocy ONZ oraz innych organizacji międzynarodowych.
W ramach obszaru nauk społecznych dziedzina nauk ekonomicznych dzieli
się obecnie na następujące dyscypliny podstawowe:
a) ekonomia, w tym specjalności (subdyscypliny): ekonomika pracy, ekonomika ochrony środowiska i ekonomia ekologiczna, ekonomia społeczna (nazwa dyskusyjna), gospodarka nieformalna (kierunek badań,
przedmiot dydaktyczny);
b) finanse (od 2010 roku), w tym finanse lokalne (samorządowe);
c) zarządzanie, w tym nowsze specjalności i subdyscypliny dydaktyczne:
zarządzanie strategiczne, zarządzanie kryzysowe, zarządzanie projektami, zarządzanie ochroną środowiska i zarządzanie środowiskowe;
d) towaroznawstwo, w tym nowe kierunki badań i dydaktyki: zarządzanie
produkcją, ekologia wyrobów, zarządzanie środowiskowe (w tym systemy jakości ISO 14000 oraz EMAS).
24
Podział ten – z wyjątkiem towaroznawstwa, ale w ścisłym znaczeniu – nie
jest ostry, co na przykład potwierdzają dyskusje na radach wydziału na temat nadania stopnia doktora nauk ekonomicznych z zakresu ekonomii czy zarządzania
lub z zakresu ekonomii czy finansów. Odrębną kwestią jest wydzielenie w tych
naukach problematyki ekologicznej (środowiskowej). Dyskusyjną sprawą jest
ponadto traktowanie zarządzania jako dyscypliny mikroekonomicznej jak przed
laty – w myśl postulatu Stanisława Sudoła, a także opinii innych autorów – czy
zaakceptowanie zarządzania również jako elementu polityki gospodarczej państwa, a więc zarządzania (kierowania) na wyższych szczeblach niż przedsiębiorstwo, co zresztą staje się powszechniejsze. W każdym razie nauki o zarządzaniu
w porównaniu do ekonomii czy finansów są w większym stopniu interdyscyplinarne i nastawione na praktyczne zastosowania.
Obserwuje się tendencje do dalszego podziału nauk ekonomicznych, na
przykład postulat wyodrębnienia statystyki i ekonometrii, a zwłaszcza różnicowania w ramach wymienionych czterech grup dyscyplin podstawowych. Wiele
z tych dyscyplin można – jak na razie – zaliczyć jedynie do dyscyplin wykładowych (dydaktycznych, a nie naukowych), co z holistycznego punktu widzenia
wydaje się słuszne. Pogłębiający się podział jest rezultatem rozwoju nauk ekonomicznych oraz rosnącej dywersyfikacji gospodarki, a zwłaszcza jej warunków
funkcjonowania, czyli otoczenia podmiotów gospodarczych, które staje się coraz
bardziej turbulentne. Proces ten ma jednak też złe strony, gdyż ogranicza całościowe ujmowanie zjawisk gospodarczych oraz ich przyczyn i skutków. Odbija
się to negatywnie między innymi na trafności prognoz opracowywanych przez
ekonomistów.
Zaprezentowany podział nauk ekonomicznych – jako podstawowy – jest
w bardziej szczegółowych klasyfikacjach dostosowywany do praktycznych potrzeb określonych instytucji. I tak, Departament Badań Naukowych Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyższego kierował się następującą klasyfikacją nauk (wybrane dyscypliny):
N112 makroekonomia i mikroekonomia,
N113 finanse, bankowość i rachunkowość,
S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2012.
M. Gorynia, T. Kowalski, Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej
gospodarki, „Ekonomista” 2013, nr 4.
Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, red. B. Fiedor, Z. Hockuba, M. Gorynia,
VIII Kongres Ekonomistów Polskich, PTE, Warszawa 2009.
N114
N304
N305
25
polityka regionalna i społeczna oraz demografia,
ekologia i ochrona przyrody, ochrona bioróżnorodności,
kształtowanie i ochrona środowiska, globalne, regionalne i lokalne
zmiany środowiska przyrodniczego.
Wprowadzona w 2006 roku międzynarodowa klasyfikacja dziedzin i dyscyplin nauki i techniki wyróżnia nauki przyrodnicze, inżynieryjne i techniczne,
medyczne i o zdrowiu, rolnicze, społeczne (w tym ekonomię i biznes) oraz humanistyczne. W Polsce Ministerstwo Nauki wprowadziło nową klasyfikację, która
została wykorzystana między innymi przez Narodowe Centrum Nauki przy zgłaszaniu wniosków i formułowaniu kryteriów oceny projektów badawczych. Obok
nauk ścisłych i technicznych (ST1-10) oraz nauk o życiu (NZ1-9) wyróżniono
nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce, a wśród nauk społecznych między
innymi następujące z nich:
HS4-1 makroekonomia (w tym równowaga i wzrost gospodarczy, wahania koniunkturalne w globalnej gospodarce),
HS4-2 mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna,
HS4-4 dynamika ludności i procesy demograficzne,
HS4-5 ludność, gospodarka, rozwój społeczno-gospodarczy, rozwój zrównoważony (trwały),
HS4-6 rynki finansowe, bankowość, finanse przedsiębiorstw,
HS4-11 warunki i jakość życia, dochody, ubóstwo,
HS4-14 gospodarka przestrzenna.
Nawiązując do klasyfikacji formalnych, można ponadto przeprowadzić inny
podział nauk ekonomicznych – z wykorzystaniem informatyki – na podstawie
najczęściej podejmowanej tematyki oraz liczby artykułów w tych działach publikowanych w periodykach o renomie międzynarodowej i ich cytowań w takich
czasopismach. W tym celu istnieją już bazy piśmiennictwa ekonomicznego,
z których największą jest baza EconLit, zawierająca publikacje z całego świata
za okres ponad 30 lat. Pierwszą taką klasyfikację przygotowało American Economic Association, którą po modyfikacjach opublikowano w 1990 roku w „Journal
of Economic Literature”. W systemie tym wyróżniono 20 kategorii ekonomicznych – odpowiedniki dyscyplin – jak na przykład: A – ekonomia ogólna i nauczanie; B – historia myśli ekonomicznej; C – metody matematyczne i ilościowe;
D – mikroekonomia; E – makroekonomia i ekonomia monetarna; G – ekonomia
finansowa; O – rozwój gospodarczy, postęp techniczny i wzrost; Q – ekonomia
zasobów naturalnych i rolniczych, ekonomia środowiska i ekologii. W ramach
26
tych kategorii wyodrębniono 774 podkategorie (subdyscypliny). Główne wnioski
z analizy zmian w literaturze ekonomicznej w okresach przed i po 1990 roku nie
są zaskakujące: przechodzenie od problematyki mikroekonomicznej i makroekonomicznej do teorii wzrostu i ekonomii rozwoju, a także zwiększenie udziału
publikacji opartych na badaniach empirycznych. Największy udział w profilu
tematycznym ekonomii w latach 1998–2007 ma sybdyscyplina O150 – zasoby
ludzkie, rozwój, rozkład dochodów, migracje (2,23% publikacji), a na wysokim
V miejscu znalazła się subdyscyplina Q130 – rolnictwo, zasoby naturalne, energia, środowisko (1,40%).
Główne nurty ekonomii
Kierunki rozwoju ekonomii przedstawia się zwykle według głównych nurtów
badawczych i szkół ekonomii politycznej w ujęciu historycznym. Wyrażenie
„ekonomia polityczna” ma negatywny wydźwięk w Polsce od czasu zmian ustrojowych ze względu na niesłuszne wiązanie jej z poprzednim systemem, gdy
tymczasem etymologicznie oznacza ono po prostu ekonomię społeczną, a merytorycznie podkreśla uznanie polityki gospodarczej państwa za zmienną endogeniczną wśród czynników rozwoju. Główne nurty ekonomii politycznej na przełomie XX i XXI wieku i ich cechy można przedstawić w sposób następujący:
a) ideologizacja teorii ekonomii przez marksizm;
b) ekonomia neoklasyczna, czyli ekonomia głównego nurtu (mainstream economics), oraz ekonomia ortodoksyjna: liberalizm gospodarczy
i wiara w samoregulujące się mechanizmy rynkowe, statyczny charakter
analizy; nowa neoklasyczna ekonomia polityczna: dostrzeżenie zawodności rynku, konkretyzacja i ochrona praw własności, analiza efektów
zewnętrznych, problematyka dóbr publicznych, kwestia monopoli i oligopoli;
c) instytucjonalizm (Thorstein Veblen 1857–1929, autor Teorii klasy próżniaczej; Gunnar Myrdal 1898–1987; John Kenneth Galbraith 1908
–2006): analiza instytucji ekonomicznych jako czynników niematerialnych oddziałujących na zachowania jednostek, podejście holistyczne
W. Karbownik, M. Knauff, Kierunki rozwoju ekonomii na podstawie klasyfikacji „Journal
of Economic Literature”, „Gospodarka Narodowa” 2010, nr 10.
Czym jest ekonomia polityczna dzisiaj?, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004; D. Waldziński, Ekonomii politycznej koniec i … nowy początek, „Zagadnienia Ekonomiczne” 2004, nr 1.
27
oraz opozycyjne wobec ekonomii neoklasycznej, ale krytykowane za
nadmierny humanizm kosztem badania rzeczywistości materialnej; neoinstytucjonalizm (Oliver E. Williamson, ur. 1932): ekonomia praw własności, analiza kosztów transakcyjnych; nurt ekonomii instytucjonalnej
nosi też miano ekonomii ewolucyjnej (Roland H. Coase 1910–2013);
d) teoria wyboru publicznego (James McGil Buchanan, 1919–2013): badania związków między decyzjami w sferze rynku oraz w sferze polityki
z zastosowaniem analitycznych metod ekonomii;
e) keynesizm i postkeynesizm (John M. Keynes; Michał Kalecki 1899–
1970; Joan Robinson 1903–1983): krytyka zawodności rynku, stabilizująca rola państwa w procesach gospodarczych, znaczenie podziału
dochodu narodowego między różne grupy społeczne dla wzrostu gospodarczego; polityka taka ułatwiła przełamanie kryzysu gospodarczego
w latach 1923–1933 oraz 2008–2011;
f) ordoliberlizm (Franz Böhm 1895–1977; Ludwig Erhard 1897–1977;
Walter Eucken 1891–1950; Alfred Müller-Armack 1901–1978; Wilhelm
Röpke 1899–1966);
g) neoliberalizm i monetaryzm (Friedrich A. von Hayek 1899–1992; Milton Friedman 1912–2006): nawrót do koncepcji liberalnych w latach 80.
XX wieku, ograniczenie roli państwa oraz związków zawodowych; polityka gospodarcza premier Margaret Thatcher oraz prezydenta Ronalda
Reagana; obecnie do surowych krytyków neoliberalizmu, ale także podejmowanych sposobów wychodzenia z kryzysu, należą amerykańscy
nobliści Paul Krugman i Joseph Stiglitz;
h) międzynarodowa ekonomia polityczna: analiza porównawcza polityki
rządów i ideologii politycznej w różnych krajach celem identyfikacji instytucjonalno-systemowych czynników wzrostu gospodarczego (głównie po 1990 roku).
Z dokonanego przeglądu wynika, że jedynie w klasycznym podziale nauk
ekonomicznych wyróżnia się mezoekonomię, natomiast w innych klasyfikacjach
pojawia się wiele dyscyplin, które mają charakter mezoekonomiczny, ale rzadko podkreśla się tę cechę. Można zatem postawić pytanie, czy wyróżnienie tego
pośredniego ogniwa jest dość ostre10. Rodzi to kolejne pytanie, na ile polityka
E. Maślak, Paradygmat ekonomii ewolucyjnej, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 1–2.
S. Czaja, Mezoekonomia – pomost między mikroekonomią i makroekonomią, czy nieistniejące
ogniwo?, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileu10 28
sektorowa czy regionalna jest specyficzna i wyodrębniona z polityki gospodarczej państwa. Zdecydowana większość autorów nie ma tu wątpliwości, choć podkreśla się, że podejście mezoekonomiczne należy łączyć ze szczeblem mikroekonomicznym (analiza redukcyjna), a także z podejściem makroekonomicznym
i o charakterze normatywnym, zwłaszcza w kontekście polityki przemysłowej
i energetycznej oraz ekologicznej.
Nowa rola mezoekonomii w naukach ekonomicznych
i polityce gospodarczej
Wprawdzie termin „mezoekonomia” jest stosunkowo nowy11 i do niedawna rzadko używany, to jednak jako szczebel pośredni między mikroekonomią i makroekonomią funkcjonuje w literaturze już kilkadziesiąt lat. Mezoekonomia jest rozbudowana głównie w postaci tak zwanych ekonomik działowych i branżowych,
określanych także mianem ekonomik szczegółowych i stosowanych. Jak już
wspomniano, zalicza się tu również ekonomikę regionów, ekonomikę ochrony
środowiska i ekonomikę konsumpcji.
Kwestia mezoekonomii pojawiła się w Polsce i w innych krajach postsocjalistycznych na początku lat 90. XX wieku, gdy ekonomię polityczną podzielono na makroekonomię i mikroekonomię. Operacji tej towarzyszyło przejmowanie niektórych elementów mezoekonomii przez katedry makroekonomii i mikroekonomii, a przede wszystkim ograniczenie bądź rugowanie ekonomik branżowych jako reakcja na likwidację systemu nakazowo-rozdzielczego i planowania
centralnego. Tymczasem urynkowienie gospodarki i związane z tym między innymi ograniczenie liczby ministerstw branżowych oraz rezygnacja ze zjednoczeń
i zrzeszeń wcale nie oznacza, że zmniejsza się liczba „użytkowników” mezoekonomii. Zmienia się jedynie ich charakter, powstaje bowiem wiele nowych agencji
rządowych i pozarządowych o charakterze branżowym, regionalnym bądź samorządowym, reaktywuje się i tworzy nowe izby gospodarcze, coraz więcej przedsiębiorstw musi stawać przed problemami funkcjonowania na nowych rynkach
oraz problemami strategii rozwoju, które wykraczają poza ramy mikroekonomii.
Pojawiają się całkiem nowe podmioty o charakterze mezoekonomicznym, na
szowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej profesora Józefa Gajdy, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1966, s. 49–54.
11 C.H.R. Peters, Grundlagen der Mesoökonomie und Strukturpolitik, Haupt Verlag, Bern–Stuttgart–Wien 1981, s. 31.
29
przykład euroregiony. Jako przedmiot badań mezoekonomicznych równie ważna
jest gospodarka przestrzenna, regionalna, miejska, środowiskowa.
Mezoekonomia ma zatem swoiste pole badawcze i zajmuje się naukowym
wyjaśnianiem zjawisk w działach i gałęziach gospodarki narodowej12, w regionach oraz grupach społecznych. Tymczasem niektóre dyscypliny o charakterze
mezoekonomicznym próbowano eliminować pod hasłem pozbywania się jakoby
zbędnych już ekonomik branżowych. Jednak życie nie znosi próżni i wymusiło podjęcie tak zwanych studiów i programów sektorowych, analiz branżowych
i innych sposobów podejścia do problematyki mezoekonomicznej. Mezoekonomia zapewnia bowiem pośrednie podejście między punktem widzenia pojedynczego przedsiębiorstwa i całej gospodarki narodowej, niezbędne zarówno
w badaniach naukowych, jak również w systemie zarządzania i polityce gospodarczej.
Znaczenia mezoekonomii nie może również przekreślić dość powszechny
pogląd, że ekonomia – będąc nauką o systemie gospodarowania – jest jedną wielką dyscypliną, a dopiero w jej ramach występuje podział na części składowe,
zwłaszcza dla celów badań naukowych. Mezoekonomia sama w sobie jest nie
tyle wielką i odrębną dyscypliną – gdyż tworzy ją wiele subdyscyplin ekonomii
i przedmiotów dydaktycznych – lecz sposobem myślenia i koncepcją analizy zjawisk gospodarczych, na przykład tworzenia się i funkcjonowania kompleksów
i klastrów przemysłowych bądź euroregionów.
W ramach ekonomik branżowych analizuje się wiele kwestii mezoekonomicznych, zwłaszcza dotyczących wielkich organizacji gospodarczych i zrzeszeń
przemysłowych. Zwykle wyróżnia się w tym obszarze sektory i branże. Jednak
poręczne słowo „sektor” – oznaczające, podobnie jak branża, pewną część większej całości – znalazło obecnie zbyt obszerne zastosowanie13 i stąd jest jeszcze
bardziej wieloznaczne (jak zresztą wiele terminów w języku angielskim). PowoPodział gospodarki na działy, gałęzie i branże jest tradycyjny i wciąż stosowany, mimo że
według obowiązującej Europejskiej klasyfikacji działalności gospodarczej (EKD oraz PKD) wyróżniamy sekcje, działy, grupy i klasy.
12 Najstarszy podział gospodarki – według kryterium stopnia przetwórstwa – wyróżnia następujące sektory: I – rolnictwo i górnictwo, II – przemysł przetwórczy i budownictwo, III – usługi.
Ostatnio wyodrębnia się ponadto sektor IV – naukę (B + R). Z kolei w nowym podziale akceptowanym również przez GUS wyróżnia się sektor przedsiębiorstw, sektor instytucji rządowych i samorządowych oraz sektor organizacji pozarządowych (NGO-s) znany również jako Trzeci Sektor,
oznaczający zupełnie inny wycinek gospodarki niż sektor III. Według kryterium własności wydzielamy natomiast sektor publiczny (kiedyś „uspołeczniony”) oraz sektor prywatny (w tym od 1990
roku także spółdzielczość). Stosuje się ponadto inne mniej precyzyjne kwalifikowanie sektorów.
13 30
duje to nieporozumienia, gdy nie zaznaczymy, o jaki podział sektorowy chodzi,
i dlatego lepiej jest mówić o ekonomikach branżowych czy działowych.
Przez branżę rozumiemy grupę przedsiębiorstw o produkcji jednorodnej
lub wytwarzających wyroby będące w stosunku do siebie substytutami, czyli
jest to grupa produkcyjna (industry). Za branżę można również uważać grupę
konkurujących ze sobą firm, czyli rynek. Podziału na gałęzie i branże (działy, grupy i klasy według PKD) dokonuje się najczęściej metodą przedsiębiorstw
(w sensie instytucjonalnym) lub – dokładniej – według kryterium przedmiotowego, czyli według produkcji jednorodnej (homogenicznej) bądź – rzadziej – według
kryterium przestrzennego. Kryteria te służą między innymi do samoorganizacji
branży przez powoływanie izb gospodarczych, które reprezentują interesy zgrupowanych przedsiębiorstw. W analizie mezoekonomicznej możemy zatem badać
przedsiębiorstwa danej branży na tle ogólniejszych struktur gospodarczych, ich
zachowanie się i adaptację do otoczenia, strategię rozwoju, jak również stopień
koncentracji produkcji i jej odbiorców, zakres i wysokość barier wejścia na rynek
branżowy itp. Analizę taką przeprowadza się nie tylko w kontekście konkurencji,
ale coraz częściej także pod kątem współpracy w formie kooperacji oraz aliansów strategicznych.
Ekonomika przemysłu oraz ekonomia przemysłowa
jako dyscypliny mezoekonomiczne
Początków publikacji z zakresu szeroko rozumianej ekonomiki przemysłu w Polsce można doszukiwać się już w XIX wieku, a więcej ich pojawiło się po uzyskaniu niepodległości. Warto tu przypomnieć o ułatwieniach w zapoznawaniu się
z tymi publikacjami w efekcie uruchomienia Akademickiej Biblioteki Cyfrowej
przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
W okresie powojennym najbardziej znany podręcznik z ekonomiki przemysłu był autorstwa Władysława Piotrowskiego z Łodzi. Następnie, w latach 60.
i 70. XX wieku, pojawiło się wiele podręczników ogólnopolskich i prac naukowych w różnych ośrodkach akademickich autorstwa następujących profesorów:
Henryka Hermanowskiego, Władysława Holtzmana, Tadeusza Janusza, Krzysztofa Jeżowskiego, Jana Kordaszewskiego, Jerzego Lisikiewicza, Stanisława
Smolińskiego. Istotne zmiany w strukturze tych publikacji, głównie w kierunku problematyki rozwoju, rozpoczął Józef Gajda z ośrodka krakowskiego, pod
którego kierunkiem w latach 1970–1987 ukazało się kilka wydań uczelnianych
i ogólnopolskich (PWE) podręczników Ekonomika i programowanie rozwoju
31
przemysłu. Ten nurt kontynuowała Ewa Bittnerowa z Poznania, a następnie Władysław Janasz ze Szczecina, który w ostatnich publikacjach skoncentrował się na
problematyce innowacyjności w przemyśle.
Ekonomika przemysłu (ekonomika i organizacja przemysłu, ekonomika
i programowanie rozwoju przemysłu) zajmuje się już od dziesiątek lat weryfikacją teorii i praw ekonomicznych w specyficznych warunkach funkcjonowania
i rozwoju przemysłu, konstruowaniem modeli procesów przemysłowych, programowaniem rozwoju przemysłu oraz poszczególnych jego gałęzi i branż, określaniem celów, zakresu oraz instrumentów polityki przemysłowej14.
Strukturę wewnętrzną ekonomiki przemysłu tworzą cztery grupy zagadnień
dotyczących prawidłowości rozwoju i struktury współczesnego przemysłu,
czynników produkcji (w tym zatrudnienia i wydajności pracy, środków produkcji, postępu technicznego i inwestycji), procesów integracyjnych, funkcjonowania i współdziałania poprzez właściwą organizację i zarządzanie (w tym
koncentrację, specjalizację, kooperację i kombinowanie produkcji) oraz kształtowania rozwoju i rozmieszczenia przemysłu. Z biegiem lat pierwotne badania
poszczególnych czynników produkcji zostały rozszerzone o analizę ich wzajemnych powiązań oraz programowanie rozwoju. Niektóre z dotychczasowych ocen
oraz metod i zaleceń dla polityki przemysłowej stały się w nowych warunkach
ustrojowych zdezaktualizowane, ale w o wiele mniejszym stopniu niż podręczniki ekonomii politycznej, gdyż nie zawierały tyle ładunku „ideologicznego”. Publikacje z zakresu ekonomiki przemysłu wcześnie podjęły kwestie restrukturyzacji
przemysłu i jego dostosowania do wymagań gospodarki rynkowej, w tym rynku
międzynarodowego. W wydanych ostatnio podręcznikach i innych publikacjach
pojawiły się takie nowe elementy, jak na przykład:
a) założenia graniczne rynku i główne formy konkurencji niedoskonałej,
konkurencja a kooperacja przedsiębiorstw;
b) innowacje, badania i rozwój w warunkach nowoczesnej gospodarki rynkowej;
c) modele firm i ich cele, strategie rozwoju przedsiębiorstw;
d) polityka gospodarcza (makroekonomiczna) a polityka przemysłowa
(sektorowa), instrumenty polityki przemysłowej;
Ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu, red. J. Gajda, PWE, Warszawa 1987,
s. 11–19; Elementy strategii rozwoju przemysłu, red. W. Janasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000.
14 32
e) prognozowanie rozwoju przemysłu i weryfikacja koncepcji ery postindustrialnej (wbrew niektórym ocenom jego rola nie zmniejszy się, nie
licząc spadku zatrudnienia i ograniczenia branż „ciężkich”, natomiast
wzrośnie rola biotechnologii, elektroniki itp.).
W szczególności następuje rozwój polityki przemysłowej wynikający z rosnącego oddziaływania państwa na gospodarkę (pomimo postępów prywatyzacji).
Rozwój tak zwanej sektorowej polityki przemysłowej obserwuje się w wielu krajach, szczególnie w Japonii, Niemczech i Francji (gdzie chroni się nie tylko przemysł zbrojeniowy i samochodowy, ale także lekki ze względu na miejsca pracy
oraz pojedyncze bankrutujące przedsiębiorstwa, zwłaszcza w regionach zacofanych), a nawet w pewnym stopniu w USA. Znajduje to odbicie w rozbudowie
systemu polityki przemysłowej, który tworzą instytucje i organizacje rządowe
oraz zasady negocjacji i konsultacji między rządem a organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi, a także instrumenty i regulacje bezpośrednie jako
narzędzia tej polityki. Ostatnio w Unii Europejskiej podejmuje się kwestie tak
zwanej reindustrializacji.
Ekonomika przemysłu oraz ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu są już od dawna uznanymi terminami osadzonymi w wielu podręcznikach
i publikacjach naukowych w Polsce i w innych krajach. W związku ze zmianami
systemowymi w naszym kraju nastąpiło w tej dziedzinie spowolnienie na rynku
wydawniczym wynikające między innymi z ograniczenia studiów na kierunkach
i specjalnościach z ekonomiki przemysłu i ekonomiki produkcji przemysłowej.
Wzrosło natomiast zainteresowanie naukowców i praktyków problemami jakości
produkcji i zarządzania, strategii rozwoju, nowych źródeł finansowania inwestycji, konkurencyjności, innowacyjności. Jednakże w ostatnich latach obserwujemy kształtowanie się nowej nazwy dla tej problematyki: ekonomia przemysłowa. Oczywiście, w ślad za tym idzie modyfikacja i poszerzenie celu, zakresu oraz
przedmiotu badań, co uzasadnia i promuje nową nazwę tej specjalności w ramach
ekonomii. Można jednak również rozważyć, czy ta nowa nazwa nie jest po części
skutkiem mody i pogoni za innowacyjnością, ale tylko w formie tak zwanego
postępu terminologicznego (zmiana nazwy bez istotnie nowych rozwiązań).
Celem ekonomii przemysłowej jest badanie systemu produkcyjnego
w szerokim tego słowa znaczeniu oraz strategii rozwoju zgrupowanych w nim
33
przedsiębiorstw15. Wśród ważniejszych dziedzin badawczych można wyróżnić
następujące16:
a) rynkowe i branżowo-gałęziowe podejście do analizy powiązań przedsiębiorstw i ich strategii z uwzględnieniem kosztów transakcyjnych, czynników społecznych itp.;
b) zjawiska nierówności między przedsiębiorstwami, bariery wejścia na rynek, rynki sporne (kolizyjne), korzyści skali;
c) międzynarodowe struktury przedsiębiorstw oraz przedsiębiorstwa wielonarodowe;
d) polityka przemysłowa.
Z tego krótkiego opisu widać, że ekonomia przemysłowa ma charakter
bardziej makroekonomiczny niż „klasyczna” ekonomika przemysłu. Warto byłoby bliżej zbadać te różnice i ocenić, na ile ekonomia przemysłowa w obecnym wydaniu wychodzi naprzeciw wyzwaniom cywilizacyjnym. Sprawa wydaje
się szczególnie ważna ze względu na nowe oceny przyczyn i sposobów wyjścia
z kryzysu finansowego, który rozpoczął się na Zachodzie w latach 2008–2009
i nadal skutkuje spowolnieniem rozwoju gospodarczego. Otóż po wypunktowaniu takich przyczyn, jak udzielanie bez umiaru kredytów hipotecznych, rozrost
instrumentów pochodnych (derywatów) i innych czynników spekulacyjnych,
sformułowano tezę o dominacji sfery finansów nad sferą realną, czyli o pojawieniu się zjawiska finansjalizacji (finansyzacji) współczesnego kapitalizmu17.
Uogólniając, kryzys okazał się rezultatem nadmiernej liberalizacji i wiary w skuteczność mechanizmu rynkowego. Z kolei w ostatnich latach dodaje się nową
przyczynę: przerost sektora usług nad sektorem przemysłu. W warunkach wysokiego udziału usług w zatrudnieniu i sprzedaży oraz niskiej produkcji przemysłowej trudniej jest rozwijać gospodarkę, na co między innymi wskazywali
ministrowie podczas Europejskiego Kongresu Gospodarczego w Katowicach
w 2013 roku. Również wysokie ceny energii nie tyle stymulują jej oszczędzanie,
co hamują rozwój przemysłu i wzrost gospodarczy. Okazuje się, że od początku
kryzysu gospodarczego w Unii Europejskiej zlikwidowano 3 mln miejsc pracy
w przemyśle, zmniejszając zatrudnienie w tym sektorze aż o 10%. Udział prze15 Ekonomia przemysłowa w warunkach kryzysu finansowego, red. P. Małecki, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012, s. 13.
16 M. Rainelli, Ekonomia przemysłowa, PWN, Warszawa 1996.
P.H. Dembinski, Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Studio
Emka, Warszawa 2011.
17 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk
34
mysłu w tworzeniu dochodu narodowego (PKB) w Unii wynosi 16% (w Polsce 29%) i Komisja Europejska postuluje zwiększenie tego wskaźnika do 20%
w 2020 roku. Dlatego zgłasza również postulat reindustrializacji oraz wspólnej
polityki przemysłowej (na wzór Wspólnej Polityki Rolnej), co powinno ożywić
politykę przemysłową także w Polsce.
Ekonomika ochrony środowiska i jej pochodne
Ekonomika ochrony środowiska jest już dość dawno wyodrębnioną dyscypliną
naukową i dydaktyczną – jako specjalność w ramach ekonomii – o określonym
przedmiocie i metodach badań18. W porównaniu do ekonomii można ją określić
jako dyscyplinę szczegółową i stosowaną.
We wstępie do cytowanego pierwszego w Polsce podręcznika autorzy wymieniają różne inne nazwy tej dyscypliny, na przykład: sozoekonomia, ekonomia
użytkowania środowiska, biogeoekonomika. Te nazwy poszły już w zapomnienie, ale powstają wciąż nowe. I tak, obok ekonomiki ochrony środowiska, funkcjonują obecnie takie nazwy, jak ekonomia środowiska (i zasobów naturalnych),
ekonomia ekologiczna, ekonomia rozwoju zrównoważonego, ekonomia zrównoważona. Te dwie ostatnie, obecnie mocno lansowane, mają najsłabsze uzasadnienie merytoryczne, choć stanowią dobrą podstawę dla przedmiotu dydaktycznego. Można dowodzić, że wyodrębniły się dwie różne i nośne nazwy: ekonomika
ochrony środowiska oraz ekonomia ekologiczna, a także słabiej określona, ale
coraz powszechniejsza ekonomia środowiska, która próbuje łączyć idee tych
dwóch pierwszych dyscyplin.
Ekonomika ochrony środowiska jest dyscypliną liczącą już ponad 50 lat
i ma charakter stosowany – formułując praktyczne recepty dla polityki ekologicznej – oraz mikroekonomiczny i mezoekonomiczny, a w pewnych zakresach
także makroekonomiczny, choć można się o to spierać. Ostatnio okazuje się jakby zaniedbana czy wręcz pomijana w przeglądach literatury ekonomicznej. Jest
to zastanawiające, gdyż nie można proponować nowych nazw dyscyplin, nie
komentując nazwy „ekonomika ochrony środowiska”, nawet gdyby uznać, że
to już historia lub tylko niewielka nisza. Łatwo bowiem wyliczyć kilkadziesiąt
podręczników pod tym tytułem, a nie ma dotąd w języku polskim podręcznika
zatytułowanego Ekonomia ekologiczna i w wielu innych krajach jest podobnie.
18 K. Górka, B. Poskrobko, Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1987 i 1991.
35
Ekonomia ekologiczna wyłoniła się niedawno i od razu zyskała sobie pochlebne opinie, w Polsce początkowo wiązane przede wszystkim – chyba niesłusznie – tylko z przemianami ustrojowymi. Dyscyplina ta ma charakter bardziej
ogólny i teoretyczny, podnosi problemy mezoekonomiczne i globalne oraz interdyscyplinarne, eksponuje między innymi kwestie etyczne. Choć na dobrą sprawę
nie ma jeszcze podręczników do ekonomii ekologicznej, to pojawiło się już wiele publikacji z tego zakresu oraz funkcjonuje międzynarodowe stowarzyszenie
i czasopismo „Ecological Economics”. Jest więc popularna na świecie, o czym
już dawno pisał Tomasz Żylicz, a ostatnio Piotr Jeżowski19. Natomiast krytycznie ocenia zasadność wyodrębnienia tej dyscypliny Konrad Prandecki, słusznie
zwracając uwagę, że jest ona jedynie rozwinięciem ekonomii środowiska, i choć
zwolennicy ekonomii ekologicznej odcinają się od takich opinii, to obydwie nauki są zbieżne20. Jest zatem pole do dyskusji i można chyba oczekiwać, że rozwój
ekonomii ekologicznej pozwoli na wyraźniejsze jej wyodrębnienie.
Ekonomia środowiska bądź ekonomia środowiska i zasobów naturalnych
jest ostatnio przedmiotem wielu publikacji, w tym podręczników, autorstwa na
przykład Henka Folmera i jego zespołu, Bogusława Fiedora i Stanisława Czai
oraz Tomasza Żylicza. Obecnie publikacje te odgrywają podstawową rolę w wyznaczaniu kierunków badań naukowych oraz w procesie dydaktycznym w dziedzinie ekonomicznych aspektów problematyki ekologicznej, wychodząc poza
kwestie samej „ochrony” i koncentrując się na gospodarowaniu w środowisku
naturalnym. Na podkreślenie zasługuje również ekologizacja ekonomii neoklasycznej i ekonomii keynesowskiej. W sumie jednak cele i zakres tej dyscypliny
są mało sprecyzowane i trudno orzec, czy jest to zdecydowana i trwała tendencja
do syntezy ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii ekologicznej, czy może
jest to pewien etap formowania się nowego paradygmatu na innych zasadach.
Można ponadto podejrzewać, że niektórzy autorzy preferują wyrażenie „ekonomia” kosztem „ekonomiki” ze względów „politycznych” bądź z powodu niewłaściwego tłumaczenia angielskiego słowa economics. W literaturze polskiej
przyjęto bowiem, że ekonomia jest dyscypliną ogólną i teoretyczną, natomiast
ekonomika – dyscypliną szczegółową i stosowaną, ale w omawianych publika-
19 P. Jeżowski, Ekonomia ekologiczna – nowa dyscyplina naukowa, „Ekonomia i Środowisko”
2003, nr 2 (24).
20 K. Prandecki, Ochrona środowiska w teorii ekonomii, „Ekonomia i Środowisko” 2007,
nr 2 (32).
36
cjach, choć obydwa te podejścia występują, przemilcza się hasło „ekonomika
ochrony środowiska”.
Porządkowanie terminologii powinno również objąć zarządzanie ochroną
środowiska. Otóż jest to tylko nazwa wykładu akademickiego, a nie nazwa odrębnej dyscypliny naukowej. Zresztą na wielu przykładach widać, że przesadzamy z wyodrębnianiem zarządzania z nauk ekonomicznych, chociaż jest to proces
nieunikniony. Krytycznie natomiast należy ocenić „zarządzanie środowiskiem”
jako nazwę wykładu lub tytuł książki, gdyż takie sformułowanie eksponuje kształtowanie środowiska, co w praktyce występuje aż zanadto, ale czego w takiej skali
nie można akceptować jako zbyt dużej ingerencji człowieka w środowisko naturalne. Dlatego lepszym terminem wydaje się zarządzanie ochroną środowiska,
a na szczeblu przedsiębiorstwa – zarządzanie środowiskowe. Wprawdzie te trzy
nazwy funkcjonują już od dość dawna, ale w zupełności wystarczą dwie z nich.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na historię nazwy „polityka ekologiczna”.
Otóż problematyka ekologiczna weszła do literatury i dydaktyki wyższych
uczelni w Polsce w II połowie lat 60. XX wieku. Duże zasługi na tym polu położył prof. Walery Goetel, twórca terminu „sozologia”, czyli nauki o ochronie
środowiska naturalnego. Prowadził on wtedy na Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie pierwsze seminarium poświęcone zagadnieniom sozologicznym,
które jest obecnie kontynuowane w formie studium podyplomowego w Szkole
Ochrony i Inżynierii Środowiska im. W. Goetla przy AGH. Pierwsze publikacje
z zakresu sozologii były podejmowane głównie przez przyrodników i biologów
oraz techników, szybko jednak dołączyli ekonomiści, w tym zwłaszcza Antoni
Symonowicz, autor publikacji na temat gospodarczych i społecznych skutków
degradacji środowiska naturalnego, oraz Adam Ginsbert-Gebert, redaktor pracy zbiorowej Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, wydanej w 1976 roku
i w następnych wydaniach poszerzonej o aspekty socjologiczne. Warto tu przypomnieć, że ekologia jest nauką przyrodniczą o powiązaniu organizmów żywych
z ich otoczeniem, a nie nauką o ochronie środowiska (jak się uważa potocznie),
i dlatego w stosowaniu tej nazwy należy być ostrożnym, w podręcznikach do
ekologii nadal bowiem nie występują rozdziały o ochronie środowiska! Lepszymi terminami są zatem sozologia bądź ochrona środowiska czy wreszcie inżynieria środowiska, ekonomika ochrony środowiska itp. Natomiast przymiotnik
ekologiczny jest pojemniejszy i nie budzi większych kontrowersji, ale ma już
ciekawą historię, gdyż nie był ani pierwszym, ani chyba ostatnim określeniem.
Otóż przymiotnik sozologiczny – jako pierwotny – znalazł szybko zastosowanie
37
w takich terminach, jak rachunek sozologiczny, czyli rachunek ekonomiczny
w ochronie środowiska, oraz polityka sozologiczna. W odniesieniu do polityki gospodarczej w ochronie środowiska za pierwszą kompleksową publikację
z zakresu polityki sozologicznej można uznać inicjatywę Franciszka Piontka21
z połowy lat 80. XX wieku. W nowych warunkach systemowych po 1990 roku
przygotowana przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych
i Leśnictwa uchwała Sejmu w sprawie polityki ekologicznej i nawiązujące do
niej liczne dokumenty oficjalne, w zasadzie „wyrugowały” z użycia przymiotnik sozologiczny. Zatem polityka ekologiczna stała się terminem powszechnym
i uznanym za poprawny (w przeciwieństwie do ekologii rozszerzanej na ochronę
środowiska).
Na podstawie niektórych najnowszych publikacji można przewidywać, że
wkrótce nabierze znaczenia kolejny termin: polityka środowiskowa. Jest to interesujący przykład poprawnego korzystania z powszechnych i nie zawsze adekwatnych w naszej literaturze wyrażeń pochodzenia anglosaskiego. Otóż wbrew
pierwszemu wrażeniu termin „polityka środowiskowa” nie jest rezultatem troski
o polszczyznę, ale tłumaczeniem angielskiego wyrażenia environmental policy.
Wyraz środowiskowy wcześniej w języku polskim kojarzył się raczej ze środowiskiem pracy czy środowiskiem zawodowym i dlatego przymiotnik ten nie
miał większego zastosowania w problematyce ekologicznej. Obecnie jednak taki
obrót sprawy uporządkowałby nabrzmiałą już kwestię i to w duchu języka polskiego. W każdym razie takie terminy, jak polityka sozologiczna, ekologiczna
i środowiskowa, są tożsame i stanowią o jednej kategorii nauk ekonomicznych.
Mimo to lepiej byłoby pozostać przy jednym terminie. Sprawę rozstrzygnęłyby
nowe publikacje dokumentów oficjalnych, w których albo „podtrzyma” się termin polityka ekologiczna, albo zdecydowanie i jednoznacznie wprowadzi się
wyrażenie polityka środowiskowa.
Rozwój trwały czy zrównoważony
Historycznie rzecz biorąc, najpierw wprowadzono termin „ekorozwój” jako rozwój gospodarczy zgodny z wymaganiami ochrony środowiska życia człowieka,
w tym zwłaszcza ochrony przyrody. Jest on znany od 40 lat i stanowi pojemny
skrót myślowy, ale niekiedy jest także stosowany w rozumieniu zrównoważonego i trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego, choć panuje zgodność, że
21 1986.
Zarys polityki sozologicznej, red. F. Piontek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
38
znaczenie ekorozwoju okazuje się wyraźnie węższe. Dlatego w literaturze anglosaskiej termin ecodevelopment zupełnie już zaniknął.
Większe kłopoty wystąpiły, gdy termin ten został zastąpiony przez sustainable development. Początkowo tłumaczono go dosłownie jako rozwój samopodtrzymujący się – w rezultacie wykorzystywania odpadów jako surowców wtórnych, odnawialnych źródeł energii itp. Jednakże w języku polskim sprawia to
wrażenie fikcyjnego perpetuum mobile. Dlatego wprowadzono nowe określenia,
które ponadto miały lepiej i szerzej objaśniać istotę sustainable development:
rozwój zrównoważony oraz rozwój trwały. Koncepcja ta została podjęta po 1980
roku, a rozwinięta głównie za sprawą zorganizowanego pod egidą ONZ ekologicznego Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku. Oprócz takich kwestii, jak ochrona zasobów naturalnych oraz „ekologiczne” wzorce konsumpcji,
wyeksponowano walkę z ubóstwem, jak również zapewnienie bytu przyszłym
generacjom. W Polsce została ujęta w specjalnej uchwale Sejmu w 1995 roku
i uwzględniona w Konstytucji RP z 1997 roku oraz w licznych dokumentach
rządowych i sejmowych, między innymi w „Polityce ekologicznej państwa”
pod nazwą rozwój zrównoważony. Oznacza on równowagę w ekosystemach
(równowagę ekologiczną) oraz równowagę między ekonomicznymi, ekologicznymi i społecznymi elementami bądź aspektami rozwoju gospodarczego, czyli
innymi słowy – zapewnia ład polityczny, gospodarczy, przestrzenny i społeczny
z uwzględnieniem potrzeb przyszłych pokoleń. Rozwój zrównoważony powinien
więc likwidować ubóstwo oraz zapewnić wewnątrzpokoleniową i międzypokoleniową sprawiedliwość społeczną. Prawo ochrony środowiska definiuje zrównoważony rozwój22 jako taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje
integrowanie działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów biologicznych w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb
współczesnego pokolenia oraz również przyszłych pokoleń23.
Idea rozwoju zrównoważonego funkcjonowała początkowo jako koncepcja
makroekonomiczna, a następnie jako ogólna bądź kierunkowa wytyczna dla polityki gospodarczej. Zresztą do dziś pojęcie równowagi ekologicznej i ładu ekologicznego budzi pewne kontrowersje ze względu na niespójność między wartoś22 Należy podkreślić, że pojęcie „zrównoważony rozwój” jest nieco chybione. Przyjęta w nim
kolejność słów zgodnie z zasadami gramatyki polskiej osłabia znaczenie tej kategorii.
23 Ustawa z 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r. nr 62,
poz. 627, art. 3 § 50).
39
ciami antropogenicznymi i biologicznymi, choć zarysowują się już pewne zmiany w fundamentach aksjologicznych, gdyż antropocentryzm staje się bardziej
umiarkowany. Podobne niespójności, a nawet sprzeczności występują między
wartościami ekonomicznymi – takimi jak cele gospodarowania w postaci maksymalizacji zysku bądź obrotów, rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności
– oraz wartościami społecznymi, takimi jak wyrównywanie szans rozwojowych,
sprawiedliwość i równość społeczna, sprawiedliwość międzypokoleniowa. Nie
są to wartości równorzędne i nie da się ich wszystkich zrealizować nawet w dłuższym okresie planistycznym. Dotąd wzrost gospodarczy odbywa się kosztem
wartości ekologicznych, chociaż coraz mocniej podkreśla się, że głównym kryterium rozwoju społeczno-gospodarczego staje się egzystencja i cywilizacja (jakość życia). W ciągu 30 lat rozwój zrównoważony został upowszechniony jako
idea o charakterze globalnym, przekształcona następnie w zasady ekologizacji
polityki gospodarczej. W ślad za tym idą rozwiązania prawne i instytucjonalne
oraz organizacyjne. Mankamentem praw stanowionych jest ich słabe powiązanie
z moralnością, czyli normami regulującymi stosunki społeczne.
Krytycy wskazują, że termin „rozwój zrównoważony” był już znany wcześniej i akcentował właściwe proporcje w ramach rozwoju społeczno-gospodarczego, na przykład między inwestowaniem i konsumpcją, między inwestowaniem
w infrastrukturę techniczną oraz społeczną, zapewniając tak zwany rozwój wewnętrznie zgodny, co zresztą jest niesłychanie trudne, ale ważne. Ponadto, stan
równowagi w sposób stały nie może być celem samym w sobie, gdyż prowadzi
do stabilizacji, a nawet regresu gospodarczego. A zatem „klasyczne” rozumienie rozwoju zrównoważonego jest innego typu niż w przypadku uwzględniania
aspektów ekologicznych, zwłaszcza że kiedyś aspekty te nie były w centrum zainteresowania ekonomistów. Wszystko to przemawia za rozwojem trwałym.
Rozwój trwały zdaniem wielu ekonomistów jest lepszym określeniem niż
rozwój zrównoważony, gdyż oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, który zapewnia odpowiedni stan środowiska i jego równowagę ekologiczną oraz
jakość życia także dla przyszłych pokoleń (zgodnie zresztą ze wspomnianą definicją rozwoju zrównoważonego zamieszczoną w Prawie ochrony środowiska).
Stanowi to zatem nie tylko odpowiednik sejmowego określenia „zrównoważony rozwój”, ale przede wszystkim zaprzeczenie tak zwanego wzrostu zerowego,
jakoby niezbędnego z powodu wyczerpywania się i niszczenia zasobów naturalnych (czemu ma zapobiegać samopodtrzymywanie rozwoju dzięki rozwijaniu technologii małoodpadowych i bezodpadowych oraz procesów recyklingu).
40
Również w językach francuskim i niemieckim coraz częściej pojawia się takie
właśnie tłumaczenie sustainable development. Reasumując, należy zauważyć, że
jest wiele argumentów przemawiających za tym, aby upowszechnić kategorię
rozwoju trwałego kosztem rozwoju zrównoważonego.
Podsumowanie
Podobną ewolucję jak w przypadku ekonomiki przemysłu – czyli wzbogacanie
o elementy makroekonomiczne oraz zmiana nazwy na ekonomię przemysłową
– obserwujemy także w innych ekonomikach branżowych, co zostało przedstawione na przykładzie ekonomiki ochrony środowiska, przekształcanej w ekonomię środowiska. Za kolejny przykład może posłużyć ekonomika rolnictwa (ekonomika rolna), którą przeobraża się w ekonomię agrarną24.
Ekonomika ochrony środowiska i ekonomia ekologiczna oraz inne elementy nauki grupowane w ramach ekonomii środowiska i zasobów naturalnych stoją
przed trudnym zadaniem. W szczególności w Polsce sytuacja nie jest łatwa w obliczu mocnego lobby biznesowego oraz jeszcze stosunkowo niskiej świadomości ekologicznej polityków i działaczy gospodarczych, a także powoli rodzącego
się społeczeństwa obywatelskiego. Tym większe uznanie budzi więc działalność
utworzonego w 1992 roku polskiego oddziału Europejskiego Stowarzyszenia
Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych (EAERE).
Powstanie i rozwój ekonomii oraz polityki gospodarczej jest rezultatem
zarówno potrzeb praktyki wskazującej na konieczność podejmowania nowych
rozwiązań, jak również wskazań nauki postulującej nowe cele oraz instrumenty
ich wdrażania. Powstanie nowej dyscypliny naukowej wiąże się z reguły z pojawianiem się nowej terminologii, nie od razu ukształtowanej, co z kolei wzbudza
pewne wątpliwości i kontrowersje. Kwestie terminologiczne są raczej sprawą
wtórną i formalną, wynikającą z rozwoju danej dyscypliny naukowej czy działalności gospodarczej. Niekiedy jednak wprowadzane pojęcia i terminy okazują
się czynnikiem stymulującym tworzenie nowych rozwiązań merytorycznych, na
przykład nowych instrumentów ekonomicznych. Jednakże nasilanie się swego
rodzaju pogoni za innowacyjnością sprawia, że coraz częściej obserwuje się pojawianie nowych terminów odnoszących się do tych samych zjawisk i ich opisów,
co prowadzi do nieporozumień, a nawet chaosu terminologicznego, tworzenia
terminów nietrafnych czy wręcz błędnych. W dziedzinie badań naukowych oraz
24 J.S. Zegar, Ekonomia wobec kwestii agrarnej, „Ekonomista” 2010, nr 6.
41
dydaktyki ekonomii jest już dużo doświadczeń, także natury terminologicznej,
ale występuje również beztroska i rozgardiasz w nazewnictwie. Duża różnorodność i zmienność terminologii wcale nie musi świadczyć o rozwoju danej dyscypliny, a sprzyja krytyce ze strony specjalistów z zakresu organizacji i finansowania nauki oraz ludzi z zewnątrz zainteresowanych daną problematyką. Dlatego
nadszedł najwyższy czas na uporządkowanie tych kwestii.
Bibliografia
Bywalec C., Mezoekonomia, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 23.
Czaja S., Mezoekonomia – pomost między mikroekonomią i makroekonomią, czy nieistniejące ogniwo?, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej
profesora Józefa Gajdy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1966.
Czym jest ekonomia polityczna dzisiaj?, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004.
Dembinski P.H, Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Studio
Emka, Warszawa 2011.
Ekonomia przemysłowa w warunkach kryzysu finansowego, red. P. Małecki, Fundacja
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012.
Ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu, red. E. Bittner, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1996.
Ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu, red. J. Gajda, PWE, Warszawa 1987.
Elementy strategii rozwoju przemysłu, red. W. Janasz, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2000.
Gorynia M., Poziomy analizy w naukach ekonomicznych, „Ekonomista” 1993, nr 4.
Gorynia M., Wybrane aspekty teoretyczne mezoekonomii, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej profesora Józefa Gajdy, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1966.
Gorynia M., Kowalski T., Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej
gospodarki, „Ekonomista” 2013, nr 4.
Górka K., Kontrowersje terminologiczne w zakresie ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii ekologicznej, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 2 (38).
Górka K., Poskrobko B., Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1987 i 1991.
42
Jeżowski P., Ekonomia ekologiczna – nowa dyscyplina naukowa, „Ekonomia i Środowisko” 2007, nr 2 (32).
Karbownik W., Knauff M., Kierunki rozwoju ekonomii na podstawie klasyfikacji „Journal of Economic Literature”, „Gospodarka Narodowa” 2010, nr 10.
Łuszczyk M., Pomiar jakości życia w skali międzynarodowej, Fundacja Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012.
Maślak E., Paradygmat ekonomii ewolucyjnej, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 1–2.
Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, red. B. Fiedor, Z. Hockuba, M. Gorynia, VIII Kongres Ekonomistów Polskich, PTE, Warszawa 2009.
Peters C.H.R., Grundlagen der Mesoökonomie und Strukturpolitik, Haupt Verlag, Bern
–Stuttgart–Wien 1981.
Prandecki K., Ochrona środowiska w teorii ekonomii, „Ekonomia i Środowisko” 2007,
nr 2 (32).
Rainelli M., Ekonomia przemysłowa, PWN, Warszawa 1996.
Scheurer B., Recenzja monografii H. Adamkiewicz-Drwiłło, Współczesna metodologia
nauk ekonomicznych, „Ekonomista” 2010, nr 6.
Sudoł S., Nauki o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2012.
Ścieżkami przeszłości. Najstarsze zbiory Biblioteki Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, red. A. Sokołowska-Gogut, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011.
Waldziński D., Ekonomii politycznej koniec i … nowy początek, „Zagadnienia Ekonomiczne” 2004, nr 1.
Zarys polityki sozologicznej, red. F. Piontek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
Zegar J.S., Ekonomia wobec kwestii agrarnej, „Ekonomista” 2010, nr 6.
Chosen Problems
of
Economics Science Development
in Poland
Keywords: system of economic sciences, mesoeconomics, sustainable development
Summary
The paper presents a discussion of the subject of mesoeconomics (mezzoeconomics), and its place within the system of economic sciences, as well as its new role in the
43
theory of economics and economic policy, due to systemic reform. Further in the paper
we find characteristics of economics and programming the industrial development, as
well as industrial economics, viewed as mesoeconomic disciplines. The final part focuses
on the environmental protection economics, and its related sciences such as economics of
environment and natural resources, and ecological economics. The paper includes a discussion of controversies raised by those disciplines and environmental policy. The paper
closes with a discussion on the issues of sustainable development as balanced or lasting
(permanent) development.
Maria Parlińska*, Michał Wielechowski**
Warszawa
Teoretyczne
aspekty
politycznego cyklu koniunkturalnego i budżetowego
Słowa kluczowe: nowa ekonomia polityczna, polityczny cykl koniunkturalny, polityczny
cykl budżetowy
Streszczenie
Ekonomia i polityka są niemalże współzależne i jakakolwiek dyskusja o charakterze ekonomicznym nie jest pełna bez wkładu politycznego. Rola polityki i polityków
w kształtowaniu się cykli koniunkturalnych była i jest szeroko dyskutowana. W artykule
przedstawiono teoretyczne założenia politycznego cyklu koniunkturalnego oraz politycznego cyklu budżetowego. Autorzy dokonali przeglądu światowej literatury nurtu nowej
ekonomii politycznej, by zwrócić uwagę na wyżej wymienione zjawiska oraz przybliżyć
te zagadnienia czytelnikom.
Wprowadzenie
Ekonomistów i politologów od dawna intryguje zbieżność wyborów i cykli polityki gospodarczej. W latach wyborczych rządy na wszystkich szczeblach angażują się często w tak zwane hulanki konsumpcji (a consumption binge), w czasie
których: podatki są cięte, transfery budżetowe ulegają podniesieniu, a wydatki
Maria Parlińska, dr hab., prof. nadzw. SGGW, kierownik Katedry Ekonomiki Rolnictwa
i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych, SGGW, e-mail: maria_parliń[email protected].
**
Michał Wielechowski, mgr, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej, SGGW, e-mail: [email protected].
*
Maria Parlińska, Michał Wielechowski
46
rządowe zostają zniekształcone poprzez liczne projekty o wysokiej i natychmiastowej widoczności.
Autorzy artykułu postawili sobie za cel przybliżenie teoretycznych założeń politycznego cyklu koniunkturalnego oraz politycznego cyklu budżetowego,
wkładu nowej ekonomii politycznej w teorię ekonomii.
Znaczący rozwój badań dotykający zależności na styku ekonomii (szczególnie makroekonomii) i polityki doprowadził do wyodrębnienia się kolejnej szkoły
we współczesnej ekonomii, a mianowicie nowej ekonomii politycznej (the new
political economics). To szkoła ekonomiczna o charakterze instytucjonalnym, powstała z połączenia makroekonomii, teorii wyboru publicznego oraz teorii gier.
Celem nowej ekonomii politycznej jest zrozumienie ważnych zagadnień,
które pojawiają się w sferze polityki. Błędne jest stwierdzenie, że ekonomiści
chcą kolonizować nauki polityczne. Podstawowym zadaniem stojącym przed
nową ekonomią polityczną jest rozszerzenie kompetencji ekonomistów do analizy problemów, które wymagają umiejętności podejmowaniu decyzji zarówno
ekonomicznych, jak i politycznych.
Nowa ekonomia polityczna dostrzega, iż występowanie centralnego planisty jest kwestionowane przez praktykę życia politycznego. Rząd działa w warunkach nieustających nacisków ze strony różnych grup interesów, w konsekwencji
nie dążąc do prostej maksymalizacji dobrobytu społecznego, a raczej poszukując
konsensusu pomiędzy heterogenicznymi żądaniami poszczególnych grup społecznych.
Podczas gdy duża część tradycyjnych teorii ekonomicznych dowodzi możliwości, a nawet konieczności aktywności rządu w celu kontrolowania i zarządzania cyklem koniunkturalnym, badania naukowe wpisujące się w nurt nowej ekonomii politycznej wskazują, iż decyzje politycznych decydentów mogą w sposób
zasadniczy wpływać na naturę cyklu koniunkturalnego i zmieniać go w polityczny cykl koniunkturalny.
K. Rogoff, Equilibrium Political Budget Cycles, „American Economic Review” 1990, no. 80,
s. 21.
T. Besley, The New Political Economy, „Economic Journal” 2007, vol. 117, issue 524,
s. 540..
P. Matczak, Nowa ekonomia polityczna (cz. 1), nbportal, www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/nowa-ekonomia-polityczna-1?nrpg=1 (15.03.2014).
J. Kalendienė, R. Petreikytė, Political Budget Cycles in EU, The 7th International Days
of Statistics and Economics – Conference Proceedings, Prague 2013, s. 541–542.
Teoretyczne aspekty politycznego cyklu...
47
Polityczny cykl koniunkturalny
Źródeł teorii politycznego cyklu koniunkturalnego należy poszukiwać w badaniach Michała Kaleckiego, który jako pierwszy zwrócił uwagę na ich występowanie (political business cycle). Niektórzy doszukują się jednak początków
tej teorii w pracy Josepha Schumpetera, opublikowanej w 1939 roku. Odrodzenie i rozwinięcie teorii politycznych cykli rozpoczęło się dzięki rozległym badaniom Williama D. Nordhausa z lat 70. XX wieku, którego uważa się za twórcę
współczesnej teorii politycznego cyklu koniunkturalnego. Polityczne cykle koniunkturalne są cyklami zmiennych makroekonomicznych (między innymi PKB,
bezrobocie, inflacja) wywołanymi cyklem wyborczym. Badając te zjawiska, należy zadać kilka kluczowych pytań. Czy takie cykle są obserwowane w demokratycznych gospodarkach? Jakie są polityczne i ekonomiczne mechanizmy, które
prowadzą do tego rodzaju cykli koniunkturalnych? Co te cykle koniunkturalne
mówią o zachowaniu wyborców?
Istnieją dwa podstawowe typy politycznych cykli koniunkturalnych:
a) cykle elekcyjne (election cycles) – występujące jako rezultat manipulacji
rządu przy użyciu narzędzi polityki fiskalnej i monetarnej w celu zwiększenia szans na reelekcję;
b) cykle ideologiczne (partyjne) (partisan cycles) – wywołane walką pomiędzy partiami parlamentarnymi posiadającymi odmienne cele polityczne (ideologie).
Ponadto, w literaturze można odnaleźć modele politycznych cykli koniunkturalnych oparte na syntezie między oportunistycznym i ideologicznym zachowaniem politycznym. Tabela 1 prezentuje klasyfikację teorii politycznego cyklu
koniunkturalnego.
M. Kalecki, Political Aspects of Full Employment, „Political Quarterly” 1943, vol. XIV.
A. Drazen, Political Business Cycles, w: New Palgrave Dictionary of Economics, Second Edition, Palgrave Macmillan, New York 2008.
D. Jula, Economic Impact of Political Cycles – The Relevance of European Experiences for
Romania, Research Centre on Transition Economics, Universite Pantheon-Sorbonne, Paris 2001,
s. 4.
48
Tabela 1
Klasyfikacja teorii politycznego cyklu koniunkturalnego
Oportunistyczne
Ideologiczne
Teorie kombinowane politycznego
cyklu koniunkturalnego (context-dependent
models) (Frey i Schneider 1978)
Źródła politycznej motywacji
Podstawa decyzji wyborczych
analiza retrospektywna
analiza perspektywiczna
Klasyczne teorie
oportunistycznie
motywowanego
cyklu politycznego
(Nordhaus 1975)
Teorie oportunistycznie
motywowanego, racjonalnego politycznego cyklu
koniunkturalnego
(Rogoff i Sibert 1988,
Person i Tabellini 1990)
Klasyczne teorie
ideologicznie
motywowanego
cyklu politycznego
(Hibbs 1977)
Teorie ideologicznie
motywowanego, racjonalnego politycznego
cyklu koniunkturalnego
(Alesina 1987)
Źródło: D. Jula, Economic Impact of Political Cycles – The Relevance of European Experiences
for Romania, Research Centre on Transition Economics, Universite Pantheon-Sorbonne,
Paris 2001, s. 5.
Autorem pierwszej teorii – klasycznej teorii oportunistycznie motywowanego cyklu politycznego – jest Nordhaus. Według niego rządzący decydują się na
prowadzenie ekspansywnej polityki gospodarczej (fiskalnej, jak i pieniężnej – jeśli mają na nią wpływ), by przed wyborami poprawić krótkookresowo stan gospodarki celem zwiększenia szans na reelekcję. Jednakże po wyborach zmuszeni są
zaimplementować politykę, której celem będzie przeciwdziałanie (zahamowanie)
skutkom ubocznym prowadzonych wcześniej działań o charakterze populistycznym. Celem nadrzędnym polityków jest wyłącznie chęć wygrania wyborów poprzez manipulowanie gospodarką, nie zaś jakiekolwiek przesłanki ideologiczne.
W modelu przyjęto stałą długość kadencji wyborczej, a gospodarka jest opisana
poprzez zależność krzywej Phillipsa między inflacją a bezrobociem. Autor uznał,
że głosowanie wyborców oparte jest na retrospekcji (ocenie wyników gospodarczych z lat ubiegłych), a rządzący są w stanie kontrolować politykę monetarną
(utrzymywać poziom stopy inflacji i bezrobocia korespondujący z długością ka W.D. Nordhaus, The Political Business Cycle, „Review of Economic Studies” 1975, no. 42,
s. 169–190.
49
dencji). Zdaniem Alberto Alesiny i Nouriela Roubiniego makroekonomiści nie
wykazali wówczas większego zainteresowania pracą Nordhausa, ponieważ dominująca była rozwijana w tym czasie teoria racjonalnych oczekiwań. Ponadto,
modelowi zabrakło wsparcia empirycznego, a prace Benetta McCalluma (1978)
oraz Martina Paldama (1979) zakwestionowały jego praktyczność, prezentując
negatywne empiryczne wyniki dla USA i gospodarek OECD10.
W latach 80. XX wieku w obszarze szkoły oportunistycznej uformował się
nowy nurt (Kenneth Rogoff i Anne Sibert, Torsten Persson i Guido Tabellini),
który połączył klasyczną hipotezę oportunistycznych zachowań politycznych
decydentów z ideą kompetencji oraz asymetrią informacji. Przy założeniu racjonalności zachowań wyborców modele te sugerują występowania cyklu wzrostu
gospodarczego oraz bezrobocia (jednak nieregularnego). Inflacja zaczyna rosnąć
przed wyborami i pozostaje na tym poziomie jeszcze kilka kwartałów po decyzji
wyborców, ale skutki politycznego cyklu koniunkturalnego są krótsze i mniej widoczne. Rządzący zdobywają dodatkowe głosy na skutek występującego w przeszłości wzrostu gospodarczego, a tracą ich część w sytuacji utrzymującego się
zbyt wysokiego poziomu bezrobocia11.
Modele ideologiczne (partyjne) zakładają, że partie polityczne pozostają pod wpływem ideologii partyjnej. Z tego też względu różne rządy posiadają
odmienne cele i realizują odmienne polityki (każdy rodzaj prowadzonej polityki rządu prowadzi do innych rezultatów). Twórca teorii – Douglas Hibbs – wyodrębnił dwa rodzaje partii politycznych: lewicowe oraz prawicowe. Obrona
klasy robotniczej pozostająca celem lewicy, która przedkłada priorytet stania na
straży niskiego bezrobocia ponad poziom inflacji (poprzez wykorzystanie polityki monetarnej oraz fiskalnej). Broniąca interesów przedsiębiorców prawica za
priorytet stawia utrzymywanie w ryzach inflacji, a nie poziom bezrobocia (prowadząc bardziej restrykcyjną politykę pieniężną i fiskalną niż rządzące partie
lewicowe)12.
A. (al-) Nowaihi, D. Garratt, The New Political Macroeconomics, Discussion Papers in Public
Sector Economics, PSERC, Department of Economics, University of Leicester 1998, s. 5–6.
K. Piech, Polityczny cykl koniunkturalny w krajach o rozwiniętej demokracji, w: Transformacja systemowa w Polsce. Oceny i perspektywy, red. Z. Szymla, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002, s. 335.
10 11 D. Jula, Economic Impact..., s. 5.
D. Hibbs, Political Parties and Macroeconomic Policy, „American Political Science Review”
1977, no. 71.
12 Maria Parlińska, Michał Wielechowski
50
Teoria Hibbsa została rozwinięta przez Alesinę w teorię ideologicznie motywowanego, racjonalnego politycznego cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z jej
założeniem wyborcy posiadają odmienne preferencje dotyczące oczekiwanego
poziomu inflacji oraz bezrobocia i oddają swój głos poparcia partii, która jest
w stanie zapewnić im maksymalny poziom satysfakcji (użyteczności)13.
Dopełnieniem analizy politycznego cyklu koniunkturalnego było uformowanie się nurtu modeli kombinowanych (context-dependent models), które są
kompilacją modeli oportunistycznych i ideologicznych. W założeniu modeli
kombinowanych rządzący posiadają określony poziom kontroli nad polityką makroekonomiczną kraju, który może różnić się w zależności od danej sytuacji.
W modelu Brunona Fraya i Friedricha Schneidera dokonano próby określenia
funkcji popularności politycznej, która prezentuje poparcie dla partii politycznej,
jako funkcji stopy bezrobocia, inflacji oraz stopy wzrostu gospodarczego.
Fray i Schneider sugerują, że ideologiczni politycy, którzy rządzą gospodarką, stają się oportunistami w sytuacji zbliżających się wyborów (szczególnie
w chwili braku popularności rządu). Popularność staje się celem nadrzędnym
wobec programu ideologicznego partii14.
Polityczny cykl budżetowy
Nowy słownik ekonomiczny Palgrave’a definiuje polityczny cykl budżetowy jako
składową cyklu budżetu państwa wywołaną przez cykl wyborczy. Precyzyjniej
termin ten utożsamiany jest najczęściej ze wzrostem poziomu wydatków rządowych bądź obniżeniem podatków w roku wyborczym. Wyżej wymienione decyzje są postrzegane jako motywowane chęcią rządzących do zachowania dominującej pozycji na scenie politycznej15. Min Shi i Jakob Svensson opisują to
zjawisko w sposób bardzo zbliżony, jako okresowe wahania w polityce fiskalnej
rządu wywołane przez cykliczność wyborów16.
Pomimo że polityczny cykl budżetowy wydaje się być jedynie cyklem jednej ze zmiennych makroekonomicznych, to najnowsze badania nad cyklami koniunkturalnymi wywoływanymi przez wybory skupiają się w większości na cyklach budżetu państwa. W przeciwieństwie do literatury traktującej o modelach
13 D. Jula, Economic Impact..., s. 5–6.
14 A. (al-) Nowaihi, D. Garratt, The New Political..., s. 8–9.
15 A. Drazen, Political Budget Cycles...
M. Shi, J. Svensson, Political Budget Cycles: A Review of Recent Developments, „Nordic
Journal of Political Economy” 2003, vol. 29, s. 67.
16 Teoretyczne aspekty politycznego cyklu...
51
politycznego cyklu koniunkturalnego, opartej na testowaniu empirycznym badania nad zjawiskiem występowania politycznego cyklu budżetowego, opierają się
na modelach koncepcyjnych17.
Badania nad politycznymi cyklami budżetowymi nabierają szczególnego
znaczenia w czasie dekoniunktury gospodarczej, w sytuacji recesji. Bliski termin wyborów powoduje występowanie konfliktu interesów. Politycy (partie polityczne) mają inne cele, rozbieżne z ekonomicznymi problemami gospodarki
narodowej. Potrzeba analizy wskaźników fiskalnych wzrasta za przyczyną stale
rosnącego poziomu deficytu budżetowego oraz długu publicznego. Badania nad
politycznym cyklem budżetowym stawiają za cel dowiedzenie (potwierdzenie)
relacji pomiędzy wyborami politycznymi a nieuzasadnionymi decyzjami w polityce fiskalnej. Analizie poddawany jest najczęściej stan finansów publicznych
i jego fluktuacje. Część badaczy koncentruje swe wysiłki na cyklicznych zmianach wydatków publicznych. Jedynie nieliczni skupiają się na analizowaniu przychodów budżetowych z punktu widzenia możliwości manipulacji wskaźnikami
fiskalnymi w okresie przedwyborczym18. Nowsze modele politycznego cyklu budżetowego podkreślają istotną rolę asymetrii informacji.
Modele politycznego cyklu budżetowego nazywane są przez grono ekonomistów modelami cyklu koniunkturalnego trzeciej generacji z uwagi na fakt, że
ich protoplastą był model Nordhausa (podstawowym celem rządzącej partii jest
zapewnienie bezpiecznej reelekcji poprzez maksymalizację liczby głosów w czasie następnych wyborów)19.
W literaturze przedmiotu najczęściej opisywane są następujące modele20:
a) oparte na założeniu oportunistycznego zachowania polityków i partii politycznych oraz krótkowzroczności wyborców;
b) opisujące ideologiczne postępowanie polityków;
c) strategicznego wykorzystania deficytu budżetowego;
d) opisujące konflikty pomiędzy partiami politycznymi;
e) bazujące na roli instytucji budżetowych.
18 J. Kalendienė, R. Petreikytė, Political Budget Cycles..., s. 541.
Ibidem, s. 543–544; J. Klomp, J. De Haan, Do Political Budget Cycles Really Exist?,
„Applied Economics” 2011, no. 45 (03), s. 331.
19 20 P. Struś, Polityczno-instytucjonalne aspekty deficytu budżetowego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2008, rok LXX, z. 4, s. 173.
52
Znamienny wkład w pogłębienie nurtu politycznego cyklu budżetowego
przyniosły prace Rogoffa i Silberta (modelowanie sygnalizującej roli przedwyborczych wzmożonych wydatków publicznych przy występowaniu asymetrii
informacyjnej)21, Torstena Perssona i Guido Tabelliniego (zbadanie zjawiska obniżających się poziomów obciążeń podatkowych w okresach przedwyborczych),
Min Shi i Jakoba Svensona (raportowanie zjawiska wzrastających deficytów budżetowych w okresach przedwyborczych), Adi Brendera, Marceli Eslavy i Allana
Drazena (wyjaśnienie relacji pomiędzy oportunistycznym zachowaniem rządu
względem wydatków publicznych a wynikiem wyborczym) oraz Marka Minka
i Jakoba de Haana (zbadanie gospodarek krajów Unii Europejskiej)22.
Podsumowanie
Prace nowej ekonomii politycznej wniosły istotny wkład w badanie cykliczności
koniunktury gospodarczej oraz budżetowej. Zwrócenie uwagi na występowanie
zjawisk: politycznego cyklu koniunkturalnego oraz politycznego cyklu budżetowego pozwoliło na wskazanie pełniejszego obrazu zmieniającej się sytuacji
makroekonomicznej krajów poprzez włączenie do analizy ekonomicznej czynników o charakterze politycznym. Kluczowe znaczenie dla rozwinięcia teorii politycznych cykli koniunkturalnych i budżetowych miały rozległe prace badawcze
Nordhausa z lat 70. XX wieku. Badacze wskazują na dwa podstawowe źródła
politycznych cykli koniunkturalnych: oportunistyczne oraz ideologiczne. Badania nad politycznymi cyklami budżetowymi nabierają szczególnego znaczenia
w czasie dekoniunktury gospodarczej.
Bibliografia
Besley T., The New Political Economy, „Economic Journal” 2007, vol. 117, issue 524.
Drazen A., Political Budget Cycles, w: New Palgrave Dictionary of Economics, Second
Edition, Palgrave Macmillan, New York 2008.
Hibbs D., Political Parties and Macroeconomic Policy, „American Political Science Review” 1977, no. 71.
Jula D., Economic Impact of Political Cycles – The Relevance of European Experiences
for Romania, Research Centre on Transition Economics, Universite Pantheon-Sorbonne, Paris 2001.
22 J. Klomp, J. De Haan, Do Political Budget Cycles..., s. 331–332.
53
Kalecki M., Political Aspects of Full Employment, „Political Quarterly” 1943, vol. XIV.
Kalendienė J., Petreikytė R., Political Budget Cycles in EU, The 7th International Days
of Statistics and Economics – Conference Proceedings, Prague 2013.
Klomp J., De Haan J., Do Political Budget Cycles Really Exist?, „Applied Economics”
2011, no. 45 (03).
Matczak P., Nowa ekonomia polityczna (cz. 1), nbportal, www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/
gospodarka/nowa-ekonomia-polityczna-1?nrpg=1.
Nordhaus W.D., The Political Business Cycle, „Review of Economic Studies” 1975,
no. 42.
Nowaihi A. (al-), Garratt D., The New Political Macroeconomics, Discussion Papers
in Public Sector Economics, PSERC, Department of Economics, University
of Leicester 1998.
Piech K., Polityczny cykl koniunkturalny w krajach o rozwiniętej demokracji, w: Transformacja systemowa w Polsce. Oceny i perspektywy, red. Z. Szymla, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002.
Rogoff K., EquilibriumPolitical Budget Cycles, „American Economic Review” 1990, no. 80.
Shi M., Svensson J., Political Budget Cycles: A Review of Recent Developments, „Nordic
Journal of Political Economy” 2003, vol. 29.
Struś P., Polityczno-instytucjonalne aspekty deficytu budżetowego, „Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny” 2008, rok LXX, z. 4.
Theoretical Aspects of Political Business
and Budget Cycle
Keywords: the new political economics, a political business cycle, a political budget
cycle
Summary
Economics and politics have been always interrelated, any discussion on economic
issues cannot be complete without raising political questions. The role of politics and
politicians in economic business cycles has been broadly discussed. The paper presents
the theoretical premises of the political business cycle and the political budget cycle.
The authors reviewed the world literature on new political economics, which takes into
account the above-mentioned phenomena.
Jacek Pietrucha*
Katowice
Głębokość
finansowa a wahania
PKB
Słowa kluczowe: głębokość finansowa, rozwój finansowy, zmienność PKB, cykl wzrostu
i załamania, boom kredytowy
Streszczenie
W artykule dokonano przeglądu rozważań na temat związków między sektorem
finansowym a realnym, w tym zwłaszcza głębokością finansową a wahaniami PKB. Dobrze rozwinięty system finansowy pozwala na absorbowanie negatywnych szoków, jednak istotne jest rozróżnienie między szokami realnymi a finansowymi. Te ostatnie mogą
być zaostrzone przez rozbudowany system finansowy. W ostatnich badaniach znaczną
uwagę przywiązuje się do boomów kredytowych i do związków nadzwyczajnie szybkiego wzrostu kredytu z cyklem wzrostu i załamania produkcji, a także cen aktywów,
realnych kursów walutowych i nierównowag zewnętrznych.
Wprowadzenie
Przebieg globalnego kryzysu rozpoczętego w roku 2007 przyczynił się do powrotu do dyskusji nad rolą sektora finansowego w gospodarce, a zwłaszcza jego
związkami z sektorem realnym. Przedmiotem zainteresowania jest między innymi związek między wielkością i zmianą wartości transakcji finansowych w relacji do PKB (na przykład udziałem kredytu w PKB) a wahaniami PKB.
W licznych publikacjach na określenie udziału transakcji finansowych
w PKB stosuje się termin „rozwój finansowy”. Wydaje się, że nie jest on w pełni
Jacek Pietrucha, dr hab., prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, e-mail: jacek.
[email protected].
*
Jacek Pietrucha
56
adekwatny. Utożsamienie rozwoju z liczbą transakcji jest mocno upraszczające.
W ostatnich latach obserwuje się liczne próby doprecyzowania terminologii.
Thorsten Beck proponuje rozdzielić następujące kwestie:
– głębokość finansową – wolumen transakcji finansowych w gospodarce,
– szerokość finansową – zróżnicowanie dostępnych usług finansowych
oraz ich dostawców,
– włączenie finansowe – dostęp do usług finansowych przez podmioty gospodarujące.
Przedmiotem zainteresowania w niniejszym artykule jest zwłaszcza głębokość finansowa. Główną funkcją systemu finansowego jest pośredniczenie
w przepływie siły nabywczej między podmiotami posiadającymi nadwyżki finansowe a podmiotami poszukującymi finansowania. W związku z tym za dwa
podstawowe mierniki głębokości finansowej uznaje się zazwyczaj udział kredytu
bankowego dla sektora prywatnego w PKB oraz kapitalizację rynku kapitałowego do PKB (najczęściej w postaci kapitalizacji podmiotów notowanych na
giełdzie papierów wartościowych do PKB) w powiązaniu z wartością papierów
dłużnych emitowanych przez podmioty prywatne. W większości badań głębokość finansowa (rozwój finansowy) mierzona jest w uproszczeniu udziałem kredytu w PKB.
Celem artykułu jest przegląd rozważań na temat związków między głębokością finansową a wahaniami PKB.
Głębokość finansowa a wahania PKB
W badaniach prowadzonych do roku 2007 dominował pogląd o relatywnie pozytywnym wpływie głębokości finansowej na ograniczanie zmienności produkcji.
Przykładowo Cevdet Denizer, Murat Iyigun i Ann Owen, badając 70 krajów za
okres 1956–1998, doszli do wniosku, że większa głębokość finansowa zmniejsza amplitudę wahań PKB, konsumpcji i inwestycji. Do podobnych wniosków
doszli Stephen Cecchetti, Alfonso Flores-Lagunes i Stefan Krause. Zakładano
T. Beck, Finance for Development: A Research Agenda, DEGRP Research Report 2013, s. 4.
Alternatywnie udział aktywów sektora bankowego w PKB – są to wielkości silnie skorelowane.
C. Denizer, M. Iyigun, A. Owen, Finance and Macroeconomic Volatility, World Bank, Policy
Research Working Paper 2000, no. 2487.
S. Cecchetti, A. Flores-Lagunes, S. Krause, Assessing the Sources of Changes in the Volatility
of Real Growth, NBER Working Paper Series 2006, no. 11946.
57
zazwyczaj, że ta pozytywna rola w ograniczaniu zmienności PKB wynika z tego,
że rozwinięty system finansowy umożliwia dzielenie ryzyka i lepszy dostęp do
płynności, a tym samym pozwala na wygładzanie efektów szoków. Jedynie nieliczne prace wskazywały na inny charakter zależności. Thorsten Beck, Mattias
Lundberg i Giovanni Majnoni doszli do wniosku, że rola głębokości finansowej
jest zależna od rodzaju szoków. W przypadku szoków realnych rozwinięty sektor finansowy pozwala na ich wygładzanie, podczas gdy w przypadku szoków
monetarnych zwiększa wahania PKB. W nadaniach empirycznych obejmujących 63 kraje za lata 1960–1997 nie stwierdzili statystycznie istotnej zależności między głębokością finansową a zmiennością PKB. William Easterly, Roumeen Islam i Joseph Stiglitz uznali z kolei, że sektor finansowy może zwiększać
zmienność PKB po przekroczeniu około 100% udziału kredytu w PKB. Generalnie wzrost zadłużenia podmiotów gospodarczych, w tym zwiększona zależność
przedsiębiorstw od finansowania zewnętrznego, powoduje, że sektor realny staje
się bardziej wrażliwy na szoki ze strony sektora finansowego.
Badania uwzględniające okres po roku 2007 przynoszą nieco bardziej zniuansowany obraz. Era Dabla-Norris i Narapong Srivisal co prawda potwierdzają
wniosek z wcześniejszych badań mówiący, że rozwinięty system finansowy pozwala na łagodzenie szoków i tym samym przyczynia się do zmniejszenia amplitudy wahań PKB, to jednak stwierdzają, że dzieje się tak tylko do pewnego
poziomu udziału sektora finansowego w PKB. Po przekroczeniu między 106
a 132% PKB (w zależności od analizowanej zmiennej) efekt ten zanika, a rozmiar sektora finansowego może zwiększać zmienność wielkości makroekonomicznych. Adolfo Barajas i inni wskazują, że przekroczenie wielkości sektora
finansowego ponad wartość wynikającą ze specyfiki strukturalnej danego kraju
może powodować niestabilność finansową.
T. Beck, M. Lundberg, G. Majnoni, Financial Intermediary Development and Growth Volatility: Do Intermediaries Dampen or Magnify Shocks?, World Bank, Policy Research Working Paper
2001, no. 2707.
W. Easterly, R. Islam, J. Stiglitz, Shaken and Stirred, Explaining Growth Volatility, Annual
Bank Conference on Development Economics, World Bank, Washington D.C. 2000.
E. Dabla-Norris, N. Srivisal, Revisiting the Link Between Finance and Macroeconomic Volatility, IMF Working Paper 2013, WP 13/29.
A. Barajas, T. Beck, E. Dabla-Norris, S. Reza Yousefi, Too Cold, Too Hot, Or Just Right?
Assessing Financial Sector Development Across the Globe, IMF Working Paper 2013, WP 13/81.
Jacek Pietrucha
58
4
2
0
-2
Zmiana PKB 2009
-4
-6
-8
-10
-12
-14
-16
-18
-20
-50
0
50
100
150
200
250
300
350
gáĊbokoĞü finansowa
Rysunek 1. Głębokość finansowa a zmiana PKB w okresie globalnego kryzysu
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego.
4
2
0
Zmiana PKB w roku 2009
-2
-4
-6
-8
-10
-12
-14
-16
-18
-20
-200
-100
0
100
200
300
400
zmiana gáebokoĞci finansowej 2001 do 2008
Rysunek 2. Zmiana głębokości finansowej a zmiana PKB w okresie globalnego kryzysu
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego.
Co prawda, jak wskazują powyższe badania, nie występują jednoznaczne
związki między głębokością finansową a wahaniami PKB (sektor finansowy
może zarówno ułatwiać wygładzanie szoków, jak i je zwiększać), to taki związek może występować w przypadku zmiany głębokości finansowej. Na rysunku 1 zobrazowano relację między głębokością finansową a zmianą PKB w roku
59
najgłębszego osłabienia koniunktury w okresie globalnego kryzysu finansowego
(dla większości krajów jest to rok 2009) dla grupy 40 krajów o najwyższym poziomie dochodów. Na rysunku 2, dla analogicznej grupy krajów, ukazano stopę
zmiany głębokości finansowej i zmianę PKB w roku najgłębszego osłabienia koniunktury. O ile trudno zauważyć związek głębokości finansowej ze skalą załamania w sektorze realnym, o tyle taki związek jest wyraźny w przypadku zmiany głębokości finansowej. W krajach, w których w latach 2001–2008 doszło do
znacznego wzrostu udziału kredytu w PKB, skala załamania była większa. Dane
te dobrze korespondują z coraz silniej rozwijającym się nurtem badań dotyczącym cykli wzrostu i załamania kredytu (boomów kredytowych).
Kredyt a zmienność PKB
Zmienność wielkości finansowych opisujących głębokość finansową (podaż kredytu, ceny aktywów finansowych) w warunkach zmian koniunktury jest oczywistą składową opisu wahań koniunktury. Przykładowo, podaż kredytu będzie zmieniała się wraz ze zmianą aktywności gospodarczej, czyli będzie odzwierciedlać
sytuację w sektorze realnym. Kwestią, która coraz bardziej przykuwa uwagę,
jest jednak to, że reakcja jest nadmierna, to jest nieadekwatna do początkowej
sytuacji w sektorze realnym. Przykładowo, irracjonalne oczekiwania dotyczące
przyszłości, nadmiernie optymistyczne lub pesymistyczne, mogą znaleźć swoje
odzwierciedlenie w nadmiernej zmienności podaży kredytu. Wypracowana w ramach głównego nurtu ekonomii koncepcja akceleratora finansowego również
uwzględnia nadmierną reakcję kredytu10.
Krajów o wysokim dochodzie (high income countries) w definicji Banku Światowego z wyłączeniem krajów, dla których brak danych, oraz krajów eksporterów ropy naftowej.
B. Bernanke, M. Gertler, S. Gilchrist, The Financial Accelerator in a Quantitive Business
Cycle Framework, NBER Working Paper 1998, no. 6455. Por. przegląd: M. Lubiński, Wpływ akceleratora finansowego na przebieg wahań koniunkturalnych, w: Pomiędzy polityką stabilizacyjną
i polityką rozwoju, red. J. Stacewicz, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH,
Warszawa 2012, s. 63–84.
10 Jacek Pietrucha
60
Z prac Enrique Mendozy i Marca Terronesa11 oraz innych autorów12 wynika klarowny obraz cyklu wzrostu i załamania kredytu13 oraz fluktuacji innych
zmiennych makroekonomicznych. Do stylizowanych faktów można zaliczyć następujące:
1. Boom kredytowy poprzedzony jest wzrostem łącznej produkcyjności czynników wytwórczych, napływem kapitału i liberalizacją finansową, przy czym
występują pewne odmienności między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi
się – w krajach rozwiniętych ekspansja kredytu poprzedzona jest wzrostem
produkcyjności czynników wytwórczych, a w krajach rozwijających się – napływem kapitału14.
2. Boomy kredytowe występują przede wszystkim w krajach stosujących stałe
kursy walutowe15.
3. Boomy kredytowe są synchronizowane międzynarodowo i mają tendencję do
koncentracji w czasie, na przykład boom petrolodolarowy przed kryzysem
lat 80. XX wieku, okres poprzedzający kryzysy lat 90. XX wieku w krajach
o wschodzących gospodarkach i Globalny Kryzys Finansowy.
11 W publikacji z roku 2008 autorzy zidentyfikowali w krajach uprzemysłowionych i w gospodarkach wschodzących 48 przypadków boomów kredytowych w latach 1960–2006. W publikacji
z roku 2012 uwzględniono dane odnoszące się do lat globalnego kryzysu finansowego. Autorzy
analizują okres 1960–2010 dla 61 krajów i wyodrębniają 70 boomów kredytowych. W konsekwencji zmieniły się nieco wnioski odnoszące się do krajów rozwiniętych. O ile z wcześniejszych badań
wynikały większe różnice między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się, na przykład mniejsza
podatność tej pierwszej grupy krajów na kryzysy finansowe, o tyle w nowszych charakterystyka
obu grup krajów jest w większym stopniu zbliżona. E. Mendoza, M. Terrones, An Anatomy of
Credit Booms: Evidence From Macro Aggregates and Micro Data, NBER Working Paper Series
2008, no. 14049; idem, An Anatomy of Credit Booms and their Demise, NBER Working Paper
Series 2012, no. 18379.
12 S. Elekdag, Y. Wu, Rapid Credit Growth: Boon or Boom-Bust?, IMF Working Paper 2011,
WP 11/241.
13 Boom kredytowy definiowany jest jako nadzwyczajny wzrost kredytu przekraczający typową
zmienność w ramach cyklu koniunkturalnego. W pracy Mendozy i Terronesa z 2012 roku boom
kredytowy to odchylenie realnego kredytu per capita od trendu wzrostu przekraczające 1,65 odchylenia standardowego. Autorzy analizują następnie 7-letnie okno utworzone wokół szczytu ekspansji
kredytowej.
W badaniach Mendozy i Terronesa (2012), w krajach rozwiniętych blisko połowa boomów
poprzedzona była wzrostem produkcyjności, 33% – napływem kapitału, 22% – reformami sektora
finansowego. W krajach rozwijających się blisko połowa poprzedzona była znacznym napływem
kapitału, 30% – reformami sektora finansowego, 20% – wzrostem produkcyjności.
14 15 W badaniach Mendozy i Terronesa (2012) różne reżimy stałych kursów walutowych stosowano w 67% przypadków boomu kredytowego.
61
4.Okresowi boomu kredytowego towarzyszy wzrost produkcji, konsumpcji prywatnej, inwestycji, produkcji dóbr niehandlowych oraz aprecjacja realnego
kursu walutowego i pogorszenie salda rachunku bieżącego.
5.Okresowi załamania kredytu towarzyszy odpowiednio załamanie produkcji,
konsumpcji, inwestycji, produkcji dóbr niehandlowych oraz deprecjacja realnego kursu walutowego i poprawa salda rachunku bieżącego.
6. Boomowi kredytowemu towarzyszy boom produkcyjny16, a także boomy
konsumpcyjne i inwestycyjne17.
7. Procykliczne zmiany konsumpcji rządowej występują jedynie w krajach rozwijających się. W krajach rozwiniętych ekspansji kredytu towarzyszy nieznaczny spadek konsumpcji rządowej.
8.Nie występuje związek między boomem kredytowym a inflacją konsumencką. Reagują natomiast ceny aktywów rzeczowych i finansowych. W okresie
ekspansji wykazują silny wzrost, w okresie załamania – korektę w dół.
9. Po boomie kredytowym (zwłaszcza o znacznej skali) następują kryzysy finansowe, czyli kryzysy bankowe, walutowe i sudden stop18.
Selim Elekdag i Yikum Wu19 dodatkowo przeanalizowali rolę polityki makroekonomicznej. Stwierdzili, że ekspansja kredytowa poprzedzona była niskimi (to jest niższymi od trendu) stopami procentowymi banku centralnego oraz
rynkowymi, a także ich wzrostem tuż przed załamaniem ekspansji kredytowej.
Boomom kredytowym towarzyszyły okresy silniejszego napływu kapitału zagranicznego innego niż bezpośrednie inwestycje, zwłaszcza inwestycji portfelowych
i w formie międzybankowej.
Z licznych badań wynika, że w mechanizmie narastania boomu kredytowego ważną rolę odgrywają interakcje z rynkiem aktywów, w tym przede wszystkim z rynkiem nieruchomości. Luca Agnello i Ludger Schuknecht przeanalizoBoomy produkcyjne, konsumpcyjne i inwestycyjne definiowane są analogicznie jak boom
kredytowy – jako nadzwyczajny wzrost danej wielkości, odchylenie od trendu przekraczające 1,65
odchylenia standardowego.
16 W badaniach Mendozy i Terronesa (2012) w blisko połowie przypadków ekspansji kredytu
towarzyszył boom produkcyjny i konsumpcyjny.
17 18 W badaniach Mendozy i Terronesa (2012) boomom kredytowym towarzyszą kryzysy bankowe (44%), walutowe (54%) i sudden stop (24%), przy czym zdecydowanie częściej w krajach
o wschodzących gospodarkach (odpowiednio: 51, 53 i 34%). Kryzysy finansowe występowały
zazwyczaj po szczycie boomu kredytowego. W grupie krajów, w których kryzys finansowy wystąpił (w relacji do tych, gdzie nie miał miejsca), skala boomu kredytowego i jego załamania były
większe.
19 S. Elekdag, Y. Wu, Rapid Credit Growth...
Jacek Pietrucha
62
wali 18 przypadków boomów na rynku nieruchomości, jakie wystąpiły w latach
1989–2007 w krajach rozwiniętych. Stwierdzili, że wzrost kredytu oraz stopy
procentowe są czynnikami determinującymi wystąpienie boomu, a następnie załamania na rynku nieruchomości. Do narastania boomu przyczynia się również
globalna płynność20.
Dyskusyjne jest relatywne znaczenie różnych zjawisk poprzedzających
wystąpienie boomu, zwłaszcza polityki makroekonomicznej i napływu kapitału. John Taylor uważa, że główną rolę w narastaniu nierównowag (zwłaszcza
poprzedzających Globalny Kryzys Finansowy) odegrały zbyt niskie stopy procentowe21. potwierdzonym empirycznie faktem jest to, że zarówno w USA, jak
i krajach peryferyjnych strefy euro stopy procentowe były niższe niż te, które wynikały z reguły Taylora22. Obszerna literatura wskazuje na znaczenie przepływów
kapitału zagranicznego dla finansowania bańki kredytowej, przede wszystkim
w krajach rozwijających się. Często, jak to miało miejsce na przykład w krajach
peryferyjnych strefy euro, obydwa zjawiska występowały jednocześnie (w okresie tworzenia strefy euro i po przystąpieniu do niej stopy procentowe w Grecji,
Hiszpanii i Irlandii silnie spadły i nastąpił napływ kapitału zagranicznego) i trudno jest określić ich relatywne znaczenie.
Inną dyskusyjną kwestią jest to, na ile boom kredytowy jest wynikiem zjawisk endogenicznych w systemie finansowym, a na ile jest konsekwencją zmian
w sferze realnej. Badania empiryczne, próbujące ustalić kształt i stylizowane
fakty cyklu ekspansji i załamania, nie odpowiadają na to pytanie. Przykładowo,
Mendoza i Terrones wskazują na wzrost łącznej produkcyjności czynników wytwórczych, napływ kapitału, liberalizację finansową i stałe kursy walutowe jako
zjawiska poprzedzające boom kredytowy – żadne z tych zjawisk nie poprzedzało
jednak wszystkich przypadków ekspansji kredytowej. W obszernym nurcie badań analizuje się procesy wewnątrz sytemu finansowego prowadzące do cyklu
ekspansji i załamania23. Boom kredytowy może być jednak również wyrazem
L. Agnello, L. Schuknecht, Booms and Busts in Housing Markets: Determinants and Implications, „Journal of Housing Economics” 2011, vol. 20, s. 171–190.
20 21 s. 24.
J. Taylor, Zrozumieć kryzys finansowy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010,
22 Por. na przykład R. Ahrend, B. Cournčde, R. Price, Monetary Policy, Market Excesses and
Financial Turmoil, OECD Economics Department Working Papers 2008, no. 597.
Por. na przykład przegląd w: M. Lubiński, Aktywność kredytowa banków w cyklu koniunkturalnym, w: Badanie koniunktury – zwierciadło gospodarki, cz. 1, red. K. Walczyk, Prace i Materiały
Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012, s. 119–139.
23 Głębokość finansowa a wahania PKB
63
procesów zachodzących w sferze realnej, w tym konwergencji i doganiania24.
Zmiany oczekiwań co do zwrotu z inwestycji oraz dochodu permanentnego związane z pozytywnym szokiem produkcyjności mogą zwiększać skłonność do zaciągania kredytów.
Istotnym problemem jest to, że do wystąpienia boomu kredytowego nie
jest konieczny rzeczywisty pozytywny szok, ale taka jego percepcja ze strony
podmiotów gospodarujących. Cechą charakterystyczną okresów określanych
mianem boomów jest występowanie nadmiernie optymistycznych oczekiwań
co do przyszłości, kiedy to „coraz większa część społeczeństwa traci naturalne
poczucie sceptycyzmu co do perspektyw gospodarczych i jest gotowa wierzyć
w opowieści o nowym boomie”25. Za zmiennością kredytu stać zatem mogą także
czynniki o charakterze psychologicznym, irracjonalnie nadmiernie optymistyczne lub pesymistyczne oczekiwania co do przyszłości26.
Toczy się również debata na temat tego, czy banki znajdujące się pod kontrolą władz publicznych nie zachowują się ostrożniej w ramach cyklu kredytowego (ostrożniej niż średnio cały system bankowy zwiększają kredytowanie w okresie boomu i wolniej ograniczają w okresie załamania). Wiele badań wskazuje na
niższą efektywność banków znajdujących się pod kontrolą władz publicznych
oraz ich negatywną rolę we wzroście gospodarczym. Jednak ten relatywnie negatywny obraz banków państwowych zmienia się, gdy przedmiotem analizy jest
ich zachowanie w ramach cyklu. Ata Can Bertay, Asli Demirgüč-Kunt i Harry
Huizinga27, analizując 1633 banki z 111 krajów w latach 1999–2010, dochodzą
do wniosku, że działalność kredytowa banków państwowych jest mniej procykliczna niż prywatnych, zwłaszcza w krajach o wysokiej jakości rządów. Przyczyną jest między innymi mniejsza procykliczność źródeł finansowania – banki
prywatne w okresie dobrej koniunktury w większym stopniu sięgają po inne niż
baza depozytowa źródła finansowania, które cechują się większą zmiennością
w ramach cyklu.
24 P. Backe, C. Wójcik, Credit Booms, Monetary Integration and the New Neoclassical Synthesis, „Journal of Banking & Finance” 2008, vol. 32, s. 458–470.
25 G. Akerlof, R. Shiller, Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010, s. 94.
Przykładem rozważań nad rolą ograniczonej racjonalności dla cyklu kredytowego może być:
T. Rötheli, Boundedly Rational Banks’ Contribution to the Credit Cycle, „The Journal of Socio-Economics” 2012, no. 41, s. 730–737.
26 27 A. Bertay, A. Demirgüč-Kunt, H. Huizinga, Bank Ownership and Credit over the Business
Cycle, Policy Research Working Paper 2012, no. 6110.
Jacek Pietrucha
64
Przedmiotem gorących dyskusji jest również rola bankowości transgranicznej, w tym rola kapitału zagranicznego w systemie bankowym. Ocena kapitału
zagranicznego w sektorze bankowym, zwłaszcza w krajach na średnim poziomie
rozwoju, jest zazwyczaj pozytywna w zakresie poprawy jakości oferowanych
usług i produktów. W licznych publikacjach wskazuje się jednak na negatywną rolę transgranicznej własności banków w powstawaniu boomu kredytowego
i transmisji kryzysu28. Potencjalne kanały oddziaływania analizował również Narodowy Bank Polski29.
W części publikacji wskazuje się jednak, że większe znaczenie od własności
ma model finansowania. Dostęp do międzynarodowego rynku pieniężnego powoduje, że akcja kredytowa w kraju przestaje być związana z krajowymi źródłami finansowania (na przykład bazą depozytową) i może być zależna od globalnej
płynności30. Eric Feyen i inni31, analizując 41 krajów dla lat 2000–2011, doszli do
wniosku, że wzrost kredytu jest silnie uzależniony od zmian w dostępie do transgranicznych źródeł finansowania. Szczególnie wyraźne jest to w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, jednak nie jest to bezpośrednio związane z udziałem
kapitału zagranicznego w aktywach systemu bankowego. Podobne wnioski wynikają z pracy Philipa Lana i Petera McQuade’a32.
Podsumowanie
Dokonany przegląd badań nad związkami między głębokością finansową a wahaniami PKB można podsumować następująco:
1.Nie występują jednoznaczne związki między głębokością finansową a wahaniami PKB. Sektor finansowy może zarówno ułatwiać wygładzanie szoków,
28 Na przykład R. Cull, M. Martinez Peria, Bank Ownership and Lending Patterns during the
2008–2009 Financial Crisis: Evidence from Latin America and Eastern Europe, World Bank Policy Research Working Paper 2012, no. 6195.
29 Raport o stabilności finansowej, czerwiec 2008, NBP, Warszawa 2008, s. 84 i n.
Globalizacja rynków finansowych powoduje, że gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa
mogą również uzyskać bezpośredni dostęp do zagranicznego finansowania (co stwarza presję konkurencyjną na krajowy system bankowy).
30 31 E. Feyen, R. Letelier, I. Love, S. Maimbo, R. Rocha, The Impact of Funding Models and
Foreign Bank, Ownership on Bank Credit Growth. Is Central and Eastern Europe Different?, World
Bank, Policy Research Working Paper 2012, no. 6783.
32 P. Lane, P. McQuade, Domestic Credit Growth and International Capital Flows, „Scandinavian Journal of Economics” 2014, vol. 116 (1), s. 218–252.
65
jak i je zwiększać (a nawet je generować). Kwestia ta jest jednak relatywnie
mało zbadana.
2.Znacznym zagrożeniem dla stabilności gospodarki jest nadzwyczajnie silny
wzrost głębokości finansowej, a zwłaszcza nadmierny wzrost kredytu (boom
kredytowy).
Bibliografia
Agnello L., Schuknecht L., Booms and Busts in Housing Markets: Determinants and
Implications, „Journal of Housing Economics” 2011, vol. 20.
Ahrend R., Cournčde B., Price R., Monetary Policy, Market Excesses and Financial Turmoil, OECD Economics Department Working Papers 2008, no. 597.
Akerlof G., Shiller R., Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010.
Backe P., Wójcik C., Credit Booms, Monetary Integration and the New Neoclassical Synthesis, „Journal of Banking & Finance” 2008, vol. 32.
Barajas A., Beck T., Dabla-Norris E., Reza Yousefi S., Too Cold, Too Hot, Or Just Right?
Assessing Financial Sector Development Across the Globe, IMF Working Paper
2013, WP 13/81.
Beck T., Finance for Development: A Research Agenda, DEGRP Research Report 2013.
Beck T., Lundberg M., Majnoni G., Financial Intermediary Development and Growth
Volatility: Do Intermediaries Dampen or Magnify Shocks?, World Bank, Policy
Research Working Paper 2001, no. 2707.
Bernanke B., Gertler M., Gilchrist S., The Financial Accelerator in a Quantitive Business
Cycle Framework, NBER Working Paper 1998, no. 6455.
Bertay A., Demirgüč-Kunt A., Huizinga H., Bank Ownership and Credit over the Business Cycle, Policy Research Working Paper 2012, no. 6110.
Cecchetti S., Flores-Lagunes A., Krause S., Assessing the Sources of Changes in the Volatility of Real Growth, NBER Working Paper Series 2006, no. 11946.
Cull R., Martinez Peria M., Bank Ownership and Lending Patterns during the 2008–2009
Financial Crisis: Evidence from Latin America and Eastern Europe, World Bank
Policy Research Working Paper 2012, no. 6195.
Dabla-Norris E., Srivisal N., Revisiting the Link Between Finance and Macroeconomic
Volatility, IMF Working Paper 2013, WP 13/29.
Denizer C., Iyigun M., Owen A., Finance and Macroeconomic Volatility, World Bank,
Policy Research Working Paper 2000, no. 2487.
66
Jacek Pietrucha
Easterly W., Islam R., Stiglitz J., Shaken and Stirred, Explaining Growth Volatility,
Annual Bank Conference on Development Economics, World Bank, Washington D.C. 2000.
Elekdag S., Wu Y., Rapid Credit Growth: Boon or Boom-Bust?, IMF Working Paper
2011, WP 11/241.
Feyen E., Letelier R., Love I., Maimbo S., Rocha R., The Impact of Funding Models and
Foreign Bank, Ownership on Bank Credit Growth. Is Central and Eastern Europe
Different?, World Bank, Policy Research Working Paper 2014, no. 6783.
Lane P., McQuade P., Domestic Credit Growth and International Capital Flows, „Scandinavian Journal of Economics” 2014, vol. 116 (1).
Lubiński M., Aktywność kredytowa banków w cyklu koniunkturalnym, w: Badanie koniunktury – zwierciadło gospodarki, cz. 1, red. K. Walczyk, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012.
Lubiński M., Wpływ akceleratora finansowego na przebieg wahań koniunkturalnych,
w: Pomiędzy polityką stabilizacyjną i polityką rozwoju, red. J. Stacewicz, Prace
i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012.
Mendoza E., Terrones M., An Anatomy of Credit Booms and their Demise, NBER Working Paper Series 2012, no. 18379.
Mendoza E., Terrones M., An Anatomy of Credit Booms: Evidence From Macro
Aggregates and Micro Data, NBER Working Paper Series 2008, no. 14049.
Raport o stabilności finansowej, czerwiec 2008, NBP, Warszawa 2008.
Rötheli T., Boundedly Rational Banks’ Contribution to the Credit Cycle, „The Journal
of Socio-Economics” 2012, no. 41.
Taylor J., Zrozumieć kryzys finansowy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Financial Depth
and
Volatility
of
GDP
Keywords: financial depth, financial development, GDP volatility, boom and bust cycle,
credit boom
Summary
This paper reviews relationship between the financial sector and the real one and
especially the role of financial depth for volatility of GDP. Financial deepening is a critical part of the overall development process of a country. Well-developed financial sector
67
can help dampen the negative shocks but it is crucial to distinguish between real and financial shocks, whereby the latter can be exacerbated by deeper financial systems. Recent
research shows systematic relationship between credit booms and a boom-bust cycle in
production, asset prices, real exchange rates and external deficits.
Waldemar Czternasty*
Poznań
Idee
i wartości spółdzielcze
w rozwoju ekonomii społecznej
Słowa kluczowe: spółdzielczość, ekonomia społeczna, strategia Europa 2020
Streszczenie
Bieżące problemy ekonomiczne i społeczne państw – niezależnie od poziomu
zamożności czy systemu politycznego – takie jak bezrobocie, wykluczenie społeczne
części społeczeństwa, rosnące koszty świadczeń socjalnych itp., generują potrzebę
wdrożenia do rzeczywistości gospodarczej poszczególnych krajów idei ekonomii
społecznej. Związane są one z ochroną interesów najsłabszych, zapobieganiem polaryzacji biedy, a także innym negatywnym w sensie ekonomicznym i społecznym zjawiskom.
Realizacja tych idei wiąże się, jak można zakładać, z rozwojem spółdzielczej formy gospodarowania. Stąd celem opracowania jest rozpoznanie wpływu rozwoju spółdzielczości
odzwierciedlonego we wzroście znaczenia jej wartości oraz konstytutywnych zasad
w praktycznym spełnianiu idei ekonomii społecznej, a w konsekwencji kształtowaniu
społeczeństwa obywatelskiego.
Wprowadzenie
W powszechnie przyjętej interpretacji spółdzielczość określa się jako ruch społeczny o celach bezpośrednio ekonomicznych oraz ideowo-wychowawczych,
zaś z drugiej strony jako formę działalności gospodarczej ludzi. Eksponowana
zostaje zatem jedność społeczno-zrzeszeniowego i bezpośrednio gospodarczego
Waldemar Czternasty, prof. dr hab., prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,
Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,
e-mail: [email protected].
*
70
Waldemar Czternasty
jej charakteru. Ruch spółdzielczy jako zjawisko historyczne i ponadustrojowe
podlegał nieustannej ewolucji. Zachodzące zmiany nie mogły jednak naruszać
zasadniczych wartości i idei decydujących o jego istocie. Należą do nich między innymi: dobrowolne i otwarte członkostwo, demokratyzm spółdzielczy oraz
spółdzielcza samorządność, charakterystyczny sposób gospodarowania udziałami członkowskimi i nadwyżką bilansową. Powodują one, że współczesna spółdzielczość stanowi alternatywę dla nastawionej na zysk gospodarki komercyjnej,
ponieważ jest ze swej strony prospołeczna i etyczna w odniesieniu do zagadnień
finansowych. Charakteryzujące ją właściwości sprawiają, że spółdzielczość jest
sferą gospodarki bliską wielu ludziom. Przystąpieniem do jednostki spółdzielczej kieruje motyw wzajemnego współdziałania, którego efekt postrzegany jest
między innymi w korzyściach ekonomicznych odniesionych do poprawy sytuacji materialnej gospodarstwa domowego czy też „wzmocnienia” realizowanej
dotychczas działalności gospodarczej. Rozwój ruchu spółdzielczego łączyć także należy z zapobieganiem społecznemu wykluczeniu, generowaniem poczucia
stabilizacji i bezpieczeństwa, tworzeniem możliwości aktywności zawodowej
i społecznej.
Postrzeganie różnorodnych korzyści – ekonomicznych i społecznych –
spółdzielczości znajduje odzwierciedlenie w pozycji tego sektora w państwach
o rozwiniętym rynku, szczególnie tych, które dostrzegają potrzebę rozwoju ekonomii społecznej. Pozycję tę stymuluje również polityka prospółdzielcza Unii
Europejskiej. W konsekwencji rozwój grupowej formy gospodarowania w tych
krajach znajduje wyraz w podwyższaniu makroekonomicznych wskaźników poziomu gospodarczego, w neutralizowaniu szeregu negatywnych procesów i zjawisk społecznych, w zajmowaniu coraz bardziej liczącej się pozycji w strukturze
podmiotowej wielu sfer życia ekonomicznego i społecznego itp.
Istotne staje się zatem, jako cel opracowania, rozpoznanie wpływu rozwoju spółdzielczości, wzrostu znaczenia jej konstytutywnych idei, wartości, zasad,
w gospodarkach dostrzegających obok celów stricte komercyjnych również
aspekty społeczne na realizację ekonomii społecznej i związanego z nią społeczeństwa obywatelskiego. W kontekście poczynionych wyżej uwag za hipotezę
badawczą przyjąć można twierdzenie, iż rozwój ekonomii społecznej generuje
potrzebę wzrostu znaczenia grupowej formy gospodarowania, uaktywnienia się
jej idei i wartości.
Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej
71
Ekonomiczno-społeczne przesłanki grupowych działań
Współdziałanie jest bliskie ludzkości od początków jej istnienia i wywodzi się
z potrzeby samoobrony i samopomocy. Daje realne korzyści i sprawia, że współpracując, można osiągnąć znacznie więcej, niż działając w pojedynkę. Współpraca ta ewoluowała niemal od momentu swoich narodzin i proces ten nie ma końca,
gdyż permanentnie zmienia się otoczenie, w jakim zachodzi. Zauważyć przy tym
należy, iż grupowanie się ma sens wówczas, gdy jednostki zaangażują się we
współpracę i będą przekonane o jej zaletach. Te ostatnie mogą dotyczyć tak wielu
obszarów, jak wiele jest celów integrowania. Za najważniejsze uchodzą korzyści
ekonomiczne, ale nie sposób nie docenić chociażby walorów społecznych, kulturowych czy edukacyjnych.
Spółdzielnie jako grupowe formy gospodarowania cechuje dualny wymiar.
Z jednej strony są one zrzeszeniami grup osób, z drugiej zaś – przedsiębiorstwami.
Dzieje się tak, gdyż w określonym zakresie reprezentują one, obok wspólnotowych, również interesy szersze, ogólne. Poprzez swoją działalność przyczyniają
się zatem do pomnażania makroekonomicznych efektów państwa oraz korzyści
społecznych, a także generują zróżnicowane rezultaty poszczególnych członków
i ich gospodarstw domowych. Uszczegóławiając powyższe uwagi, podkreślić
należy, iż spółdzielniom jako instytucjom już od początku istnienia można przypisać wielowymiarowe znaczenie odnośnie do:
a) szeregu sektorów gospodarki w zależności od jej typu (na przykład spółdzielnie rolnicze, banki spółdzielcze);
b) wielu ludzi i środowisk, które odnoszą korzyści dzięki funkcjonowaniu spółdzielni (pracownicy spółdzielni, członkowie oraz ich rodziny,
społeczność lokalna niezwiązana bezpośrednio ze spółdzielnią, sektor
rządowy); wynika to z faktu, że spółdzielnie pełnią liczne funkcje, między innymi ekonomiczne, społeczne, edukacyjne, wychowawcze, integracyjne, kulturowe;
c) szerokiego grona odbiorców w zależności od zakresu przestrzennego
działania spółdzielni – lokalne, regionalne, ogólnokrajowe, międzynarodowe.
Szerzej na ten temat zob. S. Dyka, P. Grzegorzewski, Zarządzanie spółdzielnią, Difin, Warszawa 2000, s. 13.
J. Kleer, Co dalej ze spółdzielczością?, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1981, s. 20.
Szerzej na ten temat zob. W. Czternasty, Determinanty rozwoju spółdzielczości w różnych
warunkach ekonomiczno-społecznych, Adam Marszałek, Toruń 2013, s. 66.
72
Waldemar Czternasty
Możliwości funkcjonowania i rozwoju spółdzielczego gospodarowania,
zakres przejawiania się charakterystycznych dla niego idei, wartości i konstytutywnych zasad wiążą się przede wszystkim – jak wskazują na to 170-letnie
doświadczenia sformalizowanego istnienia omawianego ruchu (od 1844 roku)
– z typem ustroju gospodarczego. W okresie tym spółdzielczość działała w warunkach ustrojowych podlegających wielu ewolucyjnym czy niekiedy wręcz dynamicznym przeobrażeniom, generującym zmiany w systemach ekonomicznych
odzwierciedlonych w charakteryzujących je rozwiązaniach i wynikających z nich
instrumentach regulacyjnych.
Obecnie nie stanowią one podmiotów działających, jak wiele innych, wyłącznie w sferze komercyjnej, co byłoby sprzeczne z zasadami i wartościami
spółdzielczymi oraz priorytetami Unii Europejskiej i zaleceniami międzynarodowych organizacji spółdzielczych. Dzięki transparentności w zakresie władzy i zarządzania współczesne spółdzielnie uchodzą za wiarygodnych partnerów nawet
dla dużych ugrupowań międzynarodowych. Realizują liczne zadania, których
wykonawstwa nie podejmują się przedsiębiorstwa prywatne, kierujące się na ogół
wyłącznie rachunkiem ekonomicznym. Podmioty spółdzielcze stanowią dobre
uzupełnienie i udoskonalenie mechanizmu rynkowego, chociaż zakres ich działalności i znaczenie w poszczególnych krajach są zróżnicowane. W dzisiejszym
systemie wolnorynkowym widać wyraźne miejsce dla elementów spółdzielczej
formy zespołowego gospodarowania – wolności jednostki, samodzielności w podejmowaniu decyzji i działań, grupowego charakteru własności. Obecność ruchu
spółdzielczego może stać się niejako gwarantem istnienia i pobudzania zdrowej
konkurencji oraz zapewnienia bytu i wzmacniania siły ekonomicznej małych jednostek gospodarczych. Funkcjonowanie ruchu spółdzielczego, związanych z nim
idei i wartości łączyć należy z ekonomią społeczną, bowiem dla jej podmiotów
istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – posiada szeroko rozumiana misja
społeczna. W ekonomii społecznej jako formie gospodarowania, działające organizacje „są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowana przez nie
nadwyżka służy również realizacji celu społecznego. Taka misja jest chroniona
przez autonomię zarządzania, demokratyczne decydowanie oraz lokalne zakorzenienie tych organizacji”.
A. Sobol, Społeczne aspekty działalności spółdzielni socjalnych, Wydawnictwo Krajowej Rady Spółdzielczej, Warszawa 2009, s. 9.
73
Realizacja koncepcji ekonomii społecznej
poprzez rozwój spółdzielczości
Ekonomię społeczną jako kategorię ekonomiczną w najogólniejszej interpretacji określić można jako zbiór zasad wskazujących na sposób organizowania się,
podejmowania inicjatyw, zaspokajania potrzeb. Nie stanowi ona odrębnej gałęzi
ekonomii, lecz jej część wpisującą się w trójkąt, którego boki wyznacza: gospodarka rynkowa, społeczeństwo obywatelskie oraz demokratyczne państwo. Jej
pojęcie jest szerokie i dotyka wielu aspektów życia społecznego, jednak elementem łączącym są z pewnością takie działania, które koncentrują się wokół zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Specyfika ekonomii społecznej polega na tym,
że zarówno cele, jak i sposoby kontrolowania podmiotów są społeczne. Obszar
działania obejmuje przede wszystkim te części problemów społecznych, z którymi sektor publiczny sobie nie radzi, a sektor prywatny nie jest zainteresowany
inwestowaniem w nie, ponieważ często nie jest to działalność generująca trwałe
zyski. Rozwiązując lub łagodząc problemy społeczne, ekonomia społeczna nie
ma charakteru alternatywy wobec gospodarki prywatnej, nie jest też konkurencją dla gospodarki publicznej, lecz jest komplementarna wobec rynku i państwa,
będąc ich uzupełnieniem, a także mogąc się przyczyniać do trwałego rozwoju
społeczno-gospodarczego.
Nasuwa się pytanie dotyczące istotnego zainteresowania ekonomią społeczną we współczesnych rozwiniętych gospodarkach. Jego przyczyn jest wiele. Wśród nich na szczególne podkreślenie zasługują m.in.: trwający proces
globalizacji, kryzys państwa opiekuńczego zachodniej Europy, rozpad bloku
wschodniego, niedawny kryzys ekonomiczny. Zauważyć także należy, iż coraz
częściej standardowe działania służb zatrudnienia i pomocy społecznej okazują
się niewystarczające, zaś sektor publiczny staje się coraz bardziej niezdolny do
udźwignięcia kosztów świadczeń socjalnych. Coraz powszechniej obserwowana
jest tendencja przechodzenia od modelu państwa opiekuńczego do modelu społeczeństwa opiekuńczego. Na takie przesunięcie, mające nastąpić w przyszłych
realiach gospodarowania w Polsce, wskazuje dokument Polska 2030.
Wzrost znaczenia ekonomii społecznej łączyć także należy z bezrobociem,
będącym między innymi efektem wspomnianego wyżej procesu globalizacji, ge Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej,
Kraków 2007.
K. Wygnański, O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kompetencje, Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009, s. 9.
74
Waldemar Czternasty
nerującego zmiany w podziale pracy zarówno pod względem społecznym, jak
i terytorialnym. Bezrobocie, jak wiadomo, znajduje swój wyraz w częstym wykluczeniu społecznym, narastaniu nierówności ekonomicznych, ciągłym powiększaniu się ubóstwa w grupach wykluczonych, zmniejszaniu się klasy średniej,
potęgowaniu niepewności oraz ryzyka. Argumenty te dobitnie wskazują na potrzebę rozwoju ekonomii społecznej nawet w krajach wysoko rozwiniętych oraz
konieczność przeorientowania polityki społecznej i podjęcia przez nią takich
działań, które przeciwdziałają ubóstwu, wykluczeniu, pozwalają pozostającym
bez zatrudnienia na powrót na rynek pracy, ukierunkują działania dotyczące aktywnego poszukiwania pracy i możliwości jej pozyskania.
Jak z powyższych uwag wynika, bieżące problemy ekonomiczne i społeczne
państw, niezależnie od poziomu zamożności czy systemu politycznego, wymuszają znalezienie nowych rozwiązań, z których wiele związanych jest z realizacją
idei ekonomii społecznej.
Sektor ekonomii społecznej swoje zadania realizuje poprzez podmioty gospodarcze, które wyróżnia szereg ekonomicznych i społecznych kryteriów. Do
tych pierwszych zaliczyć należy:
− prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności opartej
na instrumentach ekonomicznych,
− niezależność, suwerenność w stosunku do instytucji publicznych,
− ponoszenie ryzyka ekonomicznego,
− istnienie choćby nielicznego płatnego personelu.
Z kolei do kryteriów o charakterze społecznym włączyć przede wszystkim
można:
− wyraźną orientację na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia,
− oddolny, obywatelski charakter inicjatywy,
− specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania,
− wspólnotowy charakter działania,
− ograniczoną dystrybucję zysków.
Powyższy zestaw kryteriów stanowi, jak należy sądzić, definicję idealnego
podmiotu społecznego. W praktyce wymagane jest spełnienie większości z nich,
aby jednostkę gospodarczą zaliczyć do sektora ekonomii społecznej. Warunki
Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 2007, s. 98–103.
Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów, red. A. Sobolewski,
P. Klimek, J. Piekutowski, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin 2009, s. 8.
75
te w pełni realizują podmioty spółdzielcze w kontekście charakteryzujących je
wartości i idei.
Zarówno w teorii, jak i na gruncie praktyki gospodarczej są wyróżniane
pewne trwałe, niezmienne, konstytutywne zasady grupowej formy gospodarowania związane ze zrzeszeniowym oraz bezpośrednio gospodarczym charakterem
spółdzielczości. Jako pierwszą, szczególnie znaczącą w kontekście poczynionych
wyżej uwag, należy wymienić komplementarne traktowanie celów ekonomicznych i społecznych. Wynika z niej, iż podmiot ograniczający swoją działalność
tylko do sfery gospodarczej nie może być uznawany za spółdzielnię. Oczywiście,
dyskusyjna pozostaje istota i treść tych celów ujmowanych z osobna oraz proporcje i współzależności między nimi, ale muszą one zawsze współwystępować.
Kolejne zasady spółdzielcze dotyczą:
a) dobrowolnego i otwartego członkostwa w spółdzielniach; są one zatem
organizacjami dobrowolnymi, dostępnymi dla wszystkich osób chcących korzystać z ich usług, a także gotowych realizować obowiązki wynikające z członkostwa; nie może mieć miejsca żadna dyskryminacja
odnośnie do płci, rasy, pozycji społecznej, przekonań politycznych czy
religijnych;
b) demokratyzmu spółdzielczego wskazującego, iż omawiane jednostki są
organizacjami demokratycznymi, zarządzanymi przez członków, którzy
w aktywny sposób kształtują politykę spółdzielni i uczestniczą w podejmowaniu decyzji; spółdzielcy pełniący funkcje z wyboru odpowiadają
przed ogółem członków, ci ostatni zaś w spółdzielniach podstawowych
mają równe prawo – „jeden członek jeden głos”; również na innych
szczeblach spółdzielnie funkcjonują w sposób demokratyczny;
c) udziałów członkowskich – członkowie wnoszą odpowiednie udziały
i w demokratyczny sposób zarządzają majątkiem jednostki spółdzielczej; zarazem część tego majątku jest niepodzielna, będąc wspólną własnością spółdzielni; członkowie w praktyce nie otrzymują lub partycypują w bardzo małej dywidendzie od udziałów stanowiących warunek ich
członkostwa; uzyskane przez spółdzielnie nadwyżki bilansowe członkowie przeznaczają między innymi na następujące cele: rozwój spółdzielni (na przykład poprzez gromadzenie rezerw, których część będzie niepodzielna), podział pomiędzy członków proporcjonalnie do wysoko Szerzej na ten temat zob. Spółdzielczość we współczesnej gospodarce, red. S. Dyka, Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 1998, s. 15–22.
76
Waldemar Czternasty
ści ich obrotów ze spółdzielnią, wspieranie innej, akceptowanej przez
członków działalności;
d) samorządności spółdzielczej pozwalającej postrzegać spółdzielnie jako
samorządne, samopomocowe organizacje zarządzane przez członków;
nawiązywanie współpracy z innymi organizacjami (w tym z rządowymi) oraz pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania odbywa się
w warunkach umożliwiających członkom demokratyczny nadzór oraz
niezależność spółdzielni;
e) kształcenia, szkolenia i informacji – chodzi tu przede wszystkim o tworzenie możliwości i ułatwianie kształcenia oraz szkolenia członkom,
przedstawicielom wybranym do organów spółdzielni, kadrze kierowniczej oraz pozostałym pracownikom w celu podwyższenia ich kwalifikacji odzwierciedlonych we wzroście efektów pracy i w konsekwencji
w rozwoju spółdzielni; omawiana zasada wiąże się także z informowaniem przez spółdzielnie opinii publicznej, środowisk opiniotwórczych,
młodzieży i wszystkich zainteresowanych o celach spółdzielni oraz
efektach wynikających z jej działalności i przynależności do niej;
f) współpracy międzyspółdzielczej wskazującej, iż spółdzielnie, służąc
w efektywny sposób swoim członkom, powinny dążyć do wzmocnienia
ruchu spółdzielczego poprzez współpracę na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym;
g) dbałości o społeczności lokalne, czyli realizacji nie tylko ustalonej demokratycznie własnej polityki i podjętych decyzji, lecz również dbania
o rozwój społeczności lokalnych, w których funkcjonują.
Przedstawione zasady ruchu spółdzielczego oraz jego wartości przekonują,
iż spółdzielcza forma gospodarowania może być alternatywą wobec nastawionej
na zysk gospodarki komercyjnej, będąc ze swej istoty prospołeczną i bardziej
etyczną finansowo. Jej właściwości powodują zarazem, iż może stanowić sferę
gospodarki bliską dla wielu ludzi, stwarzającą im możliwości aktywności zawodowej i społecznej, zaś w coraz silniejszej gospodarce rynkowej jest w stanie
zapobiegać społecznemu wykluczeniu, neutralizować różnego rodzaju patologie,
dawać poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, wyzwalając zarazem indywidualną
i zespołową przedsiębiorczość.
Doceniane jest to przez Unię Europejską. W konsekwencji o rozwój spółdzielni w Europie zabiegają jej specjalne organizacje, będące wyrazicielami
77
interesów swoich członków reprezentujących grupową formę gospodarowania
z różnych branż i krajów członkowskich10.
Wzrost pozycji spółdzielni w państwach członkowskich
jako priorytet Unii Europejskiej
Za oficjalnego przedstawiciela europejskiej spółdzielczości Parlament Europejski i Komisja Europejska uznawały do 2006 roku organizację CCACE (Komitet
Koordynacyjny Europejskich Stowarzyszeń Spółdzielczych). Została ona założona w 1982 roku z inicjatywy europejskich organizacji spółdzielczych, zapewniając im11:
a) techniczne wsparcie umożliwiające wzmocnienie kwalifikacji zasobów
ludzkich;
b) ekonomiczne i społeczne oddziaływanie w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw spółdzielczych;
c) wsparcie polityczne w walce o wpływy w zakresie tworzenia ram funkcjonowania generowanego przez politykę gospodarczą UE.
W następnych latach podjęto kroki zmierzające do integracji dotąd równolegle istniejących organizacji, co skutkowało podjęciem decyzji o powołaniu
nowej wspólnej organizacji dla całej spółdzielczości europejskiej pod nazwą Co-operatives Europe (Spółdzielnie Europy) i, zgodnie z wymaganymi procedurami, zarejestrowaniem jej na podstawie prawa belgijskiego (gdyż jej siedzibą jest
Bruksela) jako stowarzyszenia bez celu zarobkowego. W art. 1 statutu zapisano,
że Co-operatives Europe „stanowi europejską reprezentację spółdzielczego modelu gospodarowania w Europie”12. Obecnie związek Co-operatives Europe zrzesza 91 organizacji członkowskich z 35 krajów europejskich z różnych sektorów
i promuje spółdzielczy model biznesu w Europie. Jej członkowie reprezentują
123 mln indywidualnych współpracowników-członków posiadających 160 tys.
przedsiębiorstw spółdzielczych zapewniających miejsca pracy dla 5,4 mln obywateli Europy13.
10 Szerzej na ten temat zob. W. Czternasty, Determinanty rozwoju..., s. 210–217.
J. Dellheim, Genossenschaften bzw. genossenschaftliche Unternehmen und Organisationen
– Herausforderung und Thema für linke Politik in Deutschland und EU-Europa, Fundacja Róży
Luksemburg, Berlin 2005, s. 8.
11 12 Krajowa Rada Spółdzielcza, www.krs.org.pl (10.04.2013).
13 Co-operative Europe, www.coopseurope.coop (12.04.2013).
78
Waldemar Czternasty
Jednym z najważniejszych obecnie celów Związku jest uwydatnianie tego,
że przedsiębiorstwa spółdzielcze są idealnie dopasowane do realizacji zadań strategii Europa 2020. Jej hasłem jest zrównoważona gospodarka stawiająca obywateli na pierwszym miejscu, podjęcie trwałej walki z wykluczeniem społecznym
oraz przejście do gospodarki zielonej (niskoemisyjnej). Spółdzielnie starają się
funkcjonować w ten właśnie sposób, stawiając ludzi w centrum swojej działalności, generując wartości dodane dla wspólnot lokalnych i wprowadzając innowacyjne rozwiązania mające na celu przyczynienie się do realizacji celów strategii
Unii do 2020 roku. Związek obecne swoje działania, także te o charakterze lobbingowym, skupia na wyeksponowaniu wkładu spółdzielni do omawianej strategii i pokazaniu, że działania te stanowią doskonały element służący stabilizacji
systemu gospodarczego w Europie. Stąd instytucje europejskie powinny dążyć
do dalszego wzmacniania tej formy gospodarowania przez odpowiednie wsparcie. Współcześnie do najważniejszych celów Związku w stosunku do spółdzielni
należą między innymi14:
− promowanie zrównoważonych praktyk w rolnictwie i produkcji ekologicznej,
− wspieranie rozwoju technik wytwarzania sprzyjających środowisku naturalnemu,
− rozwijanie świadomości w kwestiach społecznych i środowiskowych,
− rozpowszechnianie najlepszych praktyk działań spółdzielczych,
− promowanie podejmowania programów integrujących niepełnosprawnych, osoby starsze i młodzież,
− wspieranie oferowania konsumentom produktów bezpiecznych, wysokiej jakości, po przystępnych cenach.
W celu sprzyjania „silnie konkurencyjnej społecznej gospodarce rynkowej”
Komisja Europejska umieściła tę gospodarkę i innowacje społeczne w samym
centrum swoich zainteresowań pod względem zarówno spójności terytorialnej,
jak i poszukiwań oryginalnych rozwiązań problemów społecznych, w szczególności walki z ubóstwem i wykluczeniem – w ramach strategii Europa 2020,
projektu przewodniego „Unia innowacji”, europejskiej platformy współpracy
w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, a także Aktu o jedno-
14 Cooperative Europe, CSR Co-operative Social Responsibility, s. 15, www.coopseurope.coop/
about-us (20.03.2013).
79
litym rynku15. Komisja Europejska w komunikacie Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej, budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom
społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji dostrzega,
że przedsiębiorstwa społeczne, które zgodnie z rozumieniem Komisji mogą być
utożsamiane ze spółdzielniami16, powinny mieć taki sam dostęp do rynku wewnętrznego, jak inne przedsiębiorstwa. Ze względu na ich często lokalny zasięg
są one, zdaniem Komisji, dyskryminowane przez regulacje bankowe oraz w dostępie do funduszy strukturalnych i zamówień publicznych, w których preferuje
się silne, duże podmioty, często działające na poziomie kontynentalnym. Dodatkowo, mają one trudności z pozyskaniem środków finansowych od inwestorów,
którzy często ze względu na ograniczenia dotyczące redystrybucji zysków przez
te podmioty, uczestnictwo w nich postrzegają jako przedsięwzięcie ryzykowne
i mniej opłacalne niż inwestycja w przedsiębiorstwa o charakterze typowo komercyjnym. Dostęp tych przedsiębiorstw do funduszy strukturalnych jest także,
zdaniem Komisji Europejskiej, często utrudniony ze względu na znaczne i zbyt
sztywne wymogi biurokratyczne. Aspekty związane ze spółdzielczością są zbyt
mało uwydatniane również w treściach kształcenia europejskiego. Stąd pracownicy, którzy znajdują coraz częściej pracę w tym sektorze, nie wykazują dostatecznej wiedzy na temat zasad jego funkcjonowania. Nasilenie tego niekorzystnego
zjawiska wynika także z braku jednolitych uregulowań dotyczących grupowego
gospodarowania w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. W związku z tym
przyjęto plan działania na rzecz wsparcia przedsiębiorczości spółdzielczej w Europie, proponując kilka kluczowych działań17:
15 Komisja Europejska, Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego
rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, COM(2010) 2020; Komisja Europejska, Unia innowacji, COM(2010) 546, wersja ostateczna z 6 października 2010 roku; Komisja Europejska,
Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, COM(2010) 758, wersja ostateczna
z 16 grudnia 2010 roku; Komisja Europejska, Akt o jednolitym rynku – Dwanaście dźwigni na rzecz
pobudzenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania, COM(2011) 206, wersja ostateczna
z 13 kwietnia 2011 roku, za: Komisja Europejska, Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu
Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów:
Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej, budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji, SEC(2011)
1278, wersja końcowa, s. 2, http://ec.europa.eu/internal_market/social_business/docs/ COM2011_
682_en.pdf (2.04.2013).
16 Komisja Europejska, Komunikat Komisji Europejskiej..., s. 4.
17 Ibidem, s. 5–11.
80
Waldemar Czternasty
a) pobudzenie tworzenia funduszy celowych, które będą wspierać funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych na jednolitym rynku, dalsze
ułatwianie dostępu do mikrokredytów za pomocą europejskiego instrumentu mikrokredytowego Progress oraz poprawę otoczenia instytucjonalnego i prawnego związanego z udzielaniem mikropożyczek, w tym
zwiększenie działań o charakterze promocyjnym;
b) uruchomienie funduszy europejskich – wprowadzenie europejskiego instrumentu finansowego na kwotę 90 mln euro mającego na celu wsparcie
tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw społecznych; jako drugie z kluczowych działań w tym obszarze Komisja zaproponowała wprowadzenie
wyraźnego priorytetu inwestycyjnego ukierunkowanego na wsparcie
przedsiębiorstw społecznych w Europejskim Funduszu Społecznym
i Europejskim Funduszu Rozwoju Regionalnego od 2014 roku;
c) lepsze eksponowanie przedsiębiorczości społecznej – w tym zakresie
działaniami kluczowymi są: stworzenie mapy przedsiębiorczości społecznej w Europie w celu określenia dobrych praktyk i odtwarzalnych
modeli upowszechniających cechy charakterystyczne tych przedsiębiorstw oraz ich znaczenie społeczne i gospodarcze;
d) wzmocnienie potencjału zarządczego, profesjonalizację i uruchomienie
sieci przedsiębiorstw społecznych – szczególnie poprzez: utworzenie
elektronicznej platformy informacji i wymiany danych (wielojęzycznej),
promocję działań unijnych, które mogą udzielić wsparcia przedsiębiorstwom społecznym;
e) utworzenie europejskich form prawnych dostosowanych do potrzeb
przedsiębiorczości społecznej między innymi poprzez wydanie rozporządzenia w sprawie statutu spółdzielni europejskiej;
f) zamówienia publiczne – działaniem kluczowym ma być reforma zamówień publicznych w celu równego traktowania w dostępie do nich
przedsiębiorstw spółdzielczych;
g) pomoc państwa – szczególnie w odniesieniu do uproszczenia stosowania zasad tej pomocy dla usług społecznych i realizowanych na szczeblu
lokalnym.
Z powyższego wynika, że dbanie o rozwój przedsiębiorstw społecznych
utożsamianych ze spółdzielniami stało się jednym z najważniejszych priorytetów
Unii Europejskiej. Znajduje to odzwierciedlenie w najważniejszych jej politykach i świadczy o dostrzeżeniu przez instytucje unijne znaczenia spółdzielczości
81
w osiąganiu priorytetów strategii Europa 2020, obejmujących między innymi
rozwój konkurencyjnej, opartej na innowacjach, niskoemisyjnej gospodarki
europejskiej, w której to człowiek znajduje się na pierwszym miejscu.
Na tle poczynionych rozważań zgodzić się należy ze słowami Judith
Dellheim, iż faktem jest, że na świecie wielu obywateli zostaje członkami spółdzielni, a na obszarach, na których nie występują spółdzielnie, zarówno warunki
życia, jak i społeczne są gorsze18.
Podsumowanie
Kilkanaście dekad historii ruchu spółdzielczego wskazuje, że spółdzielnie były,
i są współcześnie obecne w strukturze podmiotów gospodarczych wielu krajów
świata oraz potrafią funkcjonować w systemach ekonomicznych generowanych
przez różne ustroje gospodarcze. Można zatem wnioskować, że jednostki spółdzielcze nie tylko nie są anachronizmem, lecz przeciwnie – dobrze odnajdują
się w warunkach globalizujących się gospodarek, szczególnie tych ukierunkowanych na realizację idei ekonomii społecznej. Te ostatnie generują bowiem podwaliny pod tworzenie i funkcjonowanie spółdzielni, które mają między innymi
chronić interesy najsłabszych i zapobiegać polaryzacji biedy oraz przeciwstawiać
się innym negatywnym – w sensie ekonomicznym i społecznym – zjawiskom
w określonych regionach czy grupach społecznych. W wielu krajach na przykład rynek pracy pozostaje poza terenem skutecznego oddziaływania państwa.
W konsekwencji rodzi to potrzebę pewnego przeorientowania struktury podmiotowej gospodarki w kierunku rozwoju grupowej formy gospodarowania. Pozwoli
ona między innymi na ograniczenie bezrobocia, ubóstwa, wykluczenia, na powrót pozostającym bez zatrudnienia na rynek pracy.
Zamieszczone w opracowaniu rozważania pozwalają wnioskować, iż bieżące problemy ekonomiczne i społeczne państw, niezależnie od poziomu zamożności czy systemu politycznego, wymuszają znalezienie nowych rozwiązań,
z których wiele związanych jest z realizacją idei ekonomii społecznej odzwierciedlonej między innymi w rozwoju grupowej formy gospodarowania. Prezentuje ona, jak podkreślano, aktywne, a nie roszczeniowe podejście do własnych interesów – jako przedsiębiorstwa i zrzeszenia członków – będąc zaś ukierunkowaną
na rozwiązywanie problemów szerokich grup społecznych, próbuje je realizować
we wzajemnej współpracy, opierając się na konstytutywnych wartościach i zasa18 J. Dellheim, Genossenschaften..., s. 5–11.
82
Waldemar Czternasty
dach spółdzielczych. Problemy te dostrzegane są przez Unię Europejską. W rezultacie, jak pokazano w opracowaniu, o rozwój spółdzielni w Europie zabiegają
jej specjalne organizacje będące wyrazicielami interesów zrzeszonych jednostek
spółdzielczych z różnych branż i krajów członkowskich.
Bibliografia
Akt o jednolitym rynku – Dwanaście dźwigni na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego
i wzmocnienia zaufania, Komisja Europejska, COM(2011) 206, wersja ostateczna
z 13 kwietnia 2011 roku.
Cooperative Europe, CSR Co-operative Social Responsibility, s. 15, www.coopseurope.
coop/about-us.
Co-operative Europe, www.coopseurope.coop.
Czternasty W., Determinanty rozwoju przedsiębiorczości w różnych warunkach ekonomiczno-społecznych, Adam Marszałek, Toruń 2013.
Dellheim J., Genossenschaften bzw. genossenschaftliche Unternehmen und Organisationen – Herausforderung und Thema für linke Politik in Deutschland und EU-Europa, Fundacja Róży Luksemburg, Berlin 2005.
Dyka S., Grzegorzewski P., Zarządzanie spółdzielnią, Difin, Warszawa 2000.
Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2007.
Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów, red. A. Sobolewski, P. Klimek, J. Piekutowski, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin 2009.
Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komisja Europejska, COM(2010) 2020.
Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, COM(2010) 758, wersja ostateczna z 16 grudnia 2010 roku.
Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw
Społecznych, Warszawa 2007.
Kleer J., Co dalej ze spółdzielczością?, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1981.
Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej, budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom
społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji, Komisja
Europejska, SEC(2011) 1278, wersja końcowa, http://ec.europa.eu/internal_market/social_business/docs/ COM2011_682 _en.pdf.
83
Krajowa Rada Spółdzielcza, www.krs.org.pl.
Sobol A., Społeczne aspekty działalności spółdzielni socjalnych, Wydawnictwo KRS,
Warszawa 2009.
Spółdzielczość we współczesnej gospodarce, red. S. Dyka, Oficyna Wydawnicza Szkoły
Głównej Handlowej, Warszawa 1998.
Unia innowacji, Komisja Europejska, COM(2010) 546, wersja ostateczna z 6 października 2010 roku.
Wygnański K., O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kompetencje,
Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009.
The Ideas
and
Values
of
Cooperatives in
Social Economy
of
the
Development
Keywords: cooperatives, social economy, Europe 2020
Summary
The current economic and social problems of countries, regardless of their wealth
and political system, such as unemployment, social exclusion and rising costs of social
security benefits, create the need to implement the idea of social economy to the economic
reality of individual countries. They are related to the protection of socially handicapped,
preventing polarization of poverty and other negative economic and social phenomena.
Implementation of these ideas involves, as one can assume, development of cooperative
form of management. Hence, the aim of this paper is to recognize the impact of cooperatives development, which is reflected in the increasing role of its values and constitutive
principles in the practical implementation of social economy ideas and consequently in
the development of civil society.
Halina Zboroń*
Poznań
Racjonalność
podmiotów ekonomii społecznej
Słowa kluczowe: racjonalność, ekonomia społeczna, teoria instytucjonalna
Streszczenie
Autorka, odnosząc problem racjonalności podmiotów ekonomii społecznej do ortodoksyjnej koncepcji racjonalności jednostkowej, wykazuje, że dominujące (neoklasyczne)
podejście do kwestii wyboru ekonomicznego uniemożliwia ujmowanie przedsiębiorczości
społecznej jako działań racjonalnych. Bardziej owocne wydaje się przywołanie instytucjonalnej koncepcji Jamesa Buchanana, która stanowi przekonującą teoretyczną wykładnię
dla argumentacji na rzecz racjonalnego charakteru działań ekonomii społecznej i tym
samym może być wykorzystana jako jej intelektualne wzmocnienie.
Wprowadzenie
Problematyka ekonomii społecznej w ostatnich latach stała się przedmiotem ożywionych dyskusji prowadzonych nie tylko w kręgach naukowych, ale w szeroko
rozumianej przestrzeni dyskursu publicznego. Jest to efekt nie tylko zainteresowań badawczych przedstawicieli nauk społecznych, ale także obserwatorów
życia społecznego, którzy dostrzegają coraz częstsze próby wprowadzania projektów ekonomii społecznej w obszar praktyki gospodarczej. Zauważmy jednak,
że podejmowane próby teoretycznej konceptualizacji społecznej postaci gospodarowania dokonuje się niejako poza głównym nurtem zainteresowań teoretycz-
Halina Zboroń, dr hab., prof. nadzw. UEP, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail:
[email protected].
*
86
Halina Zboroń
nych współczesnej ekonomii. W tej sytuacji pojawia się pytanie o usytuowanie
ekonomii społecznej w obszarze ekonomii bezprzymiotnikowej.
Celem podjętych rozważań jest wykazanie, że określenie specyfiki podejścia ekonomii społecznej w kontekście tradycyjnej ekonomii wymaga uwzględnienia różnicy w rozumieniu założenia o racjonalności zarówno w odniesieniu
do podmiotów gospodarczych, jak i całości praktyki społecznej. W moim przekonaniu modyfikacja ortodoksyjnej koncepcji racjonalności i (stanowiące jej
konsekwencję) poszerzenie pojęcia efektywności prowadzi do wykazania, że
praktyka gospodarcza pojmowana jako wykorzystywanie instrumentów rynkowych do osiągania wartości ekonomicznych jest znacznie bardziej bogata pod
względem różnego rodzaju działań, niż wynika to z założeń ekonomii głównego
nurtu. Przyjęcie w ekonomii odmiennej koncepcji racjonalności jednostkowej
i makroracjonalności systemu gospodarczego stwarza znacznie szerszą perspektywę oglądu (opisu i wyjaśniania) realności społecznej, co oznacza możliwość
uwzględnienia nie tylko szczególnej odmiany praktyki gospodarowania, jaką są
podmioty ekonomii społecznej, ale także całego obszaru inicjatyw ekonomicznych kwalifikowanych jako działania społecznie odpowiedzialne.
Koncepcja racjonalności ekonomicznej
w ekonomii ortodoksyjnej
Zgodnie z przyjętym w ekonomii ortodoksyjnej rozpoznaniem, zagadnienie racjonalności ekonomicznej odnoszone jest zarówno do działań jednostkowych,
jak i całego złożonego systemu gospodarki rynkowej. System gospodarczy
funkcjonuje w zależności od aktywności jednostkowych uczestników praktyki
gospodarowania, których decyzje konsumenckie i inwestycyjne składają się na
końcowy wynik gospodarczy. Aktualna kondycja gospodarki i perspektywy jej
przyszłego rozwoju zależą zatem od trafności wyborów, jakich dokonują jednostki. Racjonalność systemu zasadza się na założeniu, że zarówno konsumenci,
jak i producenci podejmują decyzje właściwe z punktu widzenia interesu ogółu.
Z drugiej jednak strony przyjmuje się, że człowiek obdarzony jest (stałą, niezmienną) naturą, która skłania go do dbania o własne dobro, przy czym owo
dobro rozumiane jest jako uzyskiwanie jak największych korzyści materialnych.
W przypadku gospodarki rynkowej opartej na kapitale prywatnym, nie ma konfliktu pomiędzy ekonomicznym interesem jednostek i ogólną kondycją gospodarki, istnieje bowiem powiązanie między racjonalnie zachowującymi się pod-
Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej
87
miotami uczestniczącymi w praktyce gospodarczej i pozytywnymi wynikami
ekonomicznymi osiąganymi na poziomie makrogospodarczym.
Makroracjonalność gospodarki rynkowej jest gwarantowana działaniem
mechanizmów rynkowych, obiektywnie pojmowanych praw oddziałujących na
uczestników gry rynkowej w taki sposób, który umożliwia z jednej strony osiąganie celów indywidualnych (określonych korzyści materialnych), z drugiej zaś
– w skali makrogospodarczej – prowadzi do sytuacji, w której wszystkie dostępne zasoby są w sposób optymalny wykorzystywane w procesie wytwarzania dóbr
i usług, co oznacza, że dana gospodarka jest w pełni efektywna. Uznaje się tym
samym, że racjonalne działania jednostek i funkcjonowanie całości gospodarki
wzajemnie się warunkują. Jednostka, zabiegając o uzyskanie możliwie największych korzyści, podejmuje takie działania, które wedle jej wiedzy zapewnić jej
mogą osiągnięcie najbardziej pożądanych rezultatów, a jednocześnie są korzystne dla całej gospodarki. Rynek nagradza wysoką stopą zysku tych, którzy podejmują właściwe decyzje, co skłania ich do rozważnych zachowań w przyszłości.
Następuje zatem sprzężenie zwrotne pomiędzy racjonalnymi zachowaniami podmiotów gospodarujących i makroracjonalnością całego systemu.
Przedstawione tu przesądzenia o racjonalnych zachowaniach jednostek
i makroracjonalności systemu gospodarki rynkowej odnoszone są do przyjmowanej w głównym nurcie ekonomii koncepcji homo oeconomicus. Zgodnie z nią
jednostce przypisywana jest stała, niezmienna natura przejawiająca się w następujący sposób: człowiek jest istotą racjonalną, czyli dokonuje takich wyborów,
które przynoszą mu korzyści, przy czym zgodnie ze stałym porządkiem preferencyjnym korzyści materialne są traktowane nadrzędnie, a podstawowym mechanizmem jego działań jest egoistycznie pojmowany interes własny.
Andrzej Wojtyna, przedstawiając macierz możliwych zachowań podmiotu
gospodarującego, wymienia następujące przypadki: 1) zachowania racjonalne,
motywy ekonomiczne; 2) zachowania nieracjonalne, motywy ekonomiczne;
3) zachowania racjonalne, motywy pozaekonomiczne; 4) zachowania nieracjonalne, motywy pozaekonomiczne. Ekonomia uprawiana w duchu neoklasycznym
koncentruje się na pierwszym typie zachowań, pozostałe nie są przedmiotem jej
zainteresowania z uwagi na to, że nie dają się uzgodnić z treścią założenia o racjonalności jednostkowej. Tym samym znakomita część aktywności ekonomicznej pozostaje poza obszarem zainteresowań ekonomii głównego nurtu. Refleksja,
A. Wojtyna, Czy w wyniku kryzysu finansowego ekonomia otworzy się bardziej na psychologię?, www.pte.pl/pliki/2/12/09_%20Wojtyna__po%20PK_po%20aut.pdf (22.03.2014).
88
Halina Zboroń
w szczególności naukowa, wymaga artykulacji językowej. Brak odpowiednich
pojęć – kategorii myślowych – oznacza niemożność podjęcia rozważań na dany
temat bądź konieczność „dopasowania” realności do zasobów leksykalnych.
W takiej sytuacji znajduje się obecnie ekonomia głównego nurtu zdominowana
przez podejście neoklasyczne: z jednej strony podejmowane są próby opisywania
i wyjaśniania zjawisk gospodarczych, które wyraźnie nie mieszczą się w zbyt
ciasno określonych zakresach znaczeniowych, co powoduje konieczność stosowania coraz wyższych poziomów abstrahowania i tym samym skutkuje formułowaniem zarzutu, że ekonomia, przyjmując nierealistyczne założenia, formułuje
teorie odnoszące się do „światów wyobrażonych”. Z drugiej strony coraz dobitniej ujawnia się ważność tych obszarów zjawisk, które nie mogą być opisywane i wyjaśniane poprzez odniesienie do tradycyjnych założeń. W szczególności
dotyczy to dynamicznie rozwijającej się przedsiębiorczości społecznej i reflektującej ją ekonomii społecznej, dla której nie znajdujemy satysfakcjonujących
objaśnień w ramach teorii neoklasycznej. Ten typ praktyk gospodarczych daje się
natomiast z powodzeniem odnieść do współczesnego nurtu instytucjonalnego,
w szczególności zaś do koncepcji publicznego wyboru w wersji rozwijanej przez
Buchanana.
Racjonalność jednostkowa i systemowa
w koncepcji public choice
Buchanan, jeden z twórców szkoły public choice, tworząc teoretyczne podstawy
dla konstytucyjnej ekonomii politycznej, konstruuje obraz gospodarki powiązanej z szeroko pojętym otoczeniem społecznym (kulturowym) oraz przyjmuje
odmienne w stosunku do ekonomii neoklasycznej założenia co do podmiotu gospodarującego. Istotne jest to, że podejście teorii wyboru publicznego, będące
konsekwencją zainteresowania się ekonomistów problematyką instytucji, inicjuje otwarcie ekonomii na wszystkie te dziedziny wiedzy społecznej, w których
kategoria ta znajduje zastosowanie. Wprowadzenie problematyki instytucji do
ekonomii jest de facto poszerzeniem obszaru refleksji ekonomicznej o problematykę społecznych, instytucjonalnych uwarunkowań praktyki gospodarczej.
Najważniejszym jednak powodem, dla którego przywołaną tu koncepcję
możemy uznać za obiecującą poznawczo wykładnię teoretyczną ekonomii społecznej, jest odmienne i znacznie szersze od neoklasycznego zdefiniowanie pojęcia wyboru ekonomicznego, co jest konsekwencją przyjęcia bardziej złożonej
koncepcji człowieka i systemu gospodarczego. Buchanan, nie odrzucając ani idei
89
homo oeconomicus, ani założenia o racjonalności, przyjmuje inne ich rozumienie. Otóż człowiek w jego interpretacji istotnie dąży do indywidualnych korzyści, własnego interesu, nie jest to jednak przejawem jego egoistycznych skłonności. Jednostki, dokonując korzystnego dla siebie wyboru, biorą pod uwagę
szerszy kontekst społeczny, wybory pozostałych uczestników życia społecznego,
a nade wszystko zasady, które ograniczają możliwości działania, ale jednocześnie przynoszą korzyść w kontekście całej zbiorowości. Istnieje zatem, zdaniem
Buchanana, możliwość budowania pomostu pomiędzy interesem indywidualnym
a interesem ogólnym. Jest to związane także i z tym, że jednostki, dokonując
wyborów, kierują się zróżnicowaną motywacją, co więcej – dostrzegają, że dobrowolne podporządkowanie się ograniczeniom konstytucyjnym i rezygnacja
z krótkookresowych korzyści (doraźnych zysków) są konieczne dla osiągnięcia
korzyści długofalowych: spokoju, bezpieczeństwa, gwarancji dotrzymywania
umów, możliwości współpracy. Racjonalność podmiotów ekonomicznych ma
zatem inny charakter niż w ujęciu neoklasycznym: cel nadrzędny – wartość ekonomiczna – jest odnoszony do innych, pozaekonomicznych wartości (prawnych,
etycznych, religijnych, obyczajowych), za które jednostka czuje się odpowiedzialna.
Twórca ekonomii konstytucjonalnej, mówiąc o wyborach dokonywanych
przez jednostki, podkreśla etyczny charakter ograniczeń w stosunku do życia
prywatnego i ich polityczny wymiar w odniesieniu do życia zbiorowego. W wyborach zbiorowych egoistyczne dążenia jednostek są zastępowane pragnieniem
nawiązywania korzystnej współpracy z innymi. Inicjując działania oparte na
kooperacji, jednostka widzi siebie pośród innych, identyfikuje się z daną zbiorowością, przezwycięża postawę wąsko pojętej (neoklasycznej) racjonalności
ekonomicznej.
W ujęciu Buchanana rynek nie stanowi naturalnego, samorzutnego ładu
konstytuującego się w wyniku spontanicznie podejmowanych działań o charakterze egoistycznie interesownym. Owszem, podstawą funkcjonowania dziedzin
zbiorowych, takich jak gospodarka i polityka, jest dobrowolna wymiana oparta
na mechanizmie konkurencyjnym. Społeczne procesy wymiany dóbr i podziału
J.M. Buchanan, R.A. Musgrave, Finanse publiczne a wybór publiczny. Dwie odmienne wizje
państwa, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 2005, s. 121.
„Współcześni teoretycy public choice odrzucają ponadludzki, wywodzący się z prawa naturalnego porządek świata społecznego i nie wierzą w samoczynnie wytwarzającą się harmonię interesów konkurujących ze sobą jednostek”. J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia. W kręgu teorii
publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 16.
Halina Zboroń
90
władzy wymagają jednak dopełnienia w postaci kooperacji. Współpraca i powstanie instytucji państwa (z systemem konstytucyjnych praw) tworzy ramy dla
dokonującej się konkurencyjnej wymiany dóbr. Rynek jest procesem instytucjonalnym – porządkiem ukształtowanym na fundamencie wartości kulturowych.
Głównym przedmiotem zainteresowania Buchanana nie jest jednak sposób funkcjonowania rynku ani aktywność gospodarcza podejmowana w ramach
zorganizowanej działalności przedsiębiorstw. Koncentruje się on na sferze publicznej: produkowaniu i dystrybuowaniu dóbr publicznych, które powinny być
obszarem racjonalnego i efektywnego gospodarowania zasobami i skutecznego
rozwiązywania problemów społecznych. W ujęciu Buchanana problematyka
obecności państwa w gospodarce dotyczy nade wszystko „wpływu poszczególnych instytucji fiskalnych na zachowania jednostkowe w sytuacji wyboru dotyczącego sfery kolektywnej”.
W ramach tej problematyki rozważane są dwie kwestie: pierwsza dotyczy
wpływu instytucji fiskalnych na zachowania podmiotów w zakresie alokacji
zdolności osiągania dochodu w sferze prywatnej, rynkowej, druga zaś stanowi
problem wpływu tych instytucji na decyzje jednostkowe podejmowane w odniesieniu do sfery kolektywnej. Zainteresowania Buchanana dotyczą przede wszystkim drugiego z wymienionych tu problemów, który stanowi złożone zagadnienie
obejmujące zarówno sferę ekonomiczną (na przykład efektywność zarządzania
finansami publicznymi), jak i filozoficzną (granice wolności jednostkowej, koszty i korzyści związane z przymusem politycznym). Ważną kwestią dla Buchanana jest problem racjonalizacji obszaru finansów publicznych wymagającej
ograniczenia kosztów transakcyjnych i prowadzącej w efekcie do stopniowego
zredukowania sektora wydatków publicznych do rozsądnych granic.
Należy podkreślić, że zgodnie z tym ujęciem uznaje się ważność ustalanych społecznie priorytetów, co w oczywisty sposób zmienia (w stosunku do
Instytucje to dla Buchanana przede wszystkim prawa, ale także „zwyczaje, tradycje, nakazy
moralne – wszystkie one są tak pomyślane i/lub rozwijają się, by ograniczyć albo opanować działanie (…) krótkowzrocznego egoizmu”. J.M. Buchanan, Wyłanianie się ładu, „Znak – Idee” 1994,
nr 6, s. 119.
J.M. Buchanan, Finanse publiczne w warunkach demokracji. Systemy fiskalne a decyzje indywidualne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 24. J. Wilkin (Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin,
Scholar, Warszawa 2005) formułuje to w następujący sposób: „sferą zainteresowań teorii wyboru
publicznego jest przede wszystkim obszar decyzji politycznych i kształtowania się porządku publicznego i mechanizm dóbr publicznych. Teoria ta bada instytucjonalne uwarunkowania mechanizmu osiągania korzyści ekonomicznych (rent-seeking) poprzez proces polityczny”.
91
ortodoksji) sens idei makroracjonalności: ważna jest nie tyle wąsko pojęta efektywność całego systemu gospodarczego, ale ogólnospołeczne skutki generowane
w jego obszarze. Taki obraz wydaje się w znacznej mierze zbieżny z ogólną wizją
projektu określanego jako ekonomia społeczna – przynajmniej w odniesieniu do
wskazanych poniżej kwestii.
Po pierwsze, mówimy o holistycznym ujmowaniu życia społecznego: gospodarka jest postrzegana w kontekście całości sfery społecznej, uwzględniane są
uwarunkowania kulturowe, a wartości ekonomiczne ujmowane w odniesieniu do
wartości społecznych. Po drugie, pojęcia racjonalności zarówno jednostkowej,
jak i systemowej oraz efektywności ekonomicznej rozumiane są znacznie szerzej
niż w podejściu ortodoksyjnym. Po trzecie, uznaje się wartość możliwego współdziałania pomiędzy podmiotami reprezentującymi różne sektory (państwa, rynku, społeczeństwa obywatelskiego), dzięki czemu możliwe jest bardziej efektywne działanie wartościowane nie tylko w odniesieniu do kwestii ekonomicznych.
Po czwarte, przypisuje się szczególne znaczenie wartości kapitału społecznego
i tych wszystkich działań, które przyczyniają się do jego kumulacji. Po piąte,
uznaje się aktywną rolę państwa w konstytuowaniu warunków sprzyjających
rozwojowi społecznemu przy postulowanym jednocześnie ograniczeniu zaangażowania państwa w bezpośrednie działania ekonomiczne. Po szóste, wskazuje
się na wykorzystywanie instrumentów rynkowych do rozwiązywania problemów
społecznych. Po siódme, promuje się działania na rzecz zmniejszenia rozmiarów
transferów środków publicznych do bezpośrednich beneficjentów – w zamian
tworzenie różnorodnych form aktywnego ograniczania niedostatku i przeciwdziałania wykluczeniom poprzez aktywizację zawodową z zastosowaniem instrumentów rynkowych. Po ósme, przyjmowane w podejściu instytucjonalnym
i ekonomii społecznej założenia o istotnej zależności między sektorami życia
społecznego oraz uwikłaniu wartości ekonomicznych w przekonania dotyczące
nadrzędnych wartości ogólnospołecznych prowadzą de facto do respektowania
przekonania mówiącego o tym, że rzeczywistość społeczna konstytuuje się jako
skutek regulowanych kulturowo działań jednostkowych, a ranga poszczególnych
zdarzeń określana jest przez odniesienie do społecznie uznanej hierarchii wartości.
Podsumowanie
Celem przedstawionych tu rozważań jest wykazanie, że w ramach szeroko ujętej
refleksji ekonomicznej można znaleźć istotne argumenty na rzecz przekonania, że
Halina Zboroń
92
proponowany w ramach ekonomii społecznej program działań zasługuje na uznanie także i w tym sensie, że wykazuje on cechy racjonalności ekonomicznej przy
założeniu, że wartości racjonalności jednostkowej, makroracjonalności systemowej i efektywności mogą być definiowane w odmienny sposób, niż czyni to ekonomia ortodoksyjna. Odwołanie się do teoretycznych koncepcji formułowanych
w nurcie heterodoksyjnym wydaje się ważne ze względu na możliwość wskazania teoretycznych podstaw dla opisu i wyjaśniania przedsiębiorczości społecznej,
dzięki czemu projekt ekonomii społecznej może zyskać wsparcie konceptualne.
Równie istotne jest także wykazanie, że współczesna praktyka gospodarowania
w porównaniu z założeniami ekonomii ortodoksyjnej jest o wiele bogatsza i dużo
bardziej zróżnicowana. To z kolei stanowi argument, aby przyjrzeć się uważniej
koncepcjom wywodzącym swe przekonania z innych, nieneoklasycznych źródeł.
W szczególności chodzi o te ujęcia, w których przyjmuje się założenie o społecznym charakterze praktyki gospodarowania i jej kulturowym uwarunkowaniu.
Przywołana tu teoria wyboru publicznego, ujęta jako możliwa podstawa teoretyczna dla konceptualizacji ekonomii społecznej, stanowi jedynie przykład
sformułowania argumentacji na rzecz ekonomii społecznej. Dzięki temu możliwe jest przeniesienie dyskusji o sensowności realizacji idei ekonomii społecznej
z obszaru polityki (ekonomii politycznej, polityki społecznej) na obszar teorii
ekonomii, co z kolei pozwala nam uniknąć dyskusji, w których stawiana jest teza,
że działania ekonomii społecznej nie spełniają wymogów stawianych przedsięwzięciom czysto rynkowym. Przeciwnie, możemy poprzez odniesienie do szerszego kontekstu wykazywać, że jest to racjonalny sposób rozwiązywania problemów społecznych (i ich ekonomicznych skutków) w oparciu o mechanizmy
rynkowe.
Biorąc pod uwagę stanowczą krytykę tradycyjnie pojmowanego założenia o racjonalności
i koncepcji homo oeconomicus ze strony neokeynesistów, przedstawicieli ekonomii behawioralnej
oraz szeroko pojętej ekonomii heterodoksyjnej, kwestia ta nie powinna stanowić istotnego problemu. Por. G.A. Akerlof, The Missing Motivation in in Macroeconomics, „The American Economic
Review” 2007, vol. 97, no. 1; G.A. Akerlof, J.L. Yellen, A Near-Rational Model of The Business Cycle, with Wage and Price Interia, „Quarterly Journal of Economics”, vol. C, Supplement;
idem (1987), Rational Models of Irrational Behaviour, „The Academic Economic Review” 1987,
vol. 77, issue 2.
93
Bibliografia
Akerlof G.A., The Missing Motivation in in Macroeconomics, „The American Economic
Review” 2007, vol. 97, no. 1.
Akerlof G.A., Yellen J.L., A Near-Rational Model of The Business Cycle, with Wage and
Price Interia, „Quarterly Journal of Economics” 1985, vol. C, Supplement.
Akerlof G.A., Yellen J.L., Rational Models of Irrational Behaviour, „The Academic Economic Review” 1987, vol. 77, issue 2.
Buchanan J.M., Wyłanianie się ładu, „Znak – Idee” 1994, nr 6.
Buchanan J.M., Finanse publiczne w warunkach demokracji. Systemy fiskalne a decyzje
indywidualne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Buchanan J.M., Musgrave R.A., Finanse publiczne a wybór publiczny. Dwie odmienne
wizje państwa, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 2005.
Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008.
Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, red. A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008.
Herbst K., Perspektywy ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2013, nr 1 (6).
Miklaszewska J., Filozofia a ekonomia. W kręgu teorii publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, red. J. Hausner, Małopolska
Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008.
Sałustowicz P., Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, Ekonomia Społeczna.
Teksty nr 2/2007, Warszawa 2007.
Skrzypek E., Efektywność ekonomiczna jako najważniejszy czynnik sukcesu organizacji,
http://efektywnosc.konferencja.org/ufiles/File/Skrzypek_Elzbieta.pdf.
Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania
sfery publicznej, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005.
Wojtyna A. (2011), Czy w wyniku kryzysu finansowego ekonomia otworzy się bardziej
na psychologię?, www.pte.pl/pliki/2/12/09_%20Wojtyna__po%20PK_po% 20aut.
pdf.
Wokół ekonomii społecznej, red. M. Frączek, J. Hausner, S. Mazur, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie – Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012.
Halina Zboroń
94
Wygnański K. (przy wsparciu P. Frączaka), Ekonomia społeczna w Polsce – definicje,
zastosowania, oczekiwania, wątpliwości, Ekonomia Społeczna Teksty nr 1/2006,
Warszwa 2006.
Zboroń H., Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009.
Zboroń H., Koncepcje podmiotu gospodarującego w teoriach ekonomicznych, w: Gospodarka i społeczeństwo, red. J. Sikora, Wydawnictwo i Drukarnia UNI-DRUK s.j.,
Poznań 2010.
Rationality
of
Social Economics Subjects
Keywords: rationality, social economics, institutional theory
Summary
The author refers to the problem of rationality of subjects of social economics
in context of the orthodox economics. She argues that the way we understand a problem
of economic choice makes it very difficult to treat social entrepreneurship as rational
activity. More fruitful seemsto be to refer to James Buchanan institutional theory, which
supplies convictive arguments on rational dimension of social economics.
Magdalena Tusińska*
Katowice
Sprzeczności
w integracji europejskiej
jako bariery wzrostu gospodarczego ugrupowania
Wszystkie mocarstwa europejskie tworzą pewien system nie tylko za sprawą wiążących je
traktatów, ale dzięki wspólnocie interesów, zasad i obyczajów.
J.J. Rousseau
Słowa kluczowe: instytucje nieformalne, wzrost gospodarczy, integracja europejska
Streszczenie
Artykuł stanowi refleksję nad sytuacją w Unii Europejskiej. Jego celem jest wskazanie sprzeczności tkwiących w procesie integracji, relewantnych z punktu widzenia
wzrostu gospodarczego ugrupowania. Jako potencjalne kanały transmisji impulsów antywzrostowych wskazano instytucje nieformalne.
Wprowadzenie
Funkcjonowanie Unii Europejskiej (UE) to przykład złożoności relacji między
wartościami indywidualistycznymi i wspólnotowymi. Historia ukazuje pełen
sprzeczności rozwój i zmiany w systemie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
(EWG), a następnie w UE. Ostatnie lata przyniosły najgłębszą recesję od czasu
zakończenia II wojny światowej, a jako drogę wyjścia z kryzysu wskazano wzrost
gospodarczy. Motorem wszelkich zmian jest energia uruchamiana siłą fizyczną
*
Magdalena Tusińska, dr, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: m.tusinska@
ue.katowice.pl.
Na przykład kryzys pustego krzesła czy zastój integracyjny przełomu lat 70. i 80. XX wieku
(euroskleroza).
Magdalena Tusińska
96
lub umysłową. Ta druga wiąże się ze zdolnością, potencjałem, otwartością, co
implikuje, iż trudno oczekiwać poprawy sytuacji bez woli współdziałania. Przenosząc rozważania na poziom Unii, realizacja każdego celu ugrupowania wymaga współpracy krajów członkowskich.
Celem artykułu jest identyfikacja sprzeczności tkwiących w procesie integracji europejskiej, stanowiących potencjalne bariery wzrostu gospodarczego
ugrupowania. Można postawić hipotezę, iż kanałem wpływu owych sprzeczności
na wzrost jest „zbiorowy umysł”, czyli wyznawane wartości i postawy określane
mianem instytucji nieformalnych. Wnioskowania dokonuje się na podstawie studiów literaturowych.
Instytucje a wzrost gospodarczy
Wykraczając poza klasyczne podejście do czynników sprawczych wzrostu, ekonomiści często odwołują się do ekonomii instytucjonalnej. Instytucje to „reguły
gry” o charakterze formalnym (skodyfikowane w przepisach prawa) lub nieformalnym (zwyczaje, tradycje, wartości, postawy, kultura, religia, przekonania,
poglądy). Sprawne instytucje sprzyjają zwiększeniu spójności, stabilności, integracji społecznej, zapewniają porządek i przewidywalność, gdyż informują
o tym, jakich zachowań należy oczekiwać w danych okolicznościach. Obok nich
funkcjonują instytucje wadliwe, tworząc antywzrostowe uwarunkowania.
Według Thorsteina Veblena, postęp dokonuje się przez zmiany instytucji,
a tym, co go hamuje, jest brak elastyczności instytucji lub zmiany instytucjonalne stojące w opozycji do postępu. Veblen, podobnie jak Wesley Mitchell i John
Commons, posługiwał się koncepcją zachowania grupowego, na które wpływają
tradycja i przyzwyczajenie. Z kolei Ronald Coase oraz Douglass North dowodzili, iż „sukces ekonomiczny zależy nie tylko od postępu technologicznego, ale
J.W. Bossak, Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin, Warszawa 2013, s. 138.
Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle problemu regulacji, PWN, Warszawa 1995, s. 58; L. Balcerowicz, Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa 1989, s. 13.
J.W. Bossak, Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, Oficyna Wydawnicza
SGH, Warszawa 2008, s. 23–37; Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku..., s. 58 oraz
U. Płowiec, Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa odpowiadających cywilizacji wiedzy,
w: Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec,
PWE, Warszawa 2010, s. 264.
W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998, s. 292–295.
M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s. 173.
Sprzeczności w integracji europejskiej...
97
w nie mniejszym stopniu od zdolności społeczeństwa do wykorzystywania istniejących technologii”. Nie tylko przedstawiciele nurtu instytucjonalnego dopatrują się związku instytucji nieformalnych i wzrostu gospodarczego. Max Weber, a także Robert Barro wraz z Rachel McCleary ustalali zależności między
wartościami i przekonaniami religijnymi a wynikami gospodarowania narodów.
Ponieważ gospodarkę tworzą kolektywne zachowania ludzi i grup, działania rządów10 i ponadnarodowych instytucji, w tok rozważań wpisuje się dyskusja
na temat wpływu, jaki na wzrost gospodarczy wywiera kapitał społeczny, czyli
cechująca daną społeczność umiejętność współpracy i zdolność budowania relacji opartych na zaufaniu. Na społeczne relacje składają się postawy dotyczące
pracy i odpowiedzialności, zaufanie do otoczenia czy poziom inicjatywy. Według
Banku Światowego kapitał społeczny nie jest sumą nieformalnych instytucji, lecz
klejem, który je scala11. Wzrost zaufania w społeczeństwie zwiększa efektywność
gospodarowania (między innymi dzięki ograniczaniu zjawiska pogoni za rentą)12. Jak pisze Francis Fukuyama: „Najlepsze wyniki gospodarcze nie są zazwyczaj dziełem jednostek kierujących się własną korzyścią, lecz raczej grup osób,
które są zdolne do efektywnej współpracy z uwagi na łączące ich więzy natury
pozaekonomicznej”13. Zwolennicy tego poglądu14 akcentują znaczenie wartości
obywatelskich i wspólnotowych oraz konieczność łączenia idei sukcesu indywidualnego z potrzebą uwzględniania dobra wspólnego. Nieufność, sprzeczność
i partykularność interesów stanowią barierę w realizacji celów polityki makroekonomicznej, w tym wzrostu gospodarczego.
J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 62–63.
A. Glapiński, Meandry historii ekonomii. Między matematyką a poezją, Oficyna Wydawnicza
Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2006, s. 138–139.
A. Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 61.
T. Dołęgowski, A. Czerniak, J. Siewierski, Rozwój gospodarczy a wartości wspólnotowe,
Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2012, s. 153.
10 11 http://go.worldbank.org/K4LUMW43B0 (26.03.2014).
B. Fiedor, Polski wzrost gospodarczy – uwarunkowania strukturalne a koniunkturalne oraz
potrzeba „eklektyzmu” w teorii i polityce wzrostu, w: Polityka ekonomiczna. Współczesne wyzwania, red. M. Klamut, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 36.
12 F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1997, s. 32.
13 14 W Polsce na ten temat piszą J. Czapiński i J. Szomburg.
Magdalena Tusińska
98
Początki i współczesność integracji
Genezie integracji na Starym Kontynencie przyświecało hasło „Zjednoczyć się
lub zginąć”, podłoże procesu miało więc charakter polityczny – ideałem założycieli było miejsce, gdzie już nigdy nie dojdzie do wojny i które będzie przeciwwagą dla rozwijanej za „żelazną kurtyną” gospodarki centralno-planowanej.
Eliminacja barier we współpracy między integrującymi się krajami miała sprzyjać wyrównywaniu poziomu życia w całej UE15. Z czasem znaczenie wymiaru
ekonomicznego rosło, a wiele krajów wyraziło wolę dołączenia do tego klubu.
Mimo takich fundamentów Jan Paweł II w przemówieniu wygłoszonym w 1997
roku w Gnieźnie stwierdził: „Do prawdziwego zjednoczenia kontynentu europejskiego droga jest jeszcze daleka. Nie będzie jedności Europy, dopóki nie będzie
ona wspólnotą ducha”16. Abstrahując od kontekstu religijnego, należy dostrzec
w tym przesłaniu wkład „umysłu zbiorowego” i wartości wspólnotowych w proces integracji w każdym jej wymiarze.
Pod koniec lat 90. XX wieku rosło rozczarowanie z powodu dostrzegalnego dystansu między gospodarką Unii a USA i Japonią oraz wysokiego poziomu
bezrobocia i strukturalnych barier wzrostu gospodarczego. W nadziei na poprawę konkurencyjności gospodarki UE w 2000 roku ogłoszono strategię lizbońską z celami na kolejną dekadę, jednak podejmowane reformy nie zaowocowały
pożądanymi skutkami, a schyłek dekady doświadczył UE w niespotykany dotąd
sposób – PKB skurczył się w 2009 roku o 4%, produkcja przemysłowa spadła do
poziomu z lat 90. XX wieku, a 10% zasobów siły roboczej pozostawało bezrobotne. Sporym wyzwaniem stała się gwarancja wzrostu gospodarczego w przyszłości (jego potencjał został zredukowany o połowę)17.
W ramach walki z kryzysem i eliminacji wcześniej zidentyfikowanych
barier wzrostu, w 2010 roku ogłoszono strategię Europa 2020. Według jej założeń Unii potrzebna jest inteligentna i zrównoważona gospodarka sprzyjająca
włączeniu społecznemu. Praca nad tymi priorytetami ma pomóc w uzyskaniu
wzrostu zatrudnienia oraz zwiększeniu produktywności i spójności społecznej18.
Jak podkreśla José Manuel Baroso, „warunkiem naszego powodzenia jest pełne
15 J. Borowiec, Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego,
Wrocław 2011, s. 32.
16 http://samorzad.malopolska.w.interia.pl/europa/papiez.htm (14.03.2014).
Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego
włączeniu społecznemu, Bruksela, 3 marca 2010 roku, KOM(2010) 2020, s. 8.
17 18 http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm (26.03.2014).
99
zaangażowanie europejskich przywódców i instytucji. Do realizacji nowej strategii potrzebne są skoordynowane działania w całej Europie, obejmujące również
partnerów społecznych i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego”19. Skuteczność kooperacji zależy więc od determinacji społeczeństwa, co każe pytać
o siłę poczucia wspólnoty w Europie. Wielu obywateli cechuje raczej rozczarowanie kierunkiem integracji oraz swoista kultura obwiniania Brukseli za wybory
krajowych decydentów, a projekt europejski jako warunek pokoju nie przemawia dobitnie do pokoleń, które nie zaznały wojny. Wizja integracji jako motoru
rozwoju utraciła wiarygodność wraz z kryzysem, euro straciło status symbolu
sukcesu, a skala zadłużenia wielu krajów podważa „europejski model społeczny”20. Powstaje sprzężenie zwrotne – sytuacja gospodarcza rzutuje na nastroje
mieszkańców, a ich postawa nie pozostaje bez wpływu na kondycję ugrupowania. W takich okolicznościach powrót gospodarki UE na ścieżkę przyśpieszonego wzrostu nie wydaje się łatwy.
Sprzeczności w integracji europejskiej
Wyróżniono cztery grupy sprzeczności będące prawdopodobnym źródłem osłabiania poczucia wspólnoty i solidarności w UE, a pośrednio i wzrostu gospodarczego. Wydzielone obszary zostały zilustrowane na rysunku 1, przy czym nie
pozostają one w izolacji od siebie. Przedstawione treści odwołują się zarówno do
bieżącej sytuacji, jak i sprzeczności, które od lat tkwią w strukturach Unii. Porządek omawiania jest dowolny, dlatego pól figury nie ponumerowano.
Sprzeczność między celami a możliwościami uwidoczniła się w toku prób
wdrażania strategii rozwojowych. Aktualny program to trzecia tego typu inicjatywa. Priorytetem pierwszej z nich, wspomnianej strategii lizbońskiej, było
przekształcenie Unii w ciągu dekady w najbardziej konkurencyjną i dynamiczną
gospodarkę na świecie21. Planu nie udało się zrealizować, a jedną z przyczyn
niepowodzenia był psychologiczny czynnik niewykonalności. Również w przypadku odnowionej strategii lizbońskiej (2005) nadal brakowało silnej politycznej
woli wdrażania przyjętych założeń. W 2010 roku ukazała się Europa 2020. Choć
19 Europa 2020..., s. 3.
A.K. Cianciara, Wielobiegunowa Europa w wielobiegunowym świecie. Szansa czy wyzwanie
dla systemu euroatlantyckiego?, Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012, s. 15–16.
20 21 Strategia Lizbońska – droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej, Warszawa 2002.
100
Magdalena Tusińska
starano się wyeliminować słabości poprzednich strategii, i w tym przypadku istnieje ryzyko niepowodzenia. Program jest ambitny, ale jego realizacji może przeszkodzić chociażby niedostateczny budżet. Innego ryzyka upatruje się w związku
z przyjętym pakietem klimatyczno-energetycznym, którego wytyczne korespondują z możliwościami adaptacyjnymi gospodarek wysoko rozwiniętych i budzą
sprzeciw krajów o niższym poziomie rozwoju22.
Rysunek 1. Źródła sprzeczności w procesie integracji europejskiej
Źródło: opracowanie własne.
Już w latach 70. XX wieku pojawiła się koncepcja „Europy odmiennych
prędkości” zakładająca, że kraje członkowskie dążą do tego samego celu, choć
w innej perspektywie czasowej – odnosiło się to głównie do uczestnictwa w Unii
Gospodarczej i Walutowej (UGW). Integracja walutowa rzeczywiście przebiega
w zróżnicowanym tempie, przy czym realia zaprzeczają, jakoby kraje Unii miały
w tym zakresie wspólny cel – poza strefą euro nie pozostają wyłącznie państwa,
które nie zdołały spełnić kryteriów konwergencji, ale i takie, które nie wyrażają
woli uczestnictwa w UGW. Mianowicie, Wielka Brytania i Dania wynegocjoM. Tusińska, Polska w obliczu wyzwań Strategii „Europa 2020”, w: Ekonomia, t. 2. red.
J. Sokołowski, G. Węgrzyn, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
nr 168, Wrocław 2011, s. 329–338.
22 Sprzeczności w integracji europejskiej...
101
wały klauzulę opt-out, natomiast Szwecja konsekwentnie zwleka z akcesją do
Eurozony. Niektóre kraje, gdzie jeszcze kilka lat temu kreślono wizje przystąpienia przynajmniej do ERM II (na przykład Polska), odsuwają decyzję na bliżej
nieokreśloną przyszłość. Kiedy w 2011 roku Estonia została 17 członkiem strefy
euro, komentowano to jako zakup ostatniego biletu na Titanica23. Ponadto, strefa
euro, podobnie jak cała UE, nie jest jednolita – mowa jest o krajach peryferyjnych i krajach centrum. Wiarę w to, iż kraje upatrują wspólnego celu, podważa też brak solidarności przy podpisywaniu Paktu EuroPlus (nie przystąpiły do
niego: Czechy, Wielka Brytania, Węgry i Szwecja) oraz Traktatu o stabilności,
koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (pakt fiskalny), którego nie zaakceptowały Wielka Brytania oraz Czechy. Niechęć do przekazywania
części suwerenności na rzecz wspólnych struktur i wobec pogłębiania integracji
to cechy eurosceptycyzmu. Spośród członków Unii narodami najbardziej sceptycznymi wobec integracji europejskiej są Duńczycy i Brytyjczycy, aczkolwiek
w ostatnich latach grono eurosceptyków zostało zasilone. Wpisując do wyszukiwarki Google hasła: euroentuzjam, eurorealizm i eurosceptycyzm, otrzymuje się
odpowiednio: 14 900, 11 800 i 138 000 wyników. Pojęcia mogą być wprawdzie
używane w różnych kontekstach, ale dysproporcje między pozytywnym i neutralnym podejściem do kwestii europejskich a antyunijnym nastawieniem są wyraźne.
Eurosceptycyzm jest związany również z trzecim obszarem. Hasło „zmęczenie rozszerzeniem” powtarzano przed rozszerzeniem Unii w 2004 roku.
Mimo panującego przekonania o zwiększeniu potęgi ugrupowania, entuzjazm
mieszkańców „starej” Unii był umiarkowany, gdyż akcesja biedniejszych krajów generowała obciążenia finansowe wspólnego budżetu i pogłębiła lukę dochodową między mieszkańcami Unii a Ameryki24. Mimo oficjalnie deklarowanej
zasady solidarności kraje unijne konkurują ze sobą, a tendencja ta wzmaga się
w burzliwych czasach. Ponadto, każdy kraj doświadcza „zmęczenia” integracją
wynikającego ze specyfiki zjawiska. Motywujący do działań postęp najwyraźniej
widać na początku procesu, następnie progres jest mniej dostrzegalny. Jeszcze
ważniejsza w kontekście „zmęczenia” jest relacja kraj członkowski–UE, określa-
Upadek strefy euro był wieszczony przedwcześnie; w 2014 roku przyjęto do niej kolejny kraj
(Łotwę).
23 24 J. Pinder, S. Usherwood, Unia Europejska, PWE, Warszawa 2009, s. 137.
102
Magdalena Tusińska
na przez Zbigniewa Czachóra25 mianem „podwójnego związania”, które przebiega w dwóch etapach:
a) wywołujący entuzjazm akt przystąpienia, kiedy wyobrażony interes bycia we wspólnocie przeważa nad interesem pozostania poza nią;
b) włączenie w system polityczny, prawny i gospodarczy, któremu towarzyszy państwowo-centryczne odreagowanie, szczególnie gdy kraje stają się płatnikami netto lub implementują regulacje niezgodne z ich interesami (na przykład podatek VAT, normy ochrony środowiska, prawo
azylowe).
Czas, jaki w przypadku większości krajów UE upłynął od aktu akcesji,
wskazuje na przejście do drugiego etapu i wtórną koncentrację na interesach narodowych.
Przekonanie, że integracja prowadzi do ujednolicania postaw, jest błędne.
Instytucje, zwłaszcza nieformalne, cechują się ciągłością, co sprawia, że kraje
różnią się pod względem kultury czy mentalności. Różnorodność jest postrzegana jako zjawisko pozytywne, bywa jednak, że odrębności są zbyt duże, czego
przykładem jest ścieranie się wartości „północnego” etosu pracy z „południowym kultem sjesty”.
Ostatni obszar nawiązuje do pokłosia kryzysu. Jego skala była szokująca
dla obywateli i przyczyniła się do eskalacji dyskusji, w której akcentowany jest
prymat kraju nad interesem wspólnotowym. Zwłaszcza ujawnienie i konsekwencje postawy free-ridera w przypadku Grecji spotęgowały proces erozji solidarności w Unii. Wyrazem frustracji były hasła wyrzucenia Grecji ze strefy euro,
powtarzany w Niemczech postulat przywrócenia marki oraz składane przez brytyjskiego premiera deklaracje wystąpienia Wielkiej Brytanii z UE. Elementem
dotychczasowego status quo był także niemiecko-francuski tandem „Merkozy”,
który w trudnych dla UE momentach był postrzegany jako gwarant skutecznego
działania.
Podsumowanie
Suma izolowanych zachowań nie prowadzi do optymalnych rozwiązań, a na
efektywność działań wpływają postawy jednostek – ich poczucie wspólnoty,
świadomość, przyzwolenie i sposób odbioru wprowadzanych reform. Unia Europejska wkroczyła w XXI wiek w relatywnie słabej kondycji gospodarczej, a na25 Z. Czachór, Kryzys i zaburzona dynamika Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, s. 95.
103
stępnie została doświadczona przez kryzys. Wydarzenia te sprawiły, że w klimacie społecznym zaczął przeważać pesymizm – projekt europejski stracił część
swojej siły przyciągania wśród obywateli, co osłabiło determinację w dążeniu
do wyznaczonych celów. Zidentyfikowane sprzeczności w integracji mogą być
zatem postrzegane jako bariery wzrostu gospodarczego ugrupowania. Pozytywnym aspektem jest to, że bariery mogą hamować wzrost jedynie tymczasowo
– ich istnienie może być więc twórczym zakłóceniem prowadzącym do nowych
rozwiązań.
Bibliografia
Balcerowicz L., Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Szkoła Główna
Planowania i Statystyki, Warszawa 1989.
Blaug M., Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995.
Borowiec J., Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2011.
Bossak J.W., Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008.
Bossak J.W., Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin, Warszawa 2013.
Cianciara A.K., Wielobiegunowa Europa w wielobiegunowym świecie. Szansa czy wyzwanie dla systemu euroatlantyckiego?, Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012.
Czachór Z., Kryzys i zaburzona dynamika Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa,
Warszawa 2013.
Dołęgowski T., Czerniak A., Siewierski J., Rozwój gospodarczy a wartości wspólnotowe,
Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2012.
Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego
włączeniu społecznemu, Bruksela, 3 marca 2010 roku, KOM(2010) 2020.
Fiedor B., Polski wzrost gospodarczy – uwarunkowania strukturalne a koniunkturalne
oraz potrzeba „eklektyzmu” w teorii i polityce wzrostu, w: Polityka ekonomiczna.
Współczesne wyzwania, red. M. Klamut, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2007.
Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Godłów-Legiędź J., Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, C.H. Beck,
Warszawa 2010.
104
Magdalena Tusińska
Hockuba Z., Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle
problemu regulacji, PWN, Warszawa 1995.
http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm.
http://go.worldbank.org/K4LUMW43B0.
http://samorzad.malopolska.w.interia.pl/europa/papiez.htm.
Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009.
Pinder J., Usherwood S., Unia Europejska, PWE, Warszawa 2009.
Płowiec U., Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa odpowiadających cywilizacji wiedzy, w: Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju,
red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010.
Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998.
Strategia Lizbońska – droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej, Warszawa 2002.
Tusińska M., Polska w obliczu wyzwań Strategii „Europa 2020”, w: Ekonomia, t. 2,
red. J. Sokołowski, G. Węgrzyn, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu nr 168, Wrocław 2011.
The Contradictions in the European Integration as Barriers
to Economic Growth of the Grouping
Keywords: informal institutions, economic growth, the European integration
Summary
The article reflects on the current situation in the European Union. Its aim is to point
the contradictions in the process of integration which are crucial in the process of economic growth. Informal institutions are perceived as potential channels of transmission
of anti-growth impulses.
Danuta Miłaszewicz*
Szczecin
Zróżnicowanie jakości rządzenia
w krajach Unii Europejskiej
Słowa kluczowe: jakość rządzenia, dobre rządzenie, kraje UE
Streszczenie
Jakość rządzenia jest determinantą osiąganych przez kraje wyników gospodarowania, a koncepcja dobrego rządzenia staje się wzorcem do naśladowania i oceny
osiąganych przez nie wyników. W artykule przedstawiono wyniki badań zróżnicowania
jakości rządzenia w krajach UE-28 w latach 2002–2012 opartych na analizie wartości
ćwiartkowych. W badaniach wykorzystano tworzoną przez Bank Światowy bazę
wskaźników jakości rządzenia Worldwide Governance Indicators.
Wprowadzenie
Głównym celem współdziałania państw Unii Europejskiej jest spójność ekonomiczno-społeczna mająca prowadzić do wyrównywania się poziomów życia
w krajach członkowskich. Jednak pomimo wydawania pochodzących z budżetu
unijnego znacznych środków na osiągnięcie tego celu, kraje należące do UE różnią się między sobą pod wieloma względami. Jednym z nich jest jakość rządzenia, która, wyrażając instytucjonalne uwarunkowania prowadzonej działalności
gospodarczej, staje się ważną determinantą alokacji krajowych zasobów, efektywnego wydatkowania unijnych funduszy oraz osiąganych poziomów wzrostu
gospodarczego, wpływając na zróżnicowanie poziomów życia w krajach Unii.
Danuta Miłaszewicz, dr hab., prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Katedra Makroekonomii,
*
106
Danuta Miłaszewicz
Celem artykułu jest analiza zmian jakości rządzenia w 28 krajach należących
obecnie do UE i wskazanie dywergencji pomiędzy nimi w tym zakresie. Źródłem
danych jest tworzona przez Bank Światowy baza wskaźników jakości rządzenia Worldwide Governance Indicarors, a okres analizy obejmuje lata 2002–2012.
Wprawdzie w 2002 roku UE tworzyło 15 krajów, ale przyjęcie tego roku jako
wyjściowego dla wszystkich obecnych członków Unii pozwala na dokonanie porównań jakości rządzenia i jej zmian w „starych” i „nowych” krajach UE. Analizę
zróżnicowania jakości rządzenia i zmian, jakie nastąpiły w tym zakresie, oparto
na wartościach ćwiartkowych (kwartylach) stanowiących jedną z miar pozycyjnych przeciętnych, wykorzystując je do przyporządkowania badanych krajów do
jednej z czterech wyróżnionych grup oraz prześledzenia zmian pozycji zajmowanej przez dany kraj w analizowanym okresie.
Jakość rządzenia w gospodarce
– zawartość pojęcia i sposób mierzenia
Pojęcia „sposób rządzenia” (governance) i jego „jakość” odnoszone są współcześnie do sfery prywatnej i publicznej. W tym drugim przypadku na trwałe weszły do rozważań w latach 80. i 90. XX wieku wraz z rozwojem nowej ekonomii
instytucjonalnej i dostrzeżeniem instytucji jako fundamentalnej (głębokiej) determinanty wzrostu gospodarczego. Obecnie wykorzystywane są do wyjaśniania
pożądanych zasad organizacji oraz funkcjonowania sfery publicznej i państwa.
Jerzy Wilkin wyjaśnia, że „(i)stotą governance jest tworzenie ładu instytucjonalnego, w ramach którego przebiegają działalność gospodarcza i inne formy
działalności człowieka. Governance jest zawsze w jakimś zakresie procesem rządzenia, a więc funkcją sprawowania władzy”. Opiera się jednak na współrządzeniu, czyli dzieleniu się władzą i uczestniczeniu różnych podmiotów w rozwiązywaniu problemów koordynacji, organizowania i zarządzania.
Według Donalda F. Kettla governance powinno być odnoszone do formalnych i nieformalnych relacji pomiędzy rządem i społeczeństwem, które w swojej
W polskojęzycznej literaturze tłumaczone także jako: zarządzania współuczestniczące lub
współzarządzanie. Por. B. Jessop, Promowanie „dobrego rządzenia” i ukrywanie jego słabości:
refleksja nad politycznymi paradygmatami i politycznymi narracjami w sferze rządzenia, „Zarządzanie Publiczne” 2007, nr 2 (2), s. 6 oraz E. Wojciechowski, Zarządzanie w sektorze publicznym
– od modelu tradycyjnego do governance, w: Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce,
red. D. Strahl, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1161, Wrocław 2007.
J. Wilkin, Kategoria jakości rządzenia w naukach społecznych, w: Jakość rządzenia w Polsce.
Jak ją badać, monitorować i poprawiać?, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2013, s. 21.
Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej
107
istocie opisuje, a dobre rządzenie (good governance) nie jest warunkiem wystarczającym, ale koniecznym gospodarczej koniunktury i społecznej stabilizacji.
W ujęciu instytucjonalnym koncepcja dobrego rządzenia powinna być odnoszona „do trzech typów aktorów – rządu jako ustawodawcy, administracji jako
wykonawcy oraz społeczeństwa jako uczestnika. W ujęciu procesualnym odnosi
się do postulatu współuczestnictwa tych trzech aktorów w procesie sprawowania
władzy, co ma gwarantować wysoką jakość rządzenia rozumianą jako optymalne
połączenie konsensualnych procedur i pożądanych efektów”.
W obecnych dyskusjach dotyczących dobrego rządzenia w sferze publicznej
nie kładzie się nacisku wyłącznie na sprawność tej sfery, ale także na efektywność, koordynację, jakość oraz zorientowanie na obywatela. Koncepcja dobrego
rządzenia osadza się na bardzo zróżnicowanych regułach politycznych i organizacyjnych, dobrym przywództwie, organizacyjnej sprawiedliwości, niedyskryminacji oraz odnosi się do coraz większej ilości kwestii, które są uznawane za
nieetyczne. Obecnie stała się ona bardzo pojemna, co stwarza pewne trudności
w jej operacjonalizacji i badaniach mierzących jakość rządzenia. Obok wieloaspektowości samej koncepcji dobrego rządzenia dodatkową trudnością jest to,
że jakość rządzenia jest zmienną nieobserwowalną, a wnioski na temat jej poziomu muszą być wyciągane na podstawie obserwacji określonych zjawisk.
Duże zasługi w popularyzacji pojęć governance i good governance oraz zastosowaniu ich w badaniach aplikacyjnych przypisać należy Bankowi Światowemu, który programy wsparcia dla krajów słabiej rozwiniętych wiązał z koniecznością dokonywania w nich zmian instytucjonalnych w celu poprawy efektywności i skuteczności działań państw i władzy państwowej. Przyczynił się w ten
sposób do wielu instytucjonalnych reform wpływających na poprawę jakości
D.F. Kettl, The Global Public Management Revolution, The Brookings Institution, Washington D.C. 2005, s. 78.
Ewaluacja oparta na badaniu użyteczności – analiza w kontekście realizacji zasady good
governance w wybranych programach operacyjnych, Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 8, www.portal.uj.edu.pl/documents/4628317/
5fd8f097-8ce8-4ad7-af64-6c386fa6a51e (12.03.2014).
Zob. Ch. Demmke, T. Moilanen, Effectiveness of Ethics and Good Governance in Central
Administration of EU-27: Evaluating Reform Outcomes in the Context of the Financial Crisis,
European Public Administration Network, grudzień 2011, s. 9, www.integriteitoverheid.nl/fileadmin/BIOS/data/Publicaties/Downloads/Effectiveness_of_Public-service_Ethics_and_Good_Governance_in_the_Central_Administrations_of_the_EU-27.pdf (12.03.2014).
Por. D. Piątek, Jakość rządzenia w krajach transformujących się, „Ekonomia i Prawo” 2010,
t. 4, s. 281.
108
Danuta Miłaszewicz
rządzenia w tych krajach. Określając podstawowe zasady decydujące o jakości
rządzenia, Bank Światowy zdefiniował sposób rządzenia jako zbiór procesów
i instytucji, poprzez które sprawowana jest władza w danym kraju, a w oparciu
o koncepcję dobrego rządzenia przeprowadza coroczne badania jakości rządzenia, grupując różne jej aspekty w sześciu wymiarach:
a) głos obywateli i rozliczalność rządzacych (VA) – ocenia zakres możliwości uczestnictwa obywateli w wyborach rządu, wolność stowarzyszania się i słowa oraz niezależność mediów;
b) polityczna stabilność i niewystępowanie przemocy/terroryzmu (PV)
– ocenia prawdopodobieństwo destabilizacji rządu albo obalenia go
w sposób niekonstytucyjny lub gwałtowny, obejmuje politycznie umotywowaną przemoc i terroryzm;
c) skuteczność rządu (GE) – ocenia jakość usług publicznych i kompetencje publicznej administracji oraz jej niezależność od nacisków politycznych, efektywność zarządzania budżetem i zadłużeniem publicznym,
jakość formułowanej polityki oraz wiarygodność rządu;
d) jakość regulacji (RQ) – ocenia zakres zdolności rządu do formułowania
i wdrażania polityki i reguł, które pozwalają na rozwój prywatnego sektora oraz wiarygodność rządowych zobowiązań;
e) rządy prawa (RL) – ocenia zakres, w jakim agenci rządowi (urzędnicy)
cieszą się zaufaniem oraz przestrzegają obowiązujących reguł, szczególnie kontraktów, praw własności oraz niezależność i przewidywalność
wymiaru sprawiedliwości;
f) kontrola korupcji (CC) – ocenia, w jakim zakresie siła państwa jest wykorzystywana do realizacji prywatnych interesów, wliczając tu różne
formy korupcji, takie jak podporządkowanie i zawładnięcie państwa
przez grupy nacisku.
W. Rudolf, Koncepcja governance i jej zastosowanie – od instytucji międzynarodowych do
niższych szczebli władzy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2010, nr 245, s. 77.
Zob. D. Kaufmann, A. Kraay, Governance Indicators: Where Are We, Where Should We Be
Going?, Policy Research Working Paper 2007, no. 4370, s. 5.
Zob. D. Kaufmann, A. Kraay, M. Mastruzzi, Governance Matters VIII: Aggregate and Individual Governance Indicators 1996–2008, Policy Research Working Paper 2009, no. 4978,
s. 76–93.
109
Jakość rządzenia w UE i jej zróżnicowanie
Średnią ocenę jakości rządzenia dla wszystkich krajów UE-28 w sześciu badanych przez Bank Światowy wymiarach i zmiany, jakie w nich zaszły w badanym
okresie, przedstawiono na rysunku 1. Najniższe łączne oceny jakości rządzenia
kraje członkowskie otrzymały w wymiarze politycznej stabilności i niewystępowania przemocy, a najwyższe w wymiarze jakość regulacji. W rozpatrywanej
dekadzie jedynie w wymiarze reguł prawa nastąpiła poprawa jakości rządzenia,
a w pozostałych wymiarach dostrzegane jest, chociaż w różnym stopniu, pogorszenie sytuacji.
Rysunek 1. Ocena wymiarów jakości rządzenia w UE-28 w latach 2002–2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Banku Światowego Worldwide Governance
Indicarors, http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp (20.03.2014).
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że niezmiernie trudno wskazać, które z wieloaspektowych wymiarów dobrego rządzenia mają mniejsze lub większe
znaczenie. Zależy to od specyfiki i uwarunkowań każdego kraju. Takie wskazanie musi być zatem poprzedzone wnikliwą ich analizą, która nie jest przedmiotem tego opracowania. Na potrzeby dalszej analizy przyjęto założenie, że każdy
z wymiarów ma takie samo znaczenie dla całokształtu jakości rządzenia w Unii.
Obliczono zatem dla każdego kraju jeden miernik jakości rządzenia będący średnią arytmetyczną z ocen sześciu wyróżnionych wymiarów, a na ich podstawie
ustalono wartości kwartyli.
Dzięki analizie wartości ćwiartkowych, kraje UE podzielono na cztery grupy o liczebności siedmiu krajów w każdej. Pierwszą grupę tworzy 25% anali-
Danuta Miłaszewicz
110
zowanych krajów, dla których ocena jakości rządzenia była co najwyżej równa
wartości pierwszego kwartyla. Są to kraje o najniższej względnej jakości rządzenia. Ostatnią grupę tworzy 1/4 spośród analizowanych krajów, dla których
ocena jakości rządzenia jest wyższa od wartości trzeciego kwartyla. Są to kraje,
w których jakość rządzenia została oceniona jako wysoka. Pomiędzy tymi grupami znajduje się połowa badanych krajów, podzielonych na dwie grupy, w których
jakość rządzenia jest albo większa niż w krajach z pierwszej grupy, a co najwyżej
równa wartości środkowej (kraje o niskiej jakości rządzenia), albo od niej większa, ale mniejsza niż w grupie krajów charakteryzujących się wysoką jakością
rządzenia (kraje o średnim poziomie jakości rządzenia).
Tabela 1
Miary zróżnicowania jakości rządzenia w krajach UE w latach 2002–2012
Miary
WGI min.
2002
2003
2004
–0,0161 –0,0465 –0,0046
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
0,0078
0,1023
0,1000
0,1254
0,1361
0,1465
0,1224
0,0568
Q1 WGI
0,7490
0,7384
0,7412
0,7192
0,7166
0,6854
0,6633
0,6994
0,7171
0,7132
0,7145
Q2 WGI
1,0202
0,9985
0,9826
0,9711
1,0021
0,9853
1,0387
1,0175
0,9363
0,9341
0,9255
Q3 WGI
1,5189
1,4113
1,4380
1,4126
1,5198
1,4782
1,4293
1,3418
1,3972
1,3765
1,3836
WGI max.
1,9386
1,9667
1,9861
1,9070
1,8856
1,8136
1,8216
1,8780
1,8678
1,8644
1,8668
Rozstęp
1,9548
2,0132
1,9906
1,8992
1,7833
1,7136
1,6962
1,7419
1,7214
1,7420
1,8100
Średnia WGI
1,0802
1,0692
1,0678
1,0478
1,0528
1,0480
1,0513
1,0273
1,0332
1,0267
1,0156
IQR WGI
0,7694
0,6729
0,6968
0,6935
0,8032
0,7929
0,7660
0,6424
0,6801
0,6633
A WGI
–0,23
–0,28
–0,10
–0,23
–0,18
–0,10
–0,18
–0,03
–0,06
–0,06
0,6692
–0,10
Q1 – kwartyl pierwszy, Q2 – kwartyl drugi, Q3 – kwartyl trzeci, IQR – rozstęp ćwiartkowy, A – współczynnik
skośności
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonej analizy.
Zaprezentowane w tabeli 1 klasyczne i pozycyjne miary tendencji centralnej
oraz pozycyjne miary zróżnicowania i asymetrii pozwalają na wyciągnięcie kilku
generalnych wniosków:
1.Ocena jakości rządzenia w krajach UE w analizowanym okresie zmieniała
się różnokierunkowo, dlatego można mówić o podokresach poprawy i pogorszenia jakości rządzenia w czterech wyróżnionych grupach krajów. Początkowy okres spadku tej oceny miał jednak w wyróżnionych grupach różną
długość. Szczególnie długi okres pogorszenia jakości rządzenia odnotowano
w pierwszej grupie krajów – aż do 2009 roku zmniejszała się wartość Q1.
W pozostałych grupach jakość rządzenia uległa poprawie w 2006 roku, ale
była krótkotrwała, gdyż już w kolejnym roku spadły oceny jakości rządzenia
111
dla tych grup, przybierając w następnych latach analizowanego okresu różne
kierunki zmian. Nie przyczyniły się one generalnie do poprawy jakości rządzenia i wartości ćwiartkowe wskaźników WGI w 2012 roku były niższe niż
w pierwszym roku analizowanego okresu.
2.Nieznaczny względny spadek jakości rządzenia dostrzegany jest w analizowanym okresie w całej UE. Potwierdza to zmiana średniej wartości wskaźnika WGI dla wszystkich 28 krajów – jego wartość była mniejsza w 2012 roku
niż w pierwszym roku analizy o około 6%. Na spadek oceny jakości rządzenia w UE najbardziej wpływała pogarszająca się sytuacja w tym względzie
w grupach krajów o średnim oraz wysokim poziomie jakości rządzenia, dla których
wskaźniki WGI spadły w analizowanym okresie odpowiednio o około 9 i 8%.
3.W każdym roku analizy Finlandia oceniana była jako kraj, w którym jakość rządzenia była najwyższa wśród analizowanych (WGI max.), a krajem
otrzymującym najniższe oceny była Rumunia (WGI min.), dla której średnia
wskaźników WGI przyjmowała w latach 2002–2004 nawet wartości ujemne.
Ocena jakości rządzenia w Rumunii niemal corocznie wzrastała do 2010 roku,
natomiast dla Finlandii zmniejszała się aż do 2008 roku. To właśnie wówczas
obszar zmienności był najmniejszy, oznaczając najmniejsze zróżnicowanie jakości rządzenia między tymi dwoma krajami, ale jakość rządzenia w Rumunii
oceniona została wówczas 14-krotnie gorzej niż w Finlandii, co wskazuje na
ogromne zróżnicowanie pomiędzy tymi krajami UE.
4.Zróżnicowanie jakości rządzenia dostrzegane jest także pomiędzy wyróżnionymi grupami krajów. Było ono zdecydowanie mniejsze niż między Finlandią i Rumunią, jednak różnica wartości górnego i dolnego kwartyla WGI
w poszczególnych latach stanowiła aż 63–71% średniej WGI dla wszystkich
krajów. Oznacza to, że pomiędzy krajami UE charakteryzującymi się najniższą (pierwsza grupa) i wysoką jakością rządzenia (czwarta grupa) jest w tym
względzie ogromna przepaść, chociaż uległa ona zmniejszeniu w analizowanym okresie (wartość IQR WGI zmalała w 2012 roku o około 14% w porównaniu do wartości z pierwszego roku analizy).
5. Ujemna wartość współczynnika skośności oraz mniejsza średnia wartość WGI
dla wszystkich analizowanych krajów od wartości środkowej (Q2 WGI – mediany) świadczy jednak o tym, że w analizowanych krajach dominują oceny jakości rządzenia wyższe niż przeciętna ocena dla wszystkich krajów UE
(lewostronna skośność). Największy stopień dominacji wyższych ocen jakości rządzenia wystąpił w 2003 roku, a najmniejszy – w 2009 roku (współczyn-
Danuta Miłaszewicz
112
nik skośności przyjmował odpowiednio wartość –0,23 i –0,03), świadcząc
o pewnym stopniu konwergencji jakości rządzenia w tym okresie.
Zmiany jakości rządzenia w krajach UE
W tabeli 2 przedstawiono wyniki analizy zmian ocen jakości rządzenia w każdym
kraju UE w analizowanym okresie. Nie przedstawiono w niej wartości wskaźników WGI, ale posługując się nimi oraz wartościami kwartyli dla każdego roku
analizy, kolorem zaznaczono grupę, w której znalazł się dany kraj ze względu na
otrzymaną w danym roku ocenę jakości rządzenia. Pomimo różnokierunkowych
zmian wartości wskaźników WGI aż 15 spośród badanych krajów nie zmieniło
swojej pozycji i w całym analizowanym okresie zaliczanych było do tej samej
grupy co w 2002 roku.
Tabela 2
Przynależność krajów UE w latach 2002–2012 do wyróżnionych grup
Kraj
2002
Austria
Belgia
Bułgaria
Chorwacja
Cypr
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Łotwa
Litwa
Luksemburg
Malta
Niemcy
Polska
Portugalia
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Szwecja
Węgry
Włochy
Wielka Brytania
2003
2004
LEGENDA:
Najniższa jakość rządzenia
Niska jakość rządzenia
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Średnia jakość rządzenia
Wysoka jakość rządzenia
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonej analizy.
2011
2012
113
Najmniej zmian dokonało się w grupie czwartej – krajów charakteryzujących się wysoką jakością rządzenia. Austria, Finlandia, Holandia, Luksemburg
i Szwecja, czyli kraje zaliczane do UE-15, w całym analizowanym okresie stanowiły trzon tej grupy. Oznacza to, że jedynie dwa kraje, które znalazły się w tej
grupie w 2002 roku, nie były do niej zaliczane w całym okresie. Krajami tymi
są: Niemcy, które w latach 2003–2004 i w 2006 roku przesunęły się do grupy
krajów charakteryzujących się średnim poziomem jakości rządzenia, oraz Wielka
Brytania, która znalazła się w tej grupie po raz pierwszy w 2005 roku i pozostała
w niej od 2007 roku do końca analizowanego okresu. W czwartej grupie krajów
znalazła się także Irlandia mającą wyższą od wartości Q3 WGI ocenę jakości
rządzenia od 2003 roku. W całym analizowanym okresie grupę tę tworzyły zatem jedynie kraje UE-15. Podkreślić należy, że czwarta grupa krajów charakteryzuje się najmniejszym zróżnicowaniem jakości rządzenia – różnica WGI max.
i Q3 WGI wynosiła 20–25% wartości WGI max.
Względną stabilność wykazać można także w pierwszej grupie krajów
charakteryzujących się najniższą jakością rządzenia. W całym okresie tworzyły
ją cztery kraje: Bułgaria, Chorwacja, Łotwa, Rumunia. Dzięki poprawie oceny
jakości rządzenia pozostałe trzy kraje przeszły do grupy charakteryzującej się
wyższą jakości rządzenia, a na ich miejsce od 2004 roku weszły Włochy, od 2007
roku – Grecja, a w 2010 i 2012 roku – Węgry. Do 2008 roku do tej grupy należała
również Polska, jednak poprawa oceny jakości rządzenia przesunęła ją do grupy krajów o niskiej jakości rządzenia. W poszczególnych latach większą część
tej grupy tworzyły nowe kraje członkowskie, a charakteryzowała się ona pod
względem jakości rządzenia znaczną dywergencją. Wskazuje na to ocena jakości
rządzenia w Rumunii (WGI min.), która była wielokrotnie niższa od wartości
Q1 WGI (od 163 razy w 2005 roku do 4 razy w 2010 roku).
W grupie krajów o średniej jakości rządzenia stabilną jej część w całym analizowanym okresie stanowiły także cztery kraje: Belgia, Dania, Francja i Malta.
Tylko ten ostatni kraj nie należy do UE-15. Do grupy tej dołączyły: wspominana
wcześniej Wielka Brytania, a w 2006 roku – Cypr i Estonia (poprawa jakości
rządzenia). Natomiast Hiszpania opuściła tę grupę w 2006 roku z powodu pogorszenia się jakości rządzenia. Grupa ta charakteryzuje się większą dywergencją jakości rządzenia niż grupa czwarta, a zdecydowanie mniejszą niż grupa pierwsza.
Różnica pomiędzy wartością Q3 i Q2 WGI stanowiła 24–33% wartości Q3.
Najbardziej zmienna okazała się grupa krajów charakteryzujących się niską
jakością rządzenia. Jedynymi krajami zaliczanymi do tej grupy w całym analizo-
114
Danuta Miłaszewicz
wanym okresie były Czechy i Słowenia. Grupę tę w 2003 roku opuściły Włochy
i w 2007 roku Grecja z powody pogorszenia jakości rządzenia, a w 2006 roku –
wspomniane wyżej Cypr i Estonia. Ze względu na poprawę jakości rządzenia do
grypy tej od 2004 roku należy Słowacja, a od 2007 roku – także Polska. W grupie
tej należy wyróżnić Litwę, która odznacza się największą zmiennością (falowaniem) jakości rządzenia – czterokrotnie w analizowanym okresie wchodziła do
grupy krajów charakteryzujących się niską jakością rządzenia, a w pozostałych
latach spadała do grupy krajów najgorzej zarządzanych w UE. Grupa druga charakteryzuje się nieznacznie większą dywergencją jakości rządzenia w porównaniu do grupy trzeciej, gdyż różnica pomiędzy wartością Q2 i Q1 WGI stanowiła
w poszczególnych latach 23–36% wartości Q2.
Podsumowanie
Kraje, które obecnie należą do UE, przystępowały do struktur unijnych na różnych etapach integracji tego ugrupowania, ale ich przyjęcie było potwierdzeniem faktu, że ich systemy gospodarczo-polityczne oparte na wolnym rynku,
liberalizacji, otwartości gospodarki i demokracji są porównywalne z bardziej
rozwiniętymi gospodarkami europejskimi i mogą w harmonijny sposób współistnieć w ramach jednego szerszego systemu. Nie oznacza to, że są identyczne,
bo nawet najlepszego układu funkcjonujących instytucji nie da się odwzorować
i przenieść do innych krajów różnych pod względem obowiązującego systemu
społeczno-kulturowego i zależności wynikających z poprzednich doświadczeń
(path dependence). Dlatego pomimo pewnych podobieństw systemów gospodarczo-politycznych krajów UE charakteryzują się one odmiennymi tradycjami
i historycznymi doświadczeniami oraz innymi nieformalnymi instytucjami, które
powodują, że jakość rządzenia wewnątrz tego ugrupowania, jak wskazano w artykule, jest znacznie zróżnicowana, co prowadzi do dużych różnic ich poziomów
rozwoju.
Bibliografia
Demmke Ch., Moilanen T., Effectiveness of Ethics and Good Governance in Central
Administration of EU-27: Evaluating Reform Outcomes in the Context of the Financial Crisis, European Public Administration Network, grudzień 2011, www.
integriteitoverheid.nl/fileadmin/BIOS/data/Publicaties/Downloads/Effectiveness_
of_Public-service_Ethics_and_Good_Governance_in_the_Central_Administrations_of_the_EU-27.pdf.
115
Ewaluacja oparta na badaniu użyteczności – analiza w kontekście realizacji zasady good
governance w wybranych programach operacyjnych, Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, www.portal.
uj.edu.pl/documents/4628317/5fd8f097-8ce8-4ad7-af64-6c386fa6a51e.
Jessop B., Promowanie „dobrego rządzenia” i ukrywanie jego słabości: refleksja nad
politycznymi paradygmatami i politycznymi narracjami w sferze rządzenia, „Zarządzanie Publiczne” 2007, nr 2 (2).
Kaufmann D., Kraay A., Governance Indicators: Where Are We, Where Should We Be
Going?, Policy Research Working Paper 2007, no. 4370.
Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M., Governance Matters VIII: Aggregate and Individual Governance Indicators 1996–2008, Policy Research Working Paper 2009,
no. 4978.
Kettl D.F., The Global Public Management Revolution, The Brookings Institution, Washington D.C. 2005.
Piątek D., Jakość rządzenia w krajach transformujących się, „Ekonomia i Prawo” 2010,
t. 4.
Rudolf W., Koncepcja governance i jej zastosowanie – od instytucji międzynarodowych
do niższych szczebli władzy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”
2010, nr 245.
Wilkin J., Kategoria jakości rządzenia w naukach społecznych, w: Jakość rządzenia
w Polsce. Jak ją badać, monitorować i poprawiać?, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2013.
Wojciechowski E., Zarządzanie w sektorze publicznym – od modelu tradycyjnego do governance, w: Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl,
Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1161, Wrocław 2007.
The Diversity
of the
Governance Quality
in the
European Union
Keywords: governance quality, good governance, EU members
Summary
The governance quality is a determinant of the results achieved by the countries
in field of management, and the concept of good governance is a model to follow and
evaluate its performance. The article presents the results of research about diversity in
116
Danuta Miłaszewicz
the governance quality in the EU-28 members during the 2002–2012 period, based on an
analysis of quartiles. In the research Worldwide Governance Indicators database created
by the World Bank was used.
Agnieszka Piekutowska*
Białystok
Rola
preferencji celnych
Unii Europejskiej
w promowaniu rozwoju krajów rozwijających się
Słowa kluczowe: kraje rozwijające się, preferencje celne, handel międzynarodowy
Streszczenie
Istotną rolę w promowaniu rozwoju w krajach rozwijających się odgrywają kraje rozwinięte. Znosząc bariery handlowe wobec importu pochodzącego z tych krajów,
umożliwiają im większy udział w handlu międzynarodowym i związane z tym większe
korzyści. Unia Europejska już od wielu lat podejmuje działania mające zapewnić krajom rozwijającym się większy dostępu do jej rynku. W tym celu wykorzystuje Ogólny
System Preferencji Celnych (GSP – General System of Preferences), który przewiduje
szereg udogodnień w tym zakresie. Mimo że z założenia powinien on pomagać w poprawie trudnej sytuacji gospodarczej w krajach rozwijających się, to w praktyce efekty
te nie zawsze są możliwe do osiągnięcia. Wynika to z wielu przyczyn, między innymi
problem polega na tym, że jest to system zbyt skomplikowany i niewiele państw z niego
skorzystało. Nie oznacza to, że Unia powinna zaprzestać działań mających na celu zapewnienie większego dostępu do jej rynku dla krajów rozwijających się. Wydaje się jednak, że pewnych uregulowań wymaga procedura przyznawania preferencji.
Wprowadzenie
Kraje rozwijające się już od wielu lat próbują zwrócić uwagę na dręczące je problemy gospodarcze. Wynikają one nie tylko z istniejących w tych krajach uwarunkowań wewnętrznych, ale także zewnętrznych, wśród których istotną rolę
Agnieszka Piekutowska, dr, Katedra Ekonomii i Nauk Społecznych, Wydział Zarządzania,
Politechnika Białostocka, e-mail: [email protected].
*
118
Agnieszka Piekutowska
odgrywa handel międzynarodowy, wymiana z zagranicą może bowiem ożywić
działalność gospodarczą za pomocą przyrostu eksportu. Dodatkowe zapotrzebowanie zewnętrzne na wyroby danego kraju prowadzi do wzrostu globalnego
popytu. To z kolei poprawia koniunkturę gospodarczą i umożliwia wzrost produkcji. Dlatego tak istotną rolę w promowaniu rozwoju w krajach rozwijających
się odgrywają kraje rozwinięte.
Działania mające zapewnić krajom rozwijającym się większy dostępu do
rynku międzynarodowego podejmuje także Unia Europejska. W tym celu wykorzystuje system preferencji celnych. U podstaw tych preferencji znajduje się
Ogólny System Preferencji Celnych (GSP – General System of Preferences),
który ma za zadanie ułatwić krajom rozwijającym się integrację ze światowym
systemem handlu.
Biorąc pod uwagę trudną sytuację gospodarczą krajów rozwijających się,
a zwłaszcza tych najsłabiej rozwiniętych, oraz rolę, jaką odgrywa liberalizacja
handlu dla ich rozwoju, uzasadnione wydaje się dokonanie oceny dotychczasowych działań, które mają zapewnić tym państwom większy dostęp do rynku
międzynarodowego. Celem artykułu jest analiza systemu preferencji celnych,
zwłaszcza tych przyznawanych przez Unię Europejską w ramach GSP. W artykule dokonano przeglądu zakresu oraz skuteczności tych preferencji.
Realizacja założonych celów wymagała analizy literatury przedmiotu oraz
danych statystycznych dotyczących GSP, w ramach którego Unia wspiera rozwój
w krajach rozwijających się.
Unia Europejska a kraje trzecie
System regulujący warunki rozwoju handlu, jaki powstał w Unii Europejskiej,
jest dość skomplikowany. Liberalizacja handlu odbywa się tutaj na dwóch płaszczyznach: w ramach Unii i w stosunkach z krajami trzecimi. Liberalizacja w obu
przypadkach różni się intensywnością i zakresem. W stosunkach z krajami spoza
ugrupowania integracyjnego czas likwidacji ceł trwa znacznie dłużej.
H. Nakonieczna-Kisiel, Handel zagraniczny jako bariera wzrostu gospodarczego: geneza, konsekwencje, przezwyciężanie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1996,
s. 42.
P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa
2002, s. 483.
Rola preferencji celnych Unii Europejskiej...
119
Tabela 1
Hierarchia stosunków handlowych Unii Europejskiej z wybranymi krajami
Kraje
EFTA
Kraje
Morza Śródziemnego
ACP**
Pozostałe kraje
rozwijające się
USA, Japonia
i inne z OECD
Europa Środkowa
i Wschodnia
Formy stosunków
Warunki
strefa wolnego handlu
obejmuje handel artykułami przemysłowymi oraz wzajemne koncesje
obejmuje handel artykułami rolnymi
i przemysłowymi oraz wzajemne koncesje
obejmuje handel artykułami rolnymi
i przemysłowymi
obejmuje handel artykułami przemysłowymi; import UE kontrolowany
jest kwotami
import UE kontrolowany jest
kwotami
mieszane*
jednostronne
specjalne preferencje***
GSP
KNU
(Klauzula Największego
Uprzywilejowania)
stowarzyszenie
obejmuje handel artykułami przemysłowymi; import UE kontrolowany
jest kwotami
unie celne, strefy wolnego handlu, wzajemne i jednostronne preferencje celne
kraje Afryki, Karaibów i Pacyfiku, sygnatariusze konwencji Lomé
***
UE redukuje swe cła na import od partnera, ale nie otrzymuje koncesji na swój eksport
*
**
Źródło: Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 249.
Zewnętrzne stosunki handlowe Unii Europejskiej są regulowane przez
Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT – General Agreement
on Tariffs and Trade), jednak w praktyce istnieje szereg klauzul, które umożliwiają zróżnicowane traktowanie partnerów handlowych. Przykładem jest tak zwana
klauzula upoważniająca, dzięki której partnerzy handlowi Unii nie są traktowani
na takich samych zasadach. Szczególne koncesje otrzymują tylko te państwa,
z którymi Unia zamierza utrzymywać specjalne stosunki. Najbardziej różnorodne są formy preferencyjnych porozumień regulujących stosunki Unii z krajami
rozwijającymi się (tabela 1).
Preferencje handlowe, jakich udziela Unia Europejska, składają się z dwóch
filarów. Pierwszy to GSP, za pośrednictwem którego Unia udziela jednostron P. Czubik, Wolny handel towarami: podstawy międzynarodowoprawne regionalizmu handlowego, Zakamycze, Kraków 2002, s. 167.
A.B. Kisiel-Łowczyc, Konwencja Lomé po 25 latach: ewolucja nowej formy stosunków Unii
Europejskiej z krajami rozwijającymi się AKP, w: Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 248.
120
nych preferencji na niektóre towary. Drugi filar to zawarte przez Unię umowy
o partnerstwie gospodarczym w Afryce, na Karaibach i Pacyfiku (ACP). GSP
składa się z rozwiązania ogólnego stosowanego wobec krajów rozwijających się,
szczególnego rozwiązania motywacyjnego (zrównoważony rozwój i dobre rządy – GSP+) oraz liberalizacji przewidzianej dla krajów najsłabiej rozwiniętych
(EBA – Everything But Arms).
Ogólny System Preferencji Celnych (GSP)
U podstaw preferencji udzielanych przez Unię znajduje się GSP, wprowadzony
w 1971 roku, określający stopień preferencyjnego dostępu dla towarów pochodzących z krajów rozwijających się i wdrażany za pomocą kolejnych rozporządzeń Rady. GSP to system autonomicznych, niewzajemnych preferencji, które
zostały przyznane przez państwa rozwinięte. Początkowo obowiązywał przez
10 lat, a głównym jego instrumentem były kontyngenty oraz obniżone stawki celne ustalane najczęściej na okres jednego roku. Po upływie tego czasu instrumenty
te podlegały weryfikacji w zależności od wielkości wymiany.
Od 1 stycznia 1995 roku Wspólnota przyjęła nowe zasady dotyczące GSP
na lata 1995–2004. Zgodnie z przyjętymi założeniami system ten obowiązywał
w okresach nie krótszych niż trzy lata. Preferencyjne kwoty importowe zastąpiono preferencyjnymi stawkami celnymi zarówno na produkty przemysłowe, jak
i artykuły rolne. Zróżnicowano także preferencyjne stawki celne w zależności
od stopnia wrażliwości produktów. Ponieważ nie wszystkie towary pochodzące
z krajów rozwijających się mogły korzystać z GSP, dlatego dokonano ich podziału na niewrażliwe i wrażliwe. Pierwsze wprowadzano na rynek Unii Europejskiej
na zasadzie bezcłowej, z wyjątkiem artykułów rolnych. Cła na towary wrażliwe
obniżano o określony procent w stosunku do stawki celnej KNU ad valorem.
Najbardziej wrażliwe wyłączono z GSP.
E. Bierbrauer, Systemy handlowe mające zastosowanie do krajów rozwijających się, www.
europarl.europa.eu (25.04.2014).
Generalny system preferencji celnych, www.mg.gov.pl (25.04.2014).
Unia Europejska, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, IKiCHZ, Warszawa 2004,
s. 209.
Report to the Committee on Finance of the USA Senate: User’s Guide to the European Union
Scheme of Generalized Tariff Preferences, TC Publication, Washington D.C. 2002.
121
Kolejny GSP został wprowadzony 1 stycznia 2002 roku. Jego beneficjenci
to 179 państw rozwijających się, a także dokonujących transformacji ekonomicznej pod warunkiem, że spełniają określone kryteria. Mimo pewnych ograniczeń
system ten przewidywał również zwiększone preferencje na towary wrażliwe
pochodzące z 49 krajów najsłabiej rozwiniętych (LDC – Least Developed Countries) w ramach specjalnych klauzul zachęcających te państwa do:
a) respektowania praw pracowniczych zgodnie z konwencją Międzynarodowej Organizacji Pracy;
b) przestrzegania międzynarodowych zasad prawidłowego zarządzania zasobami leśnymi, przede wszystkim standardów Konwencji o drewnie
tropikalnym;
c) walki z produkcją i handlem narkotykami.
Porozumienie dotyczące praw pracowniczych odnosi się do towarów wrażliwych i przewiduje dla nich dodatkowe redukcje celne, natomiast w ostatnim
przypadku krajom LDC zapewnia się bezcłowy dostęp do rynku wszystkich produktów przemysłowych, w tym także wrażliwych, oraz niektórych artykułów rolnych, również takich, które nie są objęte GSP10.
Jednak największe przywileje miał zapewniać krajom LDC program EBA.
Wspólnota w ramach tego programu zapewnia bezcłowy dostęp do rynku wszystkich produktów, a jest to prawie 8200 pozycji, oprócz broni. Wyjątek stanowią
także towary uznane przez Wspólnotę za wrażliwe, takie jak: świeże banany,
ryż i cukier. Specjalne preferencje w ramach EBA wprowadzane zostały na czas
nieograniczony11.
Kraje uznane za podatne na zagrożenia, czyli takie, które nie wykazują
przyjętego na potrzeby GSP poziomu zróżnicowania eksportu, mają możliwość
otrzymania preferencji w ramach GSP+. Są to państwa, w przypadku których
wartość przywozu objętego systemem GSP na rynek Unii stanowi ponad 75%
wartości całkowitego przywozu oraz których przywóz do Unii Europejskiej określonych produktów stanowi mniej niż 2% wartości całkowitego przywozu. Sta Council Regulation (EC) no. 2211/2003 of 15 December 2003 amending regulation (EC)
no. 2501/2001 applying a scheme of generalized tariff preference for the period 1 January 2002
to December 2004 and extending it to 31 December 2005.
10 B. Buczkowski, Liberalizacja handlu w Unii Europejskiej, w: Handel międzynarodowy: stan
i kierunki rozwoju, red. K. Budzowski, S. Wydymus, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002, s. 61–62.
11 Rozporządzenie Rady Europy: EBA Regulation, no. 416/2001.
122
tus takiego beneficjenta przyznawany jest na wniosek zainteresowanego kraju12.
W 2011 roku na liście GSP+ znajdowało się 15 krajów (między innymi Armenia,
Boliwia, Ekwador, Gruzja, Mongolia, Peru), które dzięki tym preferencjom wyeksportowały towary o wartości 4 mld euro13.
W rezultacie udzielonych preferencji na ten sam produkt mogą obowiązywać różne stawki preferencyjne. Stawki te w ramach GSP obniżane są o określony procent w stosunku do stawki celnej KNU ad valorem. Jeżeli jest to cło kombinowane, redukcji podlega tylko cło ad valorem, przy czym minimalna obniżka
cła nie może być mniejsza niż 3,5 punktu procentowego. Wyjątek stanowią cła
preferencyjne na import towarów bardzo wrażliwych, jak tekstylia i odzież, które
zostały obniżone o 20% w stosunku do stawek KNU. W przypadku pozostałych
produktów wrażliwych, takich jak obuwie czy samochody, redukcja wynosi 30%,
a na alkohol etylowy – 15%. Ponieważ wobec państw przestrzegających praw
pracowniczych i chroniących środowisko zostały przewidziane specjalne rozwiązania, dlatego w ich przypadku cła ad valorem zostały obniżone o dodatkowe
5 punktów procentowych, a cła specyficzne oraz na odzież, tekstylia i alkohol
etylowy – dodatkowo o tę samą wartość (tabela 2).
Tabela 2
Ogólne i motywacyjne preferencje celne (w%)
Wyszczególnienie
Postanowienia ogólne
Szczególne rozwiązania motywacyjne
3,5 pkt
30
20
15
8,5 pkt
60
40
30
Cła ad valorem
Cła specyficzne
Tekstylia i odzież
Alkohol etylowy
Źródło: Wymiana handlowa UE z wybranymi regionami świata, red. J. Rymarczyk, M. Wróblewski, Arboretum, Wrocław 2004, s. 34.
Oprócz krajów najsłabiej rozwiniętych oraz tych, które zwalczają produkcję
i handel narkotykami, bezcłowy dostęp do rynku Wspólnoty mają także te towary
wrażliwe, w przypadku których stawka KNU jest niższa niż przysługująca redukcja. Wolny dostęp może wynikać również z przepisów o tak zwanych drobnych
cłach. Cło uważane jest za drobne i podlega zniesieniu, jeżeli w wyniku obniżek
12 Generalny system preferencji...
13 E. Bierbrauer, Systemy handlowe...
123
taryfowych pozostałe cło ad valorem będzie poniżej 1% lub specyficzne poniżej
2 euro14.
W wyniku przeprowadzonej w 2012 roku kolejnej reformy powszechnego
systemu preferencji wymienione dotychczas instrumenty (GSP, GSP+, EBA na
czas nieokreślony) zostaną utrzymane, a wprowadzone zmiany obowiązują od
1 stycznia 2014 roku i dotyczą między innymi15:
a) zmniejszenia liczby krajów zakwalifikowanych do otrzymania preferencji – preferencyjne traktowanie nie dotyczy krajów, w przypadku których Bank Światowy uznał, że są to kraje o wysokich i średnich dochodach; w grupie 60 krajów wyłączonych z preferencyjnego16 traktowania
znalazły się między innymi: Argentyna, Brazylia, Arabia Saudyjska;
b) czasowego zawieszenia preferencji od 1 stycznia 2014 roku do 31 grudnia 2016 roku dla określonych produktów pochodzących z Chin, Kostaryki, Indii, Indonezji, Nigerii, Ukrainy i Tajlandii17;
c) złagodzenia kryteriów, na podstawie których dany kraj zostaje zakwalifikowany do otrzymania preferencji – jego eksport powinien stanowić
2% (wcześniej mniej niż 1%) całkowitego importu Unii Europejskiej
pochodzącego od wszystkich beneficjentów;
d) sektory europejskiej gospodarki będą chronione, jeżeli przywóz towaru
do Unii przekroczy 12,5% (wcześniej 15%) całego importu w ramach
przyznanych preferencji;
e) 49 najsłabiej rozwiniętych krajów nadal będzie zwolnionych z cła w ramach EBA.
Preferencje przyznane beneficjentom w określonych warunkach mogą jednak zostać wycofane, na przykład gdy dany kraj osiągnie poziom rozwoju gospodarczego podważający zasadność udzielania jednostronnych preferencji18.
Dzieje się tak, gdy przez trzy kolejne lata zostanie on zaklasyfikowany przez
Bank Światowy do grupy państw o wysokim dochodzie i jego wskaźnik rozwoju
będzie wyższy od 1. Wskaźnik ten obliczany jest jako stosunek dochodu per ca14 B. Buczkowski, Liberalizacja handlu..., s. 62–63.
15 E. Bierbrauer, Systemy handlowe...
Nowe preferencje taryfowe w ramach systemu GSP – od 1 stycznia 2014, www.finanse.
mf.gov.pl (25.04.2014).
16 17 Ibidem.
S. Miklaszewski, Zagraniczna polityka handlowa Unii Europejskiej, Wydawnictwo Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Tarnów 2005, s. 137.
18 124
pita i wartości eksportu wyrobów przetworzonych danego kraju do tych wartości
w Unii Europejskiej. Wykluczenie umożliwia także klauzula „lwiej części” lub
mechanizmu gradacji. W tym przypadku beneficjent zostaje pozbawiony preferencji, jeżeli import produktów danego sektora do Unii z któregoś kraju przekracza 25% importu tych produktów z innych krajów beneficjentów19.
Efekty przyznanych preferencji
GSP miał ułatwić krajom rozwijającym się dostęp do rynku Unii Europejskiej,
w praktyce okazało się jednak, że jest on zbyt skomplikowany i niewiele państw
z niego skorzystało. Wiąże się on z licznymi ograniczeniami, szczególnie w odniesieniu do towarów wrażliwych. Poza tym preferencje w tym systemie nie obowiązują, jeżeli dany kraj ogranicza import WE, a preferencje w handlu towarami
rolnymi przyznano tylko tym produktom, które nie były konkurencyjne wobec
towarów Wspólnoty. Rozwinięte kraje udzielające GSP podejmują środki ochrony pozycji własnych przemysłów na rynkach narodowych w różnych formach,
głównie kontroli ilościowej i regulowania konkurencyjnego importu. Wszystkie
GSP-y zawierają klauzulę ucieczki: w sytuacjach dużych zakłóceń rynkowych
można częściowo lub całkowicie cofnąć preferencje20. Wiele krajów najmniej
rozwiniętych nie realizuje korzyści z preferencji również dlatego, że stopień korzystania ze schematów preferencyjnych przez kraje rozwinięte jest niski (tabela 3).
Dane statystyczne potwierdzają, że znaczna część eksportu preferencyjnego
nie jest dopuszczana do rynku kraju przyznającego takie preferencje (tabela 3).
W przypadku Unii jest to ponad 50% takiego eksportu. Jedną z przyczyn tego
stanu rzeczy są rygorystyczne reguły pochodzenia towarów oraz związane z tym
trudności w uzyskaniu odpowiednich dokumentów.
19 B. Buczkowski, Liberalizacja handlu..., s. 63.
A.B. Kisiel-Łowczyc, Szkice o współczesnej polityce handlowej krajów kapitalistycznych,
PWN, Warszawa 1990, s. 92.
20 Rola preferencji celnych Unii Europejskiej...
125
Tabela 3
Wykorzystanie preferencji bez wzajemności przyznanych krajom
najmniej rozwiniętym
Kraj
przyznający
Kanada
Import
ogółem
243,2
Import podległy ocleniu
94,6
Import
objęty GSP
11,4
Import
zrealizowany
8,0
Wykorzystanie (%)
70,2
UE
4372,4
3958,1
3935,7
1847,4
46,9
Japonia
1001,3
398,1
278,3
228,4
82,1
USA
7221,3
6716,3
2960,1
2836,1
95,8
12 838,0
11 167,1
7185,5
4919,9
68,5
Ogółem
Źródło: Main Recent Initiatives in Favour of Least Developed Countries in the Area of Preferential market Access: Preliminary Impact Assessment, w: J.E. Stiglitz, A. Charlton, Fair
Trade. Szansa dla wszystkich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 172.
Znaczenie preferencji celnych dla krajów rozwijających się zmniejszyło się
już z zakończeniem negocjacji Rundy Urugwajskiej, która przewidywała kolejne redukcje ceł. Poza tym liberalizacja ceł spowodowała, że wzrosło znaczenie
środków pozacelnych stosowanych wobec importu z krajów rozwijających się,
takich jak kwoty, klauzule zabezpieczające, nadzór techniczny czy procedury
antydumpingowe. Takie właśnie środki stosuje Unia wobec eksportu towarów
wrażliwych, jak stal, telewizory, tekstylia i odzież21.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że istotną rolę w promowaniu rozwoju w krajach rozwijających się odgrywają preferencje celne. U podstaw preferencji udzielanych
przez Unię Europejską znajduje się wprowadzony w 1971 roku Ogólny System
Preferencji Celnych (GSP), który przewiduje szereg udogodnień mających na
celu zwiększenie udziału krajów rozwijających się w handlu międzynarodowym.
Okazuje się jednak, że mimo iż z założenia powinien on pomagać w poprawie
trudnej sytuacji gospodarczej w krajach rozwijających się, to w praktyce efekty
te nie zawsze są możliwe do osiągnięcia. Wynika to z wielu przyczyn. Przede
wszystkim praktyka dowodzi, że jest to system zbyt skomplikowany i niewiele
państw z niego skorzystało. Poza tym, wiąże się on z licznymi ograniczeniami,
szczególnie w odniesieniu do towarów wrażliwych. Realizację założonych celów utrudniają także reguły pochodzenia towarów. Nie oznacza to oczywiście,
21 A.B. Kisiel-Łowczyc, Konwencja Lomé..., s. 250.
126
że Unia powinna zaprzestać działań mających na celu zapewnienie większego
dostępu do jej rynku dla krajów rozwijających się za pośrednictwem preferencji
celnych. Wydaje się jednak, że zwiększenie efektywności prowadzonych w tym
kierunku działań wymaga pewnych uregulowań w zakresie procedury przyznawania preferencji.
Bibliografia
Bierbrauer E., Systemy handlowe mające zastosowanie do krajów rozwijających się,
www.europarl.europa.eu.
Bożyk P., Misala J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002.
Council Regulation (EC) no. 2211/2003 of 15 December 2003 amending regulation (EC)
no. 2501/2001 applying a scheme of generalized tariff preference for the period
1 January 2002 to December 2004 and extending it to 31 December 2005.
Czubik P., Wolny handel towarami: podstawy międzynarodowoprawne regionalizmu
handlowego, Zakamycze, Kraków 2002.
Generalny system preferencji celnych, www.mg.gov.pl.
Handel międzynarodowy: stan i kierunki rozwoju, red. K. Budzowski, S. Wydymus, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002.
Kisiel-Łowczyc A.B., Szkice o współczesnej polityce handlowej krajów kapitalistycznych, PWN, Warszawa 1990.
Miklaszewski S., Zagraniczna polityka handlowa Unii Europejskiej, Wydawnictwo Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Tarnów 2005.
Nakonieczna-Kisiel H., Handel zagraniczny jako bariera wzrostu gospodarczego: geneza, konsekwencje, przezwyciężanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 1996.
Nowe preferencje taryfowe w ramach systemu GSP – od 1 stycznia 2014, www.finanse.
mf.gov.pl.
Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Report to the Committee on Finance of the USA Senate: User’s Guide to the European Union Scheme of Generalized Tariff Preferences, TC Publication, Washington D.C. 2002.
Rozporządzenie Rady Europy: EBA Regulation, no. 416/2001.
Stiglitz J.E, Charlton A., Fair Trade. Szansa dla wszystkich, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007.
127
Unia Europejska, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, IKiCHZ, Warszawa
2004.
Wymiana handlowa UE z wybranymi regionami świata, red. J. Rymarczyk, M. Wróblewski, Arboretum, Wrocław 2004.
The Role
Tariff Preferences of the European Union
in Promoting
Development of Developing Countries
of
the
Keywords: developing countries, tariff preferences, international trade
Summary
Important role in promoting development in developing countries, developed countries play. By abolishing trade barriers against imports from these countries to enable
them to greater participation in international trade and the associated greater benefits.
The EU has long been taking action to ensure developing countries greater access to
its market. For this purpose, the General System of Preferences – GSP, which provides
a number of facilities in this area. Although in principle it should help to improve the difficult economic situation in developing countries, in practice, these effects are not always
possible to achieve. This is due to several reasons, among others, the problem lies in the
fact that it is a system too complicated, and few countries have benefited from it. This
does not mean that the EU should stop activities aimed at providing greater access to its
market for developing countries. It seems, however, that certain regulations requires the
procedure for granting preferences.
Renata Pęciak*
Katowice
Hierarchia
form instytucjonalnych i jej implikacje
w interpretacji francuskiej szkoły regulacyjnej
Słowa kluczowe: teoria regulacji, instytucje, finansyzacja, globalizacja
Streszczenie
Na gruncie współczesnej francuskiej ekonomii heterodoksyjnej szkoła regulacji
wyjaśnia zjawiska społeczno-gospodarcze, a także problemy kapitalizmu, odwołując się
do koncepcji form instytucjonalnych i reżimu akumulacji. Celem artykułu jest syntetyczna interpretacja podstawowych form instytucjonalnych, które zdaniem przedstawicieli
teorii regulacji warunkują dostosowania ekonomiczne, a konfiguracja i hierarchia tych
form określa specyfikę reżimu wzrostu. W pierwszej części artykułu omówiono hierarchię
form instytucjonalnych charakterystyczną dla powojennego wzrostu gospodarczego.
W drugiej przedstawiono kwestie odnoszące się do obecnej struktury form instytucjonalnych i dylematów związanych z identyfikacją współczesnego reżimu wzrostu.
Wprowadzenie
We francuskiej ekonomii heterodoksyjnej od kilku dekad rozwija się teoria regulacji. Geneza szkoły oraz program badawczy regulacjonistów są związane ze
specyficzną koniunkturą lat 70. XX wieku, będącą konsekwencją kryzysów, które wstrząsały gospodarkami wysoko rozwiniętymi. Podejście regulacyjne kształtowało się w odpowiedzi na wyzwanie na gruncie teorii i praktyki ekonomicznej,
którym było poszukiwanie wyjaśnienia przyczyn przejścia z dynamicznego po-
*
Renata Pęciak, dr, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: renata.peciak@
ue.katowice.pl.
130
Renata Pęciak
wojennego wzrostu gospodarczego do głębokiego kryzysu. Regulacjoniści podjęli próbę wyjaśnienia kryzysu bez odwoływania się do szoków zewnętrznych,
jakimi były szoki energetyczne.
Ekonomia ortodoksyjna główną przyczynę dekoniunktury lat 70. XX wieku
wiąże z szokami podażowymi wynikającymi z kryzysów paliwowych. Zdaniem
regulacjonistów pierwsze symptomy spowolnienia zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w innych krajach wysoko rozwiniętych pojawiły się na przełomie
lat 1967–1968 wraz ze spadkiem stóp zwrotu, pierwszymi przejawami niestabilności w obszarze wzrostu gospodarczego, a także powolnym wzrostem bezrobocia. Tendencje te nasiliły się na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.
Robert Boyer, czołowy przedstawiciel szkoły regulacji, pisał, że czas kryzysu to czas heterodoksji bądź też syntezy ortodoksji, będącej odpowiedzią na nowe
pojawiające się problemy. Podejście regulacyjne stanowiło taką heterodoksję.
W centrum zainteresowania regulacjonistów znalazła się analiza systemu kapitalistycznego, w ramach którego endogeniczne słabości prowadzą do kryzysów,
a w konsekwencji do pojawienia się procesów adaptacyjnych i ewolucji systemu.
Regulacjoniści szczególne znaczenie dla dynamiki procesów gospodarczych przypisują instytucjom rozumianym jako kodyfikacja jednego bądź wielu
podstawowych stosunków społecznych, które wynikają z dominującego sposobu
produkcji. Podstawowe formy instytucjonalne obejmują obszary związane z systemem monetarnym i finansowym, stosunkami płacowymi, formą konkurencji,
systemem międzynarodowym oraz relacjami państwo–gospodarka. Obowiązująca w danym czasie konfiguracja i hierarchia tych pięciu form instytucjonalnych
pozwala regulować funkcjonowanie kapitalizmu w danym czasie i przestrzeni.
Hierarchia jest rozumiana jako ustalony porządek czy układ form instytucjonalnych, uporządkowany od najbardziej znaczących w danym okresie do form mających najmniejsze znaczenie. Formy instytucjonalne w krótkim okresie deter-
B. Coriat, La théorie de la régulation. Origines, spécificités et perspectives, „Multitudes.
École de la régulation et critique de la raison économique” 1994, http://multitudes.samizdat.net/Latheorie-de-la-regulation.html (2.02.2014).
R. Boyer, The Regulation School. A Critical Introduction, Columbia University Press,
New York 1990, s. XXV.
R. Boyer, Les institutions dans la théorie de la régulation, CEPREMAP, Paris 2003, s. 1.
R. Boyer, The Regulation School..., s. 37.
R. Boyer, Une théorie du capitalisme est-elle possible?, Odile Jacob, Paris 2004, s. 10.
Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje...
131
minują dostosowania ekonomiczne, jak i sam reżim akumulacji. W zależności
od kształtowania się form instytucjonalnych i ich hierarchii mogą istnieć różne
reżimy akumulacji i sposoby regulacji. W danym reżimie akumulacji hierarchia
instytucjonalna jest względnie stabilna.
Celem artykułu jest syntetyczna identyfikacja z punktu widzenia teorii regulacji specyficznej hierarchii form instytucjonalnych od okresu les Trente Glorieuses do obecnego systemu. Analiza ex ante form instytucjonalnych charakterystycznych dla dynamicznego powojennego wzrostu pozwala dość precyzyjnie określić strukturę instytucjonalną. Tymczasem analiza współczesnych form
w kontekście dynamicznych zmian i procesów społeczno-gospodarczych stanowi duże wyzwanie dla regulacjonistów.
Specyfika powojennej hierarchii instytucjonalnej
Zdaniem regulacjonistów w gospodarkach wysoko rozwiniętych w okresie trzech
powojennych dekad specyficzna konfiguracja instytucjonalna sprzyjała dynamicznemu wzrostowi gospodarczemu, tak zwanym Trente Glorieuses. Przyjęto,
że system fordowski, typowy dla wysoko rozwiniętych gospodarek, stał się jednym z czynników determinujących ten wzrost. Hipoteza dotycząca fordyzmu stała się podstawą metodologiczną i kluczową koncepcją podejścia regulacyjnego,
choć pojawiło się wiele rozbieżności w interpretacji warunków fordyzmu10.
Fordowski system produkcji, oparty na wykorzystaniu taśmy produkcyjnej,
generował wysoką produktywność. Systemowi temu towarzyszył rozwój i modernizacja sektorów związanych przede wszystkim z dobrami konsumpcyjnymi.
Determinujące znaczenie miały zyski produkcyjne będące efektem rozpowszechniania się nowych, efektywnych metod produkcji. Związki zawodowe, które utorowały drogę negocjacjom zbiorowym, gwarantowały rozszerzenie grupy pracowników najemnych, wzrost zatrudnienia, a także wzrost płac. Rozwiązania
zaproponowane w ramach polityki keynesowskiej w obszarze polityki fiskalnej,
Reżim akumulacji, czyli zespół prawidłowości, który zapewnia ogólną i relatywnie spójną
progresję akumulacji kapitału i który pozwala absorbować bądź też rozłożyć w czasie nierównowagi i dysproporcje. Zob. R. Boyer, Les institutions..., s. 2.
Ibidem, s. III.
Les Trente Glorieuses – wyrażenie, którego autorem jest J. Fourastié, oznacza okres silnego
wzrostu gospodarczego w latach 1945–1973 w państwach wysoko rozwiniętych.
R. Boyer, Une théorie..., s. 47 i n.
B. Jessop, N.-L. Sum, Beyond the Regulation Approach. Putting Capitalist Economics in their
Place, Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham 2006, s. 13.
10 Renata Pęciak
132
polityki dochodowej, zabezpieczeń społecznych, edukacji czy polityki monetarnej utrwalały wysoką konsumpcję społeczną. Podstawę fordowskiego sposobu
akumulacji stanowił kompromis praca–kapitał, w ramach którego pracownicy
partycypowali w podziale zysków produkcyjnych11. Stabilność kompromisu płacowego pozwalała na to, by rosnący popyt konsumpcyjny absorbował rosnącą
dzięki rozszerzaniu możliwości produkcyjnych produkcję12. Wzrost miał intensywny charakter generowany przez masową konsumpcję.
Spośród pięciu podstawowych form instytucjonalnych stosunki płacowe
oparte na fordowskim kompromisie płacowym determinowały pozostałe formy,
w tym konkurencję oligopolistyczną i reżim monetarny oparty na pieniądzu kredytowym. Stabilność formy instytucjonalnej, jaką był pieniądz, była gwarantowana między innymi przez stabilny system międzynarodowy. Proces dostosowywania produkcji i konsumpcji realizowany był w przestrzeni krajowej. Akumulacja
opierała się więc przede wszystkim na konsumpcji wewnętrznej, co sprzężone
było z brakiem form związanych z konkurencją oraz małym otwarciem na system międzynarodowy13. Forma państwa, która odnosi się przede wszystkim do
pewnych zasad i prawidłowości w obszarze wydatków i dochodów publicznych,
uzupełniała kompromis płacowy. Od kryzysu lat 30. XX wieku, ale szczególnie
w okresie powojennym, państwo stopniowo zwiększało obszar swych interwencji. Ukierunkowanie wydatków publicznych, rozszerzenie sfery zabezpieczeń
społecznych, oddziaływanie w zakresie redystrybucji bogactwa, a także działania
w obszarze polityki stabilizacyjnej sprzyjały szybkiemu wzrostowi gospodarczemu. Państwo silnie interwencyjne służyło utrwalaniu obowiązującej hierarchii
form instytucjonalnych, która generowała szybki i trwały wzrost. Kompromis
polityczny miał decydujący wpływ na dynamikę akumulacji i stanowił przykład
silnej zależności między polityką i ekonomią14, a jednocześnie dowód na skuteczność interwencji państwa.
Pomimo że synergia istniejąca między formami instytucjonalnymi gwarantowała stabilny i trwały wzrost, pod wpływem modyfikacji krajowej i między11 R. Pęciak, Regulacje i kryzysy w świetle francuskiej szkoły regulacji, w: Ekonomia. Teoria,
historia, praktyka, red. I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013, s. 20–35.
12 R. Boyer, Une théorie..., s. 48 i n.
R. Boyer, Du fordisme canonique ŕ une variété de modes de développement, w: R. Boyer,
Y. Saillard, Théorie de la régulation. L’état des savoirs, La Découverte, Paris 1995, s. 371.
13 14 R. Boyer, L’čre de la mondialisation et da la finance: le point sur quelques recherches régulationnistes, „L’Année de la Régulation” 1999, vol. 3, s. 22.
133
narodowej przestrzeni gospodarczej, a także zmian w sferze politycznej, system
gospodarki kapitalistycznej oparty na tym modelu stopniowo uległ załamaniu.
Nowy reżim wzrostu oparty na finansyzacji
W latach 70. XX wieku konfiguracja instytucjonalna, a wraz z nią reżim akumulacji, uległy stopniowej destabilizacji związanej z pojawianiem się nowych zjawisk. Pogłębiający się proces umiędzynarodowienia, liberalizacja wymiany handlowej, a wraz z nią ekspansja handlu międzynarodowego i światowego, rosnąca
konkurencja zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym, wahania kursów walutowych będące konsekwencją rozpadu systemu Bretton Woods,
liberalizacja i deterytorializacja finansów czy innowacje inżynierii finansowej
towarzyszyły powstawaniu rynku globalnego, destabilizując wcześniejszą hierarchię form instytucjonalnych. Nadrzędna przez kilka dekad forma stosunków
płacowych zeszła na plan dalszy.
Modyfikację w zakresie nowego reżimu wzrostu regulacjoniści wyjaśniają
przede wszystkim zmianami związanymi z formą państwa i prowadzoną przez
nie polityką, modyfikacją paradygmatu produkcyjnego oraz procesem umiędzynarodowienia i finansyzacją.
Od lat 30. XX wieku za sprawą wdrażania polityki New Deal Franklina
Delano Roosvelta, szczególnie zaś w okresie powojennym z szeroko stosowanymi keynesowskimi rozwiązaniami interwencyjnymi, polityka państwa wspierała
kompromis płacowy, sprzyjając pracownikom. Od lat 70. XX wieku polityka ta
służyła raczej otoczeniu firm i ich kondycji.
Zmianę paradygmatu produkcyjnego regulacjoniści wiążą z wyczerpaniem
potencjału systemu fordowskiego. Masowa produkcja standardowych produktów
sprzyjała homogeniczności stosunków płacowych, a w konsekwencji wyrównaniu dochodów. Instytucjonalnie uwarunkowany system zabezpieczeń socjalnych
gwarantował redystrybucję bogactwa. Od lat 80. XX wieku wzrost konkurencji
jakościowej i innowacyjnej wpłynął na zróżnicowanie dochodów, ale również
na pojawienie się elastycznych form zatrudnienia. Wzrost nie ma już charakteru
intensywnego, związanego z konsumpcją masową, lecz ekstensywny, który spoczywa na zróżnicowaniu sposobów życia, dysproporcjach dochodowych i nierównościach społecznych15. Trzeci czynnik, który diametralnie zmienił przestrzeń
instytucjonalną i wcześniejszy model wzrostu, odnosi się do procesu umiędzy15 Ibidem, s. 32.
134
Renata Pęciak
narodowienia. Dynamiczny wzrost wymiany międzynarodowej i towarzyszący
mu proces liberalizacji przepływów kapitałowych wpłynęły na wzrost inwestycji
bezpośrednich, a następnie kapitału krótkoterminowego.
Globalizacja i finansjeryzacja stały się determinującymi elementami hierarchii form instytucjonalnych. Zdaniem niektórych regulacjonistów, forma związana z konkurencją stała się nadrzędna16. Jednak większość z nich przyjęła, że
forma związana z reżimem międzynarodowym zdeterminowała kształtowanie
się stosunków płacowych i pozostałych instytucji. W związku z otwieraniem się
gospodarek narodowych na wymianę międzynarodową, ale w największym stopniu na skutek kształtowania się globalnej architektury finansowej, forma reżimu międzynarodowego związana z przystąpieniem do tego systemu i relacjami
między państwem a innymi gospodarkami w zasadniczy sposób oddziałuje na
kształtowanie się pozostałych instytucji. Do lat 70. XX wieku formę związaną
z system pieniężnym i finansowym z powodu niskiej mobilności kapitału charakteryzowała duża autonomia na poziomie narodowym. W warunkach globalizacji,
pod wpływem systemu międzynarodowego, forma ta uległa silnej modyfikacji.
Symptomatyczne stały się zmiany w obszarze polityki monetarnej banku centralnego. Wcześniejsza polityka tej instytucji wspierała wzrost gospodarczy i stabilność kompromisu płacowego. Nadanie jej statusu niezależności zasadniczo
ograniczyło działania do stabilizacji poziomu inflacji.
System międzynarodowy oddziałuje również na formę państwa i relacje
państwo–gospodarka. Deficyt publiczny jest interpretowany jako pogorszenie się
kondycji państwa i złe zarządzania budżetem. Wysoki dług publiczny sprawia,
że w strukturze wydatków budżetowych rośnie udział wydatków ponoszonych
w związku ze spłatą odsetek. W ten sposób międzynarodowy system finansowy oddziałuje na decyzje budżetowe gospodarek. Forma państwa ulega transformacji z państwa interwencyjnego na rzecz państwa ograniczającego wydatki,
zwłaszcza w obszarze zabezpieczeń społecznych, z mniejszym deficytem, ale też
z niższymi kontrybucjami.
Forma konkurencji również ulega zmianie. Produkcja realizowana dotąd
na bazie wykorzystania czynników krajowych w warunkach małego otwarcia na
rynki zagraniczne pod wpływem procesu umiędzynarodowienia otwiera się na
konkurencję i system międzynarodowy. Rosnące znaczenie systemu międzynaroZob. P. Petit, Formes structurelles et régimes de croissance de l’après-fordism, „L’Année de
la Régulation” 1998, vol. 2; idem, Institutions, activités et territoires dans une approche régulationniste de l’après-fordism, „Géographie, Economie et Société” 2000, vol. 4.
16 Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje...
135
dowego, w tym globalnych rynków finansowych, wpływa na sposób zarządzania
firmami i bezpośrednio oddziałuje na podział dochodów, zarządzanie produkcją
oraz stosunki płacowe.
Forma związana ze stosunkami płacowymi także znalazła się pod silną presją systemu międzynarodowego i zmian kanalizowanych przez pozostałe instytucje. Rozszerzanie i pogłębianie się konkurencji wykraczającej poza ramy narodowe wprowadza modyfikacje na poziomie mikro-, mezo- i makroekonomicznym.
Funkcjonowanie globalnych rynków finansowych wpływa na decyzje inwestycyjne i produkcyjne firm, w tym na wdrażanie elastycznych form zatrudnienia.
Nierównowaga i niestabilność finansów publicznych związane z realizowaniem
wydatków socjalnych wymuszają implementację reform w zakresie systemów
zabezpieczeń społecznych, czasami odwołując się do prywatyzacji sektora, która
otwiera drogę dla rynków finansowych17.
Szczególne znaczenie globalnego systemu finansowego dla kształtowania
hierarchii instytucjonalnej pozwoliło regulacjonistom sformułować tezę, według której kapitalizm oparty na finansach zastąpił fordowski reżim akumulacji.
Wcześniejszy system gwarantował wzrost produktywności, a wraz z nią wzrost
płac realnych, które generowały masową produkcję i konsumpcję. Nowy reżim finansowy spoczywa na zyskach giełdowych i stopach zwrotu określonych
przez rynek finansowy, a zmniejszenie znaczenia stosunków społecznych wynika
z określenia nowych priorytetów.
Regulacjoniści podkreślają, że nie ma jednego reżimu akumulacji finansowej typowego dla wszystkich gospodarek. Przyznając, że nowy reżim rozwinął
się w pełni jedynie w Stanach Zjednoczonych i w znacznej mierze w Wielkiej
Brytanii18, zastanawiają się, czy reżim akumulacji finansowej może mieć trwały
i stabilny charakter oraz czy może zaistnieć w innych krajach. Trwałość reżimu instytucjonalnego opartego na finansyzacji jest problematyczna – zarówno
z punktu widzenia teoretycznego, jak i aplikacyjnego19. Liczne kryzysy związane
z systemem finansowym, od kryzysu azjatyckiego z 1997 roku, bańki internetowej (dot-com buble) z 2001 roku aż do kryzysu subprime z 2007 roku, wstrząsały systemem finansowym. Profetyczne wydają się wątpliwości regulacjonistów
17 R. Boyer, L’ère..., s. 35–38.
F. Chesnais, La théorie du régime d’accumulation financiarisé: contenu, portée et interrogations, Forum de la Régulation, Paris 2001, s. 29, http://pendientedemigracion.ucm.es/info/ec/jec8/
Datos/documentos/ponencias/Chenais%20F%20plenario.PDF (2.04.2014).
18 19 R. Boyer, L’ère..., s. 13.
Renata Pęciak
136
wobec trwałości reżimu opartego na akumulacji finansowej, kiedy zauważali na
kilka lat przed kryzysem na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych, że system ten może przynieść „kryzys, którego epicentrum znajdzie się w Stanach
Zjednoczonych”20.
Podsumowanie
Reżim instytucjonalny, w którym stosunki płacowe stanowiły nadrzędną formę
instytucjonalną, uległ destabilizacji w latach 70. XX wieku. Proces globalizacji,
a zwłaszcza rozwój globalnych rynków finansowych, wpłynął na zmianę hierarchii form instytucjonalnych. W okresie powojennym państwo miało znaczący wpływ na kształtowanie form instytucjonalnych, które sprzyjały stabilizacji.
Nowe uwarunkowania zmieniają strukturę współczesnego systemu kapitalistycznego. Państwa narodowe mają coraz mniejszy wpływ na kształtowanie się instytucji. Liberalizacja finansowa nie zapewnia równowagi globalnej, a działania
spekulacyjne na rynkach finansowych wpływają destabilizująco. Zmiana architektury instytucjonalnej skutkuje pauperyzacją społeczeństwa i powiększaniem
dysproporcji dochodowych. Współczesny system z dużą dozą liberalizacji i małym państwem prowadzi do nierównowagi i dysproporcji, dowodząc tym samym,
zdaniem regulacjonistów, konieczności interwencji państwa.
Analiza hierarchii instytucjonalnej, gwarantującej trwałość reżimu akumulacji w długim okresie, prowadzi regulacjonistów do postawienia hipotezy, że
architektura instytucjonalna związana z globalizacją finansową na skutek wstrząsów zostanie zrekonstruowana i pojawi się nowy reżim społecznie sterowany,
odmienny od reżimu opartego na finansjeryzacji.
Bibliografia
Ekonomia. Teoria, historia, praktyka, red. I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013.
Boyer R., L’ère de la mondialisation et da la finance: le point sur quelques recherches
régulationnistes, „L’Année de la Régulation” 1999, vol. 3.
Boyer R., Les institutions dans la théorie de la régulation, CEPREMAP, Paris 2003.
Boyer R., Saillard Y., Théorie de la régulation. L’état des savoirs, La Découverte, Paris
1995.
20 F. Chesnais, La théorie..., s. 29.
137
Boyer R., The Regulation School. A Critical Introduction, Columbia University Press,
New York 1990.
Chesnais F., La théorie du régime d’accumulation financiarisé: contenu, portée et interrogations, Forum de la Regulation, Paris 2001, http://pendientedemigracion.ucm.
es/info/ec/jec8/Datos/documentos/ponencias/Chenais%20F%20plenario.PDF.
Coriat, B. La théorie de la régulation. Origines, spécificités et perspectives, „Multitudes.
École de la régulation et critique de la raison économique” 1994, http://multitudes.
samizdat.net/La-theorie-de-la-regulation.html.
Jessop B., Sum N.-L., Beyond the Regulation Approach. Putting Capitalist Economics
in their Place, Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham 2006.
Petit P., Formes structurelles et régimes de croissance de l’après-fordism, „L’Année de
la Régulation” 1998, vol. 2.
Petit P., Institutions, activités et territoires dans une approche régulationniste de l’aprèsfordism, „Géographie, Economie et Société” 2000, vol. 4.
The Hierarchy of Institutional Forms and its Implications
in the Interpretation of French School of Regulation
Keywords: regulation theory, institutions, financialization, globalization
Summary
On the basis of contemporary French heterodox economics, the school of regulation
explains the socio-economic phenomenon and also the problems of capitalism referring
to the concept of institutional forms and the accumulation regime.
The goal of this article is the synthetic interpretation of basic institutional forms,
which according to the representatives of Regulation Theory determine the economic
adjustments. The configuration and hierarchy of these forms define the peculiarity of
growth regime. In the first part of the article the hierarchy of forms peculiar to the postwar
economic growth was described. In the second part the issues referring to present structure of institutional forms and dilemma connected with contemporary growth regime are
presented.
Stanisław Swadźba*, Urszula Zagóra-Jonszta**
Katowice
Problem
niepełnego zatrudnienia w ujęciu
Schumpetera i Galbraitha
Keynesa,
Słowa kluczowe: niepełne zatrudnienie, rynek pracy, współczesna ekonomia
Streszczenie
Zagadnienie niepełnego zatrudnienia stanowi do dziś istotny problem gospodarki
kapitalistycznej nierozwiązany zarówno w teorii ekonomii, jak i w praktyce. Artykuł ma
na celu porównanie stanowiska trzech wielkich ekonomistów: Josepha Aloisa Schumpetera, Johna Maynarda Keynesa i Johna Kennetha Galbraitha w tej kwestii. O ile dwaj
pierwsi znacząco się różnili w poglądach, o tyle stanowisko Galbraitha było mocno
zbliżone do Keynesowskiego.
Wprowadzenie
Problem z zagwarantowaniem pełnego zatrudnienia w gospodarce kapitalistycznej pojawił się wraz z powstaniem systemu fabrycznego. Anglia jako najbardziej
gospodarczo rozwinięte państwo świata odczuła jego skutki najszybciej, bo już
na początku XIX wieku. W ślad za nią podążały kolejne kraje. Dziś przyjmuje się, że nadwyżka podaży pracy nad popytem na nią stanowi nieodłączną cechę gospodarki rynkowej. Wielu ekonomistów oraz polityków gospodarczych,
jak dotąd bezskutecznie, podejmuje próby znacznego ograniczenia bezrobocia.
Problem tkwi jednak nie tyle w jego istocie, ile w jego rozmiarach.
Stanisław Swadźba, prof. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: stanisław.
[email protected].
**
Urszula Zagóra-Jonszta, prof. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail:
[email protected].
*
140
Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta
Celem artykułu jest porównanie stanowiska trzech wielkich ekonomistów:
Josepha Aloisa Schumpetera, Johna Maynarda Keynesa i Johna Kennetha Galbraitha w kwestii zatrudnienia. W swoich poglądach ekonomicznych dwaj pierwsi znacząco się różnili. Ponadto, o ile Schumpeter i Keynes byli równolatkami
(urodzili się w 1883 roku), co pozwoliło im w tym samym czasie śledzić zmiany
zachodzące w gospodarce kapitalistycznej, o tyle Galbraith urodził się później
i żył znacznie dłużej od nich (1908–2012), co nie pozostało bez wpływu na jego
poglądy. Keynes umarł w wieku 63 lat, a Schumpeter przeżył go zaledwie o cztery lata.
W artykule podjęto próbę udowodnienia tezy, że o ile Keynes i Galbraith
problem zatrudnienia uważali za jeden z najważniejszych do rozwiązania, o tyle
Schumpeter nie przywiązywał do niego zbyt wielkiej wagi. Analizę podjętego
tematu oparto na lekturze trzech prac: Kapitalizmie, socjalizmie, demokracji
Schumpetera, Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza Keynesa oraz
Godnym społeczeństwie Galbraitha. Wydaje się, że w nich właśnie zagadnienie
stanowiące temat artykułu zostało omówione najlepiej. Wszystkie one stanowią
w pewnym sensie zwieńczenie dorobku, ponieważ powstały w dojrzałym okresie
życia autorów.
Stosunek Schumpetera do kwestii zatrudnienia
w gospodarce kapitalistycznej
Zagadnieniu temu poświęcił w porównaniu z dwoma pozostałymi ekonomistami
najmniej miejsca. Problemy związane z bezrobociem, wynikające z niemożności zagwarantowania wszystkim poszukującym miejsc pracy, nie były dla niego przedmiotem troski. Jako zdeklarowany entuzjasta rozwoju gospodarki kapitalistycznej stworzył teorię, która zakładała konieczność cyklicznych wahań
koniunktury będących warunkiem przechodzenia gospodarki na wyższy poziom
rozwoju, z czym wiązała się fluktuacja zatrudnienia. Walrasowski ruch okrężny,
od którego Schumpeter rozpoczyna swoją analizę, nie gwarantował możliwości
rozwoju gospodarki. Przedstawiał obraz odtwarzania się procesu gospodarczego
ciągle w tych samych rozmiarach. Taka gospodarka w opinii Shumpetera nie
przynosiła zysku, ponieważ nie wynikał on ani z wyzysku robotnika, ani z zarobków kapitału, ale z zastosowania innowacji. To dzięki innowacjom powstawały
dochody, których nie można było przypisać ani robotnikom, ani właścicielom
J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 46 i n.
Problem niepełnego zatrudnienia...
141
zasobów naturalnych, lecz obniżce kosztów. Ta zaś była następstwem kreatywnej
działalności przedsiębiorców, którzy nie bali się wprowadzać nowe rozwiązania
techniczne. Innowacje wywoływały wahania i wytrącały gospodarkę z „błędnego
koła”, w którym obracała się, powtarzając te same czynności i popadając w rutynę. Traktując cykliczne wahania gospodarki jako warunek jej rozwoju, Schumpeter pisał: „mamy do czynienia z dłuższymi okresami wzrostu i spadku cen,
stóp procentowych, zatrudnienia itd.: zjawiska te stanowią część mechanizmu
procesu, który polega na powtarzającym się odmładzaniu aparatu wytwórczego”. Jednak w wyniku cyklicznych zaburzeń pojawiało się wiele nowych dóbr
konsumpcyjnych, które podnosiły strumień realnego dochodu, chociaż początkowo występowały zakłócenia, straty i bezrobocie. Proces kapitalistyczny mocą
wewnętrznego mechanizmu stale podnosił poziom życia mas. „Dokonuje się to
przez wzloty i upadki, których dotkliwość jest proporcjonalna do szybkości postępu” – zauważał Schumpeter.
Pewne lekceważenie kwestii niepełnego zatrudnienia wynikało z przekonań
Schumpetera o tym, że kapitalizm stworzył warunki umożliwiające realizację
ustawodawstwa socjalnego. Musiało najpierw powstać bogactwo, które stworzyła kapitalistyczna przedsiębiorczość, aby potem można było się nim dzielić.
Uważał ponadto, że gdyby kapitalizm miał przed sobą taki długi okres rozwoju,
jaki miał przed 1928 rokiem (60 lat), i gdyby osiągnął dzięki temu w USA dochód 1300 dolarów na osobę, to wszystkie wysuwane postulaty mogłyby zostać
spełnione bez większej ingerencji w proces kapitalistycznej gospodarki. „Sowite
zaopatrzenie bezrobotnych byłoby nie tylko znośnym, lecz wręcz nieznacznym
ciężarem. Nieodpowiedzialność w tworzeniu bezrobocia i w finansowaniu zasiłków dla bezrobotnych mogłaby oczywiście zawsze stwarzać problemy, których nie dałoby się rozwiązać”. Uważał wszakże, iż rozsądne gospodarowanie
przy dochodzie narodowym sięgającym 200 mld dolarów pozwoliłoby utrzymać
16-milionową rzeszę osób potrzebujących wsparcia (czyli bezrobotnych wraz
z rodzinami), którzy stanowili 10% populacji, przeznaczając na ten cel 16 mld
dolarów.
Wyraźnie podkreślał, że w przeciwieństwie do innych bezrobocie nie odgrywa w jego poglądach na kapitalizm znaczącej roli. „Nie sądzę (…), by bezroboJ.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 83.
Ibidem.
Ibidem, s. 84.
142
cie należało do tych nieszczęść, które – jak ubóstwo – sam rozwój kapitalizmu
może kiedykolwiek wyeliminować. Nie sądzę również, by istniała tendencja do
długookresowego wzrostu stopy bezrobocia”. Wniosek taki wysnuł w oparciu
o dane z okresu 60 lat przed I wojną z Anglii, gdzie stopa bezrobocia układała
się według typowo cyklicznego wzorca, nie wykazując żadnego trendu. Przyznał
wprawdzie, że od zakończenia I wojny światowej bezrobocie czasem wykazuje
duży wzrost, ale tłumaczył to przyczynami, „które nie mają nic wspólnego z długofalową tendencją do wzrostu bezrobocia – przyczynami tkwiącymi w samym
mechanizmie kapitalistycznym”. Miał na myśli rewolucje przemysłowe. Nienormalnie wysokie bezrobocie uważał za jedną z cech charakteryzujących okres
adaptacji po fazie prosperity. Zintensyfikowało się między innymi na skutek wojny, przemieszczenia w handlu zagranicznym, polityki płac, zmian instytucjonalnych, polityki fiskalnej.
Zauważał, iż „bezrobocie – obojętne, czy trwałe, czy też przejściowe, pogłębiające się czy nie – niewątpliwie jest i zawsze było klęską, jednak (…) prawdziwą tragedią nie jest bezrobocie jako takie, ale bezrobocie w połączeniu z niemożnością odpowiedniego wsparcia bezrobotnego bez podważania warunków
dla przyszłego rozwoju gospodarczego”. Uważał, że problemem nie jest brak
odpowiedniej nadwyżki, która umożliwiłaby pomoc bezrobotnym, ale wzrost
bezrobocia w latach 30. XX wieku na skutek antykapitalistycznej polityki oraz
naciski opinii publicznej wymuszającej nieracjonalne ekonomicznie metody finansowania tej pomocy i marnotrawne metody administrowania nią.
Odnosił się krytycznie do twierdzenia Keynesa, że sztywność cen wpływa
na wzrost bezrobocia. Argumentował, że założenie, iż bardziej elastyczne ceny
pozwolą sprzedać większą ilość towarów (przy założeniu ceteris paribus), nie
gwarantuje wzrostu produkcji i zatrudnienia. Stwierdzał, że „łączna produkcja
i zatrudnienie mogą się przy restrykcjach związanych z tą polityką [sztywności
cen – przyp. S.S. i U.Z.-J.] utrzymywać na poziomie wyższym niż w sytuacji,
gdyby w pełni dopuścić niszczące działanie depresji na strukturę cen. Innymi słowy, w warunkach stworzonych przez rozwój kapitalizmu doskonała i powszechna elastyczność cen mogłaby w fazie depresji prowadzić do dalszej destabilizacji
systemu, zamiast go stabilizować, tak jakby to bez wątpienia czyniła w warun Ibidem, s. 85.
Ibidem.
Ibidem, s. 86.
143
kach przewidywanych przez ogólną teorię”. Na koniec złośliwie konkludował,
że tak niewiele zostało z doktryny, która w ostatnich latach robiła furorę. Miał
oczywiście na myśli teorię Keynesa.
Zatrudnienie w doktrynie Keynesowskiej
W przeciwieństwie do Schumpetera Keynes uznał niepełne zatrudnienie za największą bolączkę, skądinąd najlepszego z możliwych, ustroju. Dochód i zatrudnienie umieścił w centrum swojej analizy makroekonomicznej. Swoiste „wyznanie wiary” zawarł w artykule z 1926 r. Koniec leseferyzmu, w którym napisał,
że mądrze kierowany kapitalizm jest lepszy niż jakikolwiek inny system alternatywny. Jedno z nowatorskich założeń jego teorii polegało na wykazaniu, że
równowaga ogólna może się ustalić również w warunkach niskiego wykorzystania czynników produkcji, a więc przy wysokim bezrobociu (faza depresji).
Winę za taki stan rzeczy ponosił zbyt mały efektywny popyt, który generował
zjawisko nadprodukcji, w konsekwencji ograniczenie wytwarzania, a co za tym
idzie – spadek zatrudnienia. Wraz ze wzrostem poziomu życia obywateli i rosnącą rozpiętością w dochodach, krańcowa skłonność do konsumpcji spadała. O ile
jednak popyt konsumpcyjny był względnie stabilny (ponieważ ubodzy bardzo
wolno podnosili konsumpcję, a bogaci coraz mniej byli zainteresowani jej zwiększaniem), o tyle popyt inwestycyjny ulegał zmianie w kolejnych fazach cyklu
koniunkturalnego. Keynes uznał, że główną przyczyną wahań wielkości dochodu
narodowego są zmiany w rozmiarach inwestycji. Ich wzrost powodował wzrost
popytu na dobra potrzebne do ich zrealizowania, a to podnosiło popyt globalny.
W rezultacie rosła produkcja i dochód narodowy, a co za tym idzie – zatrudnienie.
Aby więc osiągnąć popyt gwarantujący wzrost zatrudnienia, należało pobudzić
inwestycje. Tylko wzrost inwestycji gwarantował wzrost zatrudnienia, co stanowiło sedno teorii popytowej. Relacje między oszczędnościami a inwestycjami
kreowały cykliczny rozwój gospodarki. Jeżeli oszczędności są inwestowane, to
pojawiają się jako czyjeś płace, zyski, pensje. Jeśli nie, to inwestycje nie rosną,
Ibidem, s. 116.
Zob. Współczesne teorie ekonomiczne, red. M. Ratajczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012, s. 31; B. Danowska-Prokop, H. Przybyła, U. Zagóra-Jonszta,
Nieliberalne kierunki współczesnej myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Katowicach, Katowice 2003, s. 85.
144
dochody zaczną maleć, pojawia się kryzys10. W Ogólnej teorii Keynes postawił
następującą diagnozę gospodarki kapitalistycznej11:
a) stan recesji może się utrzymywać bardzo długo, bowiem nie istnieje
żaden samoistny mechanizm wyciągający ją z tego stanu; może istnieć
równowaga przy masowym bezrobociu;
b) inwestycje wpływają na koniunkturę; ich spadek powoduje kurczenie
się gospodarki;
c) inwestycje są niepewnym źródłem napędzania koniunktury, ponieważ
kapitalizmowi grozi nasycenie, a to oznacza uwiąd.
Istotą teorii keynesowskiej było więc wykazanie możliwości istnienia równowagi w gospodarce przy niepełnym zatrudnieniu oraz zwrócenie uwagi na
fakt, że nie istnieje żaden mechanizm, który gwarantowałby osiągnięcie pełnego
zatrudnienia. Wynikało to, jego zdaniem, ze zbyt elastycznej funkcji preferencji
płynności i zbyt nieelastycznej funkcji inwestycji względem stopy procentowej,
aby obniżka stopy procentowej mogła powodować pełne zatrudnienie12.
Podkreślał, że „gdy zatrudnienie, a tym samym globalny dochód wzrasta,
to nie całe dodatkowe zatrudnienie potrzebne jest dla zaspokojenia dodatkowej
konsumpcji”13. Z drugiej strony spadek dochodu wywołany spadkiem zatrudnienia mógł spowodować sytuację, w której konsumpcja przewyższy dochód.
Wtedy musi interweniować państwo, ponieważ „raz zapoczątkowany spadek zatrudnienia i dochodu mógłby zajść bardzo daleko”14. Zatrudnienie było funkcją
przewidywanej konsumpcji i przewidywanych inwestycji. Aby utrzymać wysoki
poziom zatrudnienia, trzeba utrzymać wysoki popyt na inwestycje15. Przeszkadzały temu jednak wysokie odpisy amortyzacyjne, często wyższe w pierwszym
okresie użytkowania aparatu wytwórczego, wchłaniające część nowych inwestycji. W ten sposób mogły one osłabiać siłę nabywczą konsumentów, zmniejszając
efektywny popyt, zanim wystąpiła realna potrzeba wydania kwot z tych odpisów16.
10 R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy. Życie. Idee, PWE, Warszawa 1993, s. 236–237.
11 Ibidem, s. 243.
12 M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994, s. 667.
J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1956,
s. 128.
13 14 Ibidem.
15 Ibidem, s. 129.
16 Ibidem, s. 129–132.
145
Wzrost dochodów powodował wzrost rozpiętości między nimi a konsumpcją. Relatywnie kurczyła się konsumpcja w stosunku do rosnących dochodów,
niesprzedane nadwyżki ograniczały produkcję, rosło bezrobocie. Keynes zwracał
uwagę na zależność między spadkiem procentowego udziału konsumpcji w dochodach na skutek podnoszenia się stopy życiowej społeczeństwa a wzrostem
bezrobocia. Podkreślał, że „kiedy dzięki wzmożonym inwestycjom osiągamy
równowagę dzisiaj, potęgujemy trudności osiągnięcia tej równowagi jutro. (…)
Rzecz ciekawa, że społeczeństwo uświadamia sobie tę zasadniczą trudność wyłącznie, zdaje się, gdy chodzi o inwestycje publiczne (…). Ludzie nie rozumieją
jednak na ogół, że to samo da się powiedzieć o inwestycjach prywatnych i ekspansji przemysłowej, a zwłaszcza o tej ostatniej”17.
Reasumując, należy podkreślić, że według Keynesa współczesna gospodarka była skazana na chroniczną, coraz dotkliwszą niedostateczność efektywnego
popytu. Wynikało to z akumulacji kapitału, spadającej krańcowej skłonności do
konsumpcji, ostrożności firm polegającej na nadmiernym gromadzeniu zasobów
finansowych oraz podobnym zachowaniu się rentierów. Zbyt słaby efektywny
popyt był przyczyną niepełnego zatrudnienia. Miało ono tendencję do długotrwałego utrzymywania się, ponieważ gospodarka mogła przez nieokreślony czas
trwać w stanie stagnacji. Aby z niego wyjść, należało wprowadzić różne formy
aktywności państwa, bowiem gospodarka sama w sobie nie miała wbudowanego
żadnego mechanizmu interwencyjnego, który automatycznie by się uruchamiał
w sytuacjach kryzysowych. Proponowane przez Keynesa różne metody ingerencji państwa w gospodarkę były skierowane głównie na przeciwdziałanie niepełnemu zatrudnieniu18.
Krytykując podejście neoklasyczne, Keynes negował pogląd, że wysokie
bezrobocie jest skutkiem zbyt wysokich płac będących następstwem działalności związków zawodowych. Dowodził, że spadek płac, czego domagali się
neoklasycy, spowoduje spadek siły nabywczej i w rezultacie wzrost bezrobocia.
Podejmowane przez prezydentów Stanów Zjednoczonych19 metody nakręcania
koniunktury oraz ich sprzeciw wobec sugerowanej przez ekonomistów propozycji obniżki płac mimo silnej krytyki ze strony liberałów, przyniosły pozytywne
rezultaty. Keynes poparł te działania. Z pewnością jego zamierzeniem było, jak
17 Ibidem, s. 138.
18 E. James, Historia myśli ekonomicznej XX wieku, PWN, Warszawa 1958, s. 281–282.
19 Chodzi o prezydentów: Herberta Clarka Hoovera i Franklina Delano Roosevelta.
146
pisał Galbraith, uwolnienie kapitalizmu od zmory depresji i bezrobocia20, bezrobocie uważał bowiem za największe zagrożenie trwałości gospodarki kapitalistycznej. Gdyby udało się wyeliminować zjawisko niepełnego zatrudnienia,
gospodarka kapitalistyczna zbliżyłaby się do ideału.
Problem zatrudnienia w Godnym społeczeństwie Galbraitha
Galbraith był autorem wielu książek, spośród których sporo znalazło się na liście
bestsellerów. „Zirytowani jego krytyką ortodoksyjnej teorii ekonomicznej i jego
popularnością niektórzy z grona jego kolegów akademickich próbowali traktować
go nie jako ekonomistę, lecz raczej jako krytyka społecznego o mętnej wyobraźni”21. Nie wszyscy wystawiali mu taką opinię. Wielu, którym wątki społeczne nie
były obce, widzą w nim ekonomistę wrażliwego na nierówności współczesnego
kapitalizmu. Tak ocenia go choćby laureat Nagrody Nobla Amartya Sen.
Kwestia zatrudnienia w gospodarce kapitalistycznej zajmowała w pracach
Galbraitha sporo miejsca, jednak w sposób najbardziej dojrzały wypowiedział
się na ten temat w ostatniej swojej książce Godne społeczeństwo. Program troski
o ludzkość. Stanowi ona kwintesencję przemyśleń tego wielkiego teoretyka ekonomii, historyka myśli ekonomicznej i polityka gospodarczego w jednej osobie.
Obserwacje zmieniającej się gospodarki kapitalistycznej poczynione w ciągu jego
długiego życia zostały zebrane w formie obaw, prognoz i zaleceń na przyszłość.
W jej treści przewija się niepokój dotyczący nierozwiązanej kwestii bezrobocia,
którą, podobnie jak Keynes, uważał za istotny mankament kapitalizmu.
Postawił pytanie o to, czym jest godne społeczeństwo. Odpowiadając,
stworzył wizję społeczeństwa, w którym wszyscy obywatele mają zagwarantowaną godność i adekwatne do osiągnięć rozwiniętej gospodarki warunki życia.
Przedstawił historyczny rozwój społeczeństwa. Istniejąca wcześniej dychotomia
między pracą i kapitałem dziś już nie obowiązuje, ale przetrwała, według niego, w psychice społeczeństwa. Wprawdzie istnieją nadal biedni i bogaci, ale jak
zauważył, bogatych jest znacznie więcej22. W konsekwencji rozwoju przemysłu
i miast na pewnym etapie rozwoju gospodarki pojawiło się bezrobocie, a wraz
J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1991,
s. 249.
20 21 H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2005, s. 422.
22 J.K. Galbraith, Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, Bellona, Warszawa 1999,
s. 15–16.
147
z nim, po latach walki – polityka państwa zabezpieczająca ich byt. Dziś nowoczesna gospodarka nie potrafi już obejść się bez interwencji państwa, która stopniowo obejmuje coraz szersze obszary społecznej i gospodarczej działalności.
Obecnie poprawa warunków życiowych uważana jest za dobro ważne. Dokonuje
się to poprzez wzrost zatrudnienia i produkcji. Jednak nawet w najlepiej rozwiniętej gospodarce kapitalistycznej nie można wszystkim zagwarantować pracy.
Ci, którzy znajdą się poza rynkiempracy, muszą mieć godne warunki życia, opiekę lekarską, dach nad głową itp. „Nie powinno być również czymś społecznie
poniżającym to, że ktoś jest uzależniony od opieki społecznej”23.
Reasumując, Galbraith wymieniał cechy godnego społeczeństwa, podkreślając jego społeczny wymiar. Na pierwszym miejscu umieścił „zatrudnienie
i szanse awansu dla każdego, niezawodny wzrost gospodarczy w celu utrzymania niezbędnego zatrudnienia”24. W dalszej kolejności znalazły się między innymi: wykształcenie i możliwie daleko idąca pomoc dla rodziny oraz zapewnienie
środków do życia tym, którzy nie mogą lub nie chcą sami o nie zadbać. Sam
zaznaczył, że wymienione cele godnego społeczeństwa są banalne i możliwe do
zaakceptowania, jednak ich realizacja może okazać się kontrowersyjna.
Zestawiając to, co na temat zatrudnienia napisał Galbraith, z wywodami
Schumpetera, a zwłaszcza Keynesa, rzuca się w oczy pewna trywialność postulatów tego pierwszego. Galbraith nie wnikał w mechanizm bezrobocia i rozwarstwienia społecznego. Nie dociekał jego przyczyn. Analizowany tu tekst jest
pobożnym życzeniem, jak ma wyglądać godne społeczeństwo. Gospodarka kapitalistyczna generowała bezrobocie, które uważał za zjawisko nieprzystające do
godnego społeczeństwa. Skoro jednak nie udało się wyeliminować bezrobocia,
należało stworzyć pozbawionym pracy godne warunki egzystencji. Tylko tyle
i aż tyle. Ekonomiczne podstawy godnego społeczeństwa opierały się przede
wszystkim na zapewnieniu zatrudnienia wszystkim chcącym pracować. Wobec
przyrostu demograficznego i rosnących aspiracji oznaczało to „stałą ekspansję
gospodarczą, a wraz z tym stały i niezawodny wzrost liczby zatrudnionych”.
Problemem okazały się przewlekłe okresy stagnacji i recesji powodujące wzrost
bezrobocia. Jak temu zaradzić? Galbraith nie widzi innej możliwości, jak utrzymanie stałego wzrostu siły nabywczej, czyli łącznego popytu, aby wykorzystać
istniejący potencjał produkcyjny i zatrudnić wszystkich chętnych pracowników.
Pod pojęciem łącznego popytu rozumiał wydatki konsumpcyjne, prywatne wy23 Ibidem, s. 29.
24 Ibidem, s. 33.
148
datki inwestycyjne i wydatki państwa25. Gospodarka rozwijała się cyklicznie i nie
można tego było zmienić. Dbając o wzrost łącznego popytu, wielu postulowało
obniżenie podatków, obniżenie stóp procentowych oraz wzrost wydatków rządowych. Galbraith uważał również, że nie można wierzyć w automatyzm rynkowy;
trzeba zaktywizować działania państwa, których celem byłoby przeciwdziałanie
stagnacji i bezrobociu. Jednak nie wierzył, że metody te zawsze będą skuteczne,
wiele razy bowiem okazywało się, że nie działają zgodnie z prognozą. Za najbardziej skuteczne uważał bezpośrednie metody nakręcania koniunktury w celu
tworzenia nowych miejsc pracy. W rzeczywistym świecie powtarzających się
i przeciągających stagnacji była to najefektywniejsza alternatywa, mimo iż wiązała się z niebezpieczeństwem powstania deficytu budżetowego26.
Podsumowując swoje przemyślenia, Galbraith stwierdził: „Godne społeczeństwo musi sobie radzić z depresją, recesją lub stagnacją, które nawiedzają współczesną gospodarkę rynkową. Ale musi ono dawać sobie radę również
z problemami wysokiego i pełnego zatrudnienia, z inflacją i z głęboko ukrywanym przez niektórych, a w istocie przez wielu, preferowaniem stagnacji gospodarczej”27.
„Godne społeczeństwo stara się, gdzie tylko to możliwe, przeciwdziałać
upadkowi władzy związków zawodowych, ponieważ organizacja robotnicza
pozostaje głównym czynnikiem cywilizacji we współczesnym życiu gospodarczym”28. „Wraz z zapewnieniem podstawowego bezpieczeństwa godne społeczeństwo musi również brać w obronę dochód z pracy swoich najgorzej sytuowanych członków”29. Jest to tym ważniejsze, że – jak twierdził – współcześnie
bogaci nie interesują się losem biednych.
Podsumowanie
Zjawisko niepełnego zatrudnienia stanowi do dziś istotny problem gospodarki
kapitalistycznej, nierozwiązany zarówno w teorii ekonomii, jak i w praktyce.
Od chwili jego pojawienia się ekonomiści zwracali nań uwagę, starając się albo
pomniejszyć jego znaczenie, albo wyeksponować – w zależności od przekonań
25 Ibidem, s. 37.
26 Ibidem, s. 39.
27 Ibidem, s. 41.
28 Ibidem, s. 60.
29 Ibidem.
149
ideologicznych. Schumpeter traktował bezrobocie jako zjawisko, które jest cechą
gospodarki kapitalistycznej, ale nie wykazuje stałej tendencji wzrostu w długim
okresie. Stanowi uboczny skutek „twórczego czyszczenia” gospodarki i przechodzenia na wyższy poziom jej rozwoju. W imię nieprzerwanego postępu był
gotów zaakceptować je i nie poświęcał mu większej uwagi.
Inaczej traktował je Keynes. Zdając sobie sprawę z niemożności całkowitego jego wyeliminowania, starał się zwrócić uwagę na metody aktywizacji
gospodarki zmniejszające poziom bezrobocia. Przedstawił szczegółowo źródła
i mechanizm jego powstawania, uważając niepełne zatrudnienie za największą
bolączkę kapitalizmu. W podobnym tonie wypowiadał się Galbraith, chociaż nie
przeprowadził dogłębnej analizy przyczyn bezrobocia. Uważał jednak, że zjawisko to należy zwalczać, ponieważ jest poważną skazą na jasnym obliczu godnego
społeczeństwa kapitalistycznego. Obaj ekonomiści wskazywali na konieczność
aktywnego angażowania się rządu na rzecz przeciwdziałania bezrobociu, przy
czym Galbraith w tym akurat zakresie wzorował się na rozwiązaniach Keynesa.
Niezależnie od tego, jaką postawę wobec zjawiska bezrobocia prezentowali
i prezentują ekonomiści, stanowi ono przykry i jak widać – niełatwy, aby nie rzec
– niemożliwy do rozwiązania problem dla gospodarki rynkowej. W przeciwieństwie do gospodarki centralnie sterowanej, w której każdy, kto chciał pracować,
znalazł pracę, istniał wręcz obowiązek pracy, obecne rozwiązania systemowe nie
gwarantują takiej możliwości i godnie wynagradzana praca staje się bodaj największym dobrem. Przestała być obowiązkiem, a stała się przywilejem.
Bibliografia
Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994.
Danowska-Prokop B., Przybyła H., Zagóra-Jonszta U., Nieliberalne kierunki współczesnej myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach,
Katowice 2003.
Galbraith J.K., Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1991.
Galbraith J.K., Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, Bellona, Warszawa
1999.
Heilbroner R.L., Wielcy ekonomiści. Czasy. Życie. Idee, PWE, Warszawa 1993.
James E., Historia myśli ekonomicznej XX wieku, PWN, Warszawa 1958.
Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1956.
Landreth H., Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2005.
150
Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
Schumpeter J.A., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2009.
Współczesne teorie ekonomiczne, red. M. Ratajczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012.
The Problem of Incomplete Employment in Terms
of Keynes, Schumpeter and Galbraith
Keywords: incomplete employment, labor market, contemporary economics
Summary
Issue of incomplete employment is still a major problem of the capitalist economy,
unresolved both in economic theory and in practice. The main goal of this article is to
compare the position of the three great economists on this issue: Joseph Alois Schumpeter,
John Maynard Keynes and John Kenneth Galbraith. The first two economists significantly
differed in their views, Galbraith’s position was strongly similar to the Keynesian.
Izabela Ostoj*
Katowice
Rynek
pracy
–
wsparcie czy bariera konkurencyjności
polskiej gospodarki
Słowa kluczowe: rynek pracy, konkurencyjność gospodarki, Światowe Forum Ekonomiczne
Streszczenie
W artykule przedstawiono relacje zachodzące pomiędzy rynkiem pracy a konkurencyjnością gospodarki. Związki te zostały odniesione do Polski. Wykorzystano
do tego celu podejście zaproponowane przez Światowe Forum Ekonomiczne i odpowiednie wskaźniki publikowane w corocznych Raportach globalnej konkurencyjności.
W artykule wskazano cechy polskiego rynku pracy, które wspierają efektywne funkcjonowanie rynku pracy, a wraz z nim konkurencyjność gospodarki, jak i te charakterystyki, które je obniżają. Jak wykazano, są to głównie czynniki natury instytucjonalnej.
Powinny one zająć należne im miejsce w polityce społeczno-gospodarczej państwa.
Wprowadzenie
Sygnały płynące z polskiego rynku pracy częściej są uzewnętrznieniem problemów ujawniających się na nim niż źródłem optymizmu. Niska aktywność zawodowa ludności w wieku produkcyjnym, niesatysfakcjonujący wskaźnik zatrudnienia, wysokie bezrobocie to cechy najczęściej kojarzone z polskim rynkiem
pracy. Do tego można dodać częste zmiany przepisów regulujących kwestie zatrudnienia i ograniczania bezrobocia oraz krytykowane przez przedsiębiorców
otoczenie instytucjonalne rynku pracy.
*
Izabela Ostoj, dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: izabela.ostoj@
ue.katowice.pl.
152
Izabela Ostoj
Rynek pracy pozostaje jednocześnie jednym z najważniejszych dla gospodarki rynków koordynującym proces alokacji zasobu istotnego rozwoju gospodarki i jej pozycji, jakim jest zasób pracy. Celem opracowania jest identyfikacja
związków zachodzących pomiędzy rynkiem pracy, szczególnie jego otoczeniem
instytucjonalnym, a konkurencyjnością gospodarki i ich konkretyzacja w odniesieniu do polskiej gospodarki. Ze względu na niejednoznaczność kategorii „konkurencyjność gospodarki” wykorzystano definicję oraz wskaźniki stosowane
przez Światowe Forum Ekonomiczne.
W artykule przytoczono argumenty na potwierdzenie tezy, iż wśród charakterystyk polskiego rynku pracy, branych pod uwagę przez Światowe Forum Ekonomiczne, znajdują się elementy wspierające konkurencyjność polskiej gospodarki, jak i składowe obnażające słabości rynku pracy w omawianym kontekście.
Ich identyfikacja ma znaczenie z punktu widzenia priorytetów polityki państwa
wobec rynku pracy.
Konkurencyjność gospodarki a rynek pracy
W literaturze można spotkać wiele ujęć konkurencyjności gospodarki. W części
z nich akcentowane są rezultaty danej gospodarki w wymianie międzynarodowej,
zwłaszcza w eksporcie. Mowa wtedy o konkurencyjności wynikowej, określanej też mianem pozycji konkurencyjnej. W innych wyniki te często łączone są
z poziomem dobrobytu wypracowanym w danej gospodarce, rozumianym jako
trwała poprawa poziomu życia lub wzrost dochodów realnych ludności.
Konkurencyjność na poziomie makroekonomicznym może być utożsamiana ze zdolnością konkurencyjną kraju, czyli zdolnością do długookresowego rozwoju gospodarczego, umożliwiającą gospodarce czerpanie korzyści z międzynarodowej współpracy gospodarczej. Takie ujęcie konkurencyjności gospodarki ma wymiar czynnikowy. Poprawa konkurencyjności w tym rozumieniu
wiąże się z warunkami decydującymi o przedsiębiorczości, inwestycjach, postę S. Piotrowski, D. Zenka, Konkurencyjność w ujęciu makroekonomicznym, w: Kompendium
wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 130.
M. Olczyk, Konkurencyjność podmiotów – ujęcie teoretyczne, w: Konkurencyjność. Poziom
makro, mezo i mikro, red. N. Daszkiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 14.
J. Bossak, Systemy gospodarcze a globalna konkurencja, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2006, s. 81; M. Gorynia, Konkurencyjność w ujęciu mikroekonomicznym,
w: Kompendium wiedzy..., s. 70.
Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności...
153
pie technologicznym, wydajności czynników produkcji i jakości zarządzania.
W toku dyskusji nad istotą konkurencyjności gospodarek narodowych ustalono,
że jej podstawą jest produktywność, a proces konkurencji odbywa się głównie na
rynkach czynników produkcji i istotną rolę odgrywa w nim polityka państwa.
Poszczególne organizacje, w tym Światowe Forum Ekonomiczne, wypracowały własne definicje konkurencyjności gospodarki. W jego ujęciu konkurencyjność gospodarki to „układ instytucji, polityki i czynników determinujących
poziom produktywności w danym kraju”. Bardziej konkurencyjna jest ta gospodarka, która potrafi zapewnić wyższy poziom dochodu swoim obywatelom. Kluczowa w analizie konkurencyjności gospodarki jest produktywność i możliwość
zapewnienia jej wzrostu.
Zgodnie z powyższą definicją został skonstruowany Wskaźnik Globalnej
Konkurencyjności (WGK) publikowany w corocznych Raportach globalnej konkurencyjności. Jest on podstawą wielu analiz, porównań i wniosków dotyczących
pozycji konkretnych krajów w rankingu konkurencyjności gospodarek. Rzadziej natomiast zwraca się uwagę na jego komponenty i ich treść ekonomiczną.
Koncepcja WGK została przedstawiona w 2004 roku jako propozycja nowego
wskaźnika mającego na celu zastąpienie dwóch liczonych wówczas: Wskaźnika Konkurencyjności Wzrostu, dotyczącego makroekonomicznych determinant
produktywności oraz Wskaźnika Konkurencyjności Biznesu, obejmującego mikroekonomiczne czynniki produktywności. Konstrukcja nowego wskaźnika wynikała z przekonania, iż wyłącznie dzięki zespoleniu i wzajemnemu wzmocnieniu
charakterystyk mikroekonomicznych i makroekonomicznych gospodarki można
zapewnić odpowiedni poziom produktywności i konkurencyjności.
Zakładając, że produktywność ma charakter kompleksowy, WGK zbudowano na 12 filarach, do których należą: 1) instytucje; 2) infrastruktura; 3) stabilność makroekonomiczna; 4) zdrowie i edukacja podstawowa; 5) szkolnictwo
wyższe i szkolenia; 6) efektywność rynku dóbr; 7) efektywność rynku pracy;
J. Bossak, Systemy gospodarcze..., s. 81.
B. Brocka-Palacz, Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności gospodarek – pojęcie, czynniki konkurencyjności, mierzenie zjawiska, w: W. Bieńkowski, Z. Czajkowski, M. Gomułka,
B. Brocka-Palacz, E. Latoszek, J. Misala, M.J. Radło, M. Weresa, Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji, Instytut Gospodarki Światowej Szkoły
Głównej Handlowej, Warszawa 2008, s. 35.
X. Sala-I-Martin, E.V. Artadi, The Global Competitiveness Index, The Global Competitiveness Report 2004–2005, World Economic Forum 2004, s. 51.
Ibidem.
154
Izabela Ostoj
8) rozwój rynku finansowego; 9) gotowość technologiczna; 10) wielkość rynku; 11) zaawansowanie biznesu; 12) innowacje. W powyższej strukturze WGK
jest publikowany od 2007 roku. Efektywność rynku pracy (ERP) od 2007 roku
występuje jako samodzielny filar WGK. Jako jeden z nielicznych uwzględnia on
atrybuty rynku pracy w charakterze czynników warunkujących międzynarodową
konkurencyjność gospodarki, dlatego warto bliżej przyjrzeć się specyfice i kontekstowi tej wielkości.
Struktura filara ERP
Omawiany filar w swej strukturze jest dosyć dynamiczny. W ciągu kilku lat, kiedy jest publikowany jako odrębna składowa WGK, względnie często podlegał
korektom, choć zasadniczy układ zmiennych jest stabilny. Podstawowe elementy
filara10 w kolejnych latach oraz źródła danych ujęto w tabeli 1.
Zmienne są umownie pogrupowane na opisujące elastyczność rynku pracy (1–7) oraz charakteryzujące efektywność wykorzystania czynnika ludzkiego
(8–13). Większość danych jest pozyskiwana poprzez Badania Opinii Kadry Zarządzającej (BOKZ), która ocenia zjawisko z punktu widzenia efektywności rynku pracy w skali od 1 (najniższa ocena) do 7 (najwyższa ocena). Jest to wskaźnik
bardzo różnorodny w swej naturze. Pozornie zmienne dotyczą różnych wymiarów funkcjonowania rynku pracy i są nieporównywalne. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z przyjętą definicją konkurencyjności gospodarki, wymienione
składowe są oceniane ze względu na ich rolę w kształtowaniu produktywności
i jej wzrostu poprzez wysoką elastyczność rynku pracy i efektywne wykorzystanie zasobów ludzkich.
W pierwotnej wersji w ujęciu X. Sala-I-Martina filarami tymi były: 1) instytucje; 2) infrastruktura rzeczowa; 3) stabilność makroekonomiczna; 4) bezpieczeństwo; 5) kapitał ludzki;
6) efektywność rynku dóbr; 7) efektywność rynku pracy; 8) efektywność rynku finansowego; 9) gotowość technologiczna; 10) otwartość i wielkość rynku; 11) zaawansowanie biznesu; 12) innowacje,
jednak obliczenia były prowadzone w przekroju 9 filarów, gdyż efektywność rynku dóbr (w tym
wielkość rynku), elastyczność i efektywność rynku pracy oraz otwartość i rozwój rynku finansowego stanowiły subfilary filara – „efektywność rynku”. X. Sala-I-Martin, E.V. Artadi, The Global…,
s. 52–55.
Bardziej rozbudowaną charakterystykę rynku pracy zawiera World Competitiveness Index,
liczony przez International Management Development Institute, w którym „rynek pracy” jest jedną ze składowych „efektywności biznesu” i obejmuje 31 zmiennych (www.worldcompetitiveness.
com).
10 W strukturze filara „efektywność rynku pracy” z lat 2011–2012 i 2012–2013 występowała
dodatkowo składowa 1/2 „wysokości i efektu opodatkowania”, należącego do „efektywności rynku
dóbr”. W raportach z lat 2007–2008, 2008–2009, 2009–2010 i 2010–2011, oprócz wyżej wymienionego, występowała także 1/2 „łącznej stopy opodatkowania”.
155
Tabela 1
Podstawowe elementy filara ERP dla lat 2008–2013
Zmienna
Źródło danych
Kooperacja pomiędzy praBOKZ, ŚFE
cownikiem i pracodawcą
Elastyczność kształtowaBOKZ, ŚFE
nia płac
Pozapłacowe koszty pracy Doing business,
Bank Światowy
Doing business,
Sztywność zatrudnienia
Bank Światowy
Praktyki przyjęć
BOKZ, ŚFE
i zwolnień
Doing business,
Koszty zwolnień
Bank Światowy
Wpływ opodatkowania
na skłonność do podejmo- BOKZ, ŚFE
wania pracy
Płace a produktywność
BOKZ, ŚFE
Profesjonalizm kadry
BOKZ, ŚFE
zarządzającej
Drenaż mózgów
BOKZ, ŚFE
Zdolność kraju do zatrzyBOKZ, ŚFE
mywania talentów
Zdolność kraju do przyBOKZ, ŚFE
ciągania talentów
Udział kobiet w zasobie
MOP
pracy
2008
2009
2010
2011
2012
2013
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
+
+
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
+
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+ oznacza obecność w strukturze filara w danym roku
Źródło: opracowano na podstawie: The Global Competitiveness Report z lat: 2008–2009,
2009–2010, 2010–2011, 2011–2012, 2012–2013, 2013–2014.
W konstrukcji wskaźnika przyjęto, że elastyczności rynku pracy sprzyjają
wysoce kooperacyjne relacje pomiędzy pracownikami a pracodawcą. Założono,
że jeżeli strony potrafią porozumiewać się na poziomie przedsiębiorstwa i skutecznie kooperują, procesy dopasowań przebiegają szybciej i są bardziej efektywne. Elastyczności rynku pracy sprzyja też wysoka elastyczność kształtowania
płac, którą zapewniają najbardziej zdecentralizowane negocjacje płacowe, czyli
prowadzone na poziomie przedsiębiorstwa. Sztywność zatrudnienia jako składowa ERP, odnosząca się do elastyczności rynku pracy, była obecna do 2011 roku
156
Izabela Ostoj
i wyrażona w skali od 0 (pełna elastyczność) do 100 (maksymalna sztywność)11.
Z punktu widzenia praktyk przyjęć i zwolnień najniżej oceniane są te ściśle określone przez przepisy, natomiast najwyżej – elastyczne rozwiązania kształtowane
przez pracodawców. W odniesieniu do kosztów zwolnień, wyrażonych w liczbie tygodni wypłaty wynagrodzenia, najlepszy wynik osiągają kraje, w których
koszty redukcji zatrudnienia są równe 0. W 2013 roku wprowadzono składową
„wpływ opodatkowania na skłonność do podejmowania pracy”, przyjmując, że
elastyczność rynku pracy jest wspomagana przez system podatkowy, gdy nie redukuje on chęci do podejmowania pracy.
W odniesieniu do zależności „płace a produktywność” założono, że najlepszy dla elastyczności rynku pracy jest system wynagradzania ściśle powiązany
z produktywnością pracowników. Efektywność wykorzystania czynnika ludzkiego w omawianym filarze została też uzależniona od profesjonalizmu kadry menedżerskiej, który jest najlepiej oceniany, gdy najwyższe stanowiska menedżerskie
są obsadzane wyłącznie w oparciu o wiedzę i posiadane kwalifikacje. W 2013
roku kategoria „drenaż mózgów” została rozdzielona na dwie zmienne (i przez
nie zastąpiona), odrębnie odnoszące się do zdolności kraju do zatrzymywania
talentów i zdolności kraju do ich przyciągania z zewnątrz, co można uznać za
uzasadnione, gdyż w istocie efekty w tych obszarach można osiągać odmiennymi
metodami. Zdolność kraju do zatrzymywania talentów jest największa, gdy ludzie decydują się pozostać w kraju i na miejscu poszukiwać dogodnych dla siebie
warunków. Jednocześnie efektywność przyciągania talentów jest oceniana jako
wysoka, gdy kraj jest atrakcyjny dla specjalistów z zagranicy. Efektywności wykorzystania czynnika ludzkiego sprzyja też wysoki udział kobiet w zasobie pracy,
wyrażony jako stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn w zasobie pracy. Można przyjąć, że w krajach o niskiej aktywności zawodowej kobiet, nie wykorzystuje się należycie około połowy talentów w danej populacji, co jest traktowane
jako przejaw dyskryminacji12. W praktyce kobiety stanowią z reguły większość
populacji (na przykład według Eurostatu w UE jako całości 51,2% w 2011 roku),
dlatego wskaźnik udziału kobiet w zasobie pracy może być większy od 1.
11 Rezygnacja z tej składowej prawdopodobnie miała związek ze zmianą metodyki Banku
Światowego dotyczącą oceny obszaru employing workers. Doing Business 2013, IBRD/The World
Bank 2013, s. 127–129. Por. także: http://www.doingbusiness.org/methodology/employing-workers (17.03.2014).
12 X. Sala-I-Martin, E.V. Artadi, The Global..., s. 54.
157
ERP w Polsce
W tabeli 2 zawarto dane charakteryzujące filar ERP wraz z jego elementami
w celu ustalenia, które z nich wspierają efektywność rynku pracy w rozumieniu
Światowego Forum Ekonomicznego, a za jej pośrednictwem – konkurencyjność
polskiej gospodarki, a które można traktować jako barierę dla wzrostu jej konkurencyjności. Ze względu na podkreślaną wyżej zmienność struktury filara ERP
możliwość interpretacji zmian wskaźnika efektywności rynku pracy jest ograniczona.
Najwyższe wskaźniki ERP osiągały Singapur i Szwajcaria (w 2013 roku
odpowiednio: 5,77 i 5,76) a spośród krajów UE – Wielka Brytania (5,35 w 2013
roku). Zatem w danym ujęciu ERP dla Polski można ocenić jako średnią. Zwraca
uwagę stabilna ocena stopnia kooperacji pomiędzy pracownikami a pracodawcami (około 4,0 w analizowanym okresie). Ocenę tę można uznać za średnią wobec
maksymalnych, uzyskanych w 2013 roku (6,0 dla Szwajcarii i Singapuru). Warto
jednak zauważyć, że oceny dokonuje kadra zarządzająca i ocena tego zjawiska
z pozycji pracowników mogłaby być inna.
Tabela 2
ERP w Polsce i jej główne składowe
Zmienna (skala)
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Efektywność rynku pracy (1–7)
Kooperacja pomiędzy pracownikiem i pracodawcą (1–7)
4,40
4,54
4,58
4,48
4,48
4,20
3,9
4,1
4,1
4,0
4,1
4,1
5,6
Elastyczność kształtowania płac (1–7)
Sztywność zatrudnienia (0–100)
37,0
Praktyki przyjęć i zwolnień (1–7)
3,8
Koszty zwolnień (liczba tygodni)
13,0
Wpływ opodatkowania na skłonność do podej–
mowania pracy (1–7)
Płace a produktywność (1–7)
4,0
Profesjonalizm kadry zarządzającej (1–7)
4,6
Drenaż mózgów (1–7)
2,7
Zdolność kraju do zatrzymywania talentów
–
(1–7)
Zdolność kraju do przyciągania talentów (1–7)
–
Udział kobiet w zasobie pracy
0,8
5,6
37,0
3,4
13,0
5,4
25,0
3,3
13,0
5,3
25,0
3,3
13,0
5,4
–
3,5
10,0
5,4
–
3,4
18,8
–
–
–
–
3,3
4,0
4,9
3,1
4,2
4,6
3,2
4,2
4,3
3,0
4,3
4,2
2,9
4,2
4,1
–
–
–
–
–
2,7
–
0,83
–
0,83
–
0,81
–
0,81
2,4
0,81
Źródło: opracowano na podstawie: The Global Competitiveness Report z lat: 2008–2009,
2009–2010, 2010–2011, 2011–2012, 2012–2013, 2013–2014.
158
Izabela Ostoj
Elastyczność kształtowania płac w Polsce zyskała oceny bliskie maksymalnym, na przykład w 2013 roku najwyższą ocenę wśród krajów Europy miała
Estonia (6,0). Praktyki przyjęć i zwolnień ocenione zostały jako relatywnie silnie uregulowane przepisami, zatem osłabiające ERP. Koszty zwolnień ujmowane
w rachunku podlegały wahaniom, zwłaszcza w ostatnim roku, mogły więc istotnie przyczynić się do obniżenia wskaźnika ERP. Warto podkreślić, że punktem
odniesienia są koszty równe 0 notowane dla Danii.
Nowy czynnik wprowadzony w 2013 roku negatywnie wpłynął na ERP.
W ocenach respondentów podatki istotnie redukują w Polsce skłonność do podejmowania pracy. Stosunkowo dobrze prezentuje się dla Polski ocena powiązania
wynagrodzeń z produktywnością pracy, zwłaszcza że wzrosła ona w ostatnich
latach (najwyższą ocenę dla krajów europejskich otrzymała Szwajcaria – 5,2).
Profesjonalizm kadry zarządzającej wyżej był oceniany na początku analizowanego okresu, ale wynik ten można uznać za średni (względem najwyższej oceny
w Europie – dla Finlandii 6,3 w 2013 roku). Najniżej ocenianym elementem był
drenaż mózgów. Polska w ocenach respondentów nie potrafi zatrzymać talentów
ani też nie jest zdolna do przyciągania ich z zewnątrz. Ze wskaźnikiem udziału
kobiet w zasobie pracy na poziomie 0,81 osiąga średni wynik (najwyższy dla
Europy odnotowano w 2013 roku dla Litwy – 0,95). Relatywne pogorszenie nastąpiło od 2011 roku.
WGK Polski z lat 2008–2009 kształtował się na poziomie 4,3, w kolejnych
latach wzrósł do 4,5. Zatem w pierwszych analizowanych latach wskaźnik ERP
kształtował się powyżej WGK, później był niższy. Niższy wskaźnik ERP nie zdołał osłabić konkurencyjności gospodarki.
Podsumowanie
Zaprezentowana analiza cech rynku pracy w Polsce, odnosząca się przede wszystkim do jego otoczenia instytucjonalnego w ujęciu Światowego Forum Ekonomicznego, pozwala na wskazanie tych, które można traktować jako czynniki
wspierające efektywne funkcjonowanie rynku pracy, a za jego pośrednictwem
– konkurencyjność polskiej gospodarki. Należy do nich przede wszystkim elastyczność kształtowania wynagrodzeń. Relatywnie wysoka, choć malejąca, jest
ocena profesjonalizmu kadry zarządzającej i poprawiająca się ocena zależności
płac od produktywności pracy.
Można też zidentyfikować cechy rynku pracy, które zdecydowanie negatywnie wpływają na konkurencyjność polskiej gospodarki. Odnosi się to przede
159
wszystkim do zbyt niskiej dbałości o talenty, co ujawnia się w braku zdolności państwa do zatrzymywania w kraju wykształconych ludzi, a także tworzenia
atrakcyjnych warunków dla potencjalnych pracowników z zagranicy. Stanowią
one tym samym obszary, które powinny znaleźć się w centrum zainteresowania
polityki społeczno-gospodarczej państwa.
Bibliografia
Bossak J., Systemy gospodarcze a globalna konkurencja, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej, Warszawa 2006.
Brocka-Palacz B., Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności gospodarek – pojęcie,
czynniki konkurencyjności, mierzenie zjawisk, w: W. Bieńkowski, Z. Czajkowski,
M. Gomułka, B. Brocka-Palacz, E. Latoszek, J. Misala, M.J. Radło, M. Weresa,
Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji, Instytut Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa
2008.
Doing Business 2013, IBRD/The World Bank 2013.
Gorynia M., Konkurencyjność w ujęciu mikroekonomicznym, w: Kompendium wiedzy
o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, Wydawnictwo naukowe
PWN, Warszawa 2009.
Olczyk M., Konkurencyjność podmiotów – ujęcie teoretyczne, w: Konkurencyjność. Poziom makro, mezo i mikro, red. N. Daszkiewicz, Wydawnictwo naukowe PWN,
Warszawa 2008.
Piotrowski S., Zenka D., Konkurencyjność w ujęciu makroekonomicznym, w: Kompendium wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, Wydawnictwo
naukowe PWN, Warszawa 2009.
Sala-I-Martin X., Artadi E.V., The Global Competitiveness Index, The Global Competitiveness Report 2004–2005, World Economic Forum 2004.
The Global Competitiveness Report, World Economic Forum z lat: 2008–2009,
2009–2010, 2010–2011, 2011–2012, 2012–2013, 2013–2014.
Izabela Ostoj
160
Labor Market – Support
Barrier to the Competitiveness
Polish Economy
or to
of the
Keywords: labor market, competitiveness of an economy, World Economic Forum
Summary
The article presents the relations between the labor market and the market competitiveness. These relations are applied to the Polish market. The analysis is based on the
approach by World Economic Forum as well as appropriate indicators published annually in the Global Competitiveness Report. The article contains the set of the features of
the Polish market which contribute to its effective functioning and general market competitiveness and exposes the counterproductive features as well. It is proved that these
are substantially institutional factors. These should be regarded as crucial for social and
economic policy.
Małgorzata Zakrzewska*
Szczecin
Kształcenie
formalne i nieformalne
w kontekście wyzwań polskiego rynku pracy
Słowa kluczowe: edukacja nieformalna, edukacja formalna, rynek pracy, kompetencje
miękkie, kompetencje społeczne
Streszczenie
Polski rynek pracy musi stawić czoło dwóm głównym problemom: niedopasowaniu kompetencyjnemu oraz wiekowi przyszłych pracowników. Kompetencje, które
są najbardziej poszukiwane przez pracodawców, zakwalifikowane są jako kompetencje
miękkie i społeczne. Obecny system edukacji oparty w głównej mierze na edukacji
formalnej nie daje wystarczających podstaw do ich rozwijania. Konieczne jest zatem
stworzenie zintegrowanego systemu nauki, który składać się powinien zarówno z elementu edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Dzięki temu możliwe będzie lepsze dopasowanie się osób wchodzących, jak i obecnych na rynku pracy, zwiększając tym samym
ich konkurencyjność.
Wprowadzenie
Analizy rynku pracy jasno wskazują na brak zbieżności pomiędzy profilem pracownika a kompetencjami poszukiwanymi przez pracodawców. W literaturze
przedmiotu podkreśla się przede wszystkim brak kompetencji miękkich jako takich, a w szczególności lukę kompetencji społecznych. Istnieje zatem konieczność stworzenia zintegrowanego systemu nauczania, który wykorzystując swój
*
Małgorzata Zakrzewska, mgr, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected].
162
Małgorzata Zakrzewska
formalny i nieformalny charakter, pozwoli na rozwój brakujących sprawności,
zarówno umiejętności analitycznego i kreatywnego myślenia, dobrej organizacji pracy, umiejętności nabywania nowych kompetencji, odporności na stres, jak
i umiejętności interpersonalnych czy też pracy w zespole.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie istoty edukacji formalnej i nieformalnej wobec wyzwań polskiego rynku pracy. W pierwszej części
przedstawiono charakterystykę oraz różnicę między edukacją formalną i nieformalną. Kolejna część przedstawia główne wyzwania, przed jakimi stoją rynek
pracy i jego aktorzy. Część trzecia traktuje o edukacji nieformalnej w kontekście rozwoju kompetencji społecznych i miękkich, a także przedstawia system
projektowy Szkoły Głównej Handlowej jako przykład efektywnego połączenia
edukacji nieformalnej i formalnej. Tezą niniejszego artykułu jest stwierdzenie,
że stworzenie zintegrowanego systemu edukacji i promocja uczenia się zwiększa
konkurencyjność na rynku pracy.
Edukacja formalna a nieformalna
Dyskusja wokół edukacji formalnej i nieformalnej to przede wszystkim odpowiedź na przemiany społeczne zachodzące w Europie w XXI wieku. W tym
czasie dokonała się transformacja europejskich społeczeństw, zmienił się też ich
model – z industrialnego na postindustrialny. Tym samym coraz większą rolę
w rozwoju zarówno społecznym, jak i gospodarczym kraju zaczyna odgrywać
wiedza, w której rosnąca rola przypada tak zwanemu kształceniu selektywnemu,
kontekstowemu, dokształcaniu się przez całe życie, uczeniu się incydentalnemu
i nieformalnemu.
Edukacja formalna to taka, która odbywa się w szkołach czy też uczelniach
wyższych i w której obowiązuje ustalony program i zasady certyfikacji, zaś edukacja nieformalna ma miejsce najczęściej poza formalnymi systemami edukacyjnymi (tabela 1). Jej główną cechą jest dobrowolność, a kształcenie przebiega na
wielu polach. Mimo że brak jest jasno określonej definicji edukacji nieformalnej,
jej istotą jest zdobywanie wiedzy i doświadczenia poprzez wolontariat, członkostwo w organizacjach młodzieżowych czy też pozarządowych, tak zwanych
NGOs (non-governmental organizations).
Doświadczać uczenia. Materiały konferencyjne, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2005, s. 35.
Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań...
163
Tabela 1
Różnice pomiędzy edukacją formalną i nieformalną
Wyszczególnienie
Stosowane metody
nauczania
Treść
Certyfikat
Plusy/minusy
Czas trwania
Edukacja formalna
Edukacja nieformalna
Kursy, na których ma miejsce głównie re- Interaktywna relacja polacja pionowa pomiędzy posiadaczem wie- między uczniami i ich środzy a uczniami
dowiskiem – „uczenie się
poprzez praktykę”. Często
wykorzystuje się edukację
rówieśniczą i mentoring
Głównie ogólna. Określona przez władze Wybierana przez ucznia.
edukacyjne
Żadnej formuły oprócz nabycia konkretnych doświadczeń.
Zwykle wydawany na zakończenie kursu Wybierany przez ucznia.
i uzależniony od pozytywnej weryfikacji Żadnej formuły oprócz nawiedzy. Ustalany zgodnie z kryteriami zde- bycia konkretnych doświadfiniowanymi przez władze edukacyjne
czeń
Obowiązkowa dla wszystkich (zwykle Dostępna we wszystkich
do16. roku życia); dostarcza podstawowej momentach życia. „Druga
wiedzy. Często prawie bezpłatna w sekto- szansa” dla młodych ludzi
rze publicznym. Zaświadczenie w formie o mniejszych szansach. Brak
oficjalnych dyplomów akademickich. Dy- formalnego uznania
plomy akademickie mogą mieć charakter
ogólny, wymagane mogą być dalsze specjalistyczne studia lub szkolenie. Niedostosowane do wszystkich. Nieuznawane na
terenie całej Europy (trudności z przeniesieniem wartości dyplomu za granicę)
Zwykle: od wieku 6 do 18 lat (szkolnictwo Edukacja przez całe życie
podstawowe i średnie), powyżej 18 lat:
do 10 lat studiów (uniwersytet)
Źródło: Edukacja nieformalna jako narzędzie integracji, Youth Partnernship Publications, http://
youth-partnership-eu.coe.int/youth-partnership/documents/Publications/T_kits/8/Polish/5_education.pdf (25.04.2014).
Implementacja strategii lizbońskiej i tak zwanego systemu bolońskiego
wymusiła zmianę sposobów kształcenia, tak aby w jak największym stopniu zindywidualizować podejście programowe do uczącego się. Proces uczenia się wy System boloński wszedł w życie 19 czerwca 1999 roku wraz z podpisaniem tak zwanej
deklaracji bolońskiej. Jest to dokument zawierający zadania prowadzące do zbliżenia systemów
szkolnictwa wyższego krajów europejskich. Jego realizacja to między innymi promocja mobilności społeczności akademickiej, promocja europejskiego wymiaru szkolnictwa wyższego, uczenie
się przez całe życie, w tym wdrożenie krajowych ram kwalifikacji, zatrudnialność i współpraca
uczelni z rynkiem pracy. Proces Boloński, www.nauka.gov.pl/proces-bolonski/proces-bolonski.
html (25.04.2014).
164
szedł poza sztywne ramy edukacji formalnej. Europejska koncepcja uczenia się
przez całe życie (life long learning) zakłada „rozwój indywidualny i rozwój cech
społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach – w systemie formalnym, tj. w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych oraz w ramach kształcenia nieformalnego, a więc
w domu, w pracy i w społeczności”. Według europejskiej koncepcji nauczania
i uczenia się wyróżniono priorytetowe postawy i kompetencje społeczne. Są nimi:
kooperatywność, komunikatywność i kreatywność, które, jak zostanie wskazane
w dalszej części artykułu, są kształtowane poprzez edukację nieformalną.
Jeżeli chodzi o relację pomiędzy formalną a nieformalną edukacją, literatura przedmiotu podkreśla jej kontekst narodowy. Tradycyjnie silnie rozwinięta
edukacja nieformalna rozwinęła się w Skandynawii. Wydaje się to być konsekwencją oddolnych ruchów społecznych i obywatelskich, które miały miejsce od
początku istnienia plemion skandynawskich, które gromadząc się w tak zwanych
tingi, uczyły się funkcjonować w grupie.
Należy podkreślić, że nie istnieje model edukacyjny oparty wyłącznie na
edukacji nieformalnej. Tylko jego koherentne powiązanie z edukacją formalną
jest w stanie zapewnić największą konkurencyjność uczącego się, czyli potencjalnego pracownika.
Wyzwania polskiego rynku pracy
Analizy polskiego rynku pracy wskazują jego dwa główne problemy: niedopasowanie kompetencyjne oraz wiek przyszłych pracowników. Badanie Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół
wyższych wchodzących na rynek pracy wskazało, że wśród najbardziej poszukiwanych kompetencji pracowniczych znajdują się: efektywna komunikacja,
otwartość na uczenie się i stały rozwój, zaangażowanie czy umiejętność pracy
w zespole (rysunek 1). Tym samym ocena na dyplomie, kierunek studiów czy
też typ uczelni nie są kluczowe i nie są priorytetami w trakcie procesu rekrutacji
(rysunek 2).
Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Europejskie Biuro Eurydice, Bruksela 2000, s. 10.
Badanie przeprowadzono przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie, Amerykańską Izbę
Handlu w Polsce oraz Ernst & Young w maju 2012 roku.
ocena
165
waĪnoĞü
ElastycznoĞü i zdolnoĞü do adaptacji
UmiejĊtnoĞü organizacji pracy i efektywnego
zarządzania czasem
OpodwiedzialnoĞü
Etyczne postĊpowanie jako podstawa w
dziaáaniu
UmiejĊtnoĞü okreĞlania i uzasadniania
priorytetów
UmiejĊtnoĞü pracy w zespole
3,73
3,35
4,44
4,46
3,66
3,88
3,35
3,69
ZaangaĪowanie
4,42
4,47
4,49
4,5
4,57
3,77
OtwartoĞü na uczenie siĊ i staáy rozwój
ZnajomoĞü jĊzyków obcych
Efektywna komunikacja
0
1
2
3
4,61
4,31
4,64
4,12
4,69
3,74
4
5
Rysunek 1.Kompetencje najbardziej poszukiwane przez pracodawców: ważność
vs. ocena posiadana przez absolwentów
Źródło: Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów
szkół wyższych wchodzących na rynek pracy, wyniki badania przeprowadzonego przez
Szkołę Główną Handlową w Warszawie, Amerykańską Izbę Handlu w Polsce oraz Ernst
& Young, Warszawa 2012, s. 14.
kompetencje osobowe
kompetencje intelektualne i
akademickie
typ uczelni
poziom wyksztaácenia
kierunek studiów
ocena na dyplomie
Rysunek 2.Najważniejsze kryterium stosowane przez firmę przy zatrudnianiu absolwentów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy..., s. 6.
166
Kompetencjami, które uwidaczniają największą lukę pomiędzy oczekiwaniami pracodawców a posiadanymi przez absolwentów umiejętnościami, są między innymi: poprawna samoocena, rozumienie własnych mocnych stron i ograniczeń, efektywna komunikacja, umiejętność pracy w zespole czy też umiejętność
formułowania i rozwiązywania problemów (rysunek 3). Są to kompetencje, które
nie są dostatecznie kształtowane w procesie uczenia się jednostki czy to na poziomie socjalizacji pierwotnej (rodzina, najbliżsi), czy też na poziomie socjalizacji
wtórnej (szkoła, uczelnia).
UmiejĊtnoĞü zarządzania projektami
ZaangaĪowanie
UmiejĊtnoĞü pracy w zespole
UmiejĊtnoĞü formuáowania i rozwiązywania
problemów
Efektywna komunikacja
Poprawna samoocena
UmiejĊtnoĞü organizacji pracy i efektywnego
zarządzania czasem
UmiejĊtnoĞü okreĞlania i uzasadniania priorytetów
0
ocena
1
2
3
4
5
6
waĪnoĞü
Rysunek 3.Kompetencje z największą luką kompetencyjną w stosunku do oczekiwań
pracodawców
Źródło: Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół
wyższych wchodzących na rynek pracy..., s. 26.
Drugim wyzwaniem, przed którym stanął rynek pracy, jest problem starzejącego się społeczeństwa. Szacuje się, że w 2050 roku połowa ludności Europy osiągnie wiek emerytalny, co spowoduje, że na rynku pracy zabraknie ponad
160 mln pracowników. Ponadto, takie problemy, jak: malejąca grupa osób
aktywnych zawodowo, pogłębiająca się społeczna marginalizacja osób starszych,
Starzejące się społeczeństwo wyzwaniem dla rynku pracy, www.een.org.pl/index.php/prawopracybhp---spis/page/4/articles/Starzejace-sie-spoleczenstwo-wyzwaniem-dla-rynku-pracy.html
(26.04.2014).
167
stanowią bardzo duże niebezpieczeństwo dla przyszłości systemów społecznoekonomicznych w wielu państwach członkowskich Unii Europejskiej. Obecnie
stopa zatrudnienia w grupie wiekowej 55–64 lata wynosi w Polsce około 27%.
Wyniki badania Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse wskazują, że jest to konsekwencja negatywnego stosunku pracodawców do osób po 50.
roku życia. Z drugiej zaś strony 71% pracodawców jest zdania, że coraz trudniej jest znaleźć na rynku pracowników o odpowiednich kwalifikacjach; główne
wady pracowników „50+” dostrzegane przez nich to niechęć do zdobywania nowych kwalifikacji, brak pewnych umiejętności (na przykład obsługa komputera,
znajomości języków obcych) czy też mniejsza zdolność adaptacyjna. Co więcej,
zaledwie 8% bezrobotnych w wieku powyżej 50 lat rozważa możliwość rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej, a główną barierą jest lęk i obawa.
Z powyższej analizy wynika, że zarówno absolwenci, jak i osoby starsze
mają luki kompetencyjne, głównie związane z kompetencjami społecznymi,
w tym miękkimi. Z drugiej zaś strony uwidacznia się brak chęci pracodawców
w zakresie aktywizacji osób „50+”.
Wpływ edukacji nieformalnej na wzrost konkurencyjności pracownika
Włączenie edukacji nieformalnej w cały proces edukacji (rysunek 4) jest jedyną możliwością kształtowania tak zwanych kompetencji miękkich, które są tak
poszukiwane i podkreślane przez pracodawców. „Model miękkich kompetencji
tworzą zachowania w sytuacjach zadaniowych, doświadczenia, wiedza na temat
komunikacji i jej technik, praktyczne zdolności stosowania technik i monitorowania własnych zachowań. Model ten łączy się więc z takimi aspektami miękkich kompetencji, jak: behawioralny (zachowania jednostki w sytuacji, głównie
zadaniowej); poznawczy (sprawność analizowania sytuacji i tworzenia strategii
interpersonalnych, np. inteligencja społeczna, empatia) oraz motywacyjny (cechy
osobowości, postawy determinujące sprawne komunikowanie)”. Stanowią one
Ibidem.
Badanie Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse zostało przeprowadzone
przez Stowarzyszenie Akademia Rozwoju Filantropii we współpracy z instytutem badawczym
Ipsos w 2007 roku.
D. Fastnacht, Miękkie kompetenecje w zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy 2006, nr 1 (2), s. 109–114, s. 114.
168
zatem podstawę potencjału zawodowego pracownika i prowadzą do aktywnego
uczestnictwa w życiu, do samozadowolenia.
Rysunek 4. Nowoczesny model nauczania włączający edukację nieformalną
Źródło: D. Fastnacht, Miękkie kompetenecje w zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Zarządzania Ochroną Pracy 2006, nr 1 (2), s. 113.
Aktywna partycypacja jednostki w społeczeństwie jest możliwa dzięki istnieniu organizacji pozarządowych. Oparta na zasadzie wolontariatu praca daje
szansę na współdziałanie w grupie, wymianę doświadczeń, rozwój umiejętności
komunikacyjnych. Działalność projektowa wielu z nich10 umożliwia kształtowanie kompetencji projektowych, określanie priorytetów. Co więcej, działalność
taka integruje środowiska11 i daje szansę na zniwelowanie rozwarstwienia społecznego, tym samym przyczyniając się do aktywizacji grup wykluczonych.
Edukacja nieformalna nie musi odbywać się wyłącznie poza szkołą czy
też uczelniami wyższymi. Dobrym rozwiązaniem jest włączenie innowacyjnych
form nauczania czy też promowanie działalności w organizacjach studenckich.
Przykładem takiego działania jest system projektowy w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Został tak stworzony, aby połączyć potencjał organizacyjny
jednostek z jednoczesnym rozwojem ich umiejętności miękkich. Nie bez znaczeM. Dobranowska-Wittels, Problemy z doświadczeniem uczenia, http://rynekpracy.org/wiadomosc/89865.html (25.04.2014).
10 Przykładem takiej organizacji jest Stowarzyszenie „Projekt: Polska”.
11 Przykładem takiej organizacji jest Stowarzyszenie „Integracja”.
169
nie jest również fakt, że system przyjęty w SGH (tabela 2) ma też wymierną korzyść – zaangażowani studenci otrzymują punkty za działalność studencką i tym
samym zwiększają swoje szanse stypendialne. Projekt studencki ma wszystkie
cechy „typowego” projektu organizacji komercyjnej, co jeszcze bardziej potwierdza słuszność i trafność wprowadzania takiego systemu do programu edukacji12
i tym samym zwiększa konkurencyjność osób zaangażowanych na rynku pracy.
Tabela 2
System projektów studenckich w Szkole Głównej Handlowej
Etap 1
Etap 2
Etap 3
Poziom organizacji
Poziom jednostki
Poziom władz szkoły
a) koncepecja projektu
a) określenie dotacji na działal- a) wpisanie do bazy zrealizowaność kół i organizacji studen- nego projektu
ckich
b) podział wagowy zaangażowanych w projekt osób
Poziom samorządu studentów Poziom samorządu studentów
b) koordynacja projektu
Poziom organizacji
a) wpisanie projektu do a) podział dotacji uzyskanych
elektronicznej bazy projek- od władz szkoły pomiędzy ortów samorządu studentów ganizacje i projekty, które uzyskały pozytywną ocenę (zostały
zakwalifikowane do realizacji)
Poziom samorządu
studentów
Poziom organizacji
a) realizacja pozytywnie ocea) ocena przydatności pro- nionego projektu
jektu (biorąc pod uwagę b) rozliczenie dotacji uzyskanej
jego atrakcyjność dla spo- na realizację projektu
łeczności szkolnej, wysokość wnioskowanej dotacji
do efektu projektu, liczbę
zaangażowanych w projekt
osób)
a) ocena projektów; przyznanie
punktów poszczególnym projektom (0–100 pkt) oraz poszczególnym osobom (na podstawie
wnioskowanych wag)
b) przesłanie jednostce odpowiedzialnej za wyjazdy zagraniczne
informacji o liczbie punktów
przyznanych danym osobom
Poziom jednostki odpowiedzialnej za wyjazdy zagraniczne
a) uwzględnienie przyznanych
przez samorząd studentów punktów za działalność studencką
(max. 20 pkt)
Źródło: M. Zakrzewska, Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego w Polsce, Studia i Prace
WNEiZ nr 32 (2), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, s. 93.
W kontekście osób w wieku 50+ edukacja nieformalna odgrywa również
istotną rolę. Działalność w organizacjach pozarządowych, szkolenia, kursy są
12 M. Zakrzewska, Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego w Polsce, Studia i Prace
WNEiZ nr 32 (2), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, s. 93.
170
tylko nielicznymi przykładami form aktywizacji tej grupy. Istotną kwestią jest
również jej integracja w społeczeństwie, a także wykorzystywanie jej potencjału i doświadczenia. Dzięki temu zachowana jest integralność w społeczeństwie,
budowany jest kapitał społeczny, następuje wymiana doświadczeń, co w sposób
pośredni prowadzi do wzrostu konkurencyjności na rynku pracy.
Podsumowanie
Zmiany społeczne, przejście ze społeczeństwa industrialnego do postindustrialnego wymusiły zmiany w sposobie nauczania jednostek, tak aby rozwinięte przez
nie kompetencje były zbieżne z oczekiwaniami pracodawców. Edukacja nieformalna poprzez swój pozaformalny charakter, na przykład działalność w organizacjach pozarządowych, kształtuje postawy i tak zwane kompetencje miękkie,
w których obserwowana jest największa luka. Istnieje zatem zasadność włączenia edukacji nieformalnej w proces nauczania.
Zsynchronizowanie obu edukacji i stworzenie innowacyjnego modelu nauczania, poprzez, na przykład, projektowe podejście działalności studenckiej,
przyczyni się do kształtowania i rozwoju umiejętności pracy w zespole, komunikacji, zarządzania projektami czy też zaangażowania społecznego. Dzięki temu
wypełniona zostanie luka poszukiwanych kompetencji na rynku pracy i tym samym zwiększy się konkurencyjność osób wchodzących i/lub na nim już istniejących.
Bibliografia
Dobranowska-Wittels M., Problemy z doświadczeniem uczenia, http://rynekpracy.org/
wiadomosc/89865.html (25.04.2014).
Doświadczać uczenia. Materiały konferencyjne, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji,
Warszawa 2005.
Edukacja nieformalna jako narzędzie integracji, Youth Partnernship Publications, http://
youth-partnership-eu.coe.int/youth-partnership/documents/Publications/T_kits/8/
Polish/5_education.pdf (25.04.2014).
Fastnacht D., Miękkie kompetenecje w zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Zarządzania Ochroną Pracy 2006, nr 1 (2).
Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół
wyższych wchodzących na rynek pracy, wyniki badania przeprowadzonego przez
Szkołę Główną Handlową w Warszawie, Amerykańską Izbę Handlu w Polsce oraz
Ernst & Young, Warszawa 2012.
171
Proces Boloński, www.nauka.gov.pl/proces-bolonski/proces-bolonski.html (25.04.2014).
Starzejące się społeczeństwo wyzwaniem dla rynku pracy, www.een.org.pl/index.php/
prawo-pracybhp---spis/page/4/articles/Starzejace-sie-spoleczenstwo-wyzwaniemdla-rynku-pracy.html (26.04.2014).
Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii
Europejskiej, Europejskie Biuro Eurydice, Bruksela 2000.
Zakrzewska M., Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego w Polsce, Studia i Prace
WNEiZ nr 32 (2), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013.
Formal
and
Informal Education in the Context of
of the Polish Labor Market
the
Challenges
Keywords: informal education, formal education, labor market, soft skills, social skills
Summary
Nowadays, Polish labor market is facing two main problems: competences and the
age of future employees do not meet employers’ requirements. Competencies that are
most sought after by employers are classified as soft and social competence. The current
system of education, based mainly on formal education does not provide a sufficient basis
for their development. It is therefore necessary to create an integrated system of teaching
and learning, which should consist of both an element of formal and informal education.
Therefore, this will provide necessary competences for people entering the labor market,
thereby increasing their competitiveness.
Rafał Rybacki*
Poznań
Społeczne
skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto
–
próba syntezy
Słowa kluczowe: bezrobocie, wykluczenie społeczne, kapitał ludzki, kapitał społeczny
Streszczenie
W artykule przedstawiono wybrane aspekty społeczne bezrobocia. Celem opracowania jest zbadanie współzależności występujących pomiędzy istnieniem bezrobocia
strukturalnego sensu stricto a jego skutkami społecznymi. Struktura artykułu została
podporządkowana osiągnięciu tego celu.
W punkcie pierwszym przybliżono pojęcia związane z rynkiem pracy. Następnie
zaprezentowano podział bezrobocia według jego typów, uwypuklając rolę bezrobocia
strukturalnego. Pozwoliło to na analizę wybranego aspektu gospodarczego bezrobocia –
roli zasiłków dla bezrobotnych. Ostatnia część opracowania zawiera analizę społecznych
skutków bezrobocia strukturalnego, gdzie w oparciu o badania literaturowe wskazano ich
wieloaspektową, przyczynowo-skutkową naturę.
Wprowadzenie
W opracowaniu podjęto tematykę bezrobocia, uwypuklając szczególnie jego
konsekwencje społeczne. Celem opracowania jest zbadanie współzależności występujących pomiędzy istnieniem bezrobocia strukturalnego sensu stricto a jego
skutkami społecznymi.
Na podstawie przedstawionych badań literaturowych można stwierdzić, iż
bezrobocie jest przyczyną znacznych problemów społecznych, które z kolei po*
Rafał Rybacki, Katedra Bankowości, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
174
Rafał Rybacki
wodują utrwalanie pozostawania bez pracy osób tym stanem dotkniętych. Szczególnie negatywne skutki towarzyszą bezrobociu długotrwałemu, którego konsekwencją są różnorodne formy wykluczenia społecznego jednostek.
Kategorie aktywności zawodowej a bezrobocie
Określenie liczby bezrobotnych oraz stopy bezrobocia wymaga wprowadzenia
ogólnych podziałów członków danego społeczeństwa w kategoriach rynku pracy.
Pierwszym podziałem jest rozróżnienie między ludnością w wieku produkcyjnym a pozostałą. Granice ustawowe oraz zwyczajowo przyjęte ograniczają możliwość zatrudnienia ze względu na wiek potencjalnych pracowników zarówno od
dołu – nie można bowiem zatrudniać nieletnich, jak i od góry – tu ograniczeniem
jest najczęściej wiek emerytalny. W związku z tym bezrobotnymi mogą być tylko
ludzie w wieku produkcyjnym.
Osoby w wieku produkcyjnym można dalej podzielić na bierne oraz aktywne zawodowo. Bierni zawodowo znajdują się poza rynkiem pracy ze względów
obiektywnych (niezdolni do podjęcia pracy) oraz subiektywnych (brak akceptacji
typowych dla danej gospodarki warunków zatrudnienia bądź brak chęci podjęcia
pracy). Osoby takie nie stanowią zasobów siły roboczej w danym czasie. Wobec
tego za zasoby siły roboczej można uznać ludność aktywną zawodowo.
Wśród osób aktywnych zawodowo wyróżnić można zatrudnionych oraz
bezrobotnych. Zatrudnieni to osoby, które wykonują w danym czasie pracę najemną bądź pracują na własny rachunek. Bezrobotni natomiast to osoby w wieku
produkcyjnym pozostające bez pracy mimo jej poszukiwania i gotowości jej podjęcia na typowych dla danej gospodarki warunkach. Stopa bezrobocia to odsetek
pozostających bez pracy zasobów siły roboczej.
Mimo powszechnego przekonania o szkodliwości wysokiego bezrobocia
dla sytuacji makroekonomicznej kraju, równie istotny jest wysoki udział osób
biernych zawodowo. Osoby takie nie poszukują pracy nie tylko dlatego, że mają
wystarczające środki finansowe, ale także dlatego, iż długotrwałe bezrobocie
w różny sposób wykluczyło je z oficjalnego rynku pracy, uniemożliwiając prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie.
W. Jarmołowicz, Zatrudnienie i bezrobocie w gospodarce, w: Podstawy makroekonomii,
red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010,
s. 126.
Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto...
175
Typy bezrobocia
Bezrobocie można traktować jako nadwyżkę siły roboczej (podaży pracy) nad
oferowanymi miejscami pracy (popyt na pracę). W takim ujęciu nie uwzględnia
się zdolności, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz wielu innych zmiennych
dotyczących zarówno pracowników, jak i zatrudniających, traktując pracę jako
jednorodne, doskonale mobilne dobro. Tak ujęte bezrobocie, zwane bezrobociem globalnym, zostało dogłębnie zbadane w literaturze przedmiotu.
Aby rozpoznać zależności występujące pomiędzy bezrobociem a jego społeczno-gospodarczymi skutkami, warto przybliżyć kategorię bezrobocia strukturalnego. Bezrobocie to w skali makroekonomicznej ma charakter trwały, stanowiąc istotny problem społeczny.
Bezrobocie strukturalne występuje wtedy, gdy istnieją niedopasowania
między strukturą podaży pracy (posiadane umiejętności, doświadczenie zawodowe, miejsce zamieszkania) a popytu na nią (rodzaje stanowisk, wymaganych
umiejętności, umiejscowienie pracy). Niedopasowania te mogą mieć charakter
przejściowy, wynikający z czasu potrzebnego na poszukiwanie odpowiednich
ofert i selekcję kandydatów. Ten rodzaj bezrobocia strukturalnego nazywany jest
bezrobociem frykcyjnym.
Drugim rodzajem bezrobocia strukturalnego jest bezrobocie strukturalne
sensu stricto. W tym przypadku pomija się przejściowe niedopasowania na rynku pracy, uwzględniając natomiast trwałe niedopasowania strukturalne po stronie
popytu na pracę i podaży pracy. Mogą one mieć charakter zarówno geograficzny,
jak i kwalifikacyjny. W ramach niedopasowań kwalifikacyjnych można wyróżnić
niedopasowania zawodowe (bezrobotni posiadają inne umiejętności zawodowe
od tych, na które jest zgłaszane zapotrzebowanie na rynku pracy) oraz kompetencyjne (bezrobotni mają zbyt wysokie lub zbyt niskie kompetencje – zarówno
„twarde”, jak i „miękkie” – w zawodach, których wykonywanie zapewniłoby
podjęcie pracy).
Bezrobocie strukturalne sensu stricto jest więc trwałe zarówno z makro-, jak
i z mikroekonomicznego punktu widzenia, przy czym najtrudniejsze do zniwe D. Kotlorz, A. Skórska, Kształcenie zawodowe i kształcenie dorosłych jako determinanta
zwiększenia zatrudnialności i zmniejszenia bezrobocia absolwentów, w: Współczesny rynek pracy.
Wybrane problemy, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach,
Katowice 2011, s. 33–53.
M. Ratajczak, Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu, Poznań 2012, s. 26–117; R.E. Lucas, Unemployment Policy, „American Economic
Review” 1978, vol. 68, no. 2, s. 353–357.
176
Rafał Rybacki
lowania są występujące niedopasowania kwalifikacyjne, ich usunięcie wymaga
bowiem działań długoletnich, związanych ze zmianą zawodu przez osoby poszukujące pracy.
Rola zasiłków dla bezrobotnych
W większości krajów rozwiniętych funkcjonuje system społecznego wsparcia dla
osób bezrobotnych w postaci zasiłków. Co do zasady wysokość zasiłku jest niższa od wcześniej otrzymywanych wynagrodzeń. Stosunek wysokości zasiłku do
płacy nazywany jest stopą zastąpienia.
Kwestia zasadności i wysokości przyznawanych zasiłków jest dyskusyjna.
Jak wskazują badania, wysokość stopy bezrobocia w danym kraju jest wysoko
i pozytywnie skorelowana z wysokością przyznawanych zasiłków. Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, iż w czasie otrzymywania zasiłku bezrobotny
racjonalnie kalkuluje, porównując dostępne opcje. Podejmując pracę, zwiększy
on dochód o różnicę pomiędzy wysokością zasiłku a proponowaną płacą, przeznaczając swój czas w wymiarze pełnego etatu. De facto więc z punktu widzenia
bezrobotnego otrzymującego zasiłek zarobi on nadwyżkę płacy nad kwotą zasiłku, a nie całą płacę. Podwyższenie zasiłków powoduje więc spadek w ten sposób
kalkulowanego wynagrodzenia.
Wskazany mechanizm ma dalsze konsekwencje. Niepodejmowanie pracy
przez bezrobotnych otrzymujących zasiłek powoduje dezaktualizację ich umiejętności, co przyczynia się do zwiększania bezrobocia strukturalnego sensu stricto. Ponadto, zbytnie obciążenie budżetu polityką państwa opiekuńczego jest niebezpieczne dla gospodarki danego kraju.
Z drugiej strony należy podkreślić pozytywną rolę gospodarczą zasiłków dla
bezrobotnych. Po pierwsze, przyczyniają się one do stabilizacji konsumpcji, osłaA.W. Dilnot, C.N. Morris, Private Cost and Benefits of Unemployment: Measuring Replacement Rates, „Oxford Economic Papers” 1983, vol. 35, s. 321–340.
R. Lalive, Unemployment Benefits, Unemployment Duration, and Post-Unemployment Jobs:
A Regression Discontinuity Approach, „American Economic Review” 2007, vol. 97, no. 2, s. 108
–112; L. Calmfors, A. Johansson, Unemployment Benefits, Contract Length and Nominal Wage
Flexibility, „Scandinavian Journal of Economics” 2004, vol. 106, no. 1, s. 23–44; W. Narendranathan, S. Nickell, J. Stern, Unemployment Benefits Revised, „Economic Journal” 1985, vol. 95,
no. 378, s. 307–329.
J. Gazon, Ani bezrobocie, ani opieka społeczna. Od wyboru etycznego do ekonomicznej realizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 26.
L. Ljungqvist, T.J. Sargent, The European Unemployment Dilemma, „Journal of Political
Economy” 1998, vol. 106, no. 3, s. 514–550.
177
biając skutki wahań koniunktury gospodarczej. Po drugie, otrzymywanie zasiłku
pozwala bezrobotnemu na dłuższe przeszukiwanie ofert pracy w celu znalezienia
najbardziej odpowiedniej. Dzięki temu nie tylko zarobki w danej gospodarce są
relatywnie wyższe, ale również wyższa jest wydajność pracy dzięki lepszemu
dopasowaniu kwalifikacji pracowników i specyfiki stanowisk.
Społeczne aspekty bezrobocia
Występowanie bezrobocia strukturalnego prowadzi do niekorzystnych zjawisk
społecznych zarówno w ujęciu zagregowanym, jak i z perspektywy społecznego
funkcjonowania jednostki. Wśród społecznych skutków bezrobocia można wyodrębnić trzy grupy: pogorszenie relacji społecznych bezrobotnego wynikające
z gorszego dobrostanu psychicznego, wykluczenie z rynku pracy oraz wykluczenie społeczne spowodowane biedą. Warto podkreślić, iż wymienione skutki
są powiązane zwłaszcza z bezrobociem strukturalnym sensu stricto, ponieważ
jego występowanie jest trudniejsze do zniwelowania od innych form bezrobocia
i przez to ma tendencję do długotrwałego utrzymywania się.
Zgodnie z wynikami badań utrata pracy może prowadzić nie tylko do trudności finansowych, ale również do wyczerpania psychicznego, chorób oraz konfliktów rodzinnych. Badania jednoznacznie potwierdzają obniżenie odczuwanej
satysfakcji życiowej wśród jednostek, które straciły pracę, szczególnie na skutek
zwolnień grupowych10.
Co więcej, według niektórych badaczy straty niepieniężne dla bezrobotnego są znacznie większe od utraty dochodu11. Na straty niepieniężne składają się
głównie: zatarcie więzi społecznych, zaniżona samoocena, zagubienie tożsamości społecznej jednostki. Wymienione czynniki spowodowane i nasilane poprzez
niższy dobrostan psychiczny bezrobotnego prowadzą do trudności w znalezieniu
cy...
P. Kubiak, Wpływ systemu zasiłkowego na postawy bezrobotnych, w: Współczesny rynek pra-
H.D. Carmichael, R.G. Downey, C.R. Wanberg, Satisfaction at Last Job and Unemployment:
A New Look, „Journal of Organizational Behavior” 1999, vol. 20, no. 1, s. 121–131.
10 J.P. Haisken-DeNew, S.C. Kassenboehmer, You’re Fired! The Casual Negative Effect of Entry
Unemployment on Life Satisfaction, „Economic Journal” 2009, vol. 119, s. 48–462.
11 L. Winkelmann, R. Winkelmann, Why are the Unemployed So Unhappy? Evidence from Panel Data, „Economica” 1998, vol. 65, no. 257, s. 1–15.
178
Rafał Rybacki
nowej pracy, co skutkuje trwaniem bezrobocia i pogłębianiem się jego negatywnych skutków12.
Nie tylko wymienione skutki indywidualne bezrobocia prowadzą do utrwalania się negatywnej sytuacji bezrobotnego. Bezrobocie, szczególnie długotrwałe, może prowadzić do wykluczenia z rynku pracy. Wykluczenie to oznacza sytuację, w której nie jest zgłaszany popyt na pracę oferowaną przez bezrobotnego
z pozaekonomicznych powodów lub oferowane warunki pracy są znacznie gorsze od rynkowych.
Zgodnie z wynikami badań zjawiska zachodzące na rynku pracy są uwarunkowane społecznie, to znaczy, są kształtowane poprzez normy społeczne13.
Jednym z czynników wynikających z tych norm jest zjawisko napiętnowania
(scarring). Napiętnowanie odnosi się do osób będących długotrwale bezrobotnymi bądź do osób często tracących pracę. Jak twierdzą Wiji Arulampalam, Paul
Greg oraz Mary Gregory, przerwy w zatrudnieniu wiążą się z długookresowym
„piętnem” w postaci zwiększonej częstotliwości utraty pracy w przyszłości i niższych wynagrodzeń w kolejnych miejscach zatrudnienia14. Jako przyczyny tego
zjawiska wskazuje się najczęściej deprecjację kapitału ludzkiego osoby trwale
bezrobotnej, ocenę produktywności kandydatów do pracy poprzez analizę ich dotychczasowej kariery zawodowej oraz fakt, iż osoby bezrobotne częściej akceptują prace niewymagające kwalifikacji, w których występuje największa rotacja
pracowników15.
Zjawisko wykluczenia z rynku pracy przedstawia rysunek 1. pierwszym
etapem wykluczenia z rynku pracy jest znalezienie się danej jednostki wśród
osób bezrobotnych. W tym przypadku szybkie znalezienie pracy na podobnych
warunkach płacowych i kompetencyjnych pozwala na uniknięcie wykluczenia.
W przeciwnym razie kolejnym etapem jest przejście do grupy ludzi biernych
zawodowo. Taka sytuacja może wynikać z istnienia opisanego powyżej zjawiska
W. Darity, A.H. Goldsmith, Social Psychology, Unemployment and Macroeconomics, „Journal of Economic Perspectives” 1996, vol. 10, no. 1, s. 121–140.
12 13 A.E. Clark, Unemployment as a Social Norm: Psychological Evidence from Panel Data,
„Journal of Labor Economics” 2003, vol. 21, no. 2, s. 323–351; R. Lalive, A. Stutzer, The Role
of Social Work Norms in Job Searching and Subjective Well-Being, „Journal of European Economic
Association” 2004, vol. 2, no. 4, s. 696–719.
14 W. Arulampalam, P. Greg, M. Gregory, Unemployment Scarring, „Economic Journal” 2001,
vol. 111, no. 475, s. F557–F584.
15 W. Arulampalam, A.L. Booth, M.P. Taylor, Unemployment Persistence, „Oxford Economic
Papers” 2000, vol. 52, no. 1, s. 24–50.
179
napiętnowania, bowiem osoby podlegające takiej formie dyskryminacji na rynku
pracy często są zniechęcane do podejmowania dalszych prób legalnego zatrudnienia, poszukując alternatywnych sposobów utrzymania. Długotrwałe występowanie tego stanu prowadzi w konsekwencji do przejścia do grupy osób w wieku
nieprodukcyjnym, co wiąże się z całkowitą utratą szans na zatrudnienie dla osób
długotrwale bezrobotnych.
spoáeczeĔstwo
w wieku nieprodukcyjnym
w wieku produkcyjnym
bierni zawodowo
aktywni zawodowo
bezrobotni
zatrudnieni
Rysunek 1. Wykluczenie z rynku pracy
Bezrobocie jest również jednym z czynników wykluczenia finansowego,
głównie z powodu utraty źródła utrzymania. Długotrwała utrata dochodów prowadzi zaś do ubóstwa i w konsekwencji do wykluczenia społecznego. Wykluczenie społeczne jest kategorią najszerszą, obejmującą nie tylko kategorie ekonomiczne, ale również społeczne i polityczne funkcjonowanie jednostek.
Podsumowanie
Bezrobocie stanowi złożony problem ekonomiczno-społeczny. Jest to temat kontrowersyjny nie tylko ze względu na jego gospodarczy charakter oraz różne możliwości jego ekonomicznego interpretowania i oceniania.
Istotną kwestią wynikającą z istnienia bezrobocia jest również jego aspekt
społeczny. Z jednej strony bowiem istnienie bezrobocia w gospodarce stanowi
pewien zapas siły roboczej konieczny dla rozwoju istniejących i powstawania
nowych przedsięwzięć gospodarczych, a także jest warunkiem utrzymania systemu motywacyjnego skłaniającego do wydajnej i konkurencyjnej pracy. Z drugiej
180
Rafał Rybacki
strony zaś bezrobocie, szczególnie w długotrwałej formie, prowadzi do wielu
niekorzystnych zjawisk społecznych. Zjawiska te przekładają się następnie na gospodarkę, powodując erozję kapitału ludzkiego oraz niższy dobrobyt społeczny.
Bibliografia
Arulampalam W., Booth A.L., Taylor M.P., Unemployment Persistence, „Oxford Economic Papers” 2000, vol. 52, no. 1.
Arulampalam W., Greg P., Gregory M., Unemployment Scarring, „Economic Journal”
2001, vol. 111, no. 475.
Calmfors L., Johansson A., Unemployment Benefits, Contract Length and Nominal Wage
Flexibility, „Scandinavian Journal of Economics” 2004, vol. 106, no. 1.
Carmichael H.D., Downey R.G., Wanberg C.R., Satisfaction at Last Job and Unemployment: A New Look, „Journal of Organizational Behavior” 1999, vol. 20, no. 1.
Clark A.E., Unemployment as a Social Norm: Psychological Evidence from Panel Data,
„Journal of Labor Economics” 2003, vol. 21, no. 2.
Darity W., Goldsmith A.H., Social Psychology, Unemployment and Macroeconomics,
„Journal of Economic Perspectives” 1996, vol. 10, no. 1.
Dilnot A.W., Morris C.N., Private Cost and Benefits of Unemployment: Measuring Replacement Rates, „Oxford Economic Papers” 1983, vol. 35.
Gazon J., Ani bezrobocie, ani opieka społeczna. Od wyboru etycznego do ekonomicznej
realizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Haisken-DeNew J.P., Kassenboehmer S.C., You’re Fired! The Casual Negative Effect
of Entry Unemployment on Life Satisfaction, „Economic Journal” 2009, vol. 119.
Jarmołowicz W., Zatrudnienie i bezrobocie w gospodarce, w: Podstawy makroekonomii,
red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,
Poznań 2010.
Kotlorz D., Skórska A., Kształcenie zawodowe i kształcenie dorosłych jako determinanta
zwiększenia zatrudnialności i zmniejszenia bezrobocia absolwentów, w: Współczesny rynek pracy. Wybrane problemy, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011.
Kubiak P., Wpływ systemu zasiłkowego na postawy bezrobotnych, w: Współczesny rynek
pracy. Wybrane problemy, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011.
Lalive R., 2007, Unemployment Benefits, Unemployment Duration, and Post-Unemployment Jobs: A Regression Discontinuity Approach, „American Economic Review”
2007, vol. 97, no. 2.
181
Lalive R., Stutzer A., The Role of Social Work Norms in Job Searching and Subjective
Well-Being, „Journal of European Economic Association” 2004, vol. 2, no. 4.
Ljungqvist L., Sargent T.J., The European Unemployment Dilemma, „Journal of Political
Economy” 1998, vol. 106, no. 3.
Lucas R.E., Unemployment Policy, „American Economic Review” 1978, vol. 68, no. 2.
Narendranathan W., Nickell S., Stern J., Unemployment Benefits Revised, „Economic
Journal” 1985, vol. 95, no. 378.
Ratajczak M., Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012.
Winkelmann L., Winkelmann R., Why are the Unemployed So Unhappy? Evidence from
Panel Data, „Economica” 1998, vol. 65, no. 257.
Social Effects of Structural Unemployment
– an Attempt to Synthesis
Keywords: unemployment, social exclusion, human capital, social capital
Summary
The paper contains chosen social and economic aspects of unemployment. The aim
of article is to investigate interdependences between structural unemployment and its
social effects. To realize this goal, main terms of labor market and its typology was presented. This allowed for the analysis of chosen economic aspect of unemployment – unemployment benefits. This in turn enabled to analyze social aspects of unemployment,
where based on literature research its multifaceted, cause and effect nature was presented.
Aleksandra Milczarek*
Szczecin
Finansowanie B + R
i innowacje
w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego
Słowa kluczowe: nakłady na badania i rozwój, innowacyjność, rozwój społeczno-gospodarczy
Streszczenie
Innowacyjność jako motor napędzający współczesną gospodarkę wymaga znacznych nakładów na sferę badań i rozwoju (B + R), aby wszelkie pomysły, inicjatywy
i odkrycia mogły być realizowane w praktyce. W przyszłości to właśnie one będą
stanowiły o wzroście i rozwoju społeczno-gospodarczym narodów. Artykuł podejmuje
temat finansowania badań i rozwoju w wybranych krajach europejskich. Analizie poddano wielkość nakładów i ich strukturę w poszczególnych państwach. Porównano także
Polskę z innymi krajami Europy oraz omówiono wpływ realizowanych wydatków na
B + R na gospodarkę.
Wprowadzenie
Rozwój współczesnych społeczeństw osiągnął bardzo wysoki poziom zaawansowania, opierając się w dużym stopniu na nowoczesnych technologiach oraz
branży ICT (Information and Communication Technology). Nasycenie konsumentów i całych rynków powoduje, że coraz intensywniej poszukuje się nowych
dróg rozwoju, nowoczesnych produktów, mówiąc inaczej – innowacji, które zachwycą nabywców lub pozwolą ludzkości dokonać kolejnego kroku naprzód.
*
Aleksandra Milczarek, mgr, Katedra Makroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected].
184
Aleksandra Milczarek
Nie jest to możliwe bez znacznych nakładów na badania i rozwój. Są one różne
w zależności od kraju i polityki prowadzonej przez władze państwa. Wiele firm
samodzielnie finansuje ten obszar działalności, gdyż w przeciwnym wypadku
ich rozwój i pozycja rynkowa utknęłyby w martwym punkcie. Państwo powinno wspierać działalność badawczą i innowacyjność podmiotów gospodarczych,
jednak nie zawsze tak jest. Czasami jego rola bywa czynnikiem hamującym. Wydatki na badania i rozwój, dzięki którym powstają nowatorskie metody produkcji
czy prekursorskie rozwiązania i wynalazki, przyczyniają się nie tylko do poprawy
życia obywateli i usprawniania procesów gospodarczych, ale także do przyszłego
wzrostu gospodarczego i rozwoju całych społeczeństw.
Celem artykułu jest ukazanie zmian w zakresie badań i rozwoju (B + R) realizowanych w wybranych krajach europejskich, w tym także w Polsce. W szczególności skupiono się na nakładach oraz ich strukturze w tym obszarze działalności. Omówiono także skutki realizowanych wydatków na B + R dla podmiotów
ekonomicznych oraz całych gospodarek, ich wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy. Przy wykorzystaniu metod analizy ilościowej danych statystycznych
dokonano porównań pomiędzy finansowaniem sfery badań i rozwoju w Polsce
i innych krajach Europy. Zakres czasowy analiz obejmuje lata 2005–2011.
Innowacyjność jako stymulanta
rozwoju społeczno-gospodarczego
Budowanie przewagi konkurencyjnej oraz sukces danej gospodarki nie zostaną
osiągnięte poprzez bierność poszczególnych uczestników procesów rynkowych,
państwa i innych instytucji. Wymagana jest duża aktywność, coraz większa dynamizacja procesów ukierunkowanych na działania innowacyjne w sferze badań
i rozwoju oraz w branży ICT. Innowacyjność bardzo często wskazywana jest
jako czwarty czynnik produkcji obok ziemi, pracy i kapitału. Inni za czwarty
kluczowy czynnik produkcji uważają wiedzę. Znaczenie wiedzy i innowacji będzie rosło z uwagi na wyczerpywanie się tradycyjnych zasobów, tym samym
potrzebna będzie intensyfikacja prac badawczo-rozwojowych jako ich czynnika
sprawczego, a co się z tym wiąże – i większych nakładów finansowych.
Najbardziej rozwinięte kraje świata osiągnęły swoją pozycję i wysoki stopień zaawansowania dzięki gospodarce opartej na wiedzy (GOW). Jest to gospodarka wykorzystująca w sposób wszechstronny wiedzę, informację i kapitał
intelektualny, do których społeczeństwo posiada nieograniczony dostęp, celem
kreowania rozwoju społeczno-gospodarczego. Podkreśla się znaczenie współ-
Finansowanie B + R i innowacje...
185
działania państwa, przedstawicieli nauki i biznesu. Podstawowe określone przez
Jerzego Kleera warunki wyjściowe dla rozwoju GOW są następujące:
a) gospodarka musi osiągnąć wysoki poziom rozwoju, który współcześnie
oscyluje wokół 20 tys. dolarów na mieszkańca, a struktura PKB charakteryzuje się 70% udziałem usług w jego tworzeniu;
b) społeczeństwo charakteryzuje się wysokim poziomem edukacyjnym,
w którym za miarę powszechną uznawane jest wykształcenie średnie,
a wyższe obejmuje co najmniej połowę ludności czynnej zawodowo;
c) GOW jest gospodarką innowacyjną, udział nakładów na B + R wynosi
około 3% PKB;
d) innowacyjność jest funkcją przynajmniej trzech zmiennych: kreatywności ludzi, popytu na innowacje oraz odpowiedniego klimatu proinnowacyjnego, jaki musi tworzyć państwo;
e) gospodarka i społeczeństwo mają charakter otwarty;
f) GOW tworzy nową strukturę ekonomiczną i społeczną oraz wymusza
istotne modyfikacje w funkcjach sektora publicznego.
W tak sformułowanych warunkach gospodarki opartej na wiedzy wyraźnie widać, że jest ona nierozerwalnie związana z innowacyjnością oraz sferą badań
i rozwoju. Innowacja to tworzenie nowych, lepszych i bardziej efektywnych
produktów, procesów, usług, technologii i pomysłów powszechnie akceptowanych, natomiast pod pojęciem badań i rozwoju (B + R) kryje się praca twórcza
prowadzona w sposób systematyczny w celu zwiększenia zasobu wiedzy, w tym
wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie.
Badania i rozwój są najważniejszym źródłem innowacji oraz służą pozyskiwaniu nowej wiedzy. Te z kolei są źródłem wzrostu efektywności gospodarowania. Stąd tak istotne są nakłady na prace badawczo-rozwojowe. Niski ich poziom
czy brak stanowi przeszkodę dla budowy gospodarki napędzanej wiedzą, a tym
samym może doprowadzić do pogłębienia dystansu technologicznego, gospodarczego i organizacyjnego pomiędzy krajami, a w najgorszej sytuacji nawet do
zapaści cywilizacyjnej danej społeczności.
J. Kleer, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe,
w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009, s. 69–79.
Monitoring Report 2012, Austria in International Rankings, Austrian Federal Economic
Chamber, Economic Policy Department, May 2012, s. 89.
J. Heller, M. Bogdański, Nakłady na badania i rozwój w Polsce na tle wybranych państw
europejskich, „Studia Regionalne i Lokalne” 2005, nr 4 (22), s. 59–60.
186
Możliwości innowacyjne mają zasadnicze znaczenie dla sukcesu w gospodarce. Rozwój nauki, a następnie wykorzystanie wiedzy w praktyce oraz wdrażanie innowacji poprawiają efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku oraz ich konkurencyjność względem innych podmiotów. Determinują wzrost
produkcji oraz większe dostosowanie firm do wymagań klientów, oferowanie
coraz to nowych i ulepszonych produktów oraz bardziej zaawansowanych usług.
Zwiększenie produkcji krajowej generuje większą wartość PKB kraju. Pozytywne oddziaływanie przekłada się dalej na rynek pracy. Większa efektywność gospodarowania przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy. Zwiększa się
zatrudnienie, zmniejsza bezrobocie i w dalszym ciągu dynamika wzrostu gospodarczego zmienia się in plus. Rezultaty prac badawczo-rozwojowych wprowadzają wiele zmian jakościowych nie tylko w procesach gospodarczych, ale także
w życiu obywateli, ułatwiając bardzo często codzienne funkcjonowanie. A zdobyta wiedza pozwala na świadome podejmowanie racjonalnych decyzji i dalszy
zrównoważony rozwój. Zatem inwestowanie w badania i rozwój owocuje innowacjami, które następnie stają się przyczynkiem rozwoju społeczno-gospodarczego.
Nowe technologie produkcji czy wynalazki nie powstają w każdym kraju
świata, gdyż często brakuje środków, bazy czy zaplecza służących działalności
badawczo-rozwojowej. Wówczas jednak są one importowane w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, co dotyczy w szczególności krajów rozwijających się lub słabiej rozwiniętych. W takiej sytuacji wydatki na B + R mimo
wszystko w dalszym ciągu powinny być realizowane, aby nie zaprzepaścić zdobytego potencjału i móc go dalej rozwijać, by miał szansę zaprocentować w przyszłości, wpływając na dalszy rozwój państwa.
Nakłady na badania i rozwój w wybranych krajach UE
Wskaźnikiem wykorzystywanym do analizy nakładów na badania i rozwój jest
GERD (Gross Domestic Expenditure on Research and Development), czyli
wskaźnik całkowitych wydatków krajowych na badania i rozwój. W myśl założeń strategii lizbońskiej w planie dla Europy określono zalecany udział GERD
w stosunku do PKB na poziomie 3%. Zdaniem Komisji Europejskiej kształtowanie na takim poziomie w relacji do produkcji krajowej wydatków na prace badawczo-rozwojowe zapewni dynamiczny i trwały rozwój krajów unijnych, które
staną się najbardziej konkurencyjną na świecie gospodarką opartą na wiedzy.
187
Do roku 2010, a nawet obecnie, celu tego zdecydowana większość państw nie
zdołała osiągnąć.
Tabela 1
GERD jako procent PKB w wybranych krajach UE
Państwo
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Austria
2,46
2,44
2,51
2,67
2,71
2,79
2,75
Bułgaria
0,46
0,46
0,45
0,47
0,53
0,60
0,57
Czechy
1,35
1,49
1,48
1,41
1,47
1,55
1,84
Estonia
0,93
1,13
1,08
1,28
1,43
1,63
2,38
Finlandia
3,48
3,48
3,47
3,70
3,94
3,90
3,78
Niemcy
2,51
2,54
2,53
2,69
2,82
2,80
2,84
Łotwa
0,56
0,70
0,59
0,61
0,46
0,60
0,70
Polska
0,57
0,56
0,57
0,60
0,67
0,74
0,77
Słowacja
0,51
0,49
0,46
0,47
0,48
0,63
0,68
Szwecja
3,56
3,68
3,40
3,70
3,60
3,39
3,37
Źródło: http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=SCN_DS&popupcusto
mise=true&lang=en# (26.04.2014).
W tabela 1 przedstawiono GERD w relacji do PKB w latach 2005–2011
w wybranych 10 krajach Unii Europejskiej, w tym Polsce. Do analiz wybrano
państwa mające podobny, wyższy lub niższy od polskiego wskaźnik nakładów na
B + R. Czechy, Niemcy i Słowacja to sąsiedzi Polski. Dla porównań uwzględniono także Finlandię oraz Szwecję jako kraje z najwyższym poziomem wskaźnika
w Europie oraz Bułgarię jako reprezentanta jednego z niższych poziomów GERD
w relacji do produkcji krajowej. Wybór Austrii podyktowany był jej zbliżaniem
się do wartości zalecanej 3%. Łotwa natomiast ma podobną wartość wskaźnika
jak Polska, a w Estonii charakteryzował się on największą dynamiką wzrostu.
Na przestrzeni sześciu badanych latach w analizowanych krajach z wyjątkiem Szwecji nastąpił wzrost nakładów na sferę badań i rozwoju. Największy,
bo ponad dwukrotny wzrost GERD w relacji do PKB, odnotowała Estonia z poziomu 0,93% w 2005 roku do 2,38% w 2011 roku. Finlandia na koniec okresu badawczego uzyskała najwyższy poziom wskaźnika (3,78%), choć dwa lata
wcześniej był on jeszcze wyższy (3,94%). W Europie jedynie w krajach skandynawskich wydatki na prace badawczo-rozwojowe przekroczyły 3% PKB. W Au W momencie powstawania artykułu brak danych za 2012 rok.
188
strii i Niemczech powoli do tego celu się zmierza. Spośród krajów sąsiadujących
z Polską to właśnie Niemcy wykazują najwyższy poziom GERD (2,84% w 2011
roku, zmiana in plus o 0,33% w porównaniu do roku 2005). Więcej na B + R
w relacji do PKB niż w Polsce wydaje się także w Czechach. Niższy poziom tych
wydatków obserwuje się natomiast na Łotwie, Słowacji oraz w Bułgarii. Łotwa
i Polska w 2005 roku przeznaczały na badania podobny procent PKB (odpowiednio: 0,56 oraz 0,57%). Było to niewiele w porównaniu do innych państw. W roku
2011 polski GERD wynosił 0,77% produkcji, przewyższając wskaźnik łotewski
o 0,07%.
Rysunek
1. Nakáady
B+R wedáug
finansowania
Rysunek
1. Nakłady
na B +na
R według
źródeł Ĩródeá
finansowania
Źródło: http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=SCN_DS&popupcustomise=true&l
ang=en# (26.04.2014).
Poziom wydatków na B + R, jak widać, jest w Europie wysoce zróżnicowany. Dysproporcje między krajami są znaczne i sięgają nawet ponad 3 punkty
procentowe. Różnice w finansowaniu tej działalności przekładają się następnie
na dystans rozwojowy czy obniżenie poziomu intelektualnego kraju. Wielu eko-
189
nomistów wskazuje, że nakłady na naukę powinny wynosić przynajmniej 2%
PKB, a ich kształtowanie się na poziomie poniżej 1% PKB nie jest w pełni wystarczające. Niestety, w Polsce dotychczas nie udało się przekroczyć tego progu.
W roku 2011 GERD wynosił 0,77% PKB, a rok później – 0,9%.
Strukturę nakładów na badania i rozwój analizowanych państw w podziale na pochodzenie źródeł finansowania przedstawiono na rysunku 1. W krajach
o wysokim wskaźniku GERD dominującą rolę w finansowaniu prowadzonych
badań i rozwoju eksperymentalnego posiadał sektor przedsiębiorstw. Jego udział
w całkowitych wydatkach na B + R wynosił w 2011 roku ponad 50%, w Finlandii
nawet ponad 65% w całym okresie badawczym. Przy tym udział państwa oscylował w granicach 25–30%. W przypadku państw o niskim wskaźniku GERD
tendencja była odwrotna – wydatki na naukę i badania w większej części pokrywane były przez sektor rządowy, a w mniejszej przez sferę biznesu. Uczelnie
wyższe we wszystkich krajach w minimalnym stopniu uczestniczyły w finansowaniu badań, ich nakłady stanowiły w 2011 roku 0,2–2,4% wydatków ogółem.
Co ciekawe, najwyższy procent występował w Polsce. Rola krajowych instytucji
non-profit jest nikła w zakresie B + R, natomiast udział zagranicy w badanym
okresie zwiększył się w 8 z 10 państw w 2011 roku w porównaniu do początkowego okresu badania. W roku 2011 udział nakładów sektora zewnętrznego oscylował pomiędzy 10–15%. Niższy był jedynie w Finlandii i Niemczech – krajach
bardziej zaawansowanych i bogatszych, gdzie środki wewnętrzne praktycznie
w pełni pozwalają finansować naukę. W Bułgarii i na Łotwie zagranica pokrywała koszty badań odpowiednio aż w ponad 40 i 50%. W Polsce w 2011 roku było
to 13,4%, czyli ponad dwukrotnie więcej niż jeszcze sześć lat temu, co świadczy
o pewnym otwarciu państwa na współpracę międzynarodową, ale także jest wynikiem przystąpienie do Unii Europejskiej i napływu środków unijnych.
Dostrzeżenie potencjału i przyszłych możliwości rozwoju gospodarek
w oparciu o naukę wywołało potrzebę porównywania osiągnięć poszczególnych
państw w tym zakresie na arenie międzynarodowej, czemu służyć mają liczne
rankingi. Wśród 37 państw uwzględnianych w rankingu OECD w zakresie wydatków GERD jako procentu PKB w 2011 roku Finlandia zajęła drugą pozycję,
a Szwecja – trzecią (całkowicie odwrotnie niż jeszcze rok wcześniej). Warto dodać, że pierwsze miejsce zajmuje Izrael. Z analizowanych państw w pierwszej
W. Janasz, Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych, w: Innowacje w rozwoju
przedsiębiorczości w procesie transformacji, red. W. Janasz, Difin, Warszawa 2004, s. 138–169.
Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013, s. 1.
190
dziesiątce znalazły się jeszcze Niemcy i Austria. Polska w roku 2011 zajmowała
miejsce 33, trzy pozycje wyżej niż w roku 2010.
Jak zostało wspomniane we wcześniejszym punkcie pracy, badania i rozwój są źródłem innowacji, które kolejno przekładają się na wzrost gospodarczy.
Nie dziwi zatem fakt, że czołowe miejsca w rankingu Global Innovation Index
(GII) zajmują najbardziej rozwinięte gospodarki świata, a jednocześnie kraje
z wyższym wskaźnikiem GERD. Globalny indeks innowacji jest publikowany
od 2007 roku przez INSEAD, jedną z największych prywatnych szkół zarządzania i biznesu na świecie. Jego celem jest porównanie prowadzonej polityki proinnowacyjnej w różnych krajach. Ranking obejmuje 125 krajów z całego świata.
Przy jego tworzeniu uwzględniane są następujące kategorie: instytucje, kapitał
ludzki, badania, infrastruktura, zaawansowanie rynku, poziom rozwoju biznesu
oraz naukowe i twórcze podejście. Państwa uzyskują za nie określoną liczbę
punktów, w sumie zdobywając od 0 do 100 punktów. W tabeli 2 ujęto pozycje
poszczególnych państw w rankingu ogólnoświatowym oraz miejsca wśród krajów europejskich.
Tabela 2
Global Innovation Index
Państwo
Pozycja na świecie
Austria
Bułgaria
Czechy
Estonia
Finlandia
Niemcy
Łotwa
Polska
Słowacja
Szwecja
Pozycja w Europie
2011
2013
2011
2013
19
42
27
23
5
12
36
43
37
2
23
41
28
25
6
15
33
49
36
2
12
27
17
14
3
8
23
28
24
2
14
27
18
16
5
10
22
31
24
2
Źródło:www.globalinnovationindex.org/content.aspx?page=pastreports (27.04.2014).
Z uwagi na fakt, że GII uwzględnia nie tylko kwestię prac badawczo-rozwojowych, ale także inne komponenty, Finlandia mimo najwyższego wskaźnika
Monitoring Report 2012..., s. 99.
Ibidem, s. 95.
191
GERD w relacji do PKB wśród analizowanych państw w rankingu innowacyjności nie zajmowała najwyższego miejsca, lecz pozycję piątą w roku 2011 i szóstą
w 2013 roku. Najlepiej wypada na tym tle Szwecja, zajmująca od kilku lat drugie
miejsce na świecie i w Europie. W roku 2013 Austria, Czechy, Estonia, Finlandia,
Niemcy i Polska zajmowały niższe pozycje niż jeszcze dwa lata wcześniej w obu
ujęciach. Co więcej, Łotwa z nieco niższymi nakładami na B + R znalazła się
w ostatnim roku 16 miejsc wyżej niż Polska w klasyfikacji światowej i 9 miejsc
wyżej w klasyfikacji europejskiej.
Podsumowanie
Podsumowując, można stwierdzić, że dostrzega się znaczenie i oddziaływanie
prac badawczo-rozwojowych na funkcjonowanie i rozwój gospodarek oraz społeczeństw, stąd wzrost wydatków na B + R w relacji do PKB. Poziom wydatków,
a tym samym wskaźnik GERD, w wielu krajach w dalszym ciągu jest jednak zbyt
niski. Dotyczy to także Polski. Dysproporcje w rozwoju nauki opóźniają procesy
doganiania gospodarek bardziej rozwiniętych przez słabiej rozwinięte. W Finlandii, Szwecji, Niemczech, Austrii wydaje się zdecydowanie większy procent produkcji krajowej na B + R niż w Polsce, Bułgarii, na Łowie czy Słowacji. Jest to
aż 4–5-krotnie mniejsza część PKB, często nieprzekraczająca nawet 1%. Stąd tak
duża konieczność i zalecanie wszelkich działań zmierzających do podniesienia
wydatków na sferę badań i rozwoju, aby w jak najkrótszym czasie osiągnąć ich
wyższy poziom. W przypadku krajów o niższym wskaźniku GERD widoczna jest
tendencja do finansowania badań w głównej mierze przez państwo, a w mniejszym stopniu przed przedsiębiorstwa. Trend ten powinien ulegać odwróceniu, aby
sektor prywatny finansował realizację badań i innowacje dla biznesu. Wiadomo,
że środki takie wówczas lepiej i efektywniej zostałyby wykorzystane, a nowości
mogłyby zostać od razu wdrożone, przekładając się na zwiększenie wyników
finansowych przedsiębiorstw. W Polsce brakuje jeszcze powiązania sfery biznesu
i nauki. Możliwości takiej współpracy są zdecydowanie za rzadko wykorzystywane, a dodatkowo występuje ciągle problem komercjalizacji wyników badań.
Trzeba jednak podkreślić, że choć prace badawczo-rozwojowe są wysoce kosztowne i często ich końcowy sukces nie jest absolutnie pewny, to nakłady na badania i rozwój są konieczne i potrzebne jako źródło przyszłych innowacji, a tym
samym dziedzina gwarantująca przyszły wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy
współczesnych państw.
192
Bibliografia
Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013.
http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=SCN_DS&popupcustomise=true&l
ang=en#.
Janasz W., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych, w: Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, red. W. Janasz, Difin, Warszawa
2004.
Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe,
w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009.
Monitoring Report 2012, Austria in International Rankings, Austrian Federal Economic
Chamber, Economic Policy Department, May 2012.
www.globalinnovationindex.org/content.aspx?page=past-reports.
R&D Financing and Innovations in the Context
of the Socio-economic Development
Keywords: the expenditure on research and development, innovation, socio-economic
development
Summary
Innovation is the driving force behind the modern economy and it requires increasing the expenditure on the research and development sphere. It will allow ideas, initiatives
and discoveries to be realized in practice. In the future, they will determine the growth
and the socio-economic development of nations. This article describes the funding for
research and development in selected European countries. The level of outlays and their
structure in each country were analysed. Poland is compared with other European countries and the impact of R&D expenses on the economy is discussed.
Ola Krakowiak*, Łukasz Popławski**
Kraków
Rozwój
regionalny w aspekcie innowacji***
Słowa kluczowe: rozwój regionalny, rozwój społeczno-gospodarczy, czynniki rozwoju
regionalnego, innowacja
Streszczenie
W artykule podjęto temat innowacji w rozwoju regionalnym, które jako czynnik
rozwoju są różnie analizowane. Innowacje są siłą napędową współczesnej gospodarki
i wymagają nakładów oraz wsparcia, gdyż w przyszłości będą stanowiły o wzroście
i rozwoju społeczno-gospodarczym kraju.
Wprowadzenie
Obecne czynniki wzrostu gospodarczego, takie jak: niskie koszty pracy czy dostępność tanich surowców, podlegają coraz większemu ograniczaniu. Z tego powodu niezbędne jest poszukiwanie innych możliwości przewagi konkurencyjnej,
a sposobem na utrzymanie stabilnego rozwoju gospodarczego może być rozwój
innowacji. Polska jako kraj członkowski jest zmuszona nadrabiać wieloletnie
zaległości, przy czym również jest wykonawcą Strategii Europa 2020, w myśl
której nowe technologie mogą wspierać zrównoważony rozwój poprzez stymulowanie gospodarki, która najwydajniej korzysta z zasobów, jest konkurencyjna
i służy środowisku. W obecnych warunkach istotnego znaczenia nabierają uwaOla Krakowiak, mgr, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected].
Łukasz Popławski, dr hab., prof. UR, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected].
***
Praca finansowana ze środków DS.3121/ZEiPG i funduszu dydaktycznego WR-E Uniwersytetu Rolniczego im. H. Kołłątaja w Krakowie.
*
**
194
Ola Krakowiak, Łukasz Popławski
runkowania rozwojowe poszczególnych regionów, na których powinny się opierać kierunki rozwoju danych województw, w szczególności poprzez rozwój innowacyjnych sektorów gospodarki. Innowacyjność jako czynnik rozwoju regionalnego jest w koncepcjach i teoriach różnie rozpatrywana. Powszechnie uważa
się, że rola innowacji i czynników je wspierających będzie wzrastać ze względu
na to, że w tym aspekcie upatruje się przewagi konkurencyjnej każdego regionu.
Celem artykułu jest przedstawienie roli innowacji w rozwoju regionalnym.
Innowacje – podstawowe zagadnienia
W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji innowacji. W Polsce słowo „innowacja” definiowane jest jako „wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo
wprowadzona, nowość, reforma”. Działalność innowacyjna to całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych,
które prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji.
Wielu autorów, w tym Piotr Niedzielski i Katarzyna Rychlik, twierdzi, że słowo
„innowacja” pochodzi od łacińskiego słowa innovatis i oznacza „odnowę”, czyli
tworzenie czegoś nowego. W pracy Władysława Janasza i Katarzyny Kozioł
„innowacja” utożsamiana jest z potrzebą wprowadzenia zmiany na lepsze. Sama
działalność innowacyjna dotyczy także badań i rozwoju (B + R), które nie są
bezpośrednio związane ze zmianami innowacyjnymi.
Joseph Alois Schumpeter za innowacje uważa:
a) wprowadzanie do produkcji nowych lub udoskonalenie dotychczas istniejących wyrobów;
b) wprowadzanie nowej lub udoskonalonej metody wytwarzania;
c) stworzenie nowego rynku;
d) zastosowanie nowej formy sprzedaży lub zakupów istniejących wyrobów;
e) zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów;
f) wprowadzenie nowej organizacji procesów.
Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1980, s. 307.
A. Rudzewicz, A. Strychalska-Rudzewicz, Strategie produktów innowacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2014, s. 10.
P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 22–27, 45–47, 221–225.
W. Janasz, K. Kozioł, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 34–44.
J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 4–5, 27.
Rozwój regionalny w aspekcie innowacji
195
Już w 2001 roku Wiesław Grudzewski i Irena Hejduk stwierdzili, że dzięki innowacjom uzyskuje się podniesienie produktywności, wydajności i jakości
pracy, poprawę i unowocześnienie procesów wytwórczych, wzrost jakości wyrobów i ich konkurencyjności, zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności
działania, zlikwidowanie barier i aktywizację zasobów, udoskonalenie organizacji i metod pracy, poprawę bezpieczeństwa i warunków pracy, zastępowanie
pracy żywej w związku z wyższym poziomem organizacji i lepszej wydajności
związanej z bardziej nowoczesnym wyposażeniem technicznym.
W obecnych warunkach wielu autorów twierdzi, że rozwój gospodarczy
wykorzystuje koncepcję gospodarki opartej na wiedzy (GOW) i charakteryzuje
się wzrostem znaczenia innowacyjnych działań w obszarze:
– produktów,
– procesów,
– marketingu,
– organizacji.
Aby zapewnić rozwój ekonomiczny państwa, regionu czy firmy, należy
zapewnić rosnący, a przynajmniej stabilny popyt na wytwarzane produkty albo
świadczone usługi. O sukcesie lub porażce ekonomicznej decyduje konkurencyjność oferty.
Konkurencyjność w dzisiejszym świecie, zgodnie z literaturą przedmiotu
oznacza, że społeczeństwo jest zorganizowane w taki sposób, że jest w stanie
wykorzystywać i wchłaniać nowości, ale przede wszystkim je wytwarzać, żeby
sprzedać innym. Nie są już ważne, tak jak w początkach polskiej transformacji,
imitacje czy naśladownictwo zagranicznych rozwiązań, lecz innowacje o charakterze technologicznym i organizacyjnym stworzone i wdrożone przez własne
podmioty.
Konkurencyjność zależy także od atrakcyjności oferty i sposobu promocji
przy możliwym wykazaniu i wyeksponowaniu cech produktu, których oferty
konkurencyjne nie posiadają. Konkurencyjność jest zatem funkcją działań innowacyjnych decydujących o rozwoju kraju czy regionu lub o sukcesie poszczególnych przedsiębiorców, dlatego w krajach wspierających aktywnie konkurencyjność i innowacyjność gospodarki polityka innowacyjna wchodzi w obszar prac
administracji państwowej z zestawem instrumentów wsparcia tej działalności.
W. Grudzewski, I. Hejduk, Projektowanie systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2001, s. 75,
451–452.
196
Reasumując, należy podkreślić, że działania innowacyjne są obecnie uznawane za podstawowy warunek utrzymania i wzmocnienia pozycji podmiotu na
rynku, najczęściej przedsiębiorstwa, ale również regionu.
Rozwój regionalny i jego czynniki
Pojęcie „region” jest używane w różnych znaczeniach. Wyróżniamy więc między innymi regiony geograficzne, polityczne, ekonomiczne, urbanistyczne, planistyczne. Zasadniczy jest podział między pojęciami: regionu naturalnego (fizyczno-geograficznego) i regionu ekonomicznego (gospodarczego).
Antoni Fajferek definiuje region ekonomiczny jako „terytorialny kompleks
produkcyjno-usługowy, wyróżniający się od otaczających obszarów swoistymi
formami zagospodarowania”. Podkreśla on także historyczny jego charakter
podlegający rozwojowi i permanentnym zmianom. Równie często spotykaną definicją jest propozycja Kazimierza Secomskiego, który regionem ekonomicznym
nazywa „określony obszar danego kraju, na którym w wyraźny sposób wykształcił się zespół sił wytwórczych wzajemnie ze sobą powiązanych”. Natomiast Kazimierz Kuciński określa region jako „zespół przylegających do siebie obszarów
(jednostek elementarnych przestrzeni geograficznej) posiadających – pod względem pewnych kryteriów – możliwie wiele cech wspólnych i wykazujących możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających”.
W literaturze przedmiotu, jak już wspomniano, rozwój regionalny definiowany jest wielorako. Społeczeństwo powinno być nastawione pozytywnie do
efektywnej adaptacji zmian, ciągłego dążenia do poprawy jakości, sprawności
działania. Klasyfikację czynników rozwoju regionalnego z uwzględnieniem innowacyjności gospodarki, przedstawiono w tabeli 1.
Istnieje wiele czynników decydujących o tym, czy dane miasto, region,
przedsiębiorstwo lub cały kraj są innowacyjne. Niektóre z tych czynników odgrywają mniejszą rolę, inne są kluczowe. Wpływ danego czynnika na innowacyjność przedsiębiorstwa zależy od branży, wielkości firmy, jej lokalizacji i wielu
innych parametrów. W opinii wielu naukowców kluczowe znaczenie dla innowacyjności mają czynniki związane z zasobami ludzkimi, a w szczególności dwa
z nich: poziom kształcenia na lokalnych uczelniach oraz ogólna jakość zasobów
A. Fajferek, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1966, s. 9.
K. Secomski, Wstęp do teorii rozmieszczenia sił wytwórczych, PWN, Warszawa 1956, s. 71.
K. Kuciński, Podstawy teorii regionu ekonomicznego, PWN, Warszawa 1990, s. 17.
197
na lokalnym rynku pracy. W Krakowie szczególne znaczenie przywiązuje się do
jakości kształcenia akademickiego, a Warszawa znacznie różni się na tle pozostałych miast w opiniach naukowców, którzy częściej niż gdzie indziej doceniają
wagę wsparcia innowacji przez władze samorządowe i centralne, bo jakość zasobów na lokalnym rynku pracy w Warszawie jest wysoka dzięki przyciąganiu
wysoko wykwalifikowanych kadr.
Tabela 1
Czynniki rozwoju regionalnego z uwzględnieniem innowacyjności
Czynnik
rozwoju
Zatrudnienie
Baza rozwojowa
Korzyści miejsca
Zasoby wiedzy
Tradycyjny
punkt widzenia
Nowoczesny
punkt widzenia
Gospodarka
oparta na wiedzy
rozwój intelektualny
przedsiębiorstwa tworząpoprzez szkolenia i naukę
więcej firm to więcej
ce nowe miejsca pracy
na potrzeby rynku pracy
miejsc pracy
dopasowują je do kwalifii rozwoju przedsiębiorkacji mieszkańców
stwa
rozwój nowych sektorów
rozwój istniejących sekto- tworzenie nowych instytu- i wprowadzanie innowarów gospodarki
cji gospodarczych
cyjności w istniejących
korzyści komparatywkorzyści komparatywne
korzyści komparatywne w oparciu o jakość
bazujące na aktywach
ne bazujące na jakości
środowiska i kapitału
fizycznych
środowiska
intelektualnego
wiedza, informacja i innowiedza jako generator
wiedza istniejących kadr rozwoju społeczno-eko- wacyjność oraz mobilność
jako podstawa rozwoju
nomicznego
Źródło: Ł. Popławski Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych
województwa świętokrzyskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 37.
Wielu autorów, między innymi Łukasz Popławski10, twierdzi, że nie tylko
kapitał ludzki jest ważny, ale także – a może i ważniejszy – kapitał społeczny czy
intelektualny. Ta kwestia obecnie jest bardzo mocno akcentowana w badaniach,
podobnie jak problem wsparcia instytucjonalnego procesów innowacyjnych w ramach polityki inwestycyjnej. Szczegółowy opis działań podejmowanych przez
państwo w zakresie polityki inwestycyjnej jest przedstawiony w pracy Danuty
Miłaszewicz11.
10 Ł. Popławski, Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych województwa świętokrzyskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 74–82.
D. Miłaszewicz, Problem wyboru narzędzi realizacji roli państwa w procesach inwestycyjnych w Polsce w okresie przemian, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
11 198
Najbardziej rozwinięte kraje świata osiągnęły swoją pozycję i wysoki stopień zaawansowania dzięki gospodarce opartej na wiedzy (GOW). Gospodarka ta wykorzystuje wielokierunkowo wiedzę, informację i kapitał ludzki oraz
społeczny, a zwłaszcza intelektualny, celem kształtowania i pobudzania rozwoju
społeczno-gospodarczego. Innym istotnym elementem w gospodarce opartej na
wiedzy jest współdziałanie państwa, przedstawicieli nauki i przedsiębiorców.
Jerzy Kleer określił warunki wyjściowe dla rozwoju GOW w sposób następujący12:
a) gospodarka i społeczeństwo mają charakter otwarty;
b) gospodarka musi osiągnąć wysoki poziom rozwoju, który współcześnie
oscyluje wokół 20 tys. dolarów na mieszkańca, a struktura PKB charakteryzuje się 70% udziałem usług w jego tworzeniu;
c) społeczeństwo ma wysoki poziom edukacji, w którym za standard jest
uznane wykształcenie średnie, a wyższe obejmuje co najmniej połowę
ludności zawodowo czynnej;
d) GOW jest gospodarką innowacyjną, gdzie udział nakładów na B + R
wynosi około 3% PKB;
e) innowacyjność jest funkcją przynajmniej trzech zmiennych: kreatywności ludzi, popytu na innowacje oraz odpowiedniego klimatu proinnowacyjnego, jaki musi tworzyć państwo;
f) GOW tworzy nową strukturę ekonomiczną i społeczną oraz wymusza
istotne modyfikacje w funkcjach sektora publicznego.
Badania i rozwój są najważniejszym źródłem innowacji oraz służą pozyskiwaniu nowej wiedzy. Te z kolei są źródłem wzrostu efektywności gospodarowania, który odbywa się w dużych ośrodkach (ośrodki wzrostu). Z punktu widzenia rozwoju innowacyjności istotne są nakłady na prace badawczo-rozwojowe,
a ich niski poziom w Polsce jest powszechnie znany. Zespół profesorski13 określił
udział nakładów na badania i rozwój w relacji do PKB w Polsce w 2009 roku na
0,68% przy średniej dla UE-27 powyżej 2%. Niski ich poziom czy wręcz brak,
zwłaszcza na terenach wiejskich, stanowi barierę i przeszkodę dla procesów modernizacyjnych na obszarach wiejskich, nie mówiąc już o budowie gospodarki
napędzanej wiedzą czy innowacyjnością.
12 J. Kleer, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe,
w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009, s. 69–79.
T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, J. Szlachta, J. Zaleski, Kurs
na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Fundacja GAP, Kraków 2012,
s. 24.
13 Rozwój regionalny w aspekcie innowacji
199
Reasumując należy zwrócić uwagę na to, że w efekcie wzmożonego rozwoju i oddziaływań (w skali światowej) radykalnie wzrasta podatność na zmiany
i nowe technologie oraz różnorodne uwarunkowania globalne i wpływy międzynarodowe, zwłaszcza w zakresie wykorzystania przesyłu danych, czy wzorce
społeczne lub konsumpcyjne. Zarówno jednostki, społeczności, przedsiębiorstwa, jak i instytucje publiczne muszą się szybciej dostosowywać do globalnego
rynku wymiany wiedzy, informacji, usług, towarów czy procesów technologicznych. Dla niektórych przedsiębiorców jakość łączności internetowej będzie mieć
większą wagę niż jakość innego typu infrastruktury w procesach rozwoju. Jak
podkreśla Jan Siekierski14, ważną kwestią dalej pozostaje zbudowanie większego
potencjału innowacyjnego i trwałych procesów innowacyjnych.
Podsumowanie
Przedstawione wybrane podstawowe problemy rozwoju regionalnego uwzględniające czynnik innowacyjności niestety nie wyjaśniają w pełni wielu kwestii
w rozwoju regionalnym, między innymi mechanizmu różnicowania się regionów
ze względu na rozwój społeczno-gospodarczy. Wieloaspektowy proces, jakim jest
rozwój regionalny, jest i będzie jeszcze przez wiele lat stanowił przedmiot badań
ze względu na coraz nowsze aspekty w zakresie czynników rozwojowych w tym
procesie, zwłaszcza z powodu zmian ilościowych i jakościowych, które trudno
wyjaśnić. Gdy działają innowacyjni przedsiębiorcy oraz kompetentne i aktywne
instytucje władzy publicznej, które wspierają procesy innowacyjne, region eksportuje dobra i usługi, rozwija infrastrukturę, korzysta z wiedzy i technologii, dostarcza na rynek nowe zaawansowane produkty i usługi. To wszystko odbywa
się już na poziomie regionalnym oraz lokalnym i dlatego tak istotne znaczenie ma
samorządność i inicjatywy oddolne, które są podstawowym czynnikiem rozwoju.
W konsekwencji procesy innowacji koncentrują się w regionach o najkorzystniejszych warunkach społeczno-ekonomicznych oraz na terenach dających największe
efekty. Innowacyjność w naturalny sposób wiąże się z ośrodkami wzrostu, a nie obszarami peryferyjnymi, ze względu na kapitał ludzki i społeczny czy intelektualny.
Możliwości innowacyjne mają zasadnicze znaczenie dla sukcesu w gospodarce. Należy nadmienić, że dostrzega się pozytywny wpływ innowacji na funkcjonowanie i rozwój gospodarczy. Dysproporcje w zakresie innowacji opóźniają
J. Siekierski, Procesy innowacyjne w polskim agrobiznesie w latach 2004–2020 w świetle
dokumentów strategicznych i operacyjnych, w: Agrobiznes w teorii i w praktyce, red. A. Olszańska,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2014, s. 72–73.
14 200
procesy doganiania gospodarek bardziej rozwiniętych przez słabiej rozwinięte
kraje. W Finlandii, Szwecji, Niemczech, Austrii wydaje się na badania i rozwój
zdecydowanie większe środki finansowe niż w Polsce.
Wykorzystanie wiedzy w praktyce oraz wdrażanie innowacji poprawia
efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku oraz ich konkurencyjność względem innych podmiotów. Determinuje to wzrost produkcji oraz większe dostosowanie firm do wymagań klientów dzięki nowym czy ulepszonym produktom oraz bardziej zaawansowanym usługom. Zwiększenie produkcji stwarza
możliwość wytworzenia wyższej wartości PKB kraju oraz pozytywnie przekłada
się na rynek pracy (efektywność gospodarowania przyczynia się do tworzenia
nowych miejsc pracy).
Podsumowując, należy podkreślić, że największym zagrożeniem dla prawidłowego rozwoju jest przegrana słabszych regionów w konkurencji o rynki zbytu
z bardziej wydajnymi i lepiej zorganizowanymi. W wyniku występujących efektów synergii, gdzie wraz z szybszym rozwojem przemysłu (sektora) w regionach
bardziej konkurencyjnych, skoncentrowanych najczęściej na zaawansowanych
działaniach innowacyjnych, pojawia się napływ najwyżej wykwalifikowanych
kadr i zasobów kapitałowych z regionów mniej konkurencyjnych, co może się
przyczynić do stagnacji tych ostatnich. Natomiast procesy innowacyjne powinny
przebiegać nie tylko w ośrodkach wzrostu czy regionach rowiniętych, ale również w słabszych regionach, na przykład w szeroko pojętym agrobiznesie.
Bibliografia
Fajferek A., Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1966.
Geodecki T., Gorzelak G., Górniak J., Hausner J., Mazur S., Szlachta J., Zaleski J., Kurs
na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Fundacja GAP, Kraków 2012.
Grudzewski W., Hejduk I., Projektowanie systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2001.
Janasz W., Kozioł K., Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE,
Warszawa 2007.
Miłaszewicz D., Problem wyboru narzędzi realizacji roli państwa w procesach inwestycyjnych w Polsce w okresie przemian, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2007.
Niedzielski P., Rychlik K. Innowacje i kreatywność. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.
201
Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe,
w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009.
Kuciński K., Podstawy teorii regionu ekonomicznego, PWN, Warszawa 1990.
Popławski Ł., Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych
województwa świętokrzyskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Rudzewicz A., Strychalska-Rudzewicz A., Strategie produktów innowacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2014.
Secomski K., Wstęp do teorii rozmieszczenia sił wytwórczych, PWN, Warszawa 1956.
Siekierski J., Procesy innowacyjne w polskim agrobiznesie w latach 2004–2020 w świetle
dokumentów strategicznych i operacyjnych, w: Agrobiznes w teorii i w praktyce,
red. A. Olszańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław 2014.
Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1980.
Regional Development
in the
Aspect
of
Innovations
Keywords: regional development, socio-economic development, factors of regional
development, innovation
Summary
In the future, they will determine the growth and the socio-economic development
of countries. The objective of the paper is presentation of innovation in regional development. Innovation as a factor of regional development is differently analyzed. The one
of the divisions in this regard. Innovation is the driving force of modern economy and it
requires investment and support.
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska*
Wrocław
Ochrona
własności przemysłowej firm innowacyjnych
Słowa kluczowe: własność przemysłowa, innowacje, patenty
Streszczenie
W artykule poruszono kwestie związane z problematyką ochrony własności
przemysłowej w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Zaprezentowano argumenty
za i przeciw utrzymaniu praw wyłącznych oraz nowe modele stymulowania wynalazczości.
Celem opracowania jest zbadanie, czy i w jakim zakresie polskie przedsiębiorstwa innowacyjne wykorzystują ochronę przedmiotów własności przemysłowej w realizowanych strategiach. Badania przeprowadzono na podstawie dokumentów źródłowych polskiego
Urzędu Patentowego.
Wprowadzenie
Jednym z kluczowych elementów zdobywania przewagi konkurencyjnej zarówno
przedsiębiorstw, jak i gospodarek od wieków pozostają prawa własności przemysłowej stanowiące synonim innowacyjności i warunek postępu technologicznego. W tym obszarze szczególna rola przypada zwłaszcza wynalazkom coraz częściej utożsamianym z pojęciem innowacji radykalnych. Własność przemysłowa
to jednak nie tylko wynalazki, lecz większy zbiór dóbr niematerialnych odbiera-
*
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska, dr, Instytut Nauk Ekonomicznych, Wydział Prawa,
Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocławski, e-mail: [email protected].
K.B. Dahlin, D.M. Behrens, When is An Invention Really Radical? Defining and Measuring
Technological Radicalness, „Research Policy” 2005, no. 34; M. Niklewicz-Pijaczyńska, Innowacje
przełomowe w systemie open innovation i ekonomii free revealing, „Zarządzanie i Finanse” 2013,
vol. 11, nr 4, cz. 3, s. 337–341.
204
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska
nych nie zmysłami, lecz w sposób rozumowy. Każdy z tych elementów może
stanowić zaczątek zmian, które wprowadzą rynek na nowe tory gospodarczego
rozwoju. O ile jednak rola przedmiotów własności przemysłowej nie budzi wątpliwości, o tyle znaczenie ich ochrony pod postacią instytucjonalnej wyłączności
patentowej od zawsze prowokuje spory doktrynalne pomiędzy jej zwolennikami
i przeciwnikami. Ich efektem jest pojawianie się nowych modeli kreowania innowacji oraz stymulowania wynalazczości podmiotów. Jednym z nich jest model free revealing polegający na świadomej rezygnacji z ochrony przedmiotów
własności przemysłowej. Inne koncepcje bazują na szeroko lub wąsko rozumianej otwartości procesów innowacyjnych w obszarze zarówno samej współpracy,
jak i ochrony wykreowanych w kooperacji projektów czy idei. Należy do nich
model open innovation, open source (w tym także strategia user-driven innovation) oraz współpraca w ramach klastra. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na
to, że badania nad korelacją systemów typu open innovation i pojawianiem się innowacji radykalnych wskazują, iż związek taki ma charakter znikomy. Niemniej
poszukiwanie optymalnego modelu stymulowania oraz komercjalizacji stanowi
pilne wyzwanie dla polityki gospodarczej państw. Nie musi to oznaczać podjęcia kroków w celu wzmocnienia systemu patentowego; wręcz przeciwnie – być
może raczej odwrót w kierunku otwartości procesów innowacyjnych i uczynienia z własności przemysłowej dobra publicznego. Możliwym rozwiązaniem jest
także system komplementarnych rozwiązań czerpiących zarówno z zamkniętego,
jak i otwartego modelu innowacji.
Celem publikacji jest zbadanie, w jakim zakresie polskie przedsiębiorstwa
korzystają z ochrony praw własności przemysłowej w realizowanych strategiach innowacji. Badania własne przeprowadzono na podstawie danych i dokumentów źródłowych polskiego Urzędu Patentowego. Ich zakres przedmiotowy
objął przedsiębiorstwa, które są systematycznie typowane na wysokich pozycjach
T. Sieniow, W. Włodarczyk, Własność intelektualna w społeczeństwie informacyjnym. Informator, Urząd Patentowy RP–Krajowa Izba Gospodarcza–Fundacja Instytutu na rzecz Państwa Polskiego, Lublin 2009, s. 7.
E. von Hippel, Lead Users: A Source of Novel Product Concepts, „Management Science”
1986, vol. 32, no. 7.
H.W. Chesbrough, Open Innovation: The New Imperative for Creating and Profiting from
Technology, Harvard Business School Press, Boston, MA 2003.
E. Raymond, The Cathedral and the Bazar, „Knowledge, Technology and Policy” 1999,
vol. 12, no. 3.
C.M. Christensen, Przełomowe innowacje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych
205
w rankingach innowacyjności przygotowywanych przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN w latach 2008–2010. Pozwoliło to na wyeliminowanie tych podmiotów gospodarczych, których dobra pozycja w zestawieniach miała charakter jednorazowy i nie jest efektem systematycznych, długookresowych działań
zmierzających do budowania pozycji innowacyjnej. Dla zachowania ciągłości
analizy również zakres czasowy ustalony został szeroko i obejmuje lata 1998
–2013. Dotyczy on zarówno oceny ogólnej aktywności patentowej wytypowanych przedsiębiorstw, jak i otrzymanych przez nie patentów. Badania objęły również analizę zgłoszeń i praw na wzory użytkowe (nazywane potocznie „małymi
wynalazkami”) jako przykładów korzystania z ochrony w zakresie pozostałych
przedmiotów własności przemysłowej. W zestawieniu nie uwzględniono decyzji
o odmowie udzielenia ochrony, gdyż oznacza to faktyczny brak merytorycznych
przesłanek do uzyskania praw wyłącznych.
System patentowy i koncepcja free revealing
Obrońcy systemu patentowego podkreślają przede wszystkim wynikającą z niego
zdolność generowania nadzwyczajnych zysków będących konsekwencją czasowego monopolu, który przysługuje wynalazcy jako gratyfikacja podjętego wysiłku twórczego. Pełni w ten sposób funkcję zarówno ekonomiczną, jak i motywacyjną. Monopol tego rodzaju wzmacnia również pozycję konkurencyjną podmiotu
oraz stymuluje opracowywanie przez niego kolejnych przełomowych rozwiązań.
Wywołuje to efekt domina – każde nowe rozwiązanie prowokuje pojawianie się
dalszych innowacji. Jednocześnie suma inwencji poszczególnych jednostek (oraz
ich potencjał) wpływająca na innowacyjność w skali makro, skutecznie wzmacnia
pozycję konkurencyjną gospodarek narodowych. Na zależności pomiędzy liczbą
patentów a innowacyjnością kraju wskazywał Zvi Griliches. Ponadto, długookresowe badania, oparte między innymi na międzynarodowych danych statystycznych, potwierdzają istniejącą zależność pomiędzy liczbą przyznanych praw
wyłącznych (w szczególności patentów) a wielkością PKB. Zwolennicy ochrony systemowej wskazują ponadto, że innowacje, a zwłaszcza wynalazki, rzadko
są wynikiem przypadku. Najczęściej powstają jako wynik znacznego wysiłku
intelektualnego, finansowego i czasowego. Tak rozumiana systemowa i celowa
innowacyjność potrzebuje zarówno bodźców i wsparcia, jak i ostatecznie ochroZ. Griliches, The Search for R&D Spillovers, „Scandinavian Journal of Economics” 1992,
vol. 32, no. 7.
www.wipo.int/ipstats/en/statistics/country_profile/countries/pl.html (16.04.2014).
206
ny. „Wprowadzanie innowacji zwiększających konkurencyjność gospodarki oraz
polepszających standard życia społeczeństwa, ponoszenie nakładów na B + R
oraz wzajemne powiazania między nauką a techniką są kosztowne, czasochłonne
i ryzykowne. Wymaga to kształtowania sprzyjających warunków ekonomicznych
(ulgi, łatwość dostępu do kapitału) oraz prawnych (ochrona własności przemysłowej) umożliwiających budowę potencjału umożliwiającego tworzenie i efektywne wykorzystane nowych produktów, procesów na rynkach wewnętrznych
oraz zewnętrznych. Ograniczeniem mogą być niesprawności rynku w zakresie
wsparcia innowacyjności. Powszechną tendencją jest, że obecnie rynki są coraz
mniej doskonałe, a w niektórych dziedzinach wręcz całkowicie zanikają”.
Tradycyjnym argumentem obrony systemu patentowego jest również teza,
że bez niego wiele rozwiązań, idei i projektów nigdy nie trafiłoby do przestrzeni
publicznej. Można więc stwierdzić, że przepisy regulujące ochronę własności
przemysłowej realizują trzy funkcje: własnościową, monopolizującą i wynagradzającą10. Ich efektywne wykorzystanie pozwala uprawnionemu nie tylko na
uzyskanie korzyści wprost z tych funkcji wynikających, lecz również dywersyfikację źródeł finansowania inwestycji i kreowania wizerunku innowacyjnej,
kompatybilnej z rynkiem (lub wręcz go wyprzedzającej) organizacji. Jednak dynamika globalnej gospodarki powoduje, że system patentowy ze swoją przestarzałą strukturą i opieszałością proceduralną pozostaje za nim daleko w tyle. Jego
nieadekwatność do współczesnych potrzeb gospodarek i wyraziście zarysowane
słabości stają się jednocześnie argumentami dla przeciwników utrzymania systemu patentowego co do zasady lub co najmniej w obecnym kształcie. Przeciwnicy
odnoszą się do tych samym efektów ochrony własności przemysłowej co jego
wyznawcy, ale interpretują je w sposób radykalnie odmienny. W ich ujęciu wyłączność praw własności przemysłowej jest przede wszystkim niezgodna z ideą
globalnego i nieskrępowanego rozprzestrzeniania się nowych idei i technologii,
które stanowią fundament gospodarek wiedzy. Jednocześnie poprzez monopolizację patentową usankcjonowana instytucjonalnie monopolizacja zaprzecza istocie konkurencji, wynikające z niej zyski nadzwyczajne porównywane są do nieuzasadnionych rynkowo korzyści osiąganych przez każdego innego monopolistę.
W konsekwencji ochrona patentowa zamiast stymulować innowacyjność, w istocie ją tłamsi. Jednym z bardzo istotnych zarzutów formułowanych w stosunku
G. Myrdal, Znaczenie i wartość ekonomii instytucjonalnej, w: Ekonomia przyszłości,
red. D. Kopfer, PWN, Warszawa 1982, s. 147.
10 T. Sieniow, W. Włodarczyk, Własność intelektualna..., s. 8.
207
do systemu patentowego jest między innymi opieszałość proceduralna, która
wydłuża czas od momentu zgłoszenia do momentu przyznania patentu ponad
wszelkie akceptowane w globalnym wyścigu technologicznym granice. Przeciwnicy systemu patentowego wskazują również inne realne bariery związane z jego
funkcjonowaniem – wysokie koszty zgłoszeń, zawiłe procedury administracyjne
oraz wysoki stopień niepewności zarówno co do skuteczności samej ochrony, jak
i egzekwowania posiadanych praw wyłącznych. Argumentem, który pojawia się
obecnie coraz częściej, jest przekonanie, że przedsiębiorstwa w istocie wykazują
coraz mniejsze zainteresowanie ochroną własności przemysłowej, ponieważ jej
funkcje uległy dziś dezaktualizacji.
Dyskusja wokół instytucjonalnej ochrony praw wyłącznych zaowocowała
pojawieniem się nowej koncepcji korzyści z przedmiotów własności intelektualnych (w tym przemysłowych) opracowanej przez Dietmara Harhoffa, Joachima
Henkela i Erica von Hippela (free revealing). Skonstruowali oni model, którego struktura oparta jest na dwóch identycznych, konkurencyjnych przedsiębiorstwach prawdziwie zaangażowanych w procesy innowacji. Uwzględnili w nim
następujące zmienne związane z decyzją twórcy innowacji o jej zastrzeżeniu lub
udostępnieniu:
– intensywność konkurencji pomiędzy użytkownikami,
– stopień, w jakim innowacja zapewnia przewagę dla użytkownika innowatora,
– wartość ulepszeń wprowadzanych przez producenta dla innowacyjnego
użytkownika,
– koszt przyjęcia poprawionego produktu poniesiony przez każdego użytkownika.
Model uwzględniający powyższe założenia pokazał, że firmy innowacyjne mogą osiągać większe korzyści, „swobodnie ujawniając” opracowane przez
siebie pomysły, niż zastrzegając ich wyłączność11, między innymi dzięki efektowi sieci zwiększającemu dyfuzję ich innowacyjności oraz wprowadzaniu przez
podmioty trzecie kolejnych udoskonaleń do uwolnionych pierwotnie innowacji12.
Wnioski te potwierdzają badania empiryczne prowadzone przez Erica Raymonda
(1999), Erica von Hippela i Stana Finkelsteina (1979), Kwanghui Lima (2000),
11 D. Harhoff, J. Henkel, E. von Hippel, Profiting from Voluntary Information Spillovers: How Users
Benefit by Freely Revealing their Innovations, „Research Policy” 2003, no. 32 (10), s. 1753–1769.
12 J. Henkel, Selective Revealing in Open Innovation Processes: The Case of Embedded Linux,
„Research Policy” 2006, vol. 35, issue 7, s. 953–969.
208
Pamelę Morrison, Johna Robertsa i Erica von Hippela (2000), Nicolausa Franka
i Sonali Shaha (2003) oraz Joachima Henkela (2003)13.
Ochrona własności przemysłowej
na podstawie badań innowacyjnych przedsiębiorstw
W analizie ujęto 12 przedsiębiorstw, które w latach 2008–2010 systematycznie
zajmowały bardzo wysokie pozycje rankingowe w zestawieniu 500 najbardziej
innowacyjnych polskich firm przygotowywanym rokrocznie przez INE PAN.
Należały do nich następujące przedsiębiorstwa: ABB Sp. z o.o., Małkowski-Martech SA, Ekowodrol Sp. z o.o., Lumag Sp. z o.o., Sigma SA, KGHM Cuprum
Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Avio Polska, Apator SA, Sonel SA,
Comarch SA, Radpol SA.
Tabela 1
Pozycje rankingowe innowacyjnych przedsiębiorstw w latach 2008–2010
Przedsiębiorstwo
2010
2009
2008
ABB Sp. z o.o.
1
6
2
Małkowski-Martech SA
4
218
35
Ekowodrol Sp. z o.o.
6
2
85
Lumag Sp. z o.o.
8
4
7
Sigma SA
10
167
174
KGHM Cuprum Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
12
96
288
Avio Polska Sp. z o.o.
13
20
14
Apator SA
14
11
40
Sonel SA
16
99
245
Comarch SA
17
5
22
Radpol SA
20
136
25
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych INE PAN za lata 2008–2010.
W zestawieniu ukazanym w tabeli 1 pozycję zdecydowanego lidera dzierży
firma ABB, która w kolejnych latach konsekwentnie zajmuje miejsce w pierwszej
dziesiątce najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw. Ogólna liczba zgłoszeń
patentowych charakteryzująca aktywność wynalazczą wyróżnionych podmiotów
13 E. von Hippel, Democratizing Innovation, The MIT Press, Cambridge MA 2005.
209
zaprezentowana została na rysunku 1. W analizowanym okresie najwyższą wyróżniała się przede wszystkim firma ABB, która zgłosiła 112 wniosków. Tuż za
nią uplasowały się dwa przedsiębiorstwa – Apator i Sigma (odpowiednio: 80 i 75
zgłoszeń).
Rysunek 1. Liczba zgłoszeń patentowych wytypowanych firm
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UPRP za lata 2008–2010.
Trzy z wytypowanych firm innowacyjnych – Avio, Sonel i Lumag – nie
zgłosiły ani jednego wniosku patentowego, natomiast firma Comarch w całym
badanym okresie złożyła tylko jedno zgłoszenie. Ogólna liczba patentów otrzymanych przez analizowane firmy kształtowała się w sposób analogiczny do zgłoszeń. Patenty jako prawa wyłączne udzielane są tylko na te wynalazki, które są
nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do zastosowania w przemyśle.
Zgłoszenie patentowe nie jest więc w żadnym przypadku jednoznaczne z udzieleniem prawa wyłącznego, musi ono przejść merytoryczną (oraz formalną) weryfikację, która może zakończyć się decyzją o udzieleniu patentu na zgłoszone
rozwiązanie. Dlatego liczba wniosków i przyznanych praw może radykalnie się
różnić (rysunek 2). Zdarza się również, że podmiot zgłaszający rezygnuje z uzyskania patentu jeszcze w trakcie trwania procedury patentowej, uznając przykładowo, że prawdopodobieństwo uzyskania korzyści z komercjalizacji wynalazku
jest niewspółmierne do kosztów jego opatentowania.
210
Rysunek 2.Zestawienie liczby zgłoszeń patentowych i otrzymanych patentów w latach
1996–2013
W powyższym zestawieniu pozycję lidera konsekwentnie utrzymała firma
ABB z liczbą 91 patentów. Przedsiębiorstwa Apator i Sigma otrzymały odpowiednio: 53 i 47 patentów. Tuż za nimi uplasowała się firma KGHM Cuprum
z liczbą 30 patentów na swoje wynalazki, natomiast przedsiębiorstwa Avio, Sonel, Lumag i Comarch nie posiadały żadnych patentów.
Przedsiębiorstwa, które wykazują aktywność patentową, zazwyczaj cechuje
zainteresowanie również odnośnie do pozostałych praw własności przemysłowej. Analiza uzyskanych praw na wzory użytkowe wykazała, że w tym obszarze
zdecydowanym liderem była firma Apator z 34 uzyskanymi prawami. Miała ona
również najwięcej zgłoszeń wzorów użytkowych – 46. Przedsiębiorstwo Sigma
otrzymało 25 praw, ABB – 14, KGHM Cuprum i Małkowski-Martech – po 3,
natomiast Ekowodrol – 1. Pozostałe przedsiębiorstwa – Avio, Sonel, Lumag, Comarch i Radpol – nie wykazały żadnej aktywności w zakresie zgłoszeń wzorów
użytkowych.
211
Rysunek 3. Liczba otrzymanych praw wyłącznych na pozostałe przedmioty własności
przemysłowej w latach 1996–2013 – wzory użytkowe
Podsumowanie
Droga ku gospodarce wiedzy opartej na kreatywności podmiotów i postępie technologicznym jest wyborem oczywistym. Problemem jest natomiast faktyczna jej
realizacja polegająca na wyborze najbardziej efektywnego modelu stymulowania
innowacji, zwłaszcza tych o charakterze najbardziej priorytetowych, czyli wynalazków. Motywacje firm do wprowadzania innowacji mogą być bardzo zróżnicowane, w konsekwencji wdrażają one odmienne modele procesu innowacji,
a także jako następstwo wykazują różne postawy w stosunku do ochrony praw
własności przemysłowej. Przeprowadzone w artykule badania wskazują na to, że
wytypowane dla potrzeb analizy polskie przedsiębiorstwa innowacyjne wdrażają
zróżnicowane strategie ochrony własnej innowacyjności. Część z nich konsekwentnie buduje swoją pozycję, realizując założenia tradycyjnego, zamkniętego
modelu innowacji. W tym przypadku zwieńczeniem ich wysiłków jest zgłoszenie w Urzędzie Patentowym i oczekiwanie na przyznanie instytucjonalnej wyłączności. Taką drogę wybrały przedsiębiorstwa: ABB (pierwsza pozycja rankingowa z roku 2010), Apator (pozycja 14), Sigma (pozycja 10) oraz KGHM
Cuprum (pozycja 12). Część z firm wykorzystuje korzyści związane z systemem
patentowym, lecz ich działania w tym zakresie mają charakter marginalny. Są
to: Ekowodrol (pozycja 6), Małkowski-Martech (pozycja 4) oraz Radpol (pozy-
212
cja 3). Pozostałe innowacyjne przedsiębiorstwa całkowicie rezygnują z tejże
ochrony, nie zgłaszają wniosków patentowych, nie są również zainteresowane
ochroną wzorów użytkowych. Ponieważ analizowane przedsiębiorstwa należą do
grupy najbardziej innowacyjnych, wnioski z badań wskazują nie tylko na zróżnicowanie strategii ochrony opracowywanych przez nie wynalazków i innych rozwiązań. Pokazują również, że silna pozycja innowacyjna coraz bardziej przestaje
być immamentnie związana z instytucjonalnie chronioną wyłącznością.
Bibliografia
Chesbrough H.W., Open Innovation: The New Imperative for Creating and Profiting from
Technology, Harvard Business School Press, Boston MA 2003.
Christensen C.M., Przełomowe innowacje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Dahlin K.B., Behrens D.M., When is An Invention Really Radical? Defining and Measuring Technological Radicalness, „Research Policy” 2005, no. 34.
Griliches Z., The Search for R&D Spillovers, „Scandinavian Journal of Economics” 1992,
vol. 32, no. 7.
Harhoff D., Henkel J., Hippel von E. (2003), Profiting from Voluntary Information Spillovers: How Users Benefit by Freely Revealing their Innovations, „Research Policy”
2003, no. 32 (10).
Henkel J., Selective Revealing in Open Innovation Processes: The Case of Embedded
Linux, „Research Policy” 2006, vol. 35, issue 7.
Hippel von E., Democratizing Innovation, The MIT Press, Cambridge MA 2005.
Hippel von E., Lead Users: A Source of Novel Product Concepts, „Management Science”
1986, vol. 32, no. 7
Myrdal G., Znaczenie i wartość ekonomii instytucjonalnej, w: Ekonomia przyszłości,
red. D. Kopfer, PWN, Warszawa 1982.
Niklewicz-Pijaczyńska M., Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii free revealing, „Zarządzanie i Finanse” 2013, vol. 11, nr 4, cz. 3.
Raymond E., The Cathedral and the Bazar, „Knowledge, Technology and Policy” 1999,
vol. 12, no. 3.
Sieniow T., Włodarczyk W., Własność intelektualna w społeczeństwie informacyjnym,
Urząd Patentowy RP–Krajowa Izba Gospodarcza–Fundacja Instytutu na rzecz Państwa Polskiego, Lublin 2009.
www.wipo.int/ipstats/en/statistics/country_profile/countries/pl.html.
Protection
213
Industrial Property Rights
Innovative Companies
of the
of
Keywords: industrial property, innovations, patents
Summary
The article discusses issues related with the industrial property protection in innovative enterprises activity. It presents arguments for and against maintaining exclusive
rights as well as new models of innovativeness stimulation. The aim of the study is to investigate whether and to what extent innovative Polish companies use industrial property
protection in ongoing strategies. The study was conducted based on source documents
of the Polish Patent Office. To preserve the analysis integrity, time range has been set
for the years 1998–2013, while subjective range embraced entities, which in 2008–2010
occupied top positions in innovativeness rankings published by INE PAN.
Sektory gospodarki
a efektywność ekonomiczna i społeczna
Agnieszka Malkowska*
Szczecin
Współpraca
transgraniczna w
w latach
Euroregionie Pomerania
2007–2013
Słowa kluczowe: Euroregion Pomerania, program INTERREG IVA, współpraca transgraniczna
Streszczenie
W artykule przedstawiono efekty współpracy polsko-niemieckiej w Euroregionie
Pomerania. Celem opracowania jest przedstawienie zakresu realizacji przyjętej strategii rozwoju Euroregionu Pomerania w latach 2007–2013. Skupiono się na projektach
współfinansowanych z Europejskiego Programu Rozwoju Regionalnego w ramach
Europejskiej Współpracy Transgranicznej.
Wprowadzenie
Obszary przygraniczne nadal utożsamiane są z terenami o zdecydowanie gorszej
sytuacji społeczno-gospodarczej mimo znacznych osiągnięć w realizacji polityki
spójności. To zróżnicowanie rozwoju spowodowane jest wieloletnimi zaniedbaniami wynikającymi niejednokrotnie z uwarunkowań historycznych i politycznych. Bardzo często w odniesieniu do tych obszarów wskazuje się na ich peryferyjność, depresyjność, problemowość czy wręcz upośledzenie. Polityka regionalna Unii Europejskiej w latach 2007–2013 polegała na realizacji trzech naj*
Agnieszka Malkowska, dr, Katedra Gospodarki Światowej i Transportu Morskiego, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: agnieszka.malkowska@
wzieu.pl.
A. Malkowski, Regiony przygraniczne jako terytoria peryferyjne na przykładzie wschodniego
i zachodniego pogranicza, w: Problemy regionalizmu i globalizacji, red. J. Rymarczyk, M. Domiter, W. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011,
s. 366.
218
Agnieszka Malkowska
ważniejszych celów: konwergencji, podniesienia konkurencyjności regionów
i zatrudnienia oraz Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT). „Całościowa
polityka regionalna UE na lata 2007–2013 wyraźnie dawała priorytet regionom
ekstremalnym, a do takich należą euroregiony”.
Współpraca transgraniczna jest istotnym elementem integracji europejskiej.
Na obszarze województwa zachodniopomorskiego jest ona realizowana w ramach współpracy polsko-niemieckiej, a dokładniej z przygranicznymi regionami Meklemburgia-Pomorze Przednie i Brandenburgia. Na tym właśnie obszarze
od 1995 roku funkcjonuje Euroregion Pomerania, którego głównym celem jest
„równomierny i zrównoważonego rozwoju Regionu oraz zbliżenia jego mieszkańców i instytucji po obu stronach granicy”.
Celem artykułu jest przedstawienie zakresu realizacji przyjętej Aktualizacji
Transgranicznej Koncepcji Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata
2007–2013. Skupiono się na projektach współfinansowanych z programu INTERREG IV A. W artykule wykorzystano metodę desk research oraz analizę jakościową, za pomocą której pogrupowano działania współpracy transgranicznej
według celów strategicznych określonych dla Euroregionu Pomerania. Zakres
czasowy obejmuje lata 2007–2013.
Zob. rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE)
nr 1783/1999.
Zob. A. Malkowska, A. Malkowski, Budowa konkurencyjności regionu w dobie globalizacji
na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, w: Rola Funduszy unijnych w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu, red. J. Buko, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013,
nr 753, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 103, s. 147–160.
M. Greta, Euroregionalizacja i jej wpływ na rynek pracy, http://mikroekonomia.net/system/
publication_files/323/original/18.pdf?1314952663 (25.03.2014).
Umowa o utworzeniu Euroregionu Pomerania zawarta 15 grudnia 1995 roku w Szczecinie, § 2.
Zob. Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2007–
2013. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Lund–Löcknitz, wersja końcowa sierpień 2006
roku.
Program Operacyjny Celu 3 „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca Transgraniczna” Krajów Meklemburgia-Pomorze Przednie/Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej
(województwo zachodniopomorskie) 2007–2013, Program Operacyjny zmieniony w roku 2009,
zmiana zatwierdzona przez Komisję Europejską 17 maja 2010 roku.
Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania...
219
Program INTERREG IV A jako instrument wspierania
współpracy transgranicznej w Euroregionie Pomerania
w latach 2007–2013
W opracowanej wspólnie polsko-niemieckiej Aktualizacji Transgranicznej
Koncepcji Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2007–2013 wyznaczono 6 obszarów działań:
1.Rozwój i modernizacja gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem
MSP – rozwój turystyki jako znaku rozpoznawczego regionu.
2.Wsparcie nauki, technologii, edukacji i podnoszenia kwalifikacji przy
intensyfikacji współpracy multidyscyplinarnej pomiędzy gospodarką
a placówkami badawczymi.
3.Transgraniczny rozwój infrastruktury komunikacyjnej i poprawa regionalnych połączeń transportowych.
4.Zachowanie i odtworzenie bogactwa przyrodniczego w Euroregionie
oraz poprawa ochrony środowiska.
5. Dywersyfikacja rozwoju obszarów wiejskich.
6. Dalszy rozwój transnarodowej koordynacji i współpracy regionalnej
w obszarze społecznym, kulturalnym i technicznym.
Zadania wyznaczone w strategii rozwoju Euroregionu Pomerania na lata
2007–2013 realizowano za pomocą środków pochodzących między innymi z:
− programu INTERREG IV A,
− instytucji Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży,
− Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej,
− zasobów własnych samorządów, stowarzyszeń i związków,
− innych źródeł (na przykład z EFS).
Program INTERREG IV A wniósł znaczący wkład w realizację działań zapisanych w Koncepcji Rozwoju i Działań Euroregionu Pomerania na lata 2007–
201310.
Najważniejszym celem programu INTERREG IV A jest przyczynienie się
do stworzenia mieszkańcom województwa zachodniopomorskiego, Meklemburgii-Pomorze Przednie i Brandenburgii warunków życia i perspektyw, które będą
Ibidem, s. 108.
Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014–2020.
Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft
Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Löcknitz 2009, s. 9.
10 Ibidem.
Agnieszka Malkowska
220
przez nich akceptowane i będą motywować ich do aktywności w działaniach służących rozwojowi na poziomie lokalnym i regionalnym w obszarze wsparcia11.
Budżet całego programu INTERREG IV A na lata 2007–2013 wynosił łącznie 156 250 207 euro, z czego środki z EFRR stanowiły 132 812 670 euro12,
a wkład polski – 49 971 489 euro. Beneficjenci mogli ubiegać się o wsparcie na
projekty wpisujące się w jeden z trzech priorytetów (zob. tabela 1), przy czym
15% wartości projektu musiał stanowić ich wkład własny.
Tabela 1
Charakterystyka środków finansowych programu INIERREG IV A dla Krajów
Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia i województwo zachodniopomorskie
według priorytetów w latach 2007–2013*
Priorytety
Priorytet I – Wspieranie działań na
rzecz infrastruktury służącej współpracy transgranicznej i poprawie stanu
środowiska na obszarze pogranicza
Priorytet II – Wspieranie transgranicznych powiązań gospodarczych i zacieśnienie współpracy gospodarczo-naukowej
Priorytet III – Transgraniczny rozwój
zasobów ludzkich oraz wspieranie
współpracy transgranicznej w zakresie
ochrony zdrowia, kultury i edukacji
Suma
Liczba zaPlanowane
twierdzonych
wydatki
Plan EFRR
projektów (unijne i krajowe)
(euro)
szt.
%
euro
%
Wartość udzielonego wsparcia
(euro)
euro
%
Wykorzystanie
(%)
24
36,0
65 154 229 44,4 55 381 094 55 910 409 44,8
100,96
20
29,0
35 236 899 24,0 29 951 364 29 399 006 23,5
98,16
25
35,0
46 484 064 31,6 39 511 452 39 613 310 31,7
100,26
69
100
146 875 192 100 124 843 910 124 922 725 100
x
* dane na 31 grudnia 2013 roku
Źródło: zestawiono i obliczono na podstawie: Program Operacyjny Celu 3: „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca Transgraniczna” Krajów Meklemburgia-Pomorze
Przednie/Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej (województwo zachodniopomorskie)
2007–2013, Program Operacyjny zmieniony w roku 2009, zmiana zatwierdzona przez
Komisję Europejską 17 maja 2010 roku, s. 48; INTERREG IVA – zmieniamy obraz pogranicza, Regionalny Punkt Kontaktowy, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Wydział Współpracy Terytorialnej, Szczecin 2014, s. 7.
W ciągu całego okresu trwania programu do realizacji zatwierdzono 69 projektów na łączną kwotę 146 875 192 euro. Uczestniczyło w nich łącznie 147 part-
11 Program Operacyjny Celu 3..., s. 5.
12 W tym Priorytet IV Pomoc techniczna.
Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania...
221
nerów, w tym 70 polskich i 77 niemieckich13. Wśród polskich beneficjentów dominowały jednostki samorządu terytorialnego i ich związki. Najbardziej aktywne
w tym zakresie, uwzględniając liczbę projektów, w której brały udział, były14:
− gmina Miasto Świnoujście – 6 projektów,
− gmina Police – 6 projektów,
− Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania – 6 projektów,
− województwo zachodniopomorskie – Zachodniopomorski Zarząd Dróg
Wojewódzkich w Koszalinie – 4 projekty,
− gmina Kołbaskowo – 3 projekty.
partnerami w dwóch projektach były następujące jednostki terytorialne: gmina
Gryfino, gmina Trzcińsko-Zdrój, gmina Stare Czarnowo, gmina Chojna, gmina miasto Stargard Szczeciński, gmina miasto Szczecin, gmina miasto Koszalin
oraz powiat policki. Gminy Świnoujście, Kołbaskowo i Police, które najczęściej
były partnerami w projektach INTERREG IV A, położone są bezpośrednio przy
granicy polsko-niemieckiej.
jednostki, które dwukrotnie były w nich partnerami (oprócz Stargardu Szczecińskiego i gminy miasta Koszalin), również są położone albo w bezpośrednim
sąsiedztwie granicy (gminy Gryfino i Chojna), albo w niedalekiej odległości od
niej. można więc wnioskować, iż położenie geograficzne jednostek terytorialnych względem granicy determinuje ich udział w projektach transgranicznych.
Dzięki środkom unijnym z programu INTERREG IV A rozwijały się trzy
regiony przygraniczne. Najwięcej środków zasiliło region zachodniopomorski
– 54 048 410 euro (43% wartości udzielonego wsparcia). Do niemieckich regionów przygranicznych trafiło odpowiednio: 33% do Meklemburgi-Pomorza Przedniego (ponad 41 mln euro) i 24% do Brandenburgii (ponad 29,8 mln euro)15.
Efekty współpracy transgranicznej w Euroregionie Pomerania
w latach 2007–2013
Wskazania efektów współpracy transgranicznej w Euroregionie Pomerania dokonano na podstawie ich klasyfikacji według subiektywnie wybranych działań
13 INTERREG IVA – zmieniamy obraz pogranicza, Regionalny Punkt Kontaktowy, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Wydział Współpracy Terytorialnej, Szczecin
2014, s. 7.
14 Obliczenia własne na podstawie: ibidem, s. 8–11.
15 Ibidem, s. 7.
222
Agnieszka Malkowska
współfinansowanych z programu INTERREG IV A16, a które posłużyły realizacji
przyjętych celów strategicznych dla Euroregionu na lata 2007–2013. Ze względu
na ograniczenia dotyczące objętości artykułu, efekty te nie zostały ujęte w sposób kompleksowy. Wskazano na inicjatywy najistotniejsze z punktu widzenia
rozwoju regionu.
Pierwszy cel dla Euroregionu Pomerania określono jako „rozwój i modernizacja gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem MSP – rozwój turystyki
jako znaku rozpoznawczego regionu”. W obszarach tych działania ukierunkowane były na to, aby uaktywnić gospodarcze atuty regionu (między innymi turystykę) oraz wzmocnić regionalne obszary kompetencji17. Istotnym działaniem
przy realizacji tego celu było stworzenie Transgranicznej Sieci Centrów Usług
i Doradztwa (CUD) Euroregionu Pomerania. Sieć służy nawiązywaniu kooperacji i wspieraniu MSP w regionie przygranicznym poprzez: giełdy kooperacyjne
i konferencje branżowe, tworzenie i aktualizację transgranicznych baz danych
gospodarczych, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości, podejmowanie działalności gospodarczej o charakterze transgranicznym czy wspieranie MSP przy
wchodzeniu na nowe rynki w kraju partnerskim18.
W ramach programu INTERREG IV A na obszarze Euroregionu Pomerania
zrealizowano wiele projektów, które pozwoliły dalej rozwijać turystykę stanowiącą istotną gałąź gospodarki regionu. Do działań wzmacniających turystyczną
funkcję Euroregionu można zaliczyć rozwijanie ofert turystycznych, w tym tematycznie zróżnicowanych, na przykład rozbudowę transgranicznego Geoparku „Kraina polodowcowa nad Odrą”, Europejski Park Hugenotów w Schwedt
czy Pomorski Krajobraz Rzeczy promujący turystykę aktywną poniżej pasa
Wybrzeża. Zbudowano bądź rozbudowano infrastrukturę dla potrzeb turystyki
wodnej, między innymi Centrum Turystyki Wodnej w Schwedt czy port jachtowy w Szczecinie i Ueckermünde. Wdrożono koncepcje rozbudowy i połączenia
ponadgranicznej sieci ścieżek rowerowych.
Dla „wsparcia nauki, technologii, edukacji i podnoszenia kwalifikacji, przy
intensyfikacji współpracy multidyscyplinarnej pomiędzy gospodarką a placówkami badawczymi” wykorzystano potencjały placówek naukowo-badawczych oraz
Wykorzystano w tym celu informacje pochodzące ze strony internetowej Programu INTERREG IV A dla Meklemburgii-Pomorza Przedniego, Brandenburgii i województwa zachodniopomorskiego, www.interreg4a.info/index.php?id=56&L=1 (26.03.2014).
16 17 Ocena rezultatów wdrażania Koncepcji Rozwoju i Działania na lata 2007–2013.
www.ko-pomerania.pl/index.php?option=com_content&task=blogsection&id=6&Itemid=
119 (26.06.2014).
18 Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania...
223
szkół wyższych funkcjonujących w regionie. Ciekawym i ważnym społecznie
działaniem w tym zakresie było stworzenie sieci teleinformatycznej w ramach
poprawy profilaktyki, diagnostyki i leczenia pacjentów w rzadko zaludnionym
regionie przygranicznym. Stworzono też sieć dotyczącą energii odnawialnych.
„Transgraniczny rozwój infrastruktury komunikacyjnej i poprawa regionalnych połączeń transportowych” to kolejny cel określony w strategii rozwoju
Euroregionu Pomerania. Tutaj skupiono się na poprawie infrastruktury drogowej
między innymi w rejonie przejścia granicznego Schwedt–Krajnik Dolny oraz na
pograniczu polsko-niemieckim między Zalewem Szczecińskim a przejściem granicznym Mescherin. Odtworzono też historyczne połączenie drogowe pomiędzy
Schwennenz i Będargowem. Projekty te w sposób trwały pozytywnie wpłynęły
na dostępność miejscowości przygranicznych. Infrastruktura komunikacyjna jest
jednym z ważniejszych elementów wpływających na jakość życia w regionie.
Dążenie do „zachowania i odtworzenia bogactwa przyrodniczego w Euroregionie oraz poprawy ochrony środowiska” polegało między innymi na prowadzeniu działań związanych z odnową ekologiczną i rozwojem turystyczno-przyrodniczym polskich i niemieckich części zlewni rzeki Odry, w tym Drawieńskiego Parku Narodowego. Rewitalizacji poddano Park Przyrodniczy „Dolina
Miłości” w Zatoni Dolnej. Ciekawym działaniem w omawianym zakresie było
stworzenie wspólnego polsko-niemieckiego systemu zwalczania zanieczyszczeń
na Odrze oraz polepszenie ochrony przeciwpowodziowej. Efektem tych działań
jest poprawa ochrony środowiska oraz zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców tego obszaru.
Kolejny cel to „dywersyfikacja rozwoju obszarów wiejskich”, które w Euroregionie nie są jednorodne i wykazują znaczące różnice w odniesieniu do ich
potencjału rozwojowego i możliwości ekonomicznych. Szans na rozwój upatruje
się głównie w rolnictwie i leśnictwie w powiązaniu z przetwórstwem żywności, większym stopniem uszlachetnienia produktów rolnych, profesjonalną ich
promocją i tworzeniem łańcuchów kreacji wartości dodanej19. Do dywersyfikacji
rozwoju obszarów wiejskich Euroregionu Pomerania może przyczynić się pilotażowy projekt uprawy winorośli i nowych ciepłolubnych roślin uprawnych.
Celem tego projektu jest opracowanie nowych regionalnych produktów o korzystnym oddziaływaniu na zdrowie człowieka oraz wspieranie rolników z re-
19 Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014–
2020..., część niemiecka, s. 25.
224
Agnieszka Malkowska
gionu, aby zainteresowali się oni uprawą przystosowanych do zmieniającego się
klimatu gatunków roślin20.
„Dalszy rozwój transnarodowej koordynacji i współpracy regionalnej w obszarze społecznym, kulturalnym i technicznym” skupiał się na21: transgranicznej
koordynacji rozwoju regionalnego, transgranicznym komunikowania się i współpracy w zakresie działań samorządowych, kulturowych i pożytku publicznego
oraz współpracy przygranicznej przy rozwiązywaniu problemów społecznych.
Należy podkreślić, że praktycznie wszystkie wspólne działania transgraniczne na obszarze Euroregionu Pomerania realizowane przez członków tej organizacji wpisują się w ten cel. Wdrożenie każdego projektu w ramach programu
INTERREG IV A wymaga przecież współpracy i koordynacji partnerów z polsko-niemieckiego pogranicza.
W latach 2007–2013 zrealizowano wiele projektów współfinansowanych
z Europejskiej Współpracy Terytorialnej w obszarze kultury (na przykład budowa Polsko-Niemieckiego Centrum Kultury i Sportu w Człopie, organizacja Festiwalu Filmowego dokumentART), obszarze społecznym (na przykład Europejskie
Miejsce Spotkań Barlinek) oraz w aspekcie technicznym (między innymi opracowanie i realizacja Koncepcji Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania).
Podsumowanie
Regiony przygranicze są coraz częściej obszarami ożywionej współpracy. Dzięki współdziałaniu społeczności podzielonych granicami możliwe jest przezwyciężenie peryferyjności terenów przygranicznych, czego przykładem jest
Euroregion Pomerania. Wszystkie cele strategiczne określone dla tego obszaru
na lata 2007–2013 konsekwentnie realizowano, głównie dzięki środkom unijnym. W ramach programu INTERREG IV A w Euroregionie wspierano rozwój
turystyki, badań i edukacji, rozbudowano i ulepszono transgraniczną infrastrukturę komunikacyjną, podjęto działania w zakresie ochrony środowiska i dywersyfikacji terenów wiejskich oraz kontynuowano polsko-niemiecką współpracę
transgraniczną w obszarze społecznym, kulturalnym i technicznym. Podejmowanie wspólnych przedsięwzięć przyniosło pozytywne efekty dla regionu i społeczności lokalnych.
20 http://pomerania.hs-nb.de/pl/pomerania/opis-projektu/ (26.03.2014).
Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014–
2020..., część niemiecka, s. 26.
21 Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania...
225
Bibliografia
Greta M., Euroregionalizacja i jej wpływ na rynek pracy, www.mikroekonomia.net/system/publication_files/323/original/18.pdf?1314952663.
INTERREG IVA – zmieniamy obraz pogranicza, Regionalny Punkt Kontaktowy, Urząd
Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Wydział Współpracy Terytorialnej, Szczecin 2014.
Malkowska A., Malkowski A., Budowa konkurencyjności regionu w dobie globalizacji
na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, w: Rola Funduszy unijnych
w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu, red. J. Buko, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 753, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 103.
Malkowski A., Regiony przygraniczne jako terytoria peryferyjne na przykładzie
wschodniego i zachodniego pogranicza, w: Problemy regionalizmu i globalizacji,
red. J. Rymarczyk, M. Domiter, W. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.
Program Operacyjny Celu 3: „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca
Transgraniczna” Krajów Meklemburgia-Pomorze Przednie/Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej (województwo zachodniopomorskie) 2007–2013, Program Operacyjny zmieniony w roku 2009, zmiana zatwierdzona przez Komisję Europejską
17 maja 2010 roku.
Rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006
roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999.
2013. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Lund–Löcknitz, wersja końcowa sierpień 2006 roku.
2020. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Löcknitz 2009.
Umowa o utworzeniu Euroregionu Pomerania zawarta 15 grudnia 1995 roku w Szczecinie.
www.interreg4a.info/index.php?id=56&L=1.
www.ko-pomerania.pl/index.php?option=com_content&task=blogsection&id=6&Itemi
d=119.
www.pomerania.hs-nb.de/pl/pomerania/opis-projektu/.
226
Agnieszka Malkowska
Cross-border Cooperation in the Pomerania Euroregion
in the Period 2007–2013
Keywords: Euroregion Pomerania, cross-border cooperation, The INTERREG IV A Programme
Summary
The article presents the effects of the cross-border co-operation in the Euroregion
Pomerania. The aim of this article is to performance of range of realization the strategy
of development of Euroregion Pomerania in 2007–2013. The article presents the important projects for development of this region, that’s was with European Territorial Cooperation funded.
Grażyna Krzyminiewska*
Poznań
Znaczenie
edukacji dla strategii rozwoju podmiotów
ekonomii społecznej
Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, edukacja
Streszczenie
W artykule skoncentrowano uwagę na edukacji jako ważnym obszarze wsparcia ekonomii społecznej, za pomocą której można kształcić interesariuszy działalności
społeczno-gospodarczej. Wskazano na proponowane kierunki kreowania procesu
kształcenia, świadomego oddziaływania na poszczególne zbiorowości społeczne poprzez upowszechnienie aksjologii ekonomii społecznej i wyposażenie interesariuszy
w określone kompetencje oraz omówiono projekt Krajowego Programu Rozwoju
Ekonomii Społecznej w zakresie działań edukacyjnych służących wsparciu strategii rozwoju ekonomii społecznej w Polsce.
Wprowadzenie
Działalność podmiotów ekonomii społecznej ma długą i uznaną tradycję, która
we współczesnych warunkach społecznych i ekonomicznych przeżywa prawdziwy renesans. Nie zmienia to faktu, że wokół pojęcia ekonomii społecznej
i działalności samych podmiotów trwa dynamiczna dyskusja. Można w niej zauważyć dwa główne nurty: pierwszy związany z prawno-organizacyjnymi aspektami ekonomii społecznej, drugi – z podejściem normatywnym, koncentrującym
*
Grażyna Krzyminiewska, prof., dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected].
Bardzo ogólnie przyjmując, ekonomia społeczna rozumiana jest jako działalność gospodarcza, która łączy w sobie cele społeczne i ekonomiczne, czy też inaczej – realizująca cele społeczne
metodami gospodarczymi.
228
Grażyna Krzyminiewska
uwagę na zasadach, na jakich opiera się ich działalność. Ścieranie się różnych
stanowisk i podejść teoretycznych stanowi intelektualną podstawę dla tworzenia
polskiego modelu ekonomii społecznej. Niezależnie od skali i zakresu polemik
faktem stało się istnienie niemal stu tysięcy różnych podmiotów ekonomii społecznej, co wskazuje na jej znaczący rozwój i zdejmuje odium „peryferyjnej działalności”. W tej sytuacji uzasadnione staje się zwrócenie uwagi na te elementy,
które powinny wesprzeć rozwój podmiotów ekonomii społecznej.
W przekonaniu autorki niniejszego tekstu jednym ze znaczących elementów
wspierających rozwój ekonomii społecznej jest szeroko pojęta edukacja, za pomocą której można wyjaśniać istotę ekonomii społecznej oraz kształcić interesariuszy. Celem artykułu jest wskazanie kierunków kreowania procesu kształcenia,
świadomego oddziaływania edukacyjnego poprzez adekwatne instrumenty kierowane do poszczególnych zbiorowości społecznych. Upowszechnienie aksjologii ekonomii społecznej, a jednocześnie wyposażenie interesariuszy w określone
kompetencje umożliwiające podmiotowe poruszanie się w jej obszarze, pozwoli
na bardziej adekwatne realizowanie jej celów.
Rozwój podmiotów ekonomii społecznej
w kontekście teorii wyboru publicznego
Jeśli uznajemy, że ekonomia społeczna winna stać się częścią strategii rozwoju
społeczno-gospodarczego, to zakładamy, że dokonujemy świadomego wyboru
celów i instrumentów służących ich realizacji. Pojęcie rozwoju nie jest wprawdzie jednoznaczne, jest różnorodnie definiowane, ale istnieje zgoda co do tego,
że wiąże się ze zmianami zachodzącymi w pewnej przestrzeni i czasie, zmianami
zarówno o charakterze jakościowym, jak i ilościowym, które udoskonalają istniejące zjawiska ważne z punktu widzenia aspiracji i oczekiwań społecznych.
Podejmujemy więc określone decyzje odnośnie do tego, jakie cele winny być
realizowane – dokonujemy pewnego wyboru.
Teoria wyboru publicznego jest znaczącym nurtem współczesnej ekonomii,
który, wykorzystując założenia metodologiczne i narzędzia ekonomii, pozwala
na analizę zachowań ludzi w działalności o charakterze politycznym i innych
Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
za lata 2010 i 2011, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012, s. 9–12.
K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002, s. 9–23.
Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju...
229
dziedzinach sfery publicznej. Cechą charakterystyczną teorii wyboru publicznego jest rozszerzenie analizy na nowe obszary, które dotychczas nie były podejmowane przez ekonomię neoklasyczną. Za przyjęciem podstaw teoretycznych
teorii wyboru publicznego przemawia fakt, że tematyka może być przydatna do
rozwiązywania problemów w gospodarce poddawanej przekształceniom oraz
analizowaniu roli instytucji jako ograniczeń nakładanych na zachowania jednostek w zbiorowości. Można ją zaliczyć do ekonomii instytucjonalnej, badającej
głównie problem kształtowania instytucji w sferze polityki, a przecież jakość
tych instytucji decyduje o efektywności funkcjonowania także w sferze ekonomicznej.
W naukach społecznych rozwijany jest z kolei nurt zwany teorią wyboru
społecznego, mający wiele wspólnych elementów z teorią wyboru publicznego.
Teoria wyboru społecznego jest jedną z kilku teorii, które wyłoniły się z teorii
decyzji i zajmują się rozwiązywaniem problemu decyzji w szczególnych warunkach. Jest teorią normatywną, której celem nie jest opis rzeczywistości, ale
analiza modeli idealizacyjnych. Jej zadaniem jest ustalenie rozwiązań normatywnych, optymalnych, spełniających postulowane warunki. Pojawia się tu problem
relacji pomiędzy rozwiązaniami normatywnymi a rzeczywistością. Teoria wyboru publicznego, wykorzystując dorobek teorii wyboru społecznego, rozwija
się w kierunku teorii opisowo-wyjaśniającej i predyktywnej, korzysta z badań
empirycznych i stanowi podstawę decyzji strategicznych i planistycznych, jest
jednocześnie ważnym źródłem wiedzy o mechanizmach i prawidłowościach
funkcjonowania społeczeństwa. Ważnym punktem zainteresowań teorii wyboru
publicznego jest obszar decyzji politycznych, kształtowania się porządku publicznego i mechanizm dostarczania dóbr publicznych.
Odwołanie się do teorii wyboru publicznego jest konsekwencją przyjmowania przez autorkę
założenia, że poprzez edukację można kreować pewne – uznane za pożądane społecznie – zjawiska.
Por. Kreowanie kultury ekonomicznej Polaków elementem strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, „Kultura i Edukacja” 2013, nr 4 (97), s. 24–39.
J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia. W kręgu publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 24.
G. Lissowski, Problemy i metody teorii wyboru społecznego, w: Elementy wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Scholar, Warszawa 2001, s. 39.
J. Wilkin, Teoria wyboru publicznego – homo oeconomicus w sferze polityki, w: Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej,
red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005, s. 12.
Jak twierdzi Justyna Miklaszewska, teoria wyboru publicznego dostarcza narzędzi do opisu politycznej i gospodarczej transformacji ustrojowej w Polsce, a w ostatnich latach w krajach
230
Wyzwania dla edukacji
Przyjmując takie podstawy teoretyczne i zakładając, iż budowanie strategii nakłada obowiązek formułowania długookresowych celów i wyboru działań umożliwiających realizację przyjętych priorytetów, można uznać, że edukacja dla rozwoju podmiotów ekonomii społecznej powinna odbywać się na kilku płaszczyznach. Zwracam tu uwagę wyłącznie na dwie kwestie:
a) modyfikację kształcenia w programach ekonomii,
b) podniesienie kompetencji ekonomicznych wśród założycieli i kadry zarządzającej podmiotami ekonomii społecznej.
Odnosząc się do kwestii pierwszej, niewątpliwie należy podjąć refleksję
nad sposobem uprawiania ekonomii jako nauki oraz kształceniem ekonomistów.
Chodzi o to, iż we współczesnym świecie, również w Polsce, edukacja ekonomistów na poziomie wyższym oparta jest na dominacji paradygmatu ekonomii
neoklasycznej przy zdecydowanie skromniej reprezentowanych innych nurtach
ekonomii. Mamy do czynienia z dość jednostronnym przygotowywaniem przyszłych kreatorów życia gospodarczego (także społecznego i politycznego), co
może niekorzystnie odbijać się na spostrzeganiu, ocenach i podejmowanych przez
nich działaniach. Mówiąc wprost, może to paradoksalnie negatywnie zaważyć na
poziomie innowacyjności operujących w praktyce życia społeczno-gospodarczego oraz osłabiać wrażliwość społeczną i gotowość do realizacji przedsięwzięć
niewyznaczonych przez wyuczony sposób rozumienia ekonomii. Niezbędne staje się poszerzanie wykształcenia wśród studentów ekonomii (ale także w ramach
tego przedmiotu studentów kierunków nieekonomicznych) o inne paradygmaty.
Nie chodzi tu wyłącznie o odrzucenie „monopolu” nurtu uznanego za „najwłaściwszy”, ale możliwość zwiększenia kompetencji absolwentów pozwalającą na
bardziej krytyczne podejście do otaczającego świata.
Jeśli chodzi natomiast o kwestię drugą, to oczywiste jest, że rozwój działalności ekonomii społecznej, osiąganie przez jej podmioty zakładanych celów
stanie się bardziej efektywne, jeśli w strategiach jej rozwoju położony zostanie nacisk na to, by kreatorzy tej części działalności gospodarczej dysponowali profesjonalną wiedzą. Realizacja celów, zadań, funkcji podmiotów ekonomii
społecznej jest możliwa wówczas, gdy wiedza i umiejętności twórców i zarządzających będą na tyle znaczące, by podmioty te mogły dobrze funkcjonować
Europy Środkowej sprawdziły się głównie jej założenia, w tym przede wszystkim przekonanie
o konieczności stworzenia instytucjonalnych podstaw działania wolnego rynku, kapitalistycznej
gospodarki i liberalno-demokratycznej polityki. J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia...
231
w środowisku lokalnym. Rozwój ekonomii społecznej wymaga bowiem szeregu
kompetencji zawodowych i społecznych zarówno wśród tych, którzy zakładają
i rozwijają podmioty ekonomii społecznej, jak i podniesienia świadomości społecznej w tym zakresie, które pozwoli na aktywne i podmiotowe oddziaływanie
na otoczenie społeczne. Służyć temu powinny zarówno studia wyższe I i II stopnia, które w określonych modułach kształcenia powinny zawierać treści związane z ekonomią społeczną, ale przede wszystkim studia podyplomowe. Chodzi
bowiem o to, by obok zaangażowania i pasji charakterystycznej dla znacznej
części osób działających w tej sferze cechowała ich profesjonalna wiedza ekonomiczna. Jest to tym istotniejsze, że często w podmiotach ekonomii społecznej
pracują osoby bez wykształcenia ekonomicznego, dla których może stanowić to
utrudnienia w praktyce codziennych działań. Dlatego też studia podyplomowe,
w których znajduje się problematyka z zakresu teorii ekonomii, finansów publicznych, zarządzania finansami, zarządzania organizacją, zarządzania zasobami
ludzkimi, ale także marketingu przedsięwzięć społecznych czy różnych aspektów prawa, stają się szansą na nabycie ważnych kompetencji dla efektywnego
działania podmiotów ekonomii społecznej. Studia podyplomowe mogą również
służyć upowszechnianiu dobrych praktyk w działalności podmiotów ekonomii
społecznej poprzez wymianę doświadczeń.
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej
– strategia rozwoju
Dostrzeżenie roli i znaczenia edukacji w kreowaniu dobrych warunków dla rozwoju ekonomii społecznej znalazło swój wyraz w przygotowywanym Krajowym
Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej10. Dokument ten definiuje zakres działań edukacyjnych przeznaczonych do realizacji do roku 2020. Założenia strategiczne obejmują dwie bardzo ważne sfery, a mianowicie obszar edukacyjny, którego celem jest przede wszystkim program budowania świadomości społecznej
głównie w środowisku lokalnym (rysunek 1) oraz kształtowania postaw młodego
pokolenia poprzez edukację szkolną i pozaszkolną (rysunek 2).
Autorka odwołuje się tu także do własnych doświadczeń w realizacji takich studiów dla
osób pracujących w podmiotach ekonomii społecznej (studia w ramach Zintegrowanego Systemu
Wsparcia Ekonomii Społecznej).
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej jest dokumentem przygotowywanym przez
Zespół ds. rozwiązań systemowych i ma charakter operacyjno-wdrożeniowy, ustanowiony w celu
realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju – Strategii Rozwoju Kraju 2020 oraz Strategii
Rozwoju Kapitału Społecznego, Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, a także innych strategii rozwoju.
10 232
EDUKACJA DLA
EKONOMII SPOàECZNEJ
Dziaáania skierowane
do Ğrodowisk lokalnych
upowszechnianie idei
budowanie toĪsamoĞci kulturowej
zakorzenienie w ĞwiadomoĞci spoáecznej
dostarczanie rzetelnej wiedzy
budowanie pozytywnej marki
Rysunek 1. Edukacja skierowana do środowisk lokalnych
Źródło:Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Zespół ds. rozwiązań systemowych,
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012, s. 74–75.
Rysunek 2. Edukacja skierowana do młodego pokolenia
Źródło:Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Zespół ds. rozwiązań systemowych,
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012, s. 75–78.
W pierwszym przypadku zakłada się długofalowe działania mające na celu
świadome kreowanie poglądów i postaw odnoszących się do idei, celów i działalności podmiotów społecznych. Konieczna staje się tu nie tylko popularyzacja,
wskazywanie możliwości funkcjonowania w gospodarce społecznej, ale przede
wszystkim promowanie w środowiskach lokalnych zasad opartych na wspólnotowości i solidarności społecznej. Celem jest upowszechnienie idei, na których
233
opiera się istota ekonomii społecznej, by znalazła ona trwałe miejsce w świadomości społecznej. Jest to możliwe wyłącznie w przypadku, gdy instytucje działające w środowisku lokalnym (instytucje rynku pracy, samorządy, instytucje kultury, media) wypracują adekwatny także dla potrzeb danego środowiska program
promujący ten obszar działalności. W omawianej strategii zakłada się między
innymi wspieranie badań i publikacji historycznych upowszechniających wiedzę
o polskiej tradycji ekonomii społecznej oraz wsparcie dla lokalnych inicjatyw.
Mamy tu do czynienia z podejmowaniem takich działań, które ułatwiłyby
tworzenie pozytywnego wizerunku ekonomii społecznej, pozwalając na wykreowanie jej pozytywnej marki. Chodzi zarówno o to, by pokazać, jakie szanse
stwarza ekonomia społeczna, ale także by poprzez jej działalność oddziaływać na
postawy konsumenckie, budować świadomość korzyści integracji i spójności środowiska lokalnego. Działania skierowane do środowisk lokalnych muszą jednak
obejmować system informacji, szkoleń, doradztwa adresowany do podmiotów
i instytucji środowiska lokalnego, a przede wszystkim liderów tego środowiska.
Z punktu widzenia budowania tożsamości kulturowej, w której idee i zasady ekonomii społecznej stanowiłyby jej trwałą część, niezbędne jest wdrożenie
do programów oświatowych treści, które byłyby skierowane bezpośrednio do
młodego pokolenia. Obecnie w edukacji szkolnej mamy do czynienia z programami zawierającymi treści związane z ekonomią, przedsiębiorczością, wiedzą
o mechanizmach rynkowych itp. Wprowadzana na różnych szczeblach edukacji,
dostosowana do poziomu percepcyjnego odbiorców wiedza promuje rozwój tych
cech osobowości, które są istotne w kontekście przedsiębiorczości, kreatywności,
inicjatywy, chęci podejmowania ryzyka i odpowiedzialności. Celem jest umożliwienie już na wstępnym etapie nauki kontaktu ze środowiskiem biznesowym,
wskazanie roli przedsiębiorców dla społeczności lokalnych, podnoszenie świadomości wśród uczniów na temat możliwości rozwoju i kariery. Tutaj natomiast
wskazuje się na konieczność poszerzania kształcenia młodego pokolenia. Autorzy omawianej strategii uznają, że „przygotowanie na etapie przedzawodowym
dostarczające wiedzy i kompetencji oraz przede wszystkim znajomości zasad
postępowania i procedur demokratycznego zarządzania przedsiębiorstwem jest
kluczowe dla dalszego rozwoju młodzieży. To właśnie na tym etapie edukacji
w dużym stopniu tworzą się podstawy kapitału społecznego, które mogą stać się
podstawą nie tylko aktywności w sektorze ekonomii społecznej, ale także szeroko rozumianej przedsiębiorczości”11.
11 Ibidem, s. 75.
234
Dlatego też do istniejących programów edukacyjnych sugeruje się wprowadzenie treści bezpośrednio związanych z ekonomią społeczną zarówno w zakresie wiedzy, ale przede wszystkim konkretnych działań, takich jak: odbudowywanie idei spółdzielczości uczniowskiej, organizacja wolontariatu, praktyk
zawodowych w podmiotach ekonomii społecznej czy wsparcie poprzez inkubatory przedsiębiorczości akademickiej tych, którzy zamierzają rozpocząć tego
typu działalność. Wymaga to jednak włączenia tematyki ekonomii społecznej do
treści edukacyjnych na poziomie akademickim – zarówno na kierunkach ekonomicznych, jak i nieekonomicznych.
Należy jednoznacznie uznać, że edukacja na rzecz ekonomii społecznej
skierowana do młodego pokolenia pozwoli na budowanie kapitału społecznego – jednostek aktywnych, odpowiedzialnych społecznie, a także świadomych
procesów ekonomiczno-społecznych. To również nabycie przez daną generację
umiejętności zespołowego działania, wyłanianie naturalnych liderów, utrwalanie
postaw przedsiębiorczości, tak niezbędne we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych.
Podsumowanie
Zarysowana powyżej rola działań edukacyjnych wspierających rozwój ekonomii
społecznej jest w przekonaniu autorki niezmiernie ważna zarówno w kontekście
realizacji zakładanych celów krótko-, jak i długoterminowych. Dostarczenie wysokiej jakości wykształcenia dla osób już działających w ramach podmiotów ekonomii społecznej, tym, którzy mogą taką działalność podjąć w przyszłości, oraz
stworzenie poprzez edukację przyjaznego dla ekonomii społecznej otoczenia społecznego jest wartością samą w sobie, ale jednocześnie pozwoli na poszerzenie
ich instrumentów działania. Ważne jest jednak, aby poprzez różne ścieżki edukacyjne podnosić wrażliwość społeczną, ułatwiać akceptację dla takiej działalności.
Działania edukacyjne mogą stworzyć to, co dla autorów omawianego powyżej
dokumentu strategicznego było nadrzędnym celem, a mianowicie prowadzić do
„promowania tradycji oraz fundamentalnych zasad, takich jak solidarność społeczna, wspólnotowość, kooperacja i przedsiębiorczość”. Rozwój ekonomii społecznej „zależy od upowszechniania tych zasad w społeczeństwie”12.
12 Ibidem, s. 74.
235
Bibliografia
Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie za lata 2010 i 2011, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012.
Krzyminiewska G., Kreowanie kultury ekonomicznej Polaków elementem strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, „Kultura i Edukacja” 2013, nr 4 (97).
Krzysztofek K., Szczepański M.S., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do
informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002.
Miklaszewska J., Filozofia a ekonomia. W kręgu publicznego wyboru, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.
Lissowski G., Problemy i metody teorii wyboru społecznego, w: Elementy wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Scholar, Warszawa 2001.
Wilkin J., Teoria wyboru publicznego – homo oeconomicus w sferze polityki, w: Teoria
wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005.
The Meaning
Education to the Development Strategies
of Social Economy Enterprises
of
Keywords: social economy, education
Summary
The paper The Meaning of Education for Development Strategies of Social Economy Enterprises Focuses on education as significant support for social economy. It
enables education of stakeholders of this socio-economic activity. The paper outlines the
proposed directions of creating the education process, conscious effect on social communities through dissemination of the axiology of social economy and equipping the
stakeholders with definite competences. It also discusses the project of the National Programme of Social Economy Development with regard to education activities which are to
support development strategy of social economy in Poland.
Justyna Mirończuk*
Łódź
NEET –
zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny
w
Unii Europejskiej
Słowa kluczowe: osoby młode, rynek pracy, polityka społeczna, NEET, bezrobocie
Streszczenie
W artykule poruszony został problem NEET w Unii Europejskiej jako szczególny
przypadek bezrobotnych osób młodych. Przedstawiona została etymologia pojęcia, prawdopodobne czynniki ryzyka wystąpienia zjawiska oraz koszty społeczne dla poszczególnych jednostek. Szczególną uwagę poświęcono dynamicznie zwiększającym się kosztom
ekonomicznym generowanym przez grupę NEET. W artykule zawarte zostały również
aktualne propozycje rozwiązania problemu NEET w UE.
Celem pracy jest wykazanie, jak duże koszty ekonomiczne generowane są przez
grupę NEET oraz jak dużą skalę osiągnęło już to zjawisko, poprzez przedstawienie metodologii obliczania tych kosztów oraz wykazanie różnic w definiowaniu stopy bezrobocia wśród osób młodych a stopy NEET.
Wprowadzenie
Stopa globalnego bezrobocia młodzieży w roku 2013 szacowana była na 12,6%.
Aż 73 mln młodych ludzi w 2013 roku było bezrobotnymi. W kwietniu 2014 roku
stopa bezrobocia wśród młodzieży dla 28 krajów UE osiągnęła poziom 23,3%,
co stanowiło gwałtowny wzrost w porównaniu do poziomu 15,5% odnotowanego
przed kryzysem, w marcu 2008 roku. Liczba bezrobotnych osób młodych mie*
Justyna Mirończuk, mgr, Katedra Polityki Ekonomicznej, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected].
Global Employment Trends for Youth 2013. A Generation at Risk, International Labour Organization, Geneva 2013, s. 10.
238
Justyna Mirończuk
rzona w wartościach bezwzględnych wyniosła 9,4 mln w 2013 roku dla UE-28.
Choć udział młodych osób w rynku pracy różni się znacząco w poszczególnych
państwach członkowskich, w większości z nich stopa bezrobocia wśród młodzieży uległa podwojeniu lub nawet potrojeniu od początku kryzysu.
Z danych Eurostatu wynika, że stopa bezrobocia wśród młodych Polaków
przekroczyła w marcu 2013 roku 28%. Należy jednak pamiętać, że wskaźnik ten
dotyczy wyłącznie młodych szukających pracy, gdyż pozostali wciąż uczą się lub
studiują.
Kryzys w połączeniu z wchodzeniem na rynek pracy ostatnich roczników
wyżu demograficznego znacząco pogorszył szanse młodych ludzi na dobry start
na rynku pracy. Sytuacja osób młodych jest trudna w całej Europie. W niektórych krajach – między innymi w Hiszpanii i Grecji – stopa bezrobocia w grupie
wiekowej 15–24 lata przekroczyła już 50%. Statystyki obejmują na ogół tylko
tych młodych ludzi, którzy są gotowi do pracy i chcą ją podjąć. Natomiast poza
nimi jest też ogromna grupa, która już tak dalece straciła motywację, że po prostu
„odwróciła się” od rynku pracy. Stanowi ona 13% populacji w wieku 15–24 lat.
Osoby te są bezrobotne, nie podejmujące jakiejkolwiek aktywności, mające niewielkie zaufanie do instytucji i otaczających ludzi, osoby społecznie i politycznie
odizolowane. W przypadku tej grupy znacznie większe jest też prawdopodobieństwo związania się z kręgami przestępczymi. Często takie osoby stają się ofiarami
narkomanii i alkoholizmu. Sytuacja ta jest wynikiem porzucenia szkoły lub braku
pracy. Z uwagi na zwiększającą się skalę zjawiska i możliwość oceny sytuacji
tych osób na rynku pracy wprowadzono definicję NEET (not in employment, any
education and training – osoby niezatrudnione, nieuczące się, niebiorące udziału
w żadnych szkoleniach).
Etymologia i charakterystyka NEET
Tradycyjne wskaźniki dotyczące udziału w rynku pracy często poddaje się krytyce, gdyż mają one ograniczony związek z sytuacją osób młodych, wobec czego
zaczęto stosować pojęcie NEET. Do grupy tej należą zazwyczaj osoby między 15
a 24 rokiem życia, które niezależnie od posiadanego wykształcenia nie pracują
i nie uczą się, w związku z czym są bardziej zagrożone wykluczeniem z rynku pracy i wykluczeniem społecznym. Skrót NEET pojawił się po raz pierwszy
Youth, www.epp.eurostat.ec.europa.eu (11.09.2014).
Sytuacja młodych na rynku pracy w Polsce na tle państw Unii Europejskiej, Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej, www.mir.gov.pl (14.05.2013).
NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej
239
w Wielkiej Brytanii pod koniec lat 80. XX wieku i odzwierciedlał alternatywny
sposób klasyfikowania młodzieży po wprowadzeniu zmian w polityce w obszarze zasiłków dla bezrobotnych. Od tego czasu znacznie wzrosło zainteresowanie grupą NEET na poziomie polityki UE i niemalże we wszystkich państwach
członkowskich sformułowano definicje NEET.
Należy zauważyć jednak, że w Wielkiej Brytanii oraz w Nowej Zelandii
termin NEET nadal odnosi się przede wszystkim do nastolatków. W przypadku Japonii i Korei kategoria ta wydaje się być zjawiskiem społecznym, które
wpływa na rynek pracy, jak również na integrację młodych pokoleń ze społeczeństwem. Według japońskiej definicja NEET to osoby w wieku 15–34 lata,
które pozostają poza rynkiem pracy, nie uczęszczają do szkoły ani nie zajmują
się domem. W Korei termin NEET odnosi się do osób w wieku 15–34 lat, które
porzuciły szkołę, nie przygotowują się do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej, nie mają pracy, nie mają obowiązków rodzinnych (lub dzieci) i nie są
w związku małżeńskim. W związku z brakiem jednej, międzynarodowej definicji NEET precyzującej jej cechy, praktycznie niemożliwe jest ich porównywanie
na szczeblu międzynarodowym. Stąd też artykuł skupia się na charakterystyce
NEET w UE.
W celu uzyskania dodatkowego wskaźnika do monitorowania sytuacji młodzieży w ramach strategii Europa 2020 oraz do przeprowadzenia porównań między krajami Komitet Zatrudnienia (EMCO) oraz Dyrekcja Generalna EMPL przy
Komisji Europejskiej w 2010 roku uzgodniły definicję i metodykę standaryzowanego wskaźnika pomiaru rozmiaru populacji NEET wśród państw członkowskich.
Wskaźnik ten obejmuje młodzież w wieku 15–24 lat, bezrobotną lub nieaktywną
zawodowo (zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji Pracy), jak również tę, która nie uczestniczy w procesie kształcenia lub szkoleniach. Wskaźnik
ten został zbudowany przy użyciu standardowej definicji licznika i mianownika,
gdzie:
Młodzi ludzie i młodzież bierna społecznie (tzw. Grupa NEET) w Europie: podstawowe ustalenia, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, www.
eurofound.europa.eu, s. 5 (15.02.2012).
Job for Youth. Japan, OECD 2008, s. 45.
NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs and
Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working
Conditions 2012, s. 26–27.
Ibidem, s. 22.
Educational Attainment and Outcomes of Education. Statistical Concepts and Definitions,
www.epp.eurostat.ec.europa.eu (26.11.2013).
Justyna Mirończuk
240
a) licznik stanowi liczbę młodych osób w wieku 15–24 lat, które spełniają
następujące dwa warunki:
– nie są zatrudnione (innymi słowy są bez pracy lub nieaktywne zawodowo według MOP),
– nie otrzymały oferty kształcenia się lub szkolenia w ciągu 4 tygodni
poprzedzających badanie;
b) mianownik stanowi całkowitą liczbę populacji młodych osób w wieku
15–24 lat bez badanych (ankietowanych), którzy nie odpowiedzieli na
pytanie w sprawie udziału w regularnej (formalnej) edukacji i szkoleniach.
Stopa NEET i stopa bezrobocia wśród młodzieży są powiązanymi ze sobą
pojęciami, ale występują istotne różnice między nimi. Zgodnie z definicją MOP
stopa bezrobocia jest miarą tych, którzy aktualnie nie pracują (nie świadczą pracy
w rozumieniu definicji MOP) ani nie odbywają przyuczenia do zawodu z elementami nauki praktycznej, poszukiwały aktywnie pracy w tygodniu przeprowadzanego badania lub w ciągu 6 tygodni poprzedzających badanie, wyrażają gotowość
do podjęcia pracy w tygodniu przeprowadzanego badania lub następnym.
Wskaźnik ten rejestruje więc udział ludności aktywnej zawodowo w grupie
wiekowej 15–24 lat, która nie jest w stanie znaleźć pracy. Jednocześnie wskaźnik
ten może być zawyżony przez osoby, które opuściły rynek pracy, decydując się
na powrót do edukacji, lub tych, którzy podjęli decyzję, iż zaprzestaną poszukiwania pracy bądź uważają, że nie ma dla nich pracy. W obu przypadkach osoby
te stają się nieaktywne ekonomicznie i ujmowanie ich w statystyce nie ma znaczenia dla obliczania stopy bezrobocia.
Stopa bezrobocia osób máodych

Stopa NEET
Liczba bezrobotnych osób máodych
Liczba osób máodych NEET
Liczba osób máodych aktywnych ekonomicznie
Caákowita liczba osób máodych
Schemat 1. Różnica w definicji stopy bezrobocia wśród osób młodych a stopy NEET
Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs
and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living
and Working Conditions 2012, s. 23.
Ibidem, s. 22.
70
241
%
60
50
40
30
20
0
EU28
BE
BG
CZ
DK
DE
EE
IE
EL
ES
FR
HR
IT
CY
LV
LT
LU
HU
MT
NL
AT
PL
PT
RO
SI
SK
FI
SE
UK
NO
CH
10
2008
2013
Rysunek 1.Stopa bezrobocia wśród młodych osób w wieku 15–24 lat w poszczególnych
państwach członkowskich w roku 2008 oraz 2013 (w %)
Źródło: Youth, epp.eurostat.ec.europa.eu (11.09.204).
25
%
20
15
10
0
EU28
BE
BG
CZ
DK
DE
EE
IE
EL
ES
FR
HR
IT
CY
LV
LT
LU
HU
MT
NL
AT
PL
PT
RO
SI
SK
FI
SE
UK
5
2008
2013
Rysunek 2. Stopa NEET wśród młodych osób w wieku 15–24 lat w poszczególnych
państwach członkowskich w roku 2008 oraz 2013 (w %)
Źródło: Youth, epp.eurostat.ec.europa.eu (11.09.2014).
Definicja NEET przechwytuje natomiast wszystkich młodych ludzi, którzy
nie mają zatrudnienia, edukacji lub szkolenia. Wskaźnik ten rejestruje udział po-
Justyna Mirończuk
242
pulacji wszystkich młodych ludzi, którzy są obecnie odłączeni od rynku pracy
i edukacji, czyli bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo młodych ludzi, którzy nie uczestniczą w kształceniu lub szkoleniach, podczas gdy stopa bezrobocia
wśród młodzieży dotyczy tylko aktywnych zawodowo członków społeczeństwa,
którzy nie byli w stanie znaleźć pracy. Podsumowując powyższe rozważania,
należy podkreślić, że stopa NEET może być rozumiana jako udział w całej populacji młodych ludzi osób, które obecnie nie są zaangażowane w pracę, naukę
lub szkolenie10.
W wyniku tej analizy łatwiejsze staje się zrozumienie różnicy w wielkości poszczególnych wskaźników, gdzie liczba młodych osób NEET w wieku
15–24 lat w Europie (7 469 100 w 2011 roku dla UE-28) jest większa niż liczba bezrobotnych młodych osób (5 264 800 w 2011 roku dla UE-28), zaś stopa
NEET (12,9% w 2011 roku dla UE-28) jest niższa niż stopa bezrobocia wśród
młodzieży (21,3% w 2011 roku dla UE-28). Tak jak już wcześniej wspomniano,
mianowniki obu stóp są różne – w przypadku stopy bezrobocia młodzieży mianownikiem jest liczba młodych osób aktywnych zawodowo w wieku 15–24 lat
(24 711 200 w 2011 roku dla UE-28), natomiast mianownik stopy NEET składa
się z całej populacji młodzieży w wieku 15–24 lat (57 862 300 w 2011 roku dla
UE-28)11. Różnice w wielkości stopy bezrobocia oraz stopy NEET są również
widoczne na rysunkach 1–2.
Czynniki ryzyka oraz koszty społeczne NEET
NEET stanowi zróżnicowaną grupę, a przynależność do niej wynika z wielu powodów – niektóre z tych młodych osób są bezrobotne i szukają pracy, inne mają
obowiązki związane z opieką, podczas gdy jeszcze inne doświadczają długoterminowych trudności związanych z upośledzeniem, niepełnosprawnością lub
stanem zdrowotnym. Pozostawanie w grupie NEET może być także zróżnicowane – krótko- lub długoterminowe, jednak większość z tych osób pozostaje bezrobotna, nie szuka pracy, ale chciałaby jednocześnie podjąć pracę12. Oprócz kosztów ekonomicznych, o których będzie mowa w dalszej części artykułu, NEET
ponoszą koszty indywidualne związane z ich wadliwym funkcjonowaniem społecznym, przez co zagrożone są wykluczeniem społecznym.
10 Ibidem.
11 Ibidem, s. 23.
P. Sissons, K. Jones, Lost in Transition? The Changing Labour Market and Young People not
in Employment, Education or Training, The Work Foundation 2012, s. 3.
12 NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej
243
Yuji Gendy, profesor Instytutu Nauk Społecznych Uniwersytetu w Tokio,
który zajmuje się badaniem sytuacji bezrobotnych osób młodych w Japonii,
twierdzi, iż „NEET nie mają zaufania do siebie. Jednym z uczuć bycia NEET jest
poczucie bycia gorszym pod względem zdolności socjalizacji, własnej inicjatywy
i umiejętności komunikacyjnych w porównaniu do innych ludzi w ich wieku”13.
Koszty indywidualne, którymi obciążone są NEET, to: bliznowacenie płac
– zjawisko, gdzie okres bezrobocia w młodym wieku wpływa na obniżenie przyszłego wynagrodzenia w perspektywie długofalowej. Paul Gregg i Emma Tominey14 w swoich badaniach The Wage Scar from Male Youth Unemployment15
wykazali, że bezrobocie młodych osób wpływa na osiągane przez nie w przyszłości wynagrodzenie, zmniejszając je o 13–21% w przypadku każdego roku
pozostawania osobą bezrobotną, aż do osiągnięcia przez nie wieku 42 lat. Straty
w wysokości wynagrodzenia są niższe, czyli na poziomie 9–11%, w wypadku,
gdy osoby unikną ponownego bezrobocia16.
Zaobserwowano, że bezrobocie wśród młodzieży zwiększa ryzyko zachowań problemowych i przestępczości. Stanowi to znaczny koszt dla systemu
wymiaru sprawiedliwości, ale przede wszystkim ma znaczenie na poziomie indywidualnym. Brak możliwości wykazania się niekaralnością jest barierą dla
zatrudnienia i negatywnie wpływa na kolejne doświadczenia na rynku pracy.
Zmniejszony dostęp do uzyskania zatrudnienia – brak kontaktu z rynkiem pracy
– hamuje rozwój kluczowych twardych i miękkich umiejętności. NEET odczuwają również gorsze samopoczucie – brak pracy prowadzi w ich przypadku do
stresu, niższego poczucia własnej wartości oraz depresji. To z kolei wpływa na
zwiększenie obciążenia rodziny, wspólnoty17.
T. Toivonen, Don’t Let Your Child Become a NEET! The Strategic Foundations of a Japanese
Youth Scare, „Japan Forum” 2011, vol. 23, s. 415.
13 14 Paul Gregg – profesor polityki społecznej Uniwersytetu w Bristolu. Obszarem jego zainteresowań są reformy polityki społecznej, problem ubóstwa i wykluczenia, rynek pracy, edukacja i rozwój dzieci. Emma Tominey – dr ekonomii. Obszarem jej zainteresowań jest rynek pracy, kapitał
ludzki, a w szczególności technologie rozwoju umiejętności.
15 Dane statystyczne użyte w badaniu przeprowadzonym na terenie Wielkiej Brytanii przez Uniwersytet Londyński pochodzą z Narodowego Badania Rozwoju Dzieci (NCDS). Badanie pokazuje
ewolucję wpływu bezrobocia na wysokość wynagrodzenia od momentu wejścia na rynek przez
osobę młodą aż do osiągnięcia przez nią wieku 42 lat.
P. Gregg, E. Tominey, The Wage Scar from Youth Unemployment, „Labour Economics” 2005,
no. 12, s. 487–490.
16 17 P. Sissons, K. Jones, Lost in Transition?..., s. 10.
Justyna Mirończuk
244
Wyniki badania Indeks Młodzieży 2013 przeprowadzonego przez brytyjską organizację Princes’s Trust wskazuje, iż jeden na dziesięciu młodych ludzi
z populacji NEET czuje, że nie może poradzić sobie z życiem z dnia na dzień,
51% młodych osób czuje rozczarowanie rynkiem pracy, 43% uważa, iż recesja
spowodowała stagnację w rozwoju ich kariery zawodowej, a 27% – że ich szanse rozwoju oraz szanse na rynku pracy zostały zniweczone w wyniku recesji.
25% osób wierzy, że ich ambicje uległy zawieszeniu z powodu recesji18.
Tabela 1
Wartość wskaźnika dobrego samopoczucia według grup Non NEET oraz NEET19
Wyszczególnienie
Praca/edukacja
Otoczenie społeczne
Stosunki rodzinne
Stosunki z przyjaciółmi
Pieniądze
Kwalifikacje
Zdrowie fizyczne
Zdrowie emocjonalne
Dom/zakwaterowanie
Całkowita wartość wskaźnika
∗
Szczęście
Non NEET∗
NEET∗
41
73
62
69
70
80
64
75
45
60
62
77
60
70
55
68
68
77
59
72
Pewność siebie/zaufanie
NEET
Non NEET
53
69
62
70
71
80
65
75
55
67
60
76
63
74
62
74
65
74
62
73
Non NEET – młode osoby w wieku 15–24 lat zatrudnione, pozostające w systemie edukacji, biorące udział
w szkoleniach; NEET – młode osoby w wieku 15–24 lat niezatrudnione, poza system edukacji, niebiorące
udziału w szkoleniach.
Źródło: Youth Index 2013, www.princes-trust.org.uk, s. 16.
Jak pokazuje wartość wskaźnika dobrego samopoczucia zawarty w tabeli 1, jest on o 13 punktów niższy w grupie NEET niż dla grupy młodych ludzi,
którzy pozostają w systemie edukacji, są zatrudnieni lub biorą udział w szkoleniach. Prócz tego jest on o 11 punktów niższy w porównaniu do rówieśników
z grupy Non NEET w kategoriach zaufanie oraz pewność o swoją przyszłość.
Podczas gdy 28% młodych ludzi w grupie Non NEET odczuwa zły nastrój lub
ma stany depresyjne „zawsze” lub „często”, w przypadku grupy NEET wartość ta
wzrasta do 48%. NEET są również mniej zadowoleni ze swojej sytuacji na rynku
pracy oraz sytuacji odnoszącej się do edukacji, a następnie pieniędzy i swojego
18 Youth Index 2013, www.princes-trust.org.uk, s. 7, 19.
Statystyka ta pokazuje, jaki wpływ ma długoterminowe bezrobocie na pewność siebie/zaufanie, szczęście młodych ludzi w Wielkiej Brytanii. Indeks mierzy odczucia ponad 2000 osób
w wieku od 16 do 25 lat.
19 NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej
245
zdrowia emocjonalnego. W tych obszarach czują się także mniej pewni siebie,
swojej przyszłości w porównaniu z rówieśnikami Non NEET20.
Uważa się, że prawdopodobnymi czynnikami ryzyka wystąpienia NEET
21
są :
– problemy domowe – niska zdolność rodzicielska,
– opieka nad dziećmi,
– niskie umiejętności podstawowe,
– niepełnosprawność,
– wcześniejsze problemy z wykluczeniem,
– wcześniejsze i obecne problemy z nadużywaniem środków odurzających (alkohol, narkotyki),
– wczesne rodzicielstwo (nastoletni rodzice),
– niska motywacja i aspiracje,
– bezdomność,
– bezrobocie kobiet i mężczyzn w rodzinie,
– pochodzenie etniczne,
– nierozpoznana dysleksja,
– przyjmowanie postawy po prostu chcę pracę,
– przeszłość przestępcza,
– słabe umiejętności społeczne,
– problemy ze zdrowiem psychicznym,
– samotne rodzicielstwo,
– zaniedbywanie systemu edukacji (słaba frekwencja szkolna).
Ekonomiczne koszty zjawiska NEET w UE
Na podstawie badań przeprowadzonych przez Eurofound zostało wykazane, iż
konsekwencje związane z odłączeniem młodych ludzi od rynku pracy i systemu
edukacji stanowią ogromne obciążenie dla jednostek, gospodarki i społeczeństwa, a wraz z upływem czasu sytuacja ta ulega pogorszeniu. Dlatego też tak
istotna jest wczesna interwencja.
Powyższe badania zostały przeprowadzone w 26 państwach członkowskich UE i miały na celu oszacowanie straty pieniężnej dla gospodarki spowodowanej wycofaniem z rynku pracy młodych ludzi w wieku 15–29 lat i ich
20 Youth Index 2013..., s. 16.
C. Arnold, T. Becker, Transition from School to Work: Applying Psychology to NEET, „Educational & Child Psychology” 2000, vol. 29, no. 3, s. 71.
21 246
Justyna Mirończuk
przejściem do grupy NEET. Z uwagi na brak dostępnych danych statystycznych z badania została wykluczona Malta. Obliczenie kosztów gospodarczych
Rysunek 3.Koszty NEET jako straty gospodarki europejskiej ze względu na niezdolność
do zatrudnienia młodych ludzi na rynku pracy – utrata PKB w 2011 roku
(w %)
Źródło: Eurofound, www.eurofound.europa.eu (13.12.2013).
ponoszonych w związku z wystąpieniem zjawiska NEET jest złożonym procesem, w którym uwzględniane są koszty bezpośrednie oraz pośrednie. Koszty bezpośrednie obejmują dochody finansów publicznych, takie jak wszystkie
świadczenia z opieki społecznej: zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki rentowe, renty
inwalidzkie, świadczenia w przypadku choroby, świadczenia związane z edukacją. Koszty pośrednie obejmują koszty utraconych zasobów, a więc brakujący
wkład danej jednostki do społeczeństwa (utrata dochodu i produkcji dla całej
gospodarki), utracone zarobki, niezapłacone podatki, niezapłacone składki na
ubezpieczenia społeczne. W przypadku danych dotyczących kosztów bezpośrednich ich mierzalność stwarza mniej problemów, gdyż są to dane administracyjne
lub dane z badań gospodarstw domowych, natomiast w przypadku kosztów po-
247
średnich ich oszacowanie jest bardzo trudne lub niemożliwe z uwagi na brak lub
niedostępność danych. Zakłada się, że koszty pośrednie są stratą dla gospodarki
z powodu braku uczestnictwa w rynku pracy NEE, stąd też badania miały na celu
uchwycenie różnicy między potencjalnym a rzeczywistym wyjściem z rynku
pracy. Stanowią one brakujący wkład gospodarczy jednostki do społeczeństwa
w przypadku, gdyby grupa NEET wykonywała pracę zarobkową, przyczyniając
się do produkcji dóbr i usług w gospodarce, a tym samym do jej wzrostu.
koszty finansów publicznych = róĪnica pomiĊdzy dochodem finansów
publicznych otrzymywanym przez NEET a grupĊ nienaleĪącą do NEET
koszty zasobów = róĪnica pomiĊdzy dochodem zasobów generowanych
przez NEET a grupĊ nienaleĪącą do NEET
Schemat 2. Definicja kosztów finansów publicznych oraz kosztów zasobów
Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs
and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living
and Working Conditions 2012, s. 68.
Koszty zasobów nie są bezpośrednio mierzalne, ponieważ są one czysto
hipotetyczne, ale mogą jednak być oszacowane przy porównywaniu sytuacji dochodowej grupy NEET i grupy nienależącej do NEET, a więc stanowią różnicę
pomiędzy dochodami z zasobów wytworzonych przez NEET i potencjalnymi
dochodami, jakie mogą zostać wytworzone przez tę grupę w przypadku, gdy zostanie ona zatrudniona na rynku pracy (schemat 2).
krok 1: Zdefiniowanie i wdroĪenie ram kosztów
krok 2: Identyfikacja (zdefiniowanie) populacji NEET oraz populacji Non NEET
krok 3: Obliczenie jednostkowych kosztów (kosztów na osobĊ) finansów publicznych
oraz zasobów
krok 4: Obliczenie caákowitych kosztów finansów publicznych oraz zasobów
Schemat 3. Podejście metodologiczne obliczania kosztów generowanych przez NEET
Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training..., s. 66.
Justyna Mirończuk
248
Koszty finansów publicznych stanowią zaś różnicę pomiędzy założeniem,
że NEET stanowią grupę, która wymaga znacznie większego nakładu na świadczenia społeczne niż grupa nienależąca do NEET, a więc w tym kontekście koszty te są zdefiniowane jako wszystkie transfery i świadczenia z systemów świadczeń publicznych otrzymanych przez młodych ludzi w grupie NEET, co stanowi
nadwyżkę w stosunku do tego, czego odpowiednik grupy nienależącej do NEET
nie otrzyma (schemat 2).
W pierwszym etapie obliczania kosztów generowanych przez NEET zostały
zdefiniowane i wdrożone ramy kosztów, zdefiniowano pojęcia zasobów, finansów publicznych i dochodów (schemat 3). W drugim etapie została zdefiniowana
populacja NEET oraz populacja Non NEET (rysunek 4). W trzecim etapie obliczone zostały jednostkowe koszty (na osobę) zasobów i finansów publicznych
szacowane dla każdego państwa członkowskiego przy użyciu metody statystycznej propensity score matching, która pozwoliła na uwzględnienie specyficznych
cech populacji NEET. W ostatnim etapie jednostkowy koszt zasobów i finansów
publicznych został pomnożony przez wielkość populacji NEET dla każdego państwa członkowskiego. Następnie wyniki te zostały ze sobą zestawione w celu
zobrazowania sytuacji kosztów ponoszonych na rzecz populacji NEET w poszczególnych krajach Unii Europejskiej.
neeT
osoba jest klasyfikowana jako NEET, jeĞli liczba
miesiĊcy, jaką spĊdziáa, bĊdąc bezrobotną lub
nieaktywną zawodowo, w badanym okresie
referencyjnym jest równa bądĨ wiĊksza niĪ
6 miesiĊcy
non neeT
osoba jest klasyfikowana jako Non NEET,
jeĞli liczba miesiĊcy, jaką byáa zatrudniona, w badanym okresie referencyjnym jest
równa lub wiĊksza niĪ 6 miesiĊcy
Rysunek 4. Definicja populacji NEET oraz populacji Non NEET (odpowiadająca grupie
wiekowej NEET grupa młodych osób w wieku 15–29 lat, zatrudnionych)
Eurofound na podstawie stopy dyskontowej oraz wzrostu populacji NEET
oszacował, iż tygodniowe straty gospodarcze w Europie wzrosły z 2,3 bln euro
w 2008 roku do prawie 3 bln euro w 2011 roku. Kwota ta odpowiada rocznej
stracie w wysokości 153 bln euro w 2011 roku. Koszty gospodarcze generowane przez NEET w 2011 roku wzrosły o prawie 34 bln euro w stosunku do
roku 2008. W liczbach bezwzględnych w 2011 roku koszt ten był najwyższy we
Włoszech, osiągając wielkość 32,6 bln euro, następnie we Francji (22 bln euro),
249
Wielkiej Brytanii (18 bln euro) i Hiszpanii (15,7 bln euro). W przypadku Niemiec
i Luksemburga nastąpił spadek rocznych kosztów NEET, podczas gdy w Austrii
i Szwecji sytuacja nie uległa zmianie. W ujęciu względnym, biorąc pod uwagę
dynamikę w zakresie kosztów generowanych przez NEET w latach 2007–2011,
krajem, w którym nastąpił ich największy wzrost, była Rumunia (wzrost o 78%),
a następnie Grecja (wzrost o 76%) oraz Dania (wzrost o 62%), co w przypadku
tego kraju było zaskoczeniem. Hiszpania odnotowała wzrost o ponad 45%22.
Tabela 2
Podział NEET oraz grup porównawczych wśród osób młodych w wieku 15–29 lat
w poszczególnych krajach członkowskich w 2008 roku
Kraj
AT
BE
BG
CY
CZ
DE
DK
EE
ES
FI
FR
GR
HU
IE
IT
LT
LU
LV
NL
PL
PT
RO
SE
SI
SK
UK
Razem
*
NEETs
193 936
203 829
468 390
28 373
295 415
1 211 803
37 299
38 234
1 029 312
126 270
1 487 827
416 331
375 351
179 457
1 916 025
61 847
6 139
68 430
148 555
1 360 377
264 579
706 647
135 137
34 513
126 767
1 067 489
11 988 332
Non NEEts
812 496
81 325
736 718
74 232
891 186
5 907 100
369 666
131 945
4 245 084
440 560
5 623 511
788 008
812 884
443 567
3 447 364
310 310
37 106
230 389
1 230 957
3 637 356
950 069
2 010 275
791 793
128 772
552 119
4 480 567
39 897 285
Niezakwalifikowani
do żadnej z grup*
469 592
829 290
476 296
74 413
818 882
6 271 097
467 880
112 114
2 801 575
343 701
4 248 662
696 217
737 183
369 811
3 692 575
334 153
35 774
164 950
1 371 349
3 341 108
685 179
1 602 064
706 195
205 170
587 383
5 041 944
36 484 557
Razem
1 476 024
1 846 370
1 681 404
177 018
2 005 483
13 390 000
874 845
282 293
8 075 971
910 531
11 360 000
1 900 556
1 925 418
992 835
9 055 964
706 310
79 019
463 769
2 750 861
8 338 841
1 899 827
4 318 986
1 633 125
368 455
1 266 269
10 590 000
88 370 174
grupa ta skupia wszystkie osoby młode niezakwalifikowane do dwóch pozostałych grup oraz osoby młode
uczące się (pozostające w systemie edukacji)
Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training ..., s. 72.
22 NEETs Young People not in Employment, Education or Training..., s. 78.
Justyna Mirończuk
250
Tabela 3
Koszt NEET w poszczególnych państwach członkowskich w 2011 roku (w tys. euro)
Kraj
AT
BE
BG
CY
CZ
DE
DK
EE
ES
EU-26
FI
FR
GR
HU
IR
IT
LV
LT
LU
NL
PL
PT
RO
SE
SI
SK
UK
Całkowity koszt
jednostkowy
(finansów publicznych + zasobów)
17,1
22,2
2,0
11,0
5,3
14,4
22,7
6,2
11,3
10,6
14,2
12,7
10,9
5,0
17,5
14,4
5,5
4,1
21,9
22,2
4,5
8,6
2,0
9,5
10,7
4,4
14,5
Całkowity
koszt finansów
publicznych
Całkowity
koszt zasobów
Całkowity koszt
%
PKB
226 713,0
902 596,8
2,268,5
16 405,6
148 800,7
2 233 297,7
320 841,1
7 204,2
1 348 400,0
10 874 135,4
260 747,6
1 898 678,3
54 381,3
105 573,9
600 289,9
304 844,6
13 493,2
11 257,7
8 286,7
253 738,8
543 373,4
147 601,9
60 086,7
111 642,9
5 358,9
26 653,3
1 270 597,5
2 947 375,9
4 310 081,0
1 269 791,7
408 176,8
1 650 980,5
7 011 288,4
966 381,2
301 824,0
14 386 759,6
142 138 918,5
1 759 287,8
20,280 506,0
7 011 128,4
2 027 363,7
3 727 125,5
32 308 541,9
316,782,7
88 550,8
3 703 522,6
7 001 572,5
2 532 526,9
2 042 700,9
659 246,8
1 148 603,9
460,350,5
659 246,8
17 076 515,2
3 064 234,0
4 069 745,4
836 576,3
282 707,8
1 492 519,0
16 445 494,9
778 693,4
309 028,2
15 735 159,6
153 013 053,9
2 020 035,5
22 179 184,3
7 065 609,7
2 132 937,6
4 327 415,5
32 613 386,6
535 755,1
328 040,5
96 837,6
3 957 261,4
7 535 945,9
2 680 128,9
2 102 787,7
1 260 246,8
465 709,5
685 900,2
18 347 112,8
1,06
1,42
3,31
2,39
1,16
0,60
0,54
1,93
1,47
1,21
1,07
1,11
3,28
2,12
2,77
2,06
2,67
1,07
0,23
0,66
2,04
1,57
1,54
0,33
1,31
0,99
1,05
Straty ekonomiczne z tytułu nieuczestniczenia młodych ludzi w rynku pracy
wyrażone jako udział w PKB na szczeblu europejskim wzrosły z 0,96% PKB
w 2007 roku do 1,21% PKB w roku 2011. Na poziomie państw członkowskich
w wielu krajach sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu. W Bułgarii i Grecji
koszty NEET w 2011 roku były wyższe niż 3% PKB (odpowiednio: 3,3 i 3,28%).
Podobnie takie państwa, jak: Cypr, Węgry, Irlandia, Włochy, Łotwa, Polska, odnotowały roczne straty z tytułu NEET większe niż 2% PKB. Natomiast w Danii,
251
Niemczech, Luksemburgu, Holandii i Szwecji koszty NEET były poniżej 0,6%
PKB. W tej grupie państw członkowskich Luksemburg osiągnął najniższą wielkość kosztów NEET wyrażoną w udziale PKB, tj. 0,23%. Warto dodać, iż w Danii, pomimo odnotowanego wzrostu liczby NEET, populacja ta jest nadal dość
mała i nie ma zbyt dużego wpływu na gospodarkę, przynajmniej w porównaniu
do krajów wschodnich i południowych Unii Europejskiej23.
Podsumowanie
W ciągu następnych dziesięcioleci Europa będzie musiała zmierzyć się ze znacznymi zmianami demograficznymi. Populacja ludności UE wzrośnie o 10,3%,
z 507 mln w 2013 roku do 524 mln w 2040 roku24. Jednak ze względu na starzenie
się populacji z powodu niskiej dzietności i wydłużenia długości życia oczekuje
się, że struktura wieku ludności UE radykalnie się zmieni. Wzrost wielkości grupy ludności nie musi oznaczać większej części populacji uczestniczącej w rynku
pracy25. Rosnąca liczebność starszych pracowników nie zostanie zrównoważona
przez przyrost młodych pracowników aktywnych zawodowo.
W przyszłości nastąpi nasilenie zjawiska starzenia się zasobów pracy z uwagi na znacznie malejącą frakcję osób wkraczających w stadium eksploracji26.
Współczynnik obciążenia demograficznego wyrażony stosunkiem całkowitej
liczby osób w wieku podeszłym (65 lat i więcej), którzy są bierni zawodowo, do
liczby osób w wieku produkcyjnym wzrośnie z 27,5% w 2013 roku dla 28 krajów
UE do prognozowanej wysokości 45,91% w roku 2040.
Państwa członkowskie Unii będą napotykać na szczególne trudności wynikające z procesu starzenia się społeczeństwa, zwłaszcza jeśli nie będą w stanie
podnieść ogólnego poziomu zatrudnienia, w tym zapewnić lepszego przejścia ze
szkoły do pracy młodych pracowników i wyższego poziomu zatrudnienia starszych pracowników.
Negatywne skutki przemian demograficznych w połączeniu z wysokimi
kosztami ekonomicznymi i społecznymi bezrobocia wśród osób młodych spo23 Ibidem, s. 81.
24 Population, epp.eurostat.ec.europa.eu (25.06.2014).
Combining the Entry of Young People in the Labour Market with the Retention of Older Workers, IZA, Research Report 2013, no. 53, s. 14.
25 26 M. Fura, B. Fura, Zasoby pracy w Polsce i Unii Europejskiej w świetle kryzysu demograficznego. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, w: Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, red. M.G. Woźniak, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, z. 24, s. 308.
Justyna Mirończuk
252
wodowały, że Komisja Europejska podjęła działania mające na celu aktywizację zawodową młodych osób, przy czym szczególną uwagę poświęcono grupie
NEET.
W grudniu 2012 roku na szczeblu unijnym opracowany został Pakiet na
rzecz zatrudnienia młodzieży (Youth Employment Package). Częścią składową
tego pakietu był projekt Gwarancja dla młodzieży (Youth Guarantee), skierowany do państw członkowskich UE, mający na celu zapewnienie młodym ludziom
w wieku do 25 lat, którzy nie mają zatrudnienia ani nie uczestniczą w kształceniu
lub szkoleniu, dobrej jakości oferty zatrudnienia, dalszego kształcenia, przyuczenia do zawodu lub stażu w ciągu 4 miesięcy od zakończenia kształcenia formalnego lub utraty pracy. 22 kwietnia 2013 roku Rada Europejska przyjęła zalecenie
w sprawie ustanowienia Gwarancji dla młodzieży, obligując tym samym wszystkie państwa do ich wdrożenia27. Formułując zasady ustanawiania programów, założono, że młodzież, chociaż wymaga szczególnego monitorowania i interwencji
w ramach ogólnej gwarancji, nie stanowi grupy jednorodnej i należy do różnych
środowisk społecznych, a ponadto w sposób szczególny należy uwzględnić tę
młodzież, która jest wyjątkowo narażona na ryzyko znalezienia się lub pozostawania w sytuacji NEET.
Jako uzupełnienie dla realizacji Gwarancji dla młodzieży na szczycie Rady
Europejskiej 7–8 lutego 2013 roku podjęto decyzję o realizacji Inicjatywy na rzecz
zatrudnienia ludzi młodych (Youth Employment Initiative – YEI), która została
skierowana do regionów, w których poziom bezrobocia osób w wieku 15–24 lat
przekracza 25%. Na realizację YEI w Polsce przewidziano 550 mln euro28.
Wyniki badania OECD przedstawione w strategii Better Jobs, Better Lifes
wskazują, że w przypadku osób młodych (16–24 lata), które pozostają w edukacji
lub/i w zatrudnieniu, wraz z wiekiem następuje przyrost kompetencji, natomiast
w przypadku osób z grupy NEET – następuje ich regresja29. To właśnie brak
umiejętności praktycznych i doświadczenia zawodowego jest najczęściej podnoszonym argumentem w kontekście bezrobocia młodych osób. Dlatego podjęto
decyzję, że wsparcie tej grupy powinno się koncentrować wokół szkoleń, kursów
oraz staży zawodowych w kierunkach wskazywanych jako zawody deficytowe,
na które istnieje zapotrzebowanie. Jedynie niewielka część młodych osób funkPlan realizacji gwarancji dla młodzieży w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Warszawa 2013, s. 3.
27 28 Ibidem.
29 Better Jobs, Better Lives. Highlights of the OECD Skills Strategy, OECD 2012, s. 7.
253
cjonuje na rynku pracy w roli przedsiębiorców, dlatego też w celu pobudzenia
przedsiębiorczości w tej grupie przewidziano możliwość uzyskania wsparcia na
rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej.
Propozycja wdrożenia gwarancji dla młodzieży jest wynikiem obserwacji dobrych praktyk w Finlandii oraz Austrii, gdzie odniosły już one sukces. Na
przykład Fińska Gwarancja dla młodzieży spowodowała zmniejszenie bezrobocia wśród młodych ludzi – w 83,5% przypadkach skutecznie zostały przydzielone oferty pracy, stażu, praktyki zawodowej lub dalszej edukacji w ciągu trzech
miesięcy od daty rejestracji bezrobotnego30.
Międzynarodowa Organizacja Pracy oszacowała, że koszt utworzenia Gwarancji dla młodzieży w strefie euro wyniesie 21 mld euro rocznie, jednak koszty
bierności, pozostawania poza rynkiem pracy, systemu edukacji osób młodych,
a więc głównie w grupie NEET, są dużo wyższe31.
Bibliografia
Arnold C., Becker T., Transition from School to Work: Applying Psychology to NEET,
„Educational & Child Psychology vol. 29, no. 3.
Better Jobs, Better Lives. Highlights of the OECD Skills Strategy, OECD 2012.
Combining the Entry of Young People in the Labour Market with the Retention of Older
Workers, IZA, Research Report 2013, no. 53.
Educational Attainment and Outcomes of Education. Statistical Concepts and Definitions, www.epp.eurostat.ec.europa.eu.
Eurofound, www.eurofound.europa.eu.
Job for Youth. Japan, OECD 2008.
Fura M., Fura B., Zasoby pracy w Polsce i Unii Europejskiej w świetle kryzysu demograficznego. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, w: Modernizacja dla
spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, red. M.G. Woźniak, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, z. 24.
Global Employment Trends for Youth 2013. A Generation at Risk, International Labour
Organization, Geneva 2013.
Gregg P., Tominey E., The Wage Scar from Youth Unemployment, „Labour Economics”
2005, no. 12.
17 Member States have submitted Youth Guarantee Implementation Plans, European Commission, MEMO, www.europa.eu (15.01.2014).
30 31 Ibidem.
Justyna Mirończuk
254
Młodzi ludzie i młodzież bierna społecznie (tzw. Grupa NEET) w Europie: podstawowe
ustalenia, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, www.eurofound.europa.eu.
NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs
and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012.
Plan realizacji gwarancji dla młodzieży w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013.
17 Member States have submitted Youth Guarantee Implementation Plans, European
Commission, MEMO, www.europa.eu.
Sissons P., Jones K., Lost in Transition? The Changing Labour Market and Young People
not in Employment, Education or Training, The Work Foundation 2012.
Sytuacja młodych na rynku pracy w Polsce, na tle państw Unii Europejskiej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, www.mir.gov.pl.
Toivonen T., Don’t Let Your Child Become a NEET! The Strategic Foundations of a Japanese Youth Scare, „Japan Forum” 2011, vol. 23.
Youth Index 2013, www.princes-trust.org.uk.
Youth, www.epp.eurostat.ec.europa.eu.
NEET –
the phenomenon and the socio-economic problem
in the
EU
Keywords: young people, labor market, social policy, NEET, unemployment
Summary
The article has been touched the problem of NEETs in the EU, as a special case
of unemployed young people. Presents the etymology of the concept, the probable risk
factors of the phenomenon and the social costs to individual entities. Particular attention
was paid to dynamically increasing economic costs generated by the NEET group. The
article also included are current proposals to solve the problem of NEETs in the EU.
Karolina Olszewska*, Małgorzata Wachowska**
Wrocław
Efektywność
konsorcjów
B+R
w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw.
Doświadczenia Stanów Zjednoczonych, Japonii i Europy
Słowa kluczowe: B + R, konsorcja, innowacyjność, współpraca badawcza
Streszczenie
W artykule przedstawiono teoretyczne badanie efektywności konsorcjów B + R
w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw. Przykłady Stanów Zjednoczonych,
Japonii i Europy pokazują, że w pewnych warunkach mają one pozytywny wpływ na
wzrost produktywności innowacyjnej.
Wprowadzenie
Sformułowanie teorii wzrostu endogenicznego, w świetle której szeroko rozumianą wiedzę uznano za krytyczną dla wzrostu gospodarczego, a działalność
B + R za zwiększającą efektywność procesu innowacji, stało się przyczynkiem
do ukształtowania się nowej polityki ekonomicznej, która większy nacisk położyła na działania promujące B + R, a także ich rozprzestrzenianie się w gospodarce narodowej.
Jednocześnie coraz częściej zaczęto podkreślać, że w czasach, kiedy innowacje stały się bardziej złożone, niejednokrotnie wymagając integracji wiedzy
zaczerpniętej z różnych dyscyplin, generowanie innowacji przez pojedynczego
wynalazcę staje się coraz trudniejsze. Proces innowacyjny coraz częściej wyKarolina Olszewska, dr, Uniwersytet Wrocławski, e-mail: [email protected].
wroc.pl.
**
Małgorzata Wachowska, dr, Uniwersytet Wrocławski, e-mail: [email protected].
*
256
Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska
maga łączenia wysiłków B + R wąsko wyspecjalizowanych badaczy, których
wiedza będzie wzajemnie się uzupełniać.
Na poziomie przedsiębiorstw jedną z form współpracy badawczo-rozwojowej jest konsorcjum B + R. Jest ono zawiązywane z powodu chęci realizacji
wspólnego celu o charakterze B + R i powoływane na podstawie umowy konsorcjum. Konsorcja B + R są sojuszami przedsiębiorstw lub uczelni czy innych
jednostek naukowo-badawczych. Mogą gromadzić bezpośrednich konkurentów
z tego samego sektora lub też podmioty z różnych sektorów, które bezpośrednio
nie rywalizują ze sobą.
Konsorcjum B + R często przyrównywane jest do badawczego joint venture
(RJV). Z RJV łączy je to, że jest porozumieniem o współpracy badawczej, w której wkład i produkt badawczy są dzielone kooperatywnie. W przeciwieństwie
jednak do RJV członkowie konsorcjum B + R są niezależnymi podmiotami prawa, podczas gdy przedsiębiorstwa z RJV wspólnie zakładają oddzielną jednostkę. Ponadto, liczba członków konsorcjum B + R jest w większości przypadków
znacznie większa niż RJV. Zazwyczaj także skupiają się one na wcześniejszych
etapach procesu innowacji niż RJV. Należy jednak podkreślić, że forma organizacji współpracy w ramach konsorcjów B + R może różnić się między poszczególnymi krajami, odzwierciedlając specyficzne wartości i szablony behawioralne
społeczeństw.
Udział w konsorcjum B + R umożliwia przedsiębiorstwom dzielenie kosztów, czasu i ryzyka inwestycji z innymi uczestnikami konsorcjum, a także internalizowanie efektów zewnętrznych działalności B + R. Dzięki łączeniu „siły
umysłów” oraz dyfuzji wiedzy, do których dochodzi podczas współpracy, przedsiębiorstwa mają szansę stać się bardziej innowacyjne, co sprawia, że politycy
postrzegają konsorcja jako narzędzie tworzenia przewag konkurencyjnych całego kraju.
Wnioski z badań teoretycznych i empirycznych wskazują, że korzyści w postaci poprawy innowacyjności z udziału w konsorcjach B + R nie muszą być
otrzymywane per se. Ich osiągnięcie warunkowane jest szeregiem czynników.
W świetle powyższego celem niniejszego opracowania jest wskazanie zależności między udziałem przedsiębiorstw w konsorcjach B + R a poprawą ich
innowacyjności, a także czynników warunkujących tę poprawę na przykładzie
gospodarki Stanów Zjednoczonych, Japonii i wybranych państw Europy.
K.-L. Yun, Y.-S. Park, B.-H. Ahn, Spillover, Competition and Better R&D Organization, „The
Japanese Economic Review” 2000, vol. 51, no. 3.
Efektywność konsorcjów B + R...
257
W niniejszym artykule zostały przeprowadzone pogłębione i krytyczne studia literaturowe. Wnioski zostały sformułowane na podstawie opracowań skupiających się przede wszystkim na problematyce międzyorganizacyjnej oraz publiczno-prywatnej współpracy badawczo-rozwojowej.
Argumenty teoretyczne wspierające tworzenie konsorcjów B + R
W większości teoretycznych analiz dotyczących współpracy B + R podkreśla się,
że łączona działalność B + R pozwala na internalizowanie wiedzy wygenerowanej podczas badań i w konsekwencji daje większą motywację do takich działań.
W poszczególnych pracach teoretycznych wskazywane są jednak inne warunki,
pod którymi wspólna działalność B + R stymuluje poprawę innowacyjności.
Wnioski z rozważań Michaela Katza sugerują mianowicie, że współpraca
badawcza pomiędzy przedsiębiorstwami, które są bezpośrednimi konkurentami
na rynku produktu sprawia, że konkurencja ex post staje się bardziej intensywna,
prowadząc do spadku w zyskach, a więc także do redukcji zachęt podejmowania
B + R. W takich warunkach wspólne B + R są nieuzasadnione.
Poglądów Katza nie podzielają Wesley Cohen i Daniel Levinthal, którzy
wskazują, że partycypacja w badaniach podstawowych może przyczynić się do
intensyfikacji działalność B + R. Spójne z odkryciami Katza są natomiast badania Kotaro Suzumury, który pokazał, że kooperacja B + R nie jest efektywna
w podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw w przypadku bezpośrednich rywali na rynku produktu. Podobnie Kyoung-Lim Yun i inni wręcz wykazali, że
niezależne B + R mają przewagę nad jakąkolwiek formą współpracy w sytuacji,
gdy rynek produktu charakteryzuje się dużym stopniem konkurencji.
W swojej pracy Morton Kamien i inni skupiają się na wskazaniu formy
współpracy B + R, która przynosi największy sukces technologiczny. Dochodzą
do wniosku, że najmniej efektywne w tym zakresie są konsorcja B + R, a najbar M.L. Katz, An Analysis of Cooperative Research and Development, „The RAND Journal
of Economics” 1986, vol. 17, no. 4, s. 527–543.
W.M. Cohen, D.A. Levinthal, Innovation and Learning: The Two Face of R&D, „Economic
Journal” 1989, vol. 99, no. 397, s. 569–610.
K. Suzumura, Cooperative and Noncooperative R&D in an Oligopoly with Spillovers, „American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5, s. 1307–1320.
K.-L. Yun, Y.-S. Park, B.-H. Ahn, Spillover, competition...
M.I. Kamien, E. Muller, I. Zang, Research Joint Ventures and R&D Cartels, „American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5, s. 1293–1306.
258
dziej – badawcze joint venture. Z kolei z rozważań Yun i innych wynika, że to
właśnie konsorcja B + R są najefektywniejsze, ale pod warunkiem, że na rynku
produktu konkurencja jest osłabiona.
Michael Santoro porusza problem najlepszego doboru członków do konsorcjów B + R. Stwierdza, że sojusze B + R pozytywnie oddziałują na zdolności
innowacyjne przedsiębiorstw poprzez efekty uczenia się, z tym że uczenie się
jest najefektywniejsze w zależnościach typu przemysł–uniwersytet niż w zależnościach typu przemysł–przemysł. W świetle rozważań Mariko Sakakibary najwięcej okazji do uczenia się jest w konsorcjach B + R, które są tworzone przez
podmioty posiadające komplementarną wiedzę.
W swojej pracy Alan Eisner i inni10 wskazują, że konsorcja, których utworzenie było motywowane chęcią współpracy B + R, osiągają wyższe poziomy
innowacyjności niż te tworzone z chęci dzielenia ryzyka. Także lepsze wyniki są
osiągane przez precyzyjnie zaprojektowane konsorcja niż „samorodne”.
Japoński a amerykański model konsorcjów B + R
w podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw
Japonia i Stany Zjednoczone mają odmienną tradycję w tworzeniu konsorcjów
B + R. Pierwsze konsorcja w Japonii powstały już w 1961 roku, podczas gdy
w Stanach Zjednoczonych dopiero w 1984 roku. Rządy w obu krajach wspierały
współpracę B + R, przy czym rząd japoński przyjął podejście interwencjonistyczne, bezpośrednio finansując badania realizowane w ramach konsorcjów, podczas
gdy amerykański skupił się raczej na kontrolowaniu niekonkurencyjnego zachowania przedsiębiorstw. Stąd też w Japonii częstym uczestnikiem konsorcjów był
rząd, natomiast w Stanach Zjednoczonych dominowały zależności typu przemysł–przemysł lub uniwersytet–przemysł. Ten drugi typ zależności był z kolei
prawie w ogóle niewidoczny w Japonii. W konsekwencji większość funduszy japońskich konsorcjów była uzyskiwana od rządu. Fundusze amerykańskich konsorcjów pochodziły przede wszystkim ze składek członkowskich. W większości
K.-L. Yun, Y.-S. Park, B.-H. Ahn, Spillover, competition...
M.D. Santoro, Success Breeds Success: The Linkage between Relationship Intensity and Tangible Outcomes in Industry-University Collaborative Ventures, „The Journal of High Technology
Management Research” 2000, vol. 11, no. 2, s. 255–273.
M. Sakakibara, Knowledge Sharing in Cooperative Research and Development, „Managerial
and Decision Economics” 2003, vol. 24, s. 117–132.
10 A.B. Eisner, N. Rahman, H.J. Korn, Formation Conditions, Innovation, and Learning in R&D
Consortia, „Management Decision” 2009, vol. 47, no. 6, s. 851–871.
259
przypadków japońskie konsorcja swoje wysiłki B + R skupiały w laboratoriach
poszczególnych przedsiębiorstw członkowskich, podczas gdy prace badawcze
konsorcjów amerykańskich były zazwyczaj realizowane we wspólnych laboratoriach. I w końcu, konsorcja japońskie realizowały niewielką w porównaniu
z konsorcjami amerykańskimi liczbę zadań11.
Jak wskazują jednak badania empiryczne, te wszystkie różnice między japońskim a amerykańskim podejściem do wspólnych badań w ramach konsorcjów
B + R nie przeszkodziły obu krajom w uzyskiwaniu korzyści w postaci zwiększonej innowacyjności przedsiębiorstw.
Dane japońskie wskazują, że w przypadku, gdy konsorcja B + R łączą
przedsiębiorstwa niebędące bezpośrednimi rywalami na rynku produktu, zwiększa się patentowalność ich członków12. Jednak konsorcja łączące bezpośrednich
konkurentów nie są już tak efektywne w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw13. Ponadto, konsorcja skupiające się na badaniach podstawowych
w większym stopniu oddziałują na przyszłą innowacyjność przedsiębiorstw niż
te skupione na badaniach stosowanych14. I w końcu, konsorcja B + R składające się z przedsiębiorstw, które dysponują komplementarną wiedzą i odmiennym
rodzajem biznesu, w większym stopniu będą przyczyniać się do rozprzestrzeniania się wiedzy między członkami konsorcjum15, a w konsekwencji do większych
wzrostów poziomów ich innowacyjności.
Badania empiryczne dotyczące japońskich konsorcjów B + R są zatem spójne z odkryciami teoretycznymi, podobnie zresztą jak analizy empiryczne odnoszące się do konsorcjów amerykańskich.
Analiza danych amerykańskich wykazała, że produktywność badawcza
uczestników konsorcjum B + R mierzona liczbą patentów wzrasta16. Wzrost ten
H.E. Aldrich, T. Sasaki, R&D Consortia in the United States and Japan, „Research Policy”
1995, vol. 24, no. 2, s. 301–316.
11 12 L.G. Branstetter, M. Sakakibara, Japanese Research Consortia: A Microeconometric Analysis
of Industrial Policy, „Journal of Industrial Economics” 1998, vol. 46, no. 2, s. 207–233.
13 L.G. Branstetter, M. Sakakibara, When Do Research Consortia Work Well and Why? Evidence
from Japanese Panel Data, „American Economic Review” 2002, vol. 92, no. 1, s. 143–159.
14 Ibidem; H. Odagiri, Y. Nakamura, M. Shibuya, Research Consortia as a Vehicle for Basic
Research: The Case of a Fifth Generation Computer Project in Japan, „Research Policy” 1997,
vol. 26, no. 2, s. 191–207.
15 M. Sakakibara, The Diversity of R&D Consortia and Firm Behavior: Evidence from Japanese
Data, „The Journal of Industrial Economics” 2001, vol. 49, no. 2, s. 181–196.
16 M. Sakakibara, L.G. Branstetter, Measuring the Impact of US Research Consortia, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24, no. 2–3, s. 51–69.
260
jest tym większy, w im większym stopniu udział w konsorcjum stymuluje kreatywne myślenie i przyczynia się do redukcji kosztów i czasu na B + R17. Ponadto,
amerykańskie konsorcja podobnie jak japońskie w większym stopniu zwiększają
intensywność B + R przedsiębiorstw, gdy łączą podmioty z różnych branż18.
Europejskie konsorcja B + R a innowacyjność przedsiębiorstw
W Europie gwałtowny okres rozwoju konsorcjów B + R przypadł na ostatnią
dekadę XX wieku, czego przykładami są największe w Europie konsorcja B + R
w Wielkiej Brytanii, Francji, Danii, Szwecji i Niemczech. W swoim charakterze
i formie konsorcja zbliżone są bardziej do modelu amerykańskiego niż japońskiego, gdzie głównymi podmiotami są oprócz przedsiębiorstw publiczno-prywatne
inicjatywy typu B + R.
Badania empiryczne przypadków europejskich konsorcjów są zbieżne
z analizą konsorcjów w Stanach Zjednoczonych. W ich świetle pierwsze efekty
w postaci wzrostu liczby patentów pojawiały się średnio w okresie półtora roku
po przyłączeniu się przedsiębiorstw do konsorcjum19. Były one zależne przede
wszystkim od relacji uprzednio łączących współpracujące przedsiębiorstwa, nastawienia rynkowego lub badawczego współpracujących jednostek oraz długości
trwania umowy konsorcjum20.
Niewątpliwie w Europie na efektywność konsorcjów B + R w promowaniu
innowacyjności przedsiębiorstw ogromny wpływ ma prowadzona przez Unię Europejską polityka naukowo-techniczna i innowacyjna promująca dialog między
środowiskiem nauki i biznesu. W 2009 roku w tym celu zostało przyjęte rozporządzenie Rady (WE) w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na
rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC), co poprzez ułatwienie tworzenia badawczych konsorcjów ma się przyczynić do wzrostu konkurencyjności
Europejskiej Przestrzeni Badawczej21.
17 Ibidem.
J.T. Scott, G. Pascoe, Purposive Diversification of R&D in Manufacturing, „The Journal
of Industrial Economics” 1987, vol. 36, no. 2, s. 193–205.
18 19 U. Kaiser, J.M. Kuhn, Long Run Effects of Public-Private Research Joint-Ventures: The
Case of the Danish Innovation Consortia Support Scheme, „Research Policy” 2012, vol. 41, no. 5,
s. 913–927.
20 E.P. Gallié, Forms and Determinants of R&D Collaborations: New Evidence on French Data,
DRUID Working Papers, 15.08.2008, s. 24–25.
21 Rozporządzenie Rady (WE) nr 723/2009 z 25 czerwca 2009 roku w sprawie wspólnotowych
ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC).
261
Polska jako kraj członkowski Unii pozostaje w tyle pod względem efektywności konsorcjów. Jest to ściśle związane z funkcjonowaniem Narodowych Systemów Innowacji (NSI). Do najbardziej efektywnych NSI w Unii Europejskiej
należą te w Niemczech, Szwecji, Finlandii i Dani, w ramach których realizowany
jest system zachęt do finansowania przez przedsiębiorstwa działalności B + R.
W Polsce ciężar finansowania innowacji pozostaje na barkach sektora rządowego. Jak pokazują przykłady krajów Europy Zachodniej, efektywność polskich
konsorcjów B + R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw w dużej mierze zależeć będzie od stworzenia i rozwoju sieci sprawnie funkcjonującej grupy
instytucji wspierających działalność badawczą konsorcjów, co pozwoli docelowo
przerzucić ciężar finansowania działalności innowacyjnej z państwa na sektor
prywatny.
Podsumowanie
W rozważaniach teoretycznych zwraca się uwagę na to, że wspólne B + R, w tym
także w ramach konsorcjów B + R, są efektywnym instrumentem w podnoszeniu innowacyjności swoich członków. Produktywność badawcza przedsiębiorstw
wzrasta, gdy: 1) przedsiębiorstwa uczestniczące w konsorcjum nie są bezpośrednimi rywalami na rynku produktu; 2) uczestnicy konsorcjum są wyposażeni w komplementarną wiedzę; 3) konsorcja realizują badania podstawowe oraz
4) członkiem konsorcjum oprócz przedsiębiorstw jest uniwersytet.
Wyniki badań empirycznych dotyczące Stanów Zjednoczonych, Japonii
i Europy w większości przypadków są podobne i jednocześnie spójne z odkryciami teoretycznymi, pomimo iż badane kraje prezentują odmienny model i odmienne podejście do wspierania konsorcjów B + R. Jedynie hipoteza o przewadze
partycypacji przemysłu z uniwersytetem nad współpracą typu przemysł–przemysł w stymulowaniu innowacyjności przedsiębiorstw jest trudna do potwierdzenia, doświadczenia japońskie wskazują bowiem, że nieobecność uniwersytetów w konsorcjach B + R nie przeszkadza w uzyskiwaniu korzyści w postaci
zwiększonej produktywności badawczej przedsiębiorstw.
Bibliografia
Aldrich H.E., Sasaki T., R&D Consortia in the United States and Japan, „Research Policy” 1995, vol. 24, no. 2.
262
Branstetter L.G., Sakakibara M., Japanese Research Consortia: A Microeconometric
Analysis of Industrial Policy, „Journal of Industrial Economics” 1998, vol. 46,
no. 2.
Branstetter L.G., Sakakibara M., When Do Research Consortia Work Well and Why?
Evidence from Japanese Panel Data, „American Economic Review” 2002, vol. 92,
no. 1.
Cohen W.M., Levinthal D.A., Innovation and Learning: The Two Face of R&D, „Economic Journal” 1989, vol. 99, no. 397.
Eisner A.B., Rahman N., Korn H.J., Formation Conditions, Innovation, and Learning
in R&D Consortia, „Management Decision” 2009, vol. 47, no. 6.
Gallié E.P., Forms and Determinants of R&D Collaborations: New Evidence on French
Data, DRUID Working Papers, 15.08.2008.
Kaiser U., Kuhn J.M., Long Run Effects of Public-Private Research Joint-Ventures: The
Case of the Danish Innovation Consortia Support Scheme, „Research Policy” 2002,
vol. 41, no. 5.
Kamien M.I., Muller E., Zang I., Research Joint Ventures and R&D Cartels, „American
Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5.
Katz M.L., An Analysis of Cooperative Research and Development, „The RAND Journal
of Economics” 1986, vol. 17, no. 4.
Nakamura M., Vertinsky I., Zietsma Ch., Does Culture Matter in Inter-Firm Cooperation? Research Consortia in Japan and the USA, „Managerial and Decision Economics” 1997, vol. 18.
Odagiri H., Nakamura Y., Shibuya M., Research Consortia as a Vehicle for Basic Research: The Case of a Fifth Generation Computer Project in Japan, „Research
Policy” 1997, vol. 26, no. 2.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 723/2009 z 25 czerwca 2009 roku w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej
(ERIC).
Sakakibara M., Branstetter L.G., Measuring the Impact of US Research Consortia, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24, no. 2–3.
Sakakibara M., Knowledge Sharing in Cooperative Research and Development, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24.
Sakakibara M., The Diversity of R&D Consortia and Firm Behavior: Evidence from Japanese Data, „The Journal of Industrial Economics” 2001, vol. 49, no. 2.
Santoro M.D., Success Breeds Success: The Linkage between Relationship Intensity and
Tangible Outcomes in Industry-University Collaborative Ventures, „The Journal
of High Technology Management Research” 2000, vol. 11, no. 2.
263
Scott J.T., Pascoe G., Purposive Diversification of R&D in Manufacturing, „The Journal
of Industrial Economics” 1987, vol. 36, no. 2.
Suzumura K., Cooperative and Noncooperative R&D in an Oligopoly with Spillovers,
„American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5.
Yun K.-L., Park Y.-S., Ahn B.-H., Spillover, Competition and Better R&D Organization,
„The Japanese Economic Review” 2000, vol. 51, no. 3.
The Effectiveness of R&D Consortia
in Promoting the Companies’ Innovation.
Case-Study of USA, Japan and Europe
Keywords: R&D, consortia, innovation, research cooperation
Summary
The paper presents the theoretical study of the effectiveness of R&D consortia in
promoting the companies’ innovation. The examples of USA, Japan and Europe show
that, under certain conditions, the R&D consortia, have a positive impact on innovation
and productivity growth.
Joanna Rorat*, Łukasz Popławski**
Kraków
Możliwości
finansowania działalności gospodarczej
małych i średnich przedsiębiorstw
Słowa kluczowe: finansowanie przedsiębiorstw, MSP
Streszczenie
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa istotną rolę w gospodarce narodowej z uwagi na fakt, że wytwarza znaczną część PKB oraz generuje liczne miejsca
pracy. Najistotniejszą barierą na drodze rozwoju tego sektora jest niedostatek kapitałów
własnych oraz trudności w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego. Finansowanie
zewnętrzne charakteryzuje się tym, że przedsiębiorstwo korzysta ze środków finansowych pochodzących spoza firmy, czyli wypracowanych przez inne podmioty, na
przykład przez banki, inwestorów na rynku kapitałowym, i konieczne jest zwiększenie
poziomu umiejętności korzystania z tych możliwości finansowania. Opracowanie przedstawia przykładowe możliwości finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw
kapitałem obcym.
Wprowadzenie
Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) to według GUS 99,8% ogólnej
liczby firm działających w Polsce. Uważane są powszechnie za element napędzający gospodarkę, chociaż paradoksalnie zazwyczaj mają trudności z pozyskaniem kapitału, który wspomagałby ich rozwój. Głównym źródłem finansowania
dużej liczby małych i średnich firm jest kapitał własny wynoszący więcej niż
Joanna Rorat, mgr inż., Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie,
**
Łukasz Popławski, dr hab., prof. UR, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected].
*
266
Joanna Rorat, Łukasz Popławski
połowę niezbędnych środków, który z trudem wystarcza do prowadzenia bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Finansowanie najczęściej jest rozumiane jako
wszelkie działania i przedsięwzięcia mające na celu pozyskanie kapitału zarówno
krótko-, jak i długoterminowego. Kapitał zatem jest źródłem finansowania niezbędnym do osiągnięcia założonego celu w danej jednostce gospodarczej.
Procesy ekonomiczne zachodzące w każdym podmiocie gospodarczym,
w tym również w małych i średnich przedsiębiorstwach, są w znacznym stopniu
warunkowane posiadanym kapitałem oraz osiąganymi przychodami i kosztami
ponoszonymi na ich uzyskanie. Cele funkcjonowania komercyjnych podmiotów
gospodarczych mają najczęściej wymiar pieniężny, a wszystkie decyzje zarządcze podejmowane w praktyce ich funkcjonowania mają swoje odzwierciedlenie
w kategoriach finansowych. Z tego powodu istotnym komponentem sukcesu firmy staje się jakość zarządzania sferą finansową przedsiębiorstwa.
Celem artykułu jest przedstawienie przykładowych źródeł finansowania
bieżącej działalności MSP zarówno w przypadku nowo powstających firm, jak
i przedsiębiorstw już działających na rynku. Dokonano zestawienia zalet i wad
kapitału własnego i obcego.
Podstawowe sposoby finansowania działalności gospodarczej
Warunkiem realizacji czy to pojedynczego projektu inwestycyjnego, czy też całego programu rozwoju firmy jest zgromadzenie odpowiedniego kapitału. Możliwości inwestycyjne przedsiębiorstwa zależą w znacznej mierze od dostępności
kapitału oraz od jego kosztów. Dlatego konieczne jest przede wszystkim określenie potencjalnych źródeł pozyskania kapitału inwestycyjnego (źródeł finansowania inwestycji). Z uwagi na pochodzenie kapitałów źródła te dzieli się na własne
i obce (dług).
D. Czerwińska-Kayzer, Alternatywne źródła finansowania długoterminowego w małych i średnich przedsiębiorstwach, Roczniki Naukowe Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2006.
A. Wolak-Tuzimek, Alternatywne źródła finansowania działalności przedsiębiorstw, w: Zarządzanie finansami. Finansowanie przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, red. D. Zarzecki, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 163–173.
M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, red. M. Matejun, Difin, Warszawa 2012,
s. 207–253.
M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Możliwości finansowania działalności gospodarczej...
267
Najczęściej własne środki przeznaczane na wydatki związane z uruchomieniem działalności pochodzą z:
– oszczędności,
– dochodów z pracy własnej (zwłaszcza gdy uruchamia się działalność,
równocześnie pracując na etacie),
– dochodów członków rodziny, przyjaciół, znajomych,
– specjalnych gratyfikacji i odpraw,
– sprzedaży składników majątkowych (na przykład nieruchomości, samochodu itp.),
– zysku, który udało się wypracować z innej działalności.
Kapitał własny jest rozumiany jako środki wnoszone i pozostawione do
dyspozycji jednostki gospodarczej w trakcie prowadzenia działalności przez jej
właścicieli (udziałowców, akcjonariuszy, współwłaścicieli). Kapitał własny służący finansowaniu rozwoju przedsiębiorstwa może pochodzić z dwóch podstawowych źródeł:
– zysków zatrzymanych,
– wkładów wnoszonych przez właścicieli poprzez objęcie nowych akcji
lub udziałów.
Firma dążąca do utrzymania lub wzmocnienia swojej pozycji na rynku wykorzystuje w celach inwestycyjnych całość lub część wypracowanych zysków,
nie wypłacając właścicielom dywidendy. Godzą się oni na reinwestowanie zysków, gdyż oczekują, że rozwój podniesie jej wartość. Zyski zatrzymane stają się
wówczas istotnym źródłem finansowania.
Kapitał obcy stanowi bardzo ważne źródło finansowania rozwoju przedsiębiorstwa. Jego ograniczenie, szczególnie w początkowych etapach rozwoju
firmy, może wynikać ze zbyt dużego ryzyka, na jakie narażony jest przedsiębiorca. W miarę prowadzenia działalności ma on coraz większe możliwości wyboru
źródeł kapitału, zwłaszcza pozyskiwanych z zewnątrz. Do najczęstszych źródeł
zewnętrznych należą:
– kredyty bankowe,
– pożyczki,
– leasing,
– factoring,
Ibidem.
D. Zuzek, Źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i Unii
Europejskiej, „Zarządzanie i Finanse” 2013, nr 1/3, s. 517–528.
268
fundusze wysokiego ryzyka (venture capital),
fundusze pomocowe,
pożyczki z sektora pozabankowego,
dotacje i granty inwestycyjne pochodzące ze źródeł publicznych, w tym
środki z funduszy unijnych oraz urzędów pracy.
Poza ostatnim z wymienionych źródeł pozostałe charakteryzują się tym, że środki z nich pozyskane mają charakter zwrotny.
Gdy pomimo różnych form wsparcia nie uda się uzyskać środków finansowych na utworzenie firmy, pozostaje zwrócenie się do banku. Zarówno kredyt
bankowy, jak i pożyczka mają w zasadzie jednakową treść ekonomiczną dla biorcy kapitału, jednak zasadniczo różnią się pod względem przepisów prawnych
regulujących zasady ich przyznania i wykorzystania. Oba źródła zaliczane są do
kapitałów zewnętrznych, obcych, przy czym mogą być wykorzystywane w różnej perspektywie czasowej i służyć do finansowania zarówno działalności bieżącej, jak i procesów rozwojowych. Kredyt to umowa zawarta w formie pisemnej
pomiędzy bankiem a kredytobiorcą. Bank zobowiązuje się udostępnić określoną
kwotę na określony cel oraz czas, a kredytobiorca zobowiązuje się wykorzystać
kredyt zgodnie z jego przeznaczeniem oraz zwrócić pobraną kwotę wraz z należnym bankowi wynagrodzeniem w postaci prowizji i odsetek.
Działalność w zakresie udzielania pożyczek reguluje Kodeks cywilny,
zgodnie z którym przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych
tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy
albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. W przeciwieństwie do kredytu w przypadku pożyczki nie ma konieczności określenia przeznaczenia pożyczki.
Obecnie leasing jest jedną z najbardziej popularnych form pozyskiwania
kapitału obcego; stanowi formę finansowania rozwoju przedsiębiorstw poprzez
źródła zewnętrzne. Umożliwia inwestorowi korzystanie z określonych dóbr, maszyn, urządzeń technologicznych, środków transportu, nieruchomości, a nawet
całych przedsiębiorstw oraz pobieranie z nich korzyści bez stawania się ich właś–
–
–
–
M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie..., s. 207–253.
Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93).
Artykuł 720 k.c.
269
cicielem10. Umowa leasingu polega na czasowym przekazaniu w użytkowanie
dobra inwestycyjnego w zamian za określone wynagrodzenie. Do umowy leasingu stosuje się przepisy o najmie i sprzedaży na raty. Jest to forma dogodna
dla przedsiębiorcy niedysponującego wystarczającą kwotą do zakupu środków
trwałych. Leasing jest umową specyficzną w stosunku do tradycyjnych umów,
gdyż ma pewne cechy umowy najmu (dzierżawy) oraz umowy kredytu. Cechą
charakterystyczną jest to, że celem tej umowy jest zapewnienie finansowania
inwestycji (środków transportu, maszyn, komputerów, nieruchomości itd.) bez
nabywania prawa własności przedmiotu umowy w trakcie jej trwania11. W tym
zakresie umowa leasingu nie różni się znacznie od umowy najmu, ponieważ korzystający ma prawo używania przedmiotu leasingu. Natomiast umowa umożliwia ostateczne nabycie przedmiotu po zakończeniu umowy. Zawierana jest na
czas określony i jej długość zależy od stron.
Aktualnie w przepisach podatkowych wyróżnia się dwa rodzaje leasingu:
finansowy (kapitałowy, inwestycyjny) i operacyjny (eksploatacyjny, bieżący).
Podstawową różnicą jest to, komu przysługuje prawo do dokonania odpisów
amortyzacyjnych. W leasingu finansowym amortyzacji podatkowej dokonuje korzystający, natomiast w leasingu operacyjnym – finansujący12.
Leasing nie jest typową formą finansowania, gdyż nie powoduje powiększania majątku trwałego w czasie trwania umowy leasingu tak jak z użyciem kredytu
lub środków własnych przedsiębiorstwa. Można go jednak uznać za formę finansowania, gdyż przedmioty leasingu pozyskuje się na z góry znany, stały i najczęściej długi okres, często zbliżony do okresu gospodarczej używalności danego
rodzaju sprzętu. Przedmioty leasingu stanowią również bardzo często podstawę
działalności przedsiębiorstwa13.
Factoring jest traktowany jako forma zewnętrznego i krótkoterminowego
finansowania działalności przedsiębiorstwa14. Finansowanie transakcji odbywa
się przez firmę kredytującą rozliczającą i zabezpieczającą wypłacalność odbiorcy. Jest to także przyjęcie na siebie przez spółkę odpowiedzialności za ściągnię10 2004.
M. Okręglicka, Aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne leasingu, Difin, Warszawa
11 P. Trybuła, Leasing. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, Radom 2004.
12 Ibidem.
13 M. Okręglicka, Aspekty prawne...
W. Dębski, Teoretyczne i praktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 289–290.
14 Joanna Rorat, Łukasz Popławski
270
cie wierzytelności innej spółki w zamian za kilkuprocentową opłatę odliczaną
od natychmiast wypłacanej sumy przejętych rachunków. Z instytucją factoringu
wiążą się trzy podmioty: przedsiębiorca, instytucja factoringowa oraz dłużnik.
Przedsiębiorcę przelewającego swą wierzytelność na instytucję factoringową nazywa się factorantem, a instytucję factoringową – factorem. W klasycznej formie
umowę factoringową zawierają dwie osoby, tj. dostawca produktów, towarów
lub usług (factorant) i nabywca wierzytelności – factor15. Trzecia osoba – dłużnik, czyli odbiorca towaru lub produktu, jest tylko uczestnikiem operacji, ale nie
jest stroną w umowie. W kategoriach ekonomicznych factoring jest konkurencyjnym wobec kredytu bankowego zapewnieniem przedsiębiorstwu środków finansowych o charakterze obrotowym, jak również sposobem zabezpieczenia przed
nieściągalnością należności. Tym samym factoring w działalności gospodarczej
pełni trzy funkcje16:
a) finansową – polega ona przede wszystkim na finansowaniu przez factora
cyklu rozliczeniowego transakcji;
b) usługową (administracyjną) – występuje wówczas, gdy factor poza nabyciem wierzytelności świadczy na rzecz przedsiębiorcy określone usługi;
c) gwarancyjną (zabezpieczającą) – polega ona na zakupie wierzytelności
przedsiębiorstwa przez factora z wyłączeniem prawa regresu (roszczenie
zwrotne) wobec sprzedającego wierzytelności bez względu na ryzyko
występujące przy ściąganiu środków pieniężnych od dłużnika.
Kapitał wysokiego ryzyka jest jedną z form finansowania rozwoju przedsiębiorstw prywatnych dostępną zazwyczaj w postaci średnio- i długoterminowych
kapitałów inwestycyjnych. Fundusze venture capital tworzone są przez inwestorów publicznych (agencje rządowe, władze lokalne) i prywatnych (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, korporacje, fundusze emerytalne, szkoły wyższe,
osoby fizyczne). Ich istota polega na zasileniu kapitałowym powstającej lub już
istniejącej spółki. Poprzez objęcie udziałów oraz akcji prywatnych lub prywatyzowanych firm dzielą wraz z przedsiębiorstwami ryzyko związane z działalnością gospodarczą, nie oczekując z tego tytułu dodatkowych gwarancji czy zabezpieczeń. Stając się współwłaścicielami firm oraz mając na uwadze fakt, że
inwestowany kapitał jest obarczony poważnym ryzykiem, inwestorzy finansowi
15 Ibidem.
D. Czerwińska-Kayzer, A. Bieniasz, Factoring jako źródło finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
2008, nr 66.
16 Możliwości finansowania działalności gospodarczej...
271
liczą na współpracę zarówno z przedsiębiorcami, jak i pozostałymi udziałowcami firmy, starając się przyczynić do podniesienia wartości przedsiębiorstwa
i maksymalizacji długoterminowych korzyści. Rozwój funduszy podwyższonego
ryzyka wynika głównie z asekuracyjnej postawy banków i innych dawców kapitału, którzy często nie są skłonni do finansowania niepewnych przedsięwzięć
gospodarczych. W przypadku występowania znacznego ryzyka banki wymagają
z reguły znacznych i bezpiecznych gwarancji, co utrudnia, a czasami wręcz uniemożliwia finansowanie zewnętrzne pionierskich i odważnych projektów. Lukę
tej sfery finansowania starają się wypełnić fundusze podwyższonego ryzyka17.
Zdarza się, że fundusz udziela pożyczki lub gwarancji kredytowej firmie, w którą
zainwestował.
Fundusze venture capital są często nazywane funduszami szansy, gdyż za
pomocą ich pieniędzy można wydobyć firmę z upadłości, zmienić profil działalności, podbić nowe rynki. Jednak kiedy trzeba się pożegnać z pasywnym inwestorem, trudno przewidzieć, w czyje ręce trafi znaczący pakiet akcji i czy nowy
wspólnik będzie zainteresowany kontynuowaniem przyjętej strategii18.
Młody przedsiębiorca ma do wyboru wiele programów, które na bieżąco
są uruchamiane przez instytucje rządowe i pozarządowe. Organizacje pozarządowe, fundacje i inne instytucje rynku pracy w ramach funduszy strukturalnych, pomocowych oferują osobom zamierzającym rozpocząć działalność gospodarczą bezpłatne usługi doradcze, szkoleniowe oraz wsparcie finansowe.
Aby przedsiębiorstwo uzyskało wsparcie finansowe, o które aplikuje składany
projekt, musi spełniać wszystkie kryteria formalne i obligatoryjnie merytoryczne oraz uzyskać co najmniej wymaganą liczbę punktów na etapie oceny merytorycznej. Wszystkie kryteria wyboru projektów są ustalane indywidualnie dla
różnych schematów wsparcia, dlatego czynniki decydujące o wyborze projektów
oraz przyporządkowane im wagi punktowe różnią się w zależności od wybranego działania19. Środki z funduszy pomocowych są bardzo nisko oprocentowane
i podlegają zwrotowi, natomiast dotacje i granty inwestycyjne charakteryzują się
tym, że jeżeli spełni się wszystkie wymagania formalne i merytoryczne, pozyskane środki mają charakter bezzwrotny.
17 M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie..., s. 207–253.
18 D. Czerwińska-Kayzer, Alternatywne źródła...
19 M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie..., s. 207–253.
272
Zalety i wady kapitału własnego i obcego
Korzystanie z kapitału obcego przez przedsiębiorstwo w porównaniu z kapitałem własnym ma wiele zalet. Dawca kredytu (wierzyciel) nie ma wpływu na
podejmowane przez przedsiębiorstwo decyzje, jaki to wpływ ma właściciel zainwestowanego kapitału. Korzystanie z kapitału obcego pozwala pozyskać kapitał
bez powiększenia grona właścicieli kapitałów, umożliwia też utrzymanie płynności finansowej przedsiębiorstwa w razie zmienionego zapotrzebowania środków
pieniężnych na finansowanie majątku obrotowego. Płacone od kapitału obcego
odsetki zmniejszają ciężar podatku dochodowego, dając osłonę podatkową. Odsetek tych nie płaci się od kapitału własnego. Zaciągnięty przez przedsiębiorstwo kapitał obcy ma też charakter uprzywilejowany przed kapitałem własnym
w razie, gdy przedsiębiorstwo znajduje się w likwidacji lub upadłości, ponieważ
roszczenia właścicieli są zaspokajane w pierwszej kolejności przed roszczeniami właścicieli kapitału własnego. Z udziałem kapitałów obcych w finansowaniu przedsięwzięć wiąże się możliwość korzystania z dźwigni finansowej wraz
z osłoną podatkową. Im większy udział kapitałów obcych, zwłaszcza długoterminowych, tym większe możliwości wykorzystania dźwigni finansowej i osłony
podatkowej. Kapitały obce, podobnie jak własne, są odpłatne, lecz obce trzeba
zwrócić w określonym terminie, a własne są bezterminowe. Obce kapitały są
zawsze pochodzenia zewnętrznego, natomiast własne mogą mieć pochodzenie
zewnętrze (emisja akcji) i wewnętrzne (zysk i amortyzacja). Korzystaniu z kapitału obcego towarzyszy ryzyko finansowe, które jest związane z nadmiernym
wzrostem obciążeń odsetkowych oraz z faktem, że kredytobiorcy nie dadzą potrzebnego zabezpieczenia.
Źródła finansowania inwestycji
Z raportu opublikowanego przez PARP na podstawie danych GUS wynika, że
w 2011 roku dominującym źródłem finansowania inwestycji w przedsiębiorstwach w Polsce były środki własne (63,4%). Na drugim miejscu znalazły się
środki pochodzące z kredytów i pożyczek krajowych (17,5%), a na trzecim –
środki pochodzące z zagranicy (9%). Znacznie mniejsze znaczenie miały pozostałe źródła, takie jak środki budżetowe (3,6%), inne źródła (5,3%) czy nakłady
niesfinansowane (1,2%). Im większe przedsiębiorstwo, tym zaangażowanie środków własnych na finansowanie inwestycji było większe (małe firmy – 59,44%,
średnie – 65,58%, a duże – 73,72%). Decydował o tym ich potencjał ekono-
273
miczny. Z krajowych środków budżetowych w największym stopniu korzystały
duże firmy (4,72%), następnie średnie (3,68%) i małe (3,34%). Oznacza to, że
duże przedsiębiorstwa częściej korzystały ze środków publicznych niż małe, przy
czym skala inwestycji w firmach dużych była większa. Natomiast małe przedsiębiorstwa były liderem w wykorzystaniu kredytów i pożyczek (małe – 19,26%,
średnie – 16,63%, duże – 5,99%) oraz środków z zagranicy (małe – 10,81%,
średnie – 7,98% i duże – 5,62%). W porównaniu z rokiem 2010 największe zmiany w strukturze finansowania inwestycji można było zaobserwować w małych
i dużych firmach. Małe firmy w 2011 roku w większym stopniu finansowały inwestycje z kredytów i pożyczek, ale za to w mniejszym stopniu korzystały ze
środków pochodzących z zagranicy. Jednocześnie wzrósł udział innych źródeł
w ich strukturze finansowania. Duże firmy natomiast w większym stopniu niż
w 2010 roku korzystały z własnych środków, rezygnując w zamian z finansowania z kredytów i pożyczek krajowych oraz korzystając w większym stopniu
z innych źródeł.
Podsumowanie
Małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają kluczową rolę w gospodarce, stanowią
źródło wzrostu gospodarczego i element ograniczenia bezrobocia. Znaczna część
małych i średnich przedsiębiorstw działających w Polsce znajduje się w trudnej
sytuacji finansowej. Finansowanie działalności wyłącznie kapitałem własnym co
prawda zapewnia utrzymanie płynności finansowej, jednak ogranicza i spowalnia
rozwój przedsiębiorstwa, który jest warunkiem walki z konkurencją. Przed sektorem małych i średnich przedsiębiorstw stoi wiele możliwości korzystania z form
finansowego wsparcia swojego rozwoju. Należą do nich na przykład kredyty,
pożyczki, gwarancje, poręczenia kredytowe, leasing, factoring, franchising, fundusze wysokiego ryzyka, fundusze pomocowe, dotacje i granty inwestycyjne itd.
Wykorzystanie omówionych form kapitału w przedsiębiorstwie stwarza możliwość rozwoju oraz szansę poprawy wyników gospodarowania. Każda jednostka
gospodarcza działająca na rynku musi samodzielnie podjąć decyzję dotyczącą
wyboru źródła finansowania. Dokonując wyboru, powinna zwrócić uwagę zarówno na korzyści, jak i na niebezpieczeństwa wynikające z danej formy finansowania.
274
Bibliografia
Czerwińska-Kayzer D., Alternatywne źródła finansowania długoterminowego w małych
i średnich przedsiębiorstwach, Roczniki Naukowe Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2006.
Czerwińska-Kayzer D., Bieniasz A., Factoring jako źródło finansowania działalności
bieżącej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2008, nr 66.
Dębski W., Teoretyczne i praktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Matejun M., Szymańska K., Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP,
w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, red. M. Matejun,
Difin, Warszawa 2012.
Okręglicka M., Aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne leasingu, Difin, Warszawa
2004.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012,
PARP, Warszawa 2013, www.parp.gov.pl/files/74/81/626/18670.pdf.
Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Trybuła P., Leasing. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, Radom 2004.
Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93).
Wolak-Tuzimek A., Alternatywne źródła finansowania działalności przedsiębiorstw,
w: Zarządzanie finansami. Finansowanie przedsiębiorstw w Unii Europejskiej,
red. D. Zarzecki, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004.
Zuzek D., Źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce
i Unii Europejskiej, „Zarządzanie i Finanse” 2013, nr 1/3.
Business Financing Options of Small
and Medium-Sized Enterprises
Keywords: finance companies, small and medium enterpreises
Summary
The small and medium-sized enterprises play an important role in the national economy due to the fact that it produces a large share of GDP and generates numerous jobs.
275
The main source of funding for a large number of small and medium-sized companies
is equity, amounting to more than half of the necessary funds, which hardly enough for
its ongoing business operations. All businesses, regardless of the nature of the business
must address its funding. Undoubtedly, the most significant barrier to the development
of this sector is the shortage of equity and the difficulty in obtaining external financing.
It is necessary to increase the level of literacy funding opportunities. The paper presents
an example of the possibilities of financing of small and medium-sized enterprises of
foreign capital.
Małgorzata Rutkowska-podołowska*
Wrocław
Leasing
jako jedna z form finansowania
inwestycji ekologicznych
Słowa kluczowe: leasing, rodzaje transakcji, leasing a inne formy finansowania inwestycji
Streszczenie
Jedną z wielu możliwości finansowania inwestycji ekologicznych jest leasing. Jest
on głównym obok kredytu zewnętrznym źródłem ich finansowania. Obecnie leasing to
bardzo ważna forma realizowania inwestycji dla tych jednostek, które wykazują niedobór kapitału, oraz dla tych, dla których wykorzystanie kredytu jest z różnych względów
utrudnione lub nieopłacalne. Leasing, pomimo istnienia faktycznych zalet, wykazuje również pewne słabe strony. Celem opracowania jest wskazanie alternatywnych
i wzbogacenie tradycyjnych źródeł finansowania inwestycji ekologicznych. W artykule
przeanalizowano istotę leasingu, jego formy oraz podstawy funkcjonowania. W dalszej
części opracowania przedstawiono perspektywy jego rozwoju.
Wprowadzenie
Środki finansowe na realizację przedsięwzięć służących powstaniu nowych, modernizacji i rozbudowie dotychczasowych inwestycji ekologicznych mogą pochodzić z wielu źródeł, tj. z kredytów oraz dotacji z funduszów ekologicznych,
z kredytów z banków komercyjnych oraz z leasingu. W Europie leasing zaczął
się rozwijać w II połowie ubiegłego stulecia jako transfer ze Stanów ZjednoczoMałgorzata Rutkowska-Podołowska, dr inż., Zakład Ekonomii i Rozwoju Regionalnego, Instytut organizacji i Zarządzania, Politechnika Wrocławska, e-mail: malgorzata.rutkowska@pwr.
wroc.pl.
*
278
Małgorzata Rutkowska-Podołowska
nych. Pierwsze firmy leasingowe powstały w Niemczech pod koniec 1962 roku
(firma Deutsch Leasing powołana do życia przez osiem banków niemieckich).
Następnie leasing rozpowszechnił się w krajach Europy Zachodniej (między innymi w Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech, krajach skandynawskich, Szwajcarii, Austrii) jako nowy fenomen finansowania inwestycji. Na początku swego
funkcjonowania leasing burzył tradycyjne kanony finansowania inwestycji w formie operacji kredytowych, które były znane od setek lat. Leasing wprowadził
pewne innowacje jak ta, że firma zwana leasingobiorcą użytkuje przedmiot, nie
będąc jego właścicielem i nie mając przedmiotu leasingu w swej księdze środków
trwałych. Leasingobiorca nie posiada też w swoim bilansie kosztów amortyzacji, a ponosi jedynie koszty rat leasingowych, ubezpieczenia przedmiotu leasingu, ewentualnego serwisowania tego przedmiotu i inne koszty. Poprzez leasing
można sfinansować wszelkiego rodzaju inwestycje, nawet maszyny o znacznym
stopniu zużycia.
Od początku lat 90. XX wieku leasing rozwija się w Polsce. Otwieranie się
polskiej gospodarki na świat spowodowało poszerzenie zakresu usług finansowych. Rynki finansowe wykształciły szereg instrumentów, z których można skorzystać przy finansowaniu inwestycji. Jednym z nich jest leasing, który stanowi
alternatywne źródło finansowania inwestycji, w tym inwestycji ekologicznych.
Cel i metodologia badań
Celem opracowania jest wskazanie alternatywnych i wzbogacenie tradycyjnych
źródeł finansowania inwestycji ekologicznych. W artykule wykorzystano metodę
opisową, statystyczną i analityczną. Jako wstępne narzędzie zastosowano metodę
opisową. Polegała ona na wyodrębnieniu i opisaniu istoty leasingu. W dalszej
części opracowania wskazano na znaczenie alternatywnego źródła finansowania
inwestycji ekologicznych. Ponadto, w artykule wykorzystano metody konceptualno-analityczne, tj. studia literaturowe, analizę danych statystycznych oraz
analizę dokumentów źródłowych. Wyniki badań przedstawiono w układzie tabelarycznym i uzupełniono je formami graficznymi.
Rezultat i dyskusja
W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji pojęcia „leasing”. Nie podejmując się ich głębszej analizy, w opracowaniu przedstawiono najbardziej
K. Kruczolak, Leasing, LEX, Sopot 1999, s. 11–12.
Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych
279
adekwatną do dalszych rozważań. Wyraz leasing wywodzi się z angielskiego
słowa to lease, co oznacza „wynająć”, „wydzierżawić”. Leasing nie jest jednak
ani dzierżawą, ani też najmem. Jest to specyficzna forma odpłatnego korzystania
ze środków produkcji w ramach działalności gospodarczej. Leasing to umowa,
na mocy której leasingodawca przekazuje leasingobiorcy prawo do użytkowania określonego dobra w określonym okresie w zamian za określone płatności
(według Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 17). W myśl tej definicji jest to sposób na używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków (w języku
prawniczym: użytkowanie), nie będąc jej właścicielem. Zgodnie z przepisami
Kodeksu cywilnego (art. 709) przez umowę leasingu „finansujący zobowiązuje
się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony,
a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach
wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu
nabycia rzeczy przez finansującego”. Poprzez leasing można finansować zakup
wszelkich składników inwestycyjnych (środki trwałe, nieruchomości zabudowane oraz wartości niematerialne i prawne). Stanowi on formę finansowania inwestycji polegającą na uzyskaniu środków inwestycyjnych w zamian za ustalony
czynsz (raty leasingowe) bez konieczności ich bezpośredniego zakupu.
W opracowaniu zaprezentowano najbardziej powszechny sposób podziału
umów leasingu, tj. podział na leasing finansowy i operacyjny, przy czym oba rodzaje transakcji mają prowadzić do tego samego efektu finansowego, jakim jest
odzyskanie w ramach opłat leasingowych wartości dobra będącego przedmiotem
umowy.
Leasing finansowy (inaczej kapitałowy) polega na odpłatnym korzystaniu
z rzeczy w czasie zbliżonym do okresu jej gospodarczej używalności za opłaty, które mają zapewnić spłatę ich wartości. Istotą tego typu leasingu jest to, że
uprawnionym do dokonywania odpisów amortyzacyjnych od przedmiotu umowy
będzie korzystający z tej formy finansowania inwestycji. Zatem jego charakter
jest zbliżony do umowy kupna na raty, co nie pozwala na wliczanie rat leasingowych do kosztów uzyskania przychodu. Dlatego jest rzadko spotykany w Polsce,
gdyż nie daje korzyści podatkowych, a jego łączny koszt przekracza cenę zaciągPor. J. Grzywacz, M. Burżacka-Majcher, Leasing w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Szkoły
Ustawa z 26 lipca 2000 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 74, poz. 857).
280
nięcia kredytu inwestycyjnego na zakup dobra. Występuje tu jednak tak zwana
opcja zakupu przedmiotu leasingu przez leasingobiorcę po zakończeniu umowy.
Leasing operacyjny (bieżący) jest to używanie cudzych rzeczy w zamian
za opłatę, która zapewnia spłatę ich wartości. Stanowi on najpoważniejszą alternatywę dla kredytu, w swej formie jest zbliżony do umów dzierżawy lub najmu.
Jest to najbardziej rozpowszechniona forma leasingu w Polsce i charakteryzuje
się tym, że:
a) przedmiotem transakcji są najczęściej dobra, które mogą być wielokrotnie używane przez kolejnych użytkowników (leasingobiorców);
b) umowy są najczęściej krótkoterminowe, zawierane na czas 1,5–5 lat;
c) wszelkie koszty i odpowiedzialność z tytułu użytkowania rzeczy obciążają przeważnie leasingobiorcę, a właścicielem przedmiotu leasingu
podczas trwania umowy jest firma leasingowa;
d) przepisy prawa podatkowego przewidują możliwość zaliczania rat kapitałowych do kosztów uzyskania przychodu.
Istotne jest to, że uprawnionym do dokonywania odpisów amortyzacyjnych od
przedmiotu umowy będzie finansujący.
Obecnie leasing jest istotną formą realizowania inwestycji przede wszystkim dla tych przedsiębiorstw, które wykazują niedobór kapitału, a także dla tych,
dla których wykorzystanie kredytu jest z różnych względów utrudnione lub nieopłacalne. W porównaniu z innymi alternatywnymi formami finansowania inwestycji leasing jest formą specyficzną, ponieważ łączy go wiele cech wspólnych
z kredytem bankowym i sprzedażą na raty, z umowami najmu czy dzierżawy.
Wśród tych cech wymienia się następujące:
1.W umowie kredytowej: określony czas trwania umowy, należności wyrażone w jednostkach pieniężnych, podobne zabezpieczenia transakcji (weksle,
poręczenia, fundusz gwarancyjny). Zasadnicza różnica tkwi w przedmiocie,
to znaczy w umowie leasingu mamy do czynienia zawsze z przedmiotem
(sprzęt, maszyna), natomiast w umowie kredytowej z określoną kwotą pieniędzy, z których korzysta kredytobiorca.
2.W sprzedaży na raty: leasing finansowy jest zakończony wykupem przedmiotu przez leasingobiorcę i przypomina kupno na raty. Istotne jest to, że w Kodeksie cywilnym umowa kupna na raty dotyczy sytuacji, gdy nabywca jest
osobą fizyczną i kupuje przedmiot na własny użytek, a nie jak przy leasingu
– w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa.
281
3.W przypadku leasingu czas trwania umowy jest zawsze dokładnie określony,
świadczenia oznacza się w jednostkach pieniężnych, wypowiedzenie umowy
leasingu jest niemożliwe. W umowie najmu jest to oddanie rzeczy w odpłatne
użytkowanie. Umowa taka może być zawarta na czas określony lub nieokreślony, zaś czynsz może być oznaczony w pieniądzach lub w świadczeniach
innego rodzaju (art. 659 k.c.). Umowa najmu może być wypowiedziana przez
jedną ze stron.
4. Dzierżawa jest w swej konstrukcji podobna do umowy najmu, a dodatkowym
elementem jest, poza prawem do używania rzeczy przez dzierżawcę, prawo
do pobierania z niej pożytków (art. 693 k.c.). W porównaniu z leasingiem
występują te same relacje co w przypadku najmu. Leasingobiorca, nie będąc
właścicielem rzeczy, nie ma prawa do rozporządzania nimi jak swoją własnością, przy czym płaci za ich używanie z wpływów uzyskanych dzięki ich
eksploatacji.
Umowa leasingowa, po upływie okresu, na który została zawarta, może zostać
przedłużona lub zakończyć się przeniesieniem prawa własności przedmiotu leasingu na podstawie odrębnej umowy.
45
50%
40
35
30
15%
25
20
15
34%
28%
14,2
32,6
Rynekleasinguogóųem(mldPLN)
Zmianar/r(%)
32,9
31,1
27,3
23
21,8
16,3
19%
1%
60%
50%
40%
30%
20%
14% 10%
0%
Ͳ10%
10
Ͳ20%
5
Ͳ30%
Ͳ30%
Ͳ40%
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Rysunek 1. Rynek leasingu ogółem w mld zł
Źródło: Leasing i inwestycje w latach 2004–2011, http://biznes.pl/magazyny/manager/finanse/leasing-i-inwestycje-w-latach-2004-2011,5077268,magazyn-detal.html (5.04.2014).
282
300
17,6%
14,9%
250
20%
15%
192
200
150
Inwestycjeogóųem(mldPLN)
Zmianar/r(%)
241
219
217
216
6,4%
120
6,5%
131
10%
9,6%
155
8,7%
5%
100
50
Ͳ1,2%
0%
Ͳ0,2%
Ͳ5%
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Rysunek 2. Inwestycje ogółem w mld zł
Źródło: Leasing i inwestycje w latach 2004–2011...
W Polsce leasing rozwija się bardzo dynamicznie (rysunki 1–3). Znaczny
wzrost udziału leasingu w finansowaniu inwestycji miał miejsce w latach 2004
–2007, gdzie średnioroczny wzrost rynku leasingu wyniósł ponad 32%, wyprzedzając znacznie dynamikę inwestycji w gospodarce na poziomie 11%. W kolejnym roku rynek leasingu zanotował w związku ze spowolnieniem gospodarczym
spadki obrotu. W roku 2009 nastąpiło załamanie rynku leasingu. Relatywnie niskie spadki inwestycji w 2009 i 2010 roku były zasługą publicznych inwestycji
infrastrukturalnych współfinansowanych przez fundusze unijne, natomiast inwestycje prywatne zaczęły się rozwijać dopiero w II połowie 2010 roku. Rozwój
rynku leasingu od tego roku przekłada się na stopniowy wzrost wskaźnika penetracji leasingiem w inwestycjach. Co istotne, przewyższył on już średni poziom
tego wskaźnika dla Europy szacowany na 12,6% w 2010 roku, nadal jednak był
znacznie niższy niż w roku 2007. W 2011 roku rynek leasingu nie przekroczył
jeszcze poziomu finansowania z lat 2008–2009. Obecnie inwestycje w gospodarce są już wyższe niż przed spowolnieniem.
Leasing i inwestycje w latach 2004–2011, http://biznes.pl/magazyny/manager/finanse/leasingi-inwestycje-w-latach-2004-2011,5077268,magazyn-detal.html (5.045.2014).
283
%inwestycjiogóųemsfinansowanychleasingiem
18%
17%
17,0%
16%
15,2%
15%
14%
14,1%
13,1%
13%
12%
11%
11,8%
12,6%
12,4%
10,5%
10%
9%
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Rysunek 3. Procent inwestycji ogółem sfinansowanych leasingiem
Źródło: Leasing i inwestycje w latach 2004–2011...
Rynek inwestycji ekologicznych w Polsce dynamicznie rośnie i rozwija się
przede wszystkim w zakresie dystrybucji, wytwarzania i wykorzystania odnawialnych źródeł energii, jakimi są: biogazownie, elektrownie wiatrowe (farmy
wiatrowe), solary, elektrownie wodne, instalacje geotermalne. Z perspektywy
towarzystwa leasingowego do inwestycji proekologicznych zaliczane są też zakupy urządzeń, które zostały zaprojektowane w sposób niwelujący zanieczyszczenia środowiska, oraz te, które pozwalają oszczędzać energię. Przewiduje się,
że w Polsce na inwestycje ekologiczne w ciągu najbliższych 10–15 lat zostanie wydanych około 120 mld zł. Na tę kwotę złoży się budowa ponad tysiąca
oczyszczalni ścieków, unowocześnianie starych składowisk odpadów lub otwieranie nowych oraz modernizacja wielu zakładów przemysłowych, które z punktu
widzenia ochrony środowiska nie spełniają unijnych wymagań. Przedsięwzięcia
te są chętnie wspierane przez UE. Dodatkowe źródło wparcia finansowego stanowią środki prywatne uzyskiwane z banków komercyjnych oraz towarzystw
leasingowych. Leasingiem można objąć między innymi sfinansowanie urządzeń
do oczyszczania ścieków czy wody, systemu wyciągu pyłu do oczyszczania
powietrza, zbiornika retencyjno-uśredniającego na oczyszczalni ścieków czy
też kontenerów do wywozu śmieci. Wśród instytucji leasingowych finansujących inwestycje ekologiczne wymienia się: BEL Leasing Sp. z o.o., BISE Leasing
Sp. z o.o., Centralne Towarzystwo Leasingowe SA, Centrum Leasingu i Finansów
Euro lubi EKO, www.muratorplus.pl/biznes/raporty-i-prognozy/euro-lubi-eko_59704.html
(4.04.2014).
284
Sp. z o.o., Europejski Fundusz Leasingowy Sp. z o.o. oraz Towarzystwo Inwestycyjno-Leasingowe EKOLEASING SA.
W ramach umowy leasingowej przedsiębiorcy mogą otrzymać między innymi finansowanie na wdrażanie nowych rozwiązań z zakresu energooszczędnych technologii oraz odnawialnych źródeł energii (na przykład zakup i wymiana
maszyn na bardziej energooszczędne, termomodernizacja nieruchomości, wytwarzanie energii na małą skalę). Rozwój farm wiatrowych jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się źródeł odnawialnych w Polsce. Jednym ze źródeł finansowania farm wiatrowych jest ekoleasing. Za jego pomocą można sfinansować
prawie całość inwestycji w zakresie infrastruktury elektrowni wiatrowej; udział
własny jest niewielki i jest on negocjowany indywidualnie. Podpisanie umowy
leasingowej na już funkcjonującą elektrownię wiatrową pozwala na odzyskanie
i uwolnienie dużej części zainwestowanych wcześniej środków. Oferta leasingu
elektrowni wiatrowej zawiera:
a) udział własny w inwestycji już od 10% wartości;
b) elektrownie wiatrowe nowe i używane;
c) pełną informację i wsparcie w zakresie niezbędnych do leasingu elektrowni wiatrowych dokumentów oraz pozwoleń i umów;
d) minimalną wartość inwestycji już od 100 000 zł;
e) maksymalną wartość – bez ograniczeń.
Okres, na który jest zawierana umowa leasingu, zależy od jego rodzaju.
W przypadku leasingu operacyjnego wynosi on 70–120 miesięcy, natomiast przy
leasingu finansowym 12–120 miesięcy. Wartość końcowa, tak zwany wykup,
wynosi odpowiednio przy:
– leasingu operacyjnym:
• dla umowy na 70 miesięcy: 26%,
• dla umowy na dłuższy okres: zgodnie z regulacją ustawy CIT dotyczącą hipotetycznej wartości netto,
– leasingu finansowym: 100 zł lub 1%.
Przedmiotem leasingu mogą być: elektrownie wiatrowe (maszt wraz z turbiną) – stawka amortyzacji 7%, transformatory/trafostacja – stawka amortyzacji 10%. Finansowaniu nie podlega: fundament, koszty badań, koszty transportu
EU Partners, www.eupartners.pl/art.php?id=145&pg=0 (24.03. 2014).
285
oraz koszty montażu. Walutą leasingu poza polską mogą być: euro, dolar amerykański, funt brytyjski, frank szwajcarski.
Innym przykładem finansowania inwestycji ekologicznych za pomocą leasingu są energooszczędne maszyny lub technologie, których celem jest redukcja
kosztów energii nawet do 30%. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR)
przekazał w celu wsparcia tego typu inwestycji środki w wysokości 150 mln
euro. Fundusze są dystrybuowane przez lokalne banki i spółki leasingowe biorące udział w PolSEFF – Polskim Programie Finansowania Rozwoju Energii
Zrównoważonej (Polish Sustainable Energy Financing Facility). Dotację w ramach PolSEFF mogą uzyskać małe i średnie przedsiębiorstwa, które zamierzają
zainwestować między innymi w nowe maszyny i technologie obniżające zużycie
energii. Na finansowanie inwestycji ekologicznych można otrzymać (w formie
kredytu czy leasingu) do 1 mln euro, natomiast w przypadku inwestycji bazujących na urządzeniach z listy LEME – do 250 tys. euro. W przypadku inwestycji
powyżej tej kwoty istnieje możliwość łączenia różnych instrumentów i źródeł
finansowania. Podkreślić należy, że PolSEFF jest również wspierany przez Unię
Europejską w formie funduszu w wysokości 28 mln euro, które są przeznaczone
na:
a) bezpłatne doradztwo techniczne; PolSEFF oferuje przedsiębiorcom bezpłatne doradztwo w wyborze inwestycji10;
b) premie inwestycyjne; Unia Europejska w celu zachęcenia przedsiębiorców do udziału w programie oraz aby pomóc małym i średnim przedsiębiorcom oferuje premię w wysokości 10%, a przy spełnieniu określo Elektrownie wiatrowe, http://doradcy-finansowi.pl/leasing/leasing-elektrowni-wiatrowych
(29.03.2014).
Jest to Lista Zakwalifikowanych Materiałów i Urządzeń, których wybór oznacza dla inwestora
automatyczną kwalifikację przedsięwzięcia do sfinansowania w ramach PolSEFF. Zakup jakiegokolwiek urządzenia znajdującego się na liście automatycznie uprawnia do uzyskania 10% premii.
Zasada ta dotyczy projektów o maksymalnym finansowaniu nieprzekraczającym 250 tys. euro.
Według stanu na 15 maja 2012 roku na liście znajdowało się 4298 urządzeń. Każdy przedsiębiorca,
zarówno producent, jak inwestor, może zgłosić urządzenie lub materiał do umieszczenia go na
liście LEME w dostępnych kategoriach technologicznych. Kategorie urządzeń: www.polseff.org/
media/drzewo%20kategorie%20LEME%20PL.pdf. Ulotka na temat LEME: http://www.polseff.
org/media/ulotka%20lista%20LEME.pdf.
Dotacje na ekologiczne maszyny, www.reprograf.com.pl/dotacje/dotacje-na-ekologiczne-maszyny,2,1105 (29.03.2014).
Pomoc zespołu wykwalifikowanych inżynierów i ekspertów ds. finansów, którzy odbywają
wizyty w miejscu inwestycji, dokonują oceny potencjalnych oszczędności zużycia energii, pomagają przedsiębiorcom zidentyfikować źródła strat energii i opracować plan biznesowy.
10 286
nych warunków nawet 15% kwoty finansowania uzyskanego w ramach
kredytu bądź leasingu; premie inwestycyjne są wypłacane przez bank
finansujący po zakończeniu inwestycji i pozytywnej wersyfikacji.
W ramach PolSEFF są realizowane11:
1.Inwestycje w poprawę efektywności energetycznej bazujące na urządzeniach
i rozwiązaniach z listy LEME (finansowanie nie może przekroczyć 250 tys.
euro; kredyt lub leasing). Premia inwestycyjna to 10% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF, przy czym finansowanie może obejmować zakup
urządzenia i koszty instalacji.
2. Przedsięwzięcia inwestycyjne pozwalające na osiągnięcie co najmniej 20%
oszczędności energii. Inwestycje te są bardziej złożone niż bezpośredni zakup jednej lub dwóch pozycji z listy LEME (finansowanie nie może przekraczać 1 mln euro; kredyt lub leasing). Po pomyślnym zakończeniu projektu
przedsiębiorca może uzyskać następujące dotacje: w wysokości 10% zwrotu
uzyskanego w ramach PolSEFF finansowania lub 15% zwrotu uzyskanego
finansowania w ramach PolSEFF w przypadku projektów kogeneracji i trigeneracji.
3. Przedsięwzięcia inwestycyjne zwiększające efektywność wykorzystania energii w budynkach – inwestycje w odnawialne źródła energii lub urządzenia
podnoszące efektywność jej wykorzystania, które umożliwiają zmniejszenie
zużycia energii w budynkach komercyjnych i administracyjnych MSP o 30%
(finansowanie nie może przekraczać 1 mln euro; kredyt lub leasing). Premie
inwestycyjne wynoszą 10% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF lub
15% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF dla projektów osiągających roczne oszczędności zużycia energii dla całego budynku na poziomie co
najmniej 40%.
4.Inwestycje w energię odnawialną generujące rocznie min. 3 kWh energii na
1 zainwestowane euro – 3 kWh energii elektrycznej odpowiada około 10 kWh
energii cieplnej (finansowanie nie może przekraczać 1 mln euro; kredyt lub leasing). Również i tu premie inwestycyjne wynoszą odpowiednio: 10% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF lub 15% finansowania uzyskanego
w ramach PolSEFF na projekty dotyczące energii odnawialnej, które generują
przynajmniej 4 kWh energii elektrycznej (lub ekwiwalentu) rocznie na każdy
PolSEFF – Program Finansowania Energii Zrównoważonej w Polsce, www.bialecertyfikaty.com.pl/finansowanie/polseff-program-finansowania-rozwoju-energii-zrownowazonej-w-polsce
(10.06.2014).
11 Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych
287
1 euro nakładów inwestycyjnych (4 kWh energii elektrycznej odpowiada około 13,3 kWh energii cieplnej).
Podsumowanie
Zastosowanie leasingu jako alternatywnej formy finansowania inwestycji ekologicznych jest korzystne zarówno dla dużych firm (daje możliwości zaoszczędzenia środków finansowych potrzebnych na zakup odpowiedniego sprzętu), jak dla
małych i średnich przedsiębiorstw (umożliwia nabycie dóbr inwestycyjnych, na
które firmy nie byłoby stać). Obecnie staje się on coraz bardziej powszechnym
instrumentem finansowania wielu różnorodnych inwestycji. Zdając sobie sprawę
z zalet, które posiada leasing, oraz jego wad, łatwiejsze jest podejmowanie decyzji dotyczących wyboru tej formy finansowania inwestycji. Do najważniejszych
zalet płynących z zastosowania leasingu zalicza się:
a) korzyści podatkowe niedostępne w przypadku finansowania zakupu
środka trwałego poprzez inne źródła finansowania; opłata wstępna i raty
leasingowe mogą stanowić w całości koszt uzyskania przychodu;
b) nie zmniejsza się zdolność kredytowa firmy;
c) zwiększenie ilości źródeł finansowania;
d) przyjazna umowa leasingu;
e) uproszczone i krótsze formalności związane z zawarciem umowy leasingu niż w przypadku kredytu bankowego;
f) preferencyjne ubezpieczenia, które gwarantują ochronę zainwestowanych w zakup środka trwałego pieniędzy w przypadku jego kradzieży
bądź całkowitego zniszczenia.
Korzystając z leasingu zyskuje się też, poprzez szybki dostęp do najnowszych technologii i najnowszego sprzętu, łatwość wymiany zużytych fizycznie
lub przestarzałych środków na nowe, dostosowanie się do indywidualnych potrzeb leasingobiorcy, a także możliwość uzyskania środków produkcji o różnym
stopniu zużycia w zależności od potrzeb i możliwości płatniczych leasingobiorcy.
Omawiając leasing wskazać należy na pewne niedogodności wynikające ze
stosowania tej alternatywnej formy finansowej. Wśród wad wymienia się:
288
a) pełne ponoszenie ryzyka przez leasingobiorcę;
b) ścisłe związanie leasingobiorcy z leasingodawcą podczas trwania
umowy;
c) pozbawienie leasingobiorcy prawa własności przedmiotu leasingu oraz
roszczenia do zysku z wartości przedmiotu leasingu, jaką prezentuje on
po zakończeniu umowy, mimo pokrycia pełnej wartości tego przedmiotu;
d) stosunkowo wysoki koszt leasingu – pokrycie kosztów leasingodawcy
i zapewnienie odpowiedniej stopy zysku.
Reasumując powyższe rozważania należy podkreślić, że z leasingu korzystają
przede wszystkim te przedsiębiorstwa, których nie stać na zakup urządzeń służących do ochrony środowiska, oraz te, które nie posiadają wystarczającego zabezpieczenia potrzebnego do wzięcia kredytu bankowego. Leasing jest więc dużo
łatwiejszą do uzyskania alternatywą dla kredytu inwestycyjnego. Nie wymaga
też ustanawiania dodatkowych zabezpieczeń. Główne zabezpieczenie transakcji
stanowi ubezpieczony przedmiot leasingu.
Bibliografia
Dotacje na ekologiczne maszyny, www.reprograf.com.pl/dotacje/dotacje-na-ekologiczne-maszyny,2,1105.
Elektrownie wiatrowe, http://doradcy-finansowi.pl/leasing/leasing-elektrowni-wiatrowych.
EU Partners, www.eupartners.pl/art.php?id=145&pg=0.
Euro lubi EKO, www.muratorplus.pl/biznes/raporty-i-prognozy/euro-lubi-eko_59704.
html.
Grzywacz J., Burżacka-Majcher M., Leasing w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Szkoły
Kruczolak K., Leasing, LEX, Sopot 1999.
Leasing i inwestycje w latach 2004–2011, http://biznes.pl/magazyny/manager/finanse/leasing-i-inwestycje-w-latach-2004-2011,5077268,magazyn-detal.html.
PolSEFF – Program Finansowania Energii Zrównoważonej w Polsce, www.bialecertyfikaty.com.pl/finansowanie/polseff-program-finansowania-rozwoju-energii-zrownowazonej-w-polsce.
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2238/2004 z 29 grudnia 2004 roku zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1725/2003 w sprawie przyjęcia niektórych międzynarodowych
standardów rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, w odniesieniu do MSSF nr 1, MSR nr 1 do 10, 12 do
289
17, 19 do 24, 27 do 38, 40 i 41 oraz interpretacji SKI nr 1 do 7, 11 do 14, 18 do 27
oraz 30 do 33.
Ustawa z 26 lipca 2000 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 74,
poz. 857).
Leasing as One of the Form of Financing
Environmental Investments
Keywords: leasing, types of transactions, leasing and other forms of investment financing
Summary
One of the many possibilities for financing environmental investment is leasing. It
is a major, in addition to the loan, an external source of financing. Today, leasing is a very
important form of investment implementation on the one hand for those individuals who
are deficient in capital, and for those for whose use the loan for various reasons is difficult
or uneconomic, on the other. Leasing despite the existence of actual benefits also shows
some weaknesses. The aim of the study is to identify alternatives and enrich traditional
sources of financing environmental investments. The article examines the nature of the
lease, its form and the basics of operation. In the following part of the paper examines the
prospects for its development.
Rafał Nagaj*
Szczecin
Efektywność
ekonomiczna regulacji sektorowej cen
na rynku energii elektrycznej w
Polsce
Słowa kluczowe: efektywność ekonomiczna, regulacja sektorowa, rynek energii elektrycznej
Streszczenie
W opracowaniu główną uwagę skupiono na analizie efektywności ekonomicznej
regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce. Jako kryterium efektywności
przyjęto podejście Kaldora-Hicksa. Przeanalizowano skalę redukcji oczekiwań cenowych
„zasiedziałych” przedsiębiorstw obrotu oraz porównano zmiany cen energii elektrycznej
na rynku regulowanym i rynku konkurencyjnym. Okresem badawczym były lata 2008–
2013. W celu dokonania niezbędnych obliczeń zostały wykorzystane dane Urzędu Regulacji Energetyki oraz Agencji Rynku Energii. W publikacji została wykorzystana metoda
opisowa, metoda porównawcza oraz podstawowe metody statystyczne, tj. metody indeksowe. Analiza wykazała, że regulacja na rynku energii elektrycznej była nieefektywna
ekonomicznie, a ceny detaliczne na rynku regulowanym wzrastały szybciej niż na rynku
konkurencyjnym.
Wprowadzenie
Rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce, pomimo jego otwarcia na konkurencję w połowie 2007 roku, nadal jest w większości regulowany ekonomicznie. Ceny energii elektrycznej dla gospodarstw domowych podlegają procesowi
Rafał Nagaj, dr, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Instytut Ekonomii, Katedra
Makroekonomii, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected].
*
292
Rafał Nagaj
zatwierdzania przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (regulatora), co powoduje, że ich zmiany są wynikiem decyzji administracyjnej i walki grup interesu (przedsiębiorstw i regulatora), a nie mechanizmów rynkowych. Analiza
porównawcza dynamiki opłat za energię elektryczną dla odbiorców końcowych
w krajach Unii Europejskiej w latach 2000–2011 przeprowadzona przez Rafała
Nagaja wykazała, że w krajach, gdzie ceny podlegały kontroli regulatora, obserwowano mniejsze krótkookresowe fluktuacje cen, jak i wzrosty ich poziomu
w długim okresie. Poza tym odnotowano znaczne rozbieżności w skali wzrostów
pomiędzy krajami. Z uwagi na to, że od połowy 2007 roku wszyscy odbiorcy
końcowi mają prawo zmieniać dostawcę energii elektrycznej (zasada TPA), coraz
większa część rynku detalicznego funkcjonuje na podstawie mechanizmów rynkowych (ceny nie podlegają kontroli regulatora). Otwarty na konkurencję rynek
energii elektrycznej w Polsce funkcjonuje już 6 lat, dlatego istnieje możliwość
zbadania, czy regulacja tego rynku w skuteczny sposób chroniła konsumentów
przed wzrostami cen.
Celem artykułu jest ocena efektywności ekonomicznej regulacji cen na
rynku energii elektrycznej w Polsce. Podstawową tezą badawczą jest zaś twierdzenie, że regulacja na rynku energii elektrycznej w Polsce jest nieefektywna
ekonomicznie i nie chroni konsumentów przed wzrostami cen. Realizując cel
publikacji i weryfikując hipotezę badawczą, dokonano analizy skali redukcji
w taryfach oczekiwań cenowych przedsiębiorstw elektroenergetycznych przez
regulatora sektorowego, zmian cen na rynku regulowanym i konkurencyjnym
(energii nabywanej w ramach TPA). Z uwagi na to, że pierwszym pełnym rokiem
możliwości zmiany dostawcy energii przez wszystkich odbiorców w Polsce był
rok 2008, dlatego okresem badawczym są lata 2008–2013. Do realizacji obliczeń zostały wykorzystane dane Urzędu Regulacji Energetyki i Agencji Rynku
Energii. W publikacji zastosowano podstawowe metody statystyczne, tj. metody
indeksowe, oraz metodę opisową i porównawczą.
Teoretyczne podstawy regulacji sektorowej
Od dawna trwa polemika pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami regulacji
państwowej rozumianej jako proces narzucania norm, reguł, zasad i mechanizmów działania przez instytucje regulacyjne w odniesieniu do wybranych sektorów gospodarki. Regulacja sektorowa występuje w Stanach Zjednoczonych od
Zob. R. Nagaj, An Economic Regulation Method and the Development of End-User Electricity
Prices, „Actual Problems of Economics” 2013, vol. 2, no. 1, s. 94–97.
Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen...
293
lat 30., zaś w Europie od lat 90. XX wieku. Na bazie tej konfrontacji poglądów
wykształciły się dwie główne teorie: interesu publicznego i interesu prywatnego. Pierwsza z nich akcentowała potrzebę regulacji w celu osiągnięcia określonych celów publicznych, jakimi są: identyfikacja źródeł niesprawności rynku,
przeciwdziałanie im i poprawa alokacji zasobów. Poprzez ich realizację ma być
zwiększany dobrobyt społeczny. Druga z teorii podkreślała, że regulacja pociąga
za sobą znaczne koszty i nie zawsze zapewnia osiągnięcie określonych celów
regulacji czy zachowań rynku. Tezę tę udowodnili Claire Friedland i George
J. Stigler, analizując rynek energii elektrycznej w Stanach Zjednoczonych. Wykazali oni, że na badanym rynku regulacja nie przyniosła spodziewanych obniżek
cen energii, a spowodowała jedynie poniesienie kosztów regulacji. Chcąc zatem
osiągnąć większą efektywność regulacji, należy ponieść wyższe koszty związane
z jej prowadzeniem.
Krytykę teorii interesu publicznego podjęli się również Paul L. Joskow
i Roger C. Noll, zauważając, że nie jest ona w stanie oceniać normatywnej teorii ekonomicznego dobrobytu przy użyciu pozytywnego podejścia teorii regulacji lub inaczej mówiąc – trudno jest określić, jakie będą skutki podjętej w danym sektorze regulacji. Zdaniem Stiglera regulacja jest korzystna najczęściej
dla przemysłu i to właśnie przedsiębiorstwa są tymi podmiotami, które czerpią
z niej korzyści. Co więcej, jak zauważył William A. Jordan, jeżeli na rynku jest
wprowadzana regulacja lub zwiększany jej zakres, to działania takie następują
Zaznaczyć należy, że pierwsza instytucja regulacyjna powstała w 1884 roku w Wielkiej Brytanii. Ponowny renesans regulacji poprzez wyspecjalizowane organy regulacyjne nastąpił w latach
70., zaś powszechne jej stosowanie w sektorach infrastrukturalnych – w latach 90. XX wieku (jako
sposób na kreowanie konkurencyjności w sektorach zmonopolizowanych). W Stanach Zjednoczonych regulacja stała się popularna zwłaszcza w okresie New Deal. O ile jednak w USA regulacja
była sposobem na nadzór nad monopolami, o tyle w Europie, zwłaszcza Unii Europejskiej, na
wykreowanie mechanizmów rynkowych w podsektorze obrotu.
G.J. Stigler, C. Friedland, What Can Regulators Regulate? The Case of Electricity, „The Journal of Law and Economics” 1962, vol. 5, s. 1–16.
P.L. Joskow, R.C. Noll, Regulation in Theory and Practice: An Overview, w: Studies in Public
Regulation, red. G. Fromm, The MIT Press, Cambridge MA 1981.
J. den Hertog, General Theories of Regulation, w: Encyclopedia of Law and Economics,
red. B. Bouckaert, G. De Geest, Edward Edgar, Cheltenham 1999, http://encyclo.findlaw.com/
5000book.pdf (31.07.2011), s. 234.
G.J. Stigler, The Theory of Economic Regulation, „The Bell Journal of Economics and Management Science” 1971, vol. 2, no. 1, s. 3.
W.A. Jordan, Producer Protection, Prior Market Structure and the Effects of Government
Regulation, „The Journal of Law and Economics” 1972, vol. 15, no. 1, s. 151–176.
294
Rafał Nagaj
z inicjatywy przedsiębiorstw. Z pewnością jednak obejmowanie rynku regulacją
nie następuje w interesie konsumentów.
Kryteria efektywności ekonomicznej
Jak wspomniano, regulacja prowadzona w odniesieniu do wybranych sektorów gospodarki znajduje wielu zwolenników i przeciwników. Do stwierdzenia
efektywności ekonomicznej regulacji niezbędne jest zastosowanie odpowiedniej
metody pomiaru. Jedną z powszechnie znanych, prezentowanych w literaturze
przedmiotu metod, jest ta lansowana przez utylitarystów, polegająca na porównywaniu sumy użyteczności gospodarstw domowych. Przyjęto bowiem, że skoro
istnieje pewien „rachunek” użyteczności czy to w sensie indywidualnym, czy
społecznym, to jest możliwe formułowanie opinii o pożądanych rozwiązaniach
przynoszących maksimum użyteczności. Niestety, metoda zaprezentowana przez
Arthura Pigou ma jedną podstawową wadę. Jak zauważył Murray N. Rothbard,
trudno jest sumować i porównywać użyteczność społeczeństwa, skoro jest ona
subiektywna dla każdej jednostki. Z tej przyczyny powszechniej stosowaną metodą efektywności ekonomicznej jest kryterium Vilfredo Pareto. Zgodnie z nim
dane działania, w tym regulacja, są efektywne, jeżeli w ich wyniku jedne jednostki uzyskają poprawę swojego stanu, nie powodując pogorszenia dobrobytu
u innych jednostek.
Jedyną strukturą rynkową, która gwarantuje możliwość osiągnięcia optimum w sensie Pareto, w tym trzech warunków niezbędnych do jej spełnienia,
tj. efektywności wymiany, produkcji i struktury produkcji, jest rynek konkurencyjny. Z uwagi na to, że regulacja państwowa sektora z założenia oznacza brak
istnienia rynku doskonale konkurencyjnego, zatem zgodnie z kryterium Pareto
rynek regulowany jest nieefektywny ekonomicznie. Z tej przyczyny bardziej adekwatną metodą służącą do pomiaru efektywności ekonomicznej regulacji sektorowej cen na rynku energii elektrycznej wydaje się być kryterium stworzone
przez Nicholasa Kaldora i Johna Richarda Hicksa10. Zgodnie z nim efektywna
R. Nagaj, P. Szkudlarek, Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej.
Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu, s. 206.
Zob. M.N. Rothbard, Toward a Reconstruction of Utility and Welfare Economics, New York
1956, http://mises.org/rothbard/toward.pdf (10.09.2011).
Zob. N. Kaldor, Welfare Propositions in Economics and Interpersonal Comparison of Utility,
„The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 195, s. 549–552; J.R. Hicks, The Foundation of Welfare
Economics, „The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 196, s. 696–712.
10 Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen...
295
ekonomicznie jest każda sytuacja czy działanie, którego skutkiem będzie zwiększenie dobrobytu ekonomicznego, tj. wzrost wartości ekonomicznej zasobów.
Możliwa jest sytuacja, w której jedne podmioty zyskują kosztem drugich, jednak
pod warunkiem, że ogólna wartość dobrobytu ekonomicznego społeczeństwa
ulegnie wzrostowi. Poza tym zakłada się, że podmioty, które odnoszą korzyści
przy zmianie sytuacji ekonomicznej czy prawnej, będą ponosić koszty kompensacji na rzecz tej części społeczeństwa, której sytuacja w wyniku określonych
działań uległa pogorszeniu11.
Ewolucja regulacji na rynku energii elektrycznej
Rynek energii elektrycznej w Polsce podlega regulacji sektorowej od 1998 roku,
od kiedy zaczęło obowiązywać Prawo energetyczne12 (UPE). Na jego mocy od
1999 roku sektor elektroenergetyczny w Polsce był poddany regulacji ze strony
prezesa URE, którego kompetencje i zadania dotyczyły między innymi koncesjonowania, taryfowania i kreowania konkurencyjności na rynku. W międzyczasie następowały działania restrukturyzacyjno-prywatyzacyjne mające za zadanie
podział poziomy podmiotów i liberalizację rynku polegającą na stopniowym
oddzieleniu działalności obrotu od pozostałych rodzajów działalności, w tym
działalności sieciowej. Tym sposobem zostały wyodrębnione podsektory wytwarzania i obrotu (gdzie potencjalnie jest możliwa konkurencja) oraz przesyłu i dystrybucji (działalności sieciowe działające w warunkach monopolu naturalnego).
Nadal jednak obrót był łączony z dystrybucją czy przesyłem.
Przełom w tym względzie nastąpił w 2007 roku, kiedy pod wpływem zobowiązań wynikających z dyrektywy 2003/54/EC13 kontynuowano liberalizację
podsektora obrotu i umożliwiono wszystkim odbiorcom energii elektrycznej korzystanie z zasady swobodnego wyboru dostawcy energii (TPA) oraz nastąpił
unbundling prawny spółek dystrybucyjnych i własnościowy spółki przesyłowej.
Tym sposobem powstał w praktyce rynek energii elektrycznej częściowo działający w warunkach konkurencji (sprzedaż w ramach TPA), a częściowo regulowany (taryfy zatwierdzane przez regulatora). Dodać należy, że ta część rynku, która
Konieczne jest jednak, by podmioty ponoszące koszty związane z wypłatą rekompensat zachowały część nadwyżki uzyskanej dzięki zmianie sytuacji (na przykład regulacji).
11 12 Ustawa z 10 kwietnia 1997 roku – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2006 r. nr 89, poz. 625
z późn. zm.).
13 Dyrektywa 2003/54/EC z 26 czerwca 2003 roku w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej (Dz.U. UE nr L 176 z 15 lipca 2003 roku).
296
Rafał Nagaj
została uznana przez regulatora za konkurencyjną, została zwolniona spod kontroli cen. Za taką uznano sprzedaż w ramach TPA oraz z początkiem 2008 roku
sprzedaż dla wszystkich odbiorców przemysłowych. Tym samym na rynku energii elektrycznej regulacja cen została ograniczona do gospodarstw domowych.
Co prawda liczba odbiorców kupujących energię elektryczną w ramach TPA
z każdym rokiem dynamicznie rosła, jednak nadal zdecydowana większość rynku detalicznego energii elektrycznej w Polsce – około 65% według wolumenu
i blisko 99% według liczby odbiorców14 – podlegała regulacji (kontroli cen przez
regulatora). Oznacza to, że rynek energii elektrycznej w Polsce jest w większości
rynkiem regulowanym, co powoduje ponoszenie strat w dobrobycie ekonomicznym przez społeczeństwo15. Mimo tego nie wyklucza to możliwości wzrostu dobrobytu ekonomicznego dzięki działaniom regulatora. Z tych względów ocena
efektywności badanego rynku będzie oparta na kryterium Kaldora-Hicksa i skupi
się na porównaniu zmian cen na rynku regulowanym i rynku konkurencyjnym.
Efektywność regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce
Zgodnie z kryterium Kaldora-Hicksa zakłada się, że w wyniku podejmowanych
działań przez regulatora w odniesieniu do cen energii elektrycznej w Polsce nastąpi wzrost dobrobytu ekonomicznego. Biorąc pod uwagę cele regulacji uznać
należy, że wzrost dobrobytu nastąpi, gdy w wyniku działań regulatora wzrosty
cen na rynku regulowanym będą niższe niż na rynku podlegającym konkurencji.
Dodatkowo zakłada się, że podmioty wypłacające kompensaty (przedsiębiorstwa,
którym regulator ogranicza dozwoloną skalę wzrostu cen) nadal będą w stanie
zachować przy sobie część korzyści ekonomicznych uzyskanych w wyniku decyzji regulatora (ceny detaliczne będą rosły szybciej niż koszty nabycia energii
na rynku hurtowym).
Do oceny efektywności regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce niezbędne jest również porównanie zmian cen dla odbiorców taryfowych,
tj. podlegających regulacji, oraz odbiorców nabywających energię w ramach zasady TPA, tj. w tej części rynku, która podlega mechanizmom konkurencji, a ceny
nie są kontrolowane przez regulatora. W tabeli 1 przedstawiono, jak kształtowały
14 Analiza poziomu konkurencji na rynku detalicznym energii elektrycznej w Polsce zob. R. Nagaj, Straty dobrobytu ekonomicznego na rynku detalicznym energii elektrycznej w Polsce, „Rynek
Energii” 2014, nr 2 (111), s. 11–13.
15 Wielkość tych strat została oszacowana. zob. ibidem, s. 13–14.
297
się zmiany cen w latach 2008–2013, tj. w okresie po zliberalizowaniu rynku detalicznego (umożliwiając wszystkim odbiorcom zmianę dostawcy energii).
Tabela 1
Zmiany cen energii elektrycznej na rynku detalicznym i rynku hurtowym w Polsce
w latach 2008–2013 (w %)
Lata
Przeciętna zmiana cen EE zatwierdzona w taryfach dla odbiorców
w gospodarstwach domowych przez
regulatora
Oczekiwane przez przedsiębiorstwa
zmiany cen energii elektrycznej
Zmiana cen EE dla odbiorców końcowych na niskim napięciu i gospodarstw domowych w ramach TPA
Zmiana cen EE sprzedawanej na
rynku konkurencyjnym (wytwórcy
i spółki obrotu – umowy dwustronne
+ giełda energii)
2008
2009
2010
2011
2012
2013
28,3
10,0
5,8
7,7
5,1
0,0
b.d.
b.d.
22,8
37,3
–1,2
2,9
2,2
b.d.
20,7
26,9
–1,0
1,8
1,2
–9,8
17,0–21,0 13,0–22,0 8,4–17,9
b.d.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych URE i ARE.
Analiza zmian cen energii elektrycznej zatwierdzanych przez regulatora
wskazała, że co roku regulator znacznie ograniczał oczekiwania cenowe przedsiębiorstw. Pomimo dokonywanych redukcji oczekiwań zatwierdzane ceny energii
rosły szybciej niż ceny na rynku hurtowym, co oznacza, że przedsiębiorstwa obrotu zatrzymywały przy sobie część korzyści wynikających ze zmian cen. Z tego
punktu widzenia mogłoby to oznaczać, że działania regulatora były efektywne
ekonomicznie, jednak porównanie dynamiki zmian cen dla odbiorców końcowych na rynku regulowanym z rynkiem konkurencyjnym wskazało odmienne
wnioski. Poza rokiem 2009 taryfy zatwierdzane przez regulatora rosły szybciej
niż na rynku konkurencyjnym. Co więcej, o ile zmiany cen detalicznych na rynku
konkurencyjnym zmieniały się w zbliżonym tempie co na rynku hurtowym, to
ceny dla odbiorców taryfowych corocznie dość znacznie odbiegały wzwyż (poza
2009 rokiem).
Warto dodać, że analiza zmian cen energii elektrycznej w latach 2008–2012
wskazała, że wśród odbiorców końcowych na nN i gospodarstw domowych ceny
w ramach umów kompleksowych (odbiorcy taryfowi) wzrosły łącznie o 83%,
podczas gdy na rynku konkurencyjnym (odbiorcy kupujący w ramach TPA)
298
Rafał Nagaj
– o 82,6%. Choć różnica w zmianie cen energii elektrycznej była niewielka, to
warto zauważyć, że od 2010 roku ceny regulowane co roku przyrastały w szybszym tempie niż na rynku konkurencyjnym. Oznacza to, że konkurencja skuteczniej hamowała oczekiwania cenowe przedsiębiorstw niż regulator. Zatem regulacja w stosunku do rynku konkurencyjnego nie przyczyniła się do korzystnych
zmian cenowych z punktu widzenia konsumentów i wzrostu dobrobytu ekonomicznego. Warto również zauważyć, że zmiany cen dla odbiorców końcowych
były w znacznie wyższej skali, niż mogłoby to wynikać ze zmian cen na rynku hurtowym. Zważywszy dodatkowo, że regulacja wiązała się z ponoszeniem
kosztów jej prowadzenia, należy stwierdzić, że regulacja cen energii elektrycznej
w Polsce w badanym okresie była nieefektywna ekonomicznie.
Podsumowanie
Regulacja w sektorach infrastrukturalnych jest wprowadzana głównie w celu realizacji określonego celu publicznego i niwelowania niesprawności rynku. Na rynku energii elektrycznej celem regulacji są między innymi: kreacja konkurencyjności, równoważenie interesów przedsiębiorstw energetycznych i odbiorców energii, przeciwdziałanie negatywnym skutkom monopoli naturalnych oraz zapewnienie rozsądnych, możliwie niskich cen energii elektrycznej. Z tych powodów
na badanym rynku przedmiotem regulacji są ceny dla gospodarstw domowych.
Przeprowadzona w artykule analiza dla lat 2008–2013 wykazała, że prowadzona
regulacja na rynku energii elektrycznej w Polsce była nieefektywna ekonomicznie, teza badawcza przedstawiona w publikacji została więc potwierdzona. Co
prawda prezes URE skutecznie ograniczał oczekiwania cenowe przedsiębiorstw
elektroenergetycznych, jednak mimo tego faktu w regulowanym segmencie rynku ceny wzrastały szybciej niż w konkurencyjnym segmencie, gdzie nie podlegały kontroli regulatora. Ponoszone dodatkowo koszty prowadzenia i utrzymania
regulacji zwiększały jedynie skalę jej nieefektywności ekonomicznej.
Bibliografia
Dyrektywa 2003/54/EC z 26 czerwca 2003 roku w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej (Dz.U. UE nr L 176 z 15 lipca 2003 r.).
Hicks J.R., The Foundation of Welfare Economics, „The Economic Journal” 1939,
vol. 49, no. 196.
299
Jordan W.A., Producer Protection, Prior Market Structure and the Effects of Government
Regulation, „The Journal of Law and Economics” 1972, vol. 15, no. 1.
Kaldor N., Welfare Propositions in Economics and Interpersonal Comparison of Utility,
„The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 195.
Nagaj R., Szkudlarek P., Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli
ekonomicznej. Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu.
Nagaj R., An Economic Regulation Method and the Development of End-User Electricity
Prices, „Actual Problems of Economics” 2013, vol. 2, no. 1.
Nagaj R., Straty dobrobytu ekonomicznego na rynku detalicznym energii elektrycznej
w Polsce, „Rynek Energii” 2014, nr 2 (111).
Rothbard M.N., Toward a Reconstruction of Utility and Welfare Economics, New York
1956, http://mises.org/rothbard/toward.pdf.
Stigler G.J., The Theory of Economic Regulation, „The Bell Journal of Economics and
Management Science” 1971, vol. 2, no. 1.
Ustawa z 10 kwietnia 1997 roku – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2006 r. nr 89,
poz. 625 z późn. zm.).
Economic
efficiency of sectoral regulation of prices
on the electricity market in
Poland
Keywords: economic efficiency, sectoral regulation, electricity market
Summary
In this paper the main attention was focused on the analysis of the effectiveness
of economic regulation of prices on the electricity market in Poland. As an efficiency
criterion the Kaldor-Hicks approach was adopted. It analyzed the scale of the reduction
of price expectations of incumbents trading enterprises and were compared with changes
in prices of regulated market and competitive market. Research period was 2008–2013.
In order to make the necessary calculations, Energy Regulatory Office data and the
Energy Market Agency data were used. In the paper a descriptive method, a comparative
method, and basic statistical methods, (i.e. methods of index) were used. The analysis
showed that the regulation of the electricity market was economically inefficient resulting
in prices on the regulated market increasing faster than on the competitive market.
Piotr Szkudlarek*
Szczecin
Rynek
usług telekomunikacyjnych w
Polsce
w kontekście teorii agencji
Słowa kluczowe: instytucje, ekonomia instytucjonalna, teoria agencji, telekomunikacja
Streszczenie
Zasadniczym celem artykułu jest próba określenia relacji między Prezesem
Urzędu Komunikacji Elektronicznej (Prezes UKE) a operatorami telekomunikacyjnymi
w kontekście teorii agencji. W kolejnych częściach opracowania przedstawiono istotę
instytucji, następnie dokonano oceny wybranych aspektów dotyczących ekonomii instytucjonalnej ze szczególnym uwzględnieniem teorii agencji nowej ekonomii instytucjonalnej (NEI). W ostatnim punkcie opracowania dokonano analizy instytucjonalnych
uwarunkowań współpracy między UKE a operatorami ze szczególnym uwzględnieniem
Orange Polska (OP) w świetle teorii agencji.
Wprowadzenie
Przemiany społeczno-gospodarcze dokonujące się w Polsce po 1989 roku mają
na celu zwiększenie roli mechanizmu rynkowego w procesach gospodarowania.
Pozostawiono sobie przy tym możliwość interwencjonizmu państwowego, uznając, że mechanizm rynkowy nie rozwiązuje wszystkich problemów efektywności
gospodarowania. Taka sytuacja ma miejsce między innymi na rynku usług telekomunikacyjnych, gdzie ważną rolę w kształtowaniu ładu rynkowego odgrywa
Urząd Komunikacji Elektronicznej (UKE) z jej Prezesem na czele. Poprzez na-
Piotr Szkudlarek, dr, Katedra Makroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania,
Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected].
*
302
Piotr Szkudlarek
rzędzia regulacji urząd ten kształtuje formalne otoczenia instytucjonalne rynku.
Zasadniczym celem artykułu jest próba określenia relacji między UKE a operatorami telekomunikacyjnymi ze szczególnym uwzględnieniem Orange Polska
(OP) w świetle teorii agencji NEI. Uznano przy tym, że problem instytucji na
rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce stanowi jedną z kluczowych determinant jego modelu, zatem jego zbadanie wydaje się w pełni uzasadnione.
Definicja i podział instytucji
Wyjaśnieniem pojęcia „instytucja” w ekonomii zajmowali się w szczególności
przedstawiciele nurtu instytucjonalnego. Zdaniem Thorsteina Veblena instytucje to dominujące sposoby myślenia o określonych stosunkach społecznych,
poszczególnych funkcjach jednostki i społeczności; sposób życia wyznaczony
przez ogół instytucji istniejących w danym momencie rozwoju społeczeństwa.
John R. Commons określa je jako działające układy razem ze swoimi regułami
funkcjonowania, od rodziny poprzez korporację, związek zawodowy, stowarzyszenie gospodarcze, aż do samego państwa. Z kolei według Douglassa C. Northa
instytucje to reguły gry, stworzone ograniczenia, które kształtują ludzkie współdziałanie (instytucje to reguły gry, organizacje to gracze). W rezultacie budują
strukturę bodźców w sferze wymiany międzyludzkiej zarówno politycznej, społecznej, jak i ekonomicznej. Dzieli on instytucje na: formalne (reguły polityczne,
prawne, ekonomiczne oraz kontrakty) i nieformalne (systemy moralne, zwyczaje, tradycje, wierzenia).
Dla Olivera E. Williamsona otoczenie instytucjonalne rynku to rodzaj „dobra publicznego”, które ma szczególną rolę do odegrania w tworzeniu wstępnego
ładu instytucjonalnego na rynku. Badacz ten dokonuje również podziału instytucji na dwa poziomy. Pierwszy z nich obejmuje fundament instytucjonalny, który tworzą zwyczaje, tradycja, religia oraz kultura. Do poziomu drugiego zalicza
instytucje formalne i publiczne, takie jak zasady konstytucyjne, prawa własności
Do 31 grudnia 2013 roku Telekomunikacja Polska SA.
T. Veblen, The Theory of the Leisure Class, Dover Publications, Toronto 1994, s. 118–119.
Por. idem, Teoria klasy próżniaczej, Muza, Warszawa 2008, s. 161.
J.R. Commons, Institutional Economics, „American Economic Review” 1931, vol. 21,
s. 648.
D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge NY 1990, s. 3.
O.E. Williamson, Market and Hierarchies, Analysis and Anti-trust Implications, Free Press,
New York 1975, s. 13–16.
Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce...
303
i prawa kontraktów, ale też doprecyzowane na ich podstawie reguły rządzące wymianą i kontraktami, egzekwowane przez aparat sądowniczo-administracyjny.
Mając na uwadze fakt istnienia wysokich kosztów stanowienia i utrzymywania
instytucji formalnych oraz to, że nie zawsze obejmują one wszystkie interakcje
pomiędzy podmiotami gospodarczymi, konieczne jest ich uzupełnienie o instytucje nieformalne.
Ze względu na zachodzące przemiany społeczno-gospodarcze, w tym przede wszystkim globalizację, instytucje odgrywają coraz większą rolę w procesie
gospodarowania. Tworzą podstawy nie tylko ładu krajowego, ale także i międzynarodowego, wpływają na kształt i charakter więzi między podmiotami rynku.
Ich badanie na gruncie ekonomii jest zatem w pełni uzasadnione.
Ekonomia instytucjonalna, teoria agencji
Ekonomia instytucjonalna analizuje zależności występujące w systemie funkcjonowania rynku w jego instytucjonalnym otoczeniu. Uznaje, że system ekonomiczny to zbiór wzajemnie powiązanych instytucji i zasad określających przestrzeń zachowań podmiotów gospodarczych. Odrzuca przy tym neoklasyczną
racjonalność. Na rynkach nie może, zdaniem przedstawicieli ekonomii instytucjonalnej, w sposób mechaniczny powstawać ład rynkowy, który prowadzić będzie do osiągania stanu doskonałej koordynacji, tj. równowagi i efektywności
w rozumieniu Pareta. W konsekwencji to nie koordynacja cenowa (dochodzenie
do równowagi rynkowej), tylko instytucjonalna koordynacja indywidualnych
wyborów i działań podmiotów gospodarczych na rynku powinna być głównym
zagadnieniem ekonomii. Przyjęcie takiego rozumowania obniża poziom abstrakcji modeli ekonomii neoklasycznej.
W nurcie instytucjonalnym wyróżnia się klasyczną (tradycyjną) ekonomię
instytucjonalną (KEI) i jej późniejszych kontynuatorów (ekonomię neoinstytucjonalną, ENI) oraz nową ekonomię instytucjonalną (NEI). Klasyczna ekonomia
O.E. Williamson, The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, „Journal
of Economic Literature” 2007, vol. 38, s. 595–613, za: J. Szapiel, Otoczenie instytucjonalne rynku
funduszy zbiorowego inwestowania w Polsce, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław
2009, s. 347.
M.G. Woźniak, Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej
gospodarki, w: Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s. 21.
J. Szapiel, Otoczenie instytucjonalne..., s. 347.
304
Piotr Szkudlarek
instytucjonalna miała swój początek w latach 20. XX wieku. Jej prekursorami
stali się Thorstein Veblen, John Rogers Commons i Wesley Clair Mitchell. Przywrócili oni ekonomii charakter nauki społecznej, nawiązując do starej tradycji
traktowania ekonomii jako nauki politycznej. W tym podejściu postulowano
przede wszystkim odejście od człowieka racjonalnego i uwzględnienie instytucji w procesie podejmowania decyzji. Podkreślano także szczególną rolę władzy
w tworzeniu instytucji rynkowych przy jednoczesnym zachowaniu atrybutów gospodarki rynkowej, a także ewolucjonizm, holizm i instrumentalizm.
Współcześni neoinstytucjonaliści (John Kenneth Galbraith, Gunnar Myrdal,
Clarence Edwin Ayres), choć kontynuują ideę tradycyjnego instytucjonalizmu,
to nie jest to wierne naśladownictwo. Podejście ENI cechuje się przede wszystkim mniejszym radykalizmem niż w przypadku KEI, jednak i w tym wypadku
postuluje się budowę nowego paradygmatu w ekonomii. Krytycznie ocenia się
tutaj działanie rynku bez żadnej kontroli, uznając przy tym państwo za konieczny
warunek istnienia systemu społeczno-gospodarczego.
Początek nowej ekonomii instytucjonalnej datuje się na lata 70. XX wieku.
Jako pierwszy nazwy tej użył Williamson. NEI stawia sobie za cel bycie istotnym
uzupełnieniem teorii neoklasycznej. Wskazuje się tutaj, podobnie jak w ekonomii neoklasycznej, na rzadkość zasobów jako istoty gospodarowania, ale z drugiej strony neguje się założenie pełnej racjonalności jednostek. Uznaje się przy
tym, że ich zachowania mają swój wpływ na kształtowanie się instytucji, a nie
tylko (i tak jak to postrzegali tradycyjni instytucjonaliści) że to właśnie instytucje
kształtują zachowania podmiotów gospodarujących10.
Jednym z przedmiotów zainteresowania NEI jest teoria agencji (Michael
Cole Jensen, Eugene Francis Fama). Relacja agencji powstaje wówczas, gdy jeden podmiot jest zależny od drugiego albo inaczej – jeden podmiot posługuje się
usługami drugiego w celu wykonania jakiegoś zadania. Taki kontrakt (jawny lub
domyślny) implikuje delegację uprawnień przez pryncypała do agenta11. Wskazuje się na dwa powody powstania relacji agencji. Pierwszym z nich jest asymetria informacji. Zakłada się, że agent wie więcej o wykonywanych zadaniach niż
W. Dugger, The New Institutionalism: New but not Institutionalism, „Journal of Economic
Issues” 1990, vol. 24, no. 2, s. 424, za: M. Ratajczak, Czy wszyscy jesteśmy lub będziemy instytucjonalistami?, w: Ekonomia, mikroekonomia..., s. 17.
10 G.M. Hodgson, The Approach of Institutional Economics, „Journal of Economic Literature”
1998, vol. 36, s. 176.
11 M. Ratajczak, Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2007, s. 151–152.
305
zwierzchnik. Ujawnia się przy tym takie aspekty asymetrii informacji, jak pokusę nadużycia i negatywną selekcję. Drugim powodem powstania relacji agencji
jest rozbieżność funkcji celu agenta i zwierzchnika. Problem agencji powoduje
powstanie określonych kosztów, takich jak koszty monitorowania agenta przez
zwierzchnika, koszty budowania wiarygodności agenta w oczach pryncypała.
Wyzwaniem staje się zatem ich minimalizowanie oraz wypracowanie systemu
bodźców dla pełnomocnika do ujawnienia rzeczywistych informacji, które oznaczałyby zaniechanie manipulowania nimi i podjęcie przez niego działań oczekiwanych przez mocodawcę12.
Stosunek agencyjny UKE–operatorzy usług telekomunikacyjnych
Prezes UKE poprzez prowadzoną regulację tworzy formalne ramy otoczenia instytucjonalnego rynku usług telekomunikacyjnych. Nawiązując do teorii instytucji Northa, Prezes UKE za pomocą narzędzi regulacji w znaczący sposób określa
reguły gry, które wpływają na relacje między podmiotami działającymi na tym
rynku. Dotyczą one w szczególności określania zasad współpracy rynkowej między nimi, kreowania konkurencji i inwestycji, zwiększenia dostępu do usług oraz
gospodarowania zasobami częstotliwości13. Nawiązując do Williamsona, otoczenie instytucjonalne stanowi pewne „dobro publiczne”, które odgrywa szczególną
rolę w tworzeniu ładu instytucjonalnego na rynku usług telekomunikacyjnych.
Instytucje te mają przy tym zdolność osiągania tak zwanej efektywności adaptacyjnej. Znajduje to swój wyraz w elastyczności struktury instytucjonalnej sprzyjającej rozwojowi rynku telekomunikacyjnego zgodnego z rozwojem technologicznym, wymaganiami konsumentów oraz polityką UE. Należy zaznaczyć, że
oprócz instytucji formalnych budowane są także instytucje nieformalne, które
bazują na wzajemnych relacjach i wzajemnym zaufaniu uczestników rynku. Nie
stanowią one jednak celu działania Prezesa UKE. Są one niestabilne z powodu
rotacji stanowisk, co może rodzić niepewność w sferze regulacji, na którą przedsiębiorstwa mogą reagować zaniechaniem długookresowych inwestycji14.
12 J. Kraft, J.L. Ravis, Theories of the Firm, w: Markets and Organization, red. R. Arena,
C. Longhi, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 1998, s. 245–246.
13 Zob. R. Nagaj, P. Szkudlarek, Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej.
Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu, s. 205–213.
14 B. Borkowska, Znaczenie ram instytucjonalnych dla efektywności regulacji rynków infrastrukturalnych, w: Ekonomia, mikroekonomia..., s. 339–340.
306
Piotr Szkudlarek
Na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce występuje kilka głównych
płaszczyzn relacji agencyjnych, na przykład organ regulacyjny i regulowane firmy, politycy i regulator oraz organy UE i organy władzy w Polsce. Przedmiotem
opracowania są te zachodzące między Prezesem UKE a operatorami usług telekomunikacyjnych. W strukturze hierarchicznej powstaje między nimi łańcuch
zależności proceduralnych, w których następuje konwersja interesów państwa
(pryncypała) na działania operatorów (agentów). Występuje przy tym zjawisko
asymetrii informacji. Oportunistyczne zachowania agentów dążących do maksymalizacji swojej użyteczności powodują, że dochodzi do pokusy nadużycia,
zwłaszcza dyskryminacji podmiotów o słabszej pozycji rynkowej. Stanowi to
częsty przedmiot sporów między nimi. Pryncypał posiada narzędzia zdobywania
informacji i poszerzania wiedzy o agentach między innymi poprzez kontrole, audyty, sprawozdania, raporty czy konsultacje. Jednak istnienie różnic funkcji celu
Prezesa UKE i poszczególnych operatorów powoduje konieczność opracowania
zestawu bodźców zachęcających ich do współpracy i działań zgodnych z celami
pryncypała, na przykład określenia warunków przetargu czy aukcji korzystnych
dla operatorów. Oczywiście, budowanie stosunków agencyjnych prowadzi do
określonych kosztów działania Prezesa UKE związanych z samym funkcjonowaniem urzędu (na przykład wynagrodzenia pracowników) i pozyskiwaniem informacji (na przykład koszty monitoringu rynku, prowadzonych badań rynkowych
i ekspertyz).
Zasadnicze znaczenie dla rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce mają relacje agencyjne występujące między Prezesem UKE a wiodącymi
operatorami telekomunikacyjnymi. Należy przy tym zwrócić szczególną uwagę
na te występujące między Prezesem UKE a OP. W związku ze znaczącą pozycją
na rynku nałożono na operatora szczególne obowiązki regulacyjne – instytucje
formalne. Mają one ograniczać stosowanie polityki dyskryminacji wobec innych
podmiotów działających na rynku. Są to między innymi: obowiązek zapewnienia
dostępu telekomunikacyjnego do sieci operatora innym przedsiębiorcom, oferowanie usług na warunkach hurtowych w celu ich dalszej sprzedaży, obowiązek ogłaszania specyfikacji technicznych sieci i urządzeń telekomunikacyjnych,
obowiązek prowadzenia rachunkowości regulacyjnej i kalkulacji kosztów oraz
przedstawienia oferty ramowej o dostępie telekomunikacyjnym. Między UKE
a OP występuje wyraźna asymetria informacji, a także rozbieżności między celami ich działań. Z uwagi na zajmowaną pozycję, OP jest o wiele lepiej poinformowana od swojego pryncypała. Operator ma swoje powody do nieujawnia-
307
nia swojej wiedzy, co może skutkować występowaniem pokusy nadużycia czy
selekcji negatywnej. Powoduje to niejednokrotnie powstawanie sporów między
nimi, a także konieczność poszukiwania sposobów przechwytywania informacji
przez regulatora za pomocą narzędzi regulacji. Rozbieżność ich celów dotyczy
zasadniczo tego, że Prezes UKE jest zainteresowany rozwojem rynku usług telekomunikacyjnych poprzez wzrost konkurencji. Z kolei OP jest zainteresowana
maksymalizacją swojej użyteczności przy zachowaniu jak najsilniejszej pozycji
na rynku.
Specyficzna relacja agencyjna między Prezesem UKE a OP powstała na
zasadzie eksperymentu dzięki podpisanemu „Porozumieniu”15. Rozwiązanie to
miało charakter innowacyjny w dziedzinie regulacji, a tym samym w budowaniu
formalnej instytucji na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce. Przesłankami jego wprowadzenia były: stosowanie przez operatora dyskryminacji powodującej ograniczenie konkurencji na rynkach telefonii stacjonarnej i transmisji danych oraz niezadowalający poziom wydatków infrastrukturalnych OP. Bodźcem
do jego akceptacji była rezygnacja przez Prezesa UKE z separacji funkcjonalnej
OP oraz dalszej obniżki cen hurtowych na usługi telekomunikacyjne16. Zgodnie
z postanowieniami „porozumienia” zrealizowano szereg działań, które w sposób
znaczący zmieniły instytucje na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce17.
Stały się one szczególnie ważne w polityce kreowania przez UKE konkurencji
wolnej od dyskryminacji. Jego beneficjentami stali się operatorzy alternatywni
(OA).
„Porozumienie” uregulowało między innymi współpracę międzyoperatorską poprzez wprowadzenie zasad i procedur usprawniających kontakty w relacjach OP–OA, na przykład Model Współpracy Międzyoperatorskiej (MWM)
czy Testy Zawężenia Marży (MS) i Zawężenia Ceny (PS). Dzięki „Porozumieniu” zabezpieczono niedozwolony przepływ informacji przy wykorzystaniu tak
zwanych Chińskich Murów. Są to ograniczenia występujące między wybranymi
strukturami operatora, które nie pozwalają na przepływ informacji. OP dokonała przy tym zmian organizacyjnych oraz gruntownej przebudowy, a w wielu
15 www.uke.gov.pl/files/?id_plik=6296 (20.04.2014).
Zob. P. Szkudlarek, Separacja funkcjonalna jako narzędzie polityki regulacyjnej państwa na
rynku komunikacji elektronicznej w Polsce, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecinskiego 2011, nr 19: Problemy teorii i polityki makroekonomicznej,
s. 49–66.
16 17 Zob. Raport Prezesa UKE z dwóch lat realizacji Porozumienia zawartego z Telekomunikacją
Polską S.A. 22 października 2009 roku, Warszawa 2011.
308
Piotr Szkudlarek
przypadkach budowy nowych systemów informatycznych. Zasadą niedyskryminacji objęto spółki zależne od OP oraz innych kontrahentów operatora. Tworzenie nowych ram instytucjonalnych w relacjach agencyjnych Prezes UKE–OP
przyniosło wymierne efekty w postaci wzrostu inwestycji infrastrukturalnych, na
przykład dzięki „Porozumieniu” OP na koniec marca 2013 roku wybudowała18
blisko 1,3 mln linii szerokopasmowych (w stosunku do wymaganego 1,2 mln).
Nowy wymiar instytucji tworzony w ramach „Porozumienia” stał się niezwykle
istotnym czynnikiem rozwoju dla alternatywnych operatorów. Wskazują oni19, że
wywarło ono w większości przypadków pozytywny wpływ na poziom konkurencyjności rynku, choć nie zlikwidowało wszystkich barier jego rozwoju.
Podsumowanie
Otoczenie instytucjonalne wpływa na rozwój rynku telekomunikacyjnego w Polsce. Szczególnie ważne są instytucje formalne, które są domeną działania Prezesa
UKE. Dzięki nim określane są reguły gry, które w dużym zakresie kształtują relacje między podmiotami działającymi na tym rynku. W instytucjonalnej analizie
rynku usług telekomunikacyjnych skupiono się przede wszystkim na relacjach
agencyjnych między regulatorem rynku a operatorami, w szczególności z OP. Ze
względu na znaczącą pozycję na rynku, na operatora nałożono szereg obowiązków regulacyjnych – instytucji formalnych. Mają one ograniczać stosowanie
polityki dyskryminacji wobec innych podmiotów, prowadząc do rozwoju rynku
usług telekomunikacyjnych w Polsce. Jednym z innowacyjnych rozwiązań regulacyjnych wprowadzonych w 2009 roku było „Porozumienie” między UKE a OP.
W dość istotnym zakresie rozwiązywało ono dwa kluczowe problemy stosunku
agencji: asymetrię informacji i różnorodność celów, stosując przy tym określone
bodźce do działania.
Rosnąca złożoność procesów zachodzących na rynku telekomunikacyjnym,
która jest wynikiem postępu technologicznego i postępującej konwergencji, wymaga zastosowania coraz bardziej złożonych formalnych instytucji w ramach
prowadzonej polityki regulacji. Konieczne jest ich doskonalenie i wzbogacanie,
Audyt wykonania Porozumienia UKE – TP. Raport Audytora z wykonania Porozumienia w zakresie realizacji Deklaracji Inwestycyjnej TP, Warszawa, 15 maja 2013 roku, audyt według stanu
na dzień 31 marca 2013 roku, ATKearney, s. 19, 26.
18 Ankieta Funkcjonowanie Porozumienia UKE–TP w opinii operatorów alternatywnych – podsumowanie wyników badania ankietowego, UKE, Warszawa, październik 2011 roku, www.uke.
gov.pl/files/?id_plik=9460 (20.04.2014).
19 Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce...
309
czyli zachowanie efektywności adaptacyjnej, co sprzyja ograniczaniu kosztów
jej prowadzenia.
Bibliografia
Ankieta Funkcjonowanie Porozumienia UKE–TP w opinii operatorów alternatywnych –
podsumowanie wyników badania ankietowego, UKE, Warszawa, październik 2011
roku, www.uke.gov.pl/files/?id_plik=9460.
Audyt wykonania Porozumienia UKE – TP. Raport Audytora z wykonania Porozumienia
w zakresie realizacji Deklaracji Inwestycyjnej TP, Warszawa, 15 maja 2013 roku,
audyt według stanu na dzień 31 marca 2013 roku, ATKearney.
Borkowska B., Znaczenie ram instytucjonalnych dla efektywności regulacji rynków
infrastrukturalnych, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna,
red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław 2009.
Commons J.R., Institutional Economics, „American Economic Review” 1931, vol. 21.
Dugger W., The New Institutionalism: New but not Institutionalism, „Journal of Economic Issues” 1990, vol. 24.
Hodgson G.M., The Approach of Institutional Economics, „Journal of Economic Literature” 1998, vol. 36.
Kraft J., Ravis J.L., Theories of the Firm, w: Markets and Organization, red. R. Arena,
C. Longhi, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 1998.
Nagaj R., Szkudlarek P., Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli
ekonomicznej. Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu.
North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge
University Press, Cambridge NY 1990.
North D.C., The New Institutional Economics and Development, www.econ.iastate.edu/
tesfasti/NewInstE.North.pdf.
Ratajczak M., Czy wszyscy jesteśmy lub będziemy instytucjonalistami?, w: Ekonomia,
mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.
Szapiel J., Otoczenie instytucjonalne rynku funduszy zbiorowego inwestowania w Polsce,
w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.
Szkudlarek P., Seperacja funkcjonalna jako narzędzie polityki regulacyjnej państwa na
rynku komunikacji elektronicznej w Polsce, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekono-
310
Piotr Szkudlarek
micznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego 2011, nr 19: Problemy teorii
i polityki makroekonomicznej.
Williamson O.E., Market and Hierarchies, Analysis and Anti-trust Implications, Free
Press, New York 1975.
Williamson O.E., The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, „Journal of Economic Literature” 2007, vol. 38.
Woźniak M.G., Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej gospodarki, w: Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz,
J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005.
Veblen T., The Theory of the Leisure Class, Dover Publications, Toronto 1994.
Ratajczak M., Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2007.
Telecommunications Services Market in Poland
in the Context of Agency Theory
Keywords: Institutions, institutional economics, Agency Theory, telecommunications
Summary
The main aim of this article is to determine the relationship between the President of
the Office of Electronic Communications and telecommunications operators in the context of the Institutional Agency Theory. The paper presents the essence of the institution,
describes the key aspects of Institutional Economics, with particular emphasis on Agency
Theory, New Institutional Economics (NIE). In last part of the article was described the
institutional conditions of the cooperation between the President of the Office of Electronic Communications and telecommunication operators, including mainly the Orange
Polish in the light of Agency Theory.
Dagmara K. Zuzek*
Kraków
Ekonomiczne
znaczenie społecznej odpowiedzialności
biznesu małych i średnich przedsiębiorstw
w województwie małopolskim
Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, małe i średnie przedsiębiorstwa,
korzyści, bariery
Streszczenie
Idea społecznej odpowiedzialności biznesu i zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw odgrywa coraz większą rolę w teorii i praktyce gospodarczej. Większość korporacji i dużych firm wdraża zasady CSR, a za ich przykładem postępuje tak coraz więcej
małych i średnich przedsiębiorstw. Jednak napotykają one na wiele problemów, które
utrudniają lub przynajmniej znacznie spowolniają procesy wdrażania tej idei. W artykule
wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych w 2012 roku na grupie 250 losowo
wybranych przedsiębiorstw w województwie małopolskim należących do sektora MSP.
Wprowadzenie
Na coraz to bardziej konkurencyjnym rynku można zaobserwować zwiększającą
się liczbę przedsiębiorstw traktujących CSR (corporate social resposibility) jako
rozwiązanie, które w odpowiedni sposób wdrożone może wpłynąć na charakter
prowadzonej działalności gospodarczej. Obecnie idea CSR staje się niemal koniecznością, gdyż konsumenci coraz częściej interesują się działaniami przedsiębiorstw w tym zakresie.
Dagmara K. Zuzek, dr inż., Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Uniwersytet Rolniczy
w Krakowie, [email protected].
*
312
Dagmara K. Zuzek
W Polsce społeczna odpowiedzialność biznesu jest koncepcją stosunkowo
nową, znajdującą się w początkowej fazie rozwoju, jednak coraz bardziej popularną. Działalność gospodarcza powinna być prowadzona przez budowanie
długotrwałych, przejrzystych relacji opartych na dialogu ze wszystkimi zainteresowanymi stronami (tak zwanymi interesariuszami), właścicielami, akcjonariuszami, klientami, dostawcami, pracownikami, społecznością lokalną, organami
administracji państwowej.
Celem artykułu jest przedstawienie idei społecznej odpowiedzialności biznesu z uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw oraz wskazanie korzyści i barier, jakie mogą wystąpić w przedsiębiorstwach funkcjonujących zgodnie z zasadami CSR. W artykule wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych
w 2012 roku na grupie 250 celowo wybranych przedsiębiorstw należących do
sektora MSP. W grupie tych przedsiębiorstw losowo wybrano firmy prowadzące swoją działalność w województwie małopolskim. Uzyskane wyniki zostały
opracowane statystycznie z zastosowaniem analizy rang Kruskala-Wallisa oraz
korelacji rang gamma.
Idea społecznej odpowiedzialność biznesu jako nowe wyzwanie
dla przedsiębiorstw
Społeczna odpowiedzialność biznesu to nowy, stale narastający trend, z którym
muszą się zmierzyć przedsiębiorstwa zarówno w Polsce, jaki i na świecie. Według Komisji Europejskiej społeczna odpowiedzialność w biznesie to koncepcja
dobrowolnego uwzględniania przez organizację aspektów społecznych i ekologicznych podczas prowadzenia działań handlowych i w kontaktach z innymi
uczestnikami rynku.
Koncepcja CSR to zachęta do zachowań etycznych i wprowadzania zmian
wewnątrz organizacji oraz zrozumienie, że działania tylko i wyłącznie dla zysku
mają wiele negatywnych zjawisk ubocznych. Te z kolei pociągają za sobą skutki
nieodwracalne: „niszczenie środowiska ludzkiego i naturalnego, groźbę skażeń
nuklearnych i toksycznych, monopolizację rynków, asymetryczny dostęp do in-
A. Paliwoda-Matiolańska, Społeczna odpowiedzialność biznesu CSR w Unii Europejskiej a doświadczenia polskie, w: Zarządzanie zasobami ludzkimi – teraźniejszość i przyszłość,
red. S. Borkowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006, s. 240.
Green Paper Entrepreneurship in Europe, European Commission 2003.
Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu...
313
formacji, a także nasilanie się takich zjawisk, jak nadmierna konsumpcja, szary
i czarny rynek, nielojalność i nieuczciwość konkurencji”.
Tak pojęta odpowiedzialność społeczna stanowi integralną część realizowanej w długim okresie strategii rozwoju, jest punktem odniesienia, na podstawie
którego podejmowane są bieżące decyzje biznesowe i który znajduje odzwierciedlenie we wszystkich aspektach działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.
W praktyce CSR obejmuje zatem działania:
a) skierowane do pracowników firmy (dotyczące poprawy warunków pracy,
zapewnienia większej satysfakcji i możliwości rozwoju zawodowego);
b) adresowane na rynek (terminowe regulowanie zobowiązań wobec dostawców i partnerów biznesowych, dotrzymywanie warunków umów
handlowych, poprawa jakości i bezpieczeństwa produktów, etyczna
działalność reklamowa, współpraca z firmami z regionu);
c) działania na rzecz społeczeństwa (poprawa lokalnej infrastruktury,
wsparcie finansowe lub materialne lokalnych instytucji użyteczności
publicznej, działania na rzecz integracji społecznej);
d) działania w odniesieniu do środowiska naturalnego (stosowanie przyjaznych dla środowiska produktów i procesów produkcyjnych, efektywne
wykorzystywanie zasobów, stosowanie „ekologicznej oceny” dostawców, ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów i zanieczyszczeń).
Inna definicja tego pojęcia wskazuje, iż społecznie odpowiedzialne postępowanie obejmuje wszystkie dobrowolne działania przedsiębiorstwa, które są ukierunkowane na rozwiązanie ważnych dla społeczeństwa problemów (na przykład
ochrona i zachowanie środowiska naturalnego oraz podstaw życia) i w ramach
horyzontu planowania nie służy osiąganiu zysku, lecz oznacza rezygnację z maksymalnej opłacalności w skali średnio- i długookresowej.
B. Klimczak, Etyka gospodarcza, w: Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, W. Gasparski,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi–Fundacja „Wiedza i Działanie” im. L. Von Milesa i T. Kotarbińskiego, Warszawa 1999, s.103.
D.K. Zuzek, Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu szansą konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, t. 1, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa
2012, s. 298–307.
H. Kreikebaum, Strategiczne planowanie w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1996, s. 15.
314
Dagmara K. Zuzek
Pojęciu odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa przypisuje się w literaturze trzy aspekty znaczeniowe:
a) poszanowanie interesów wszystkich grup odniesienia podczas podejmowania decyzji gospodarczych;
b) kompensowanie przez kierownictwo wzajemnie sprzecznych interesów;
c) wypracowanie wystarczających zysków warunkujących prowadzenie
dodatkowych działań socjalnych.
Idea CSR a małe i średnie przedsiębiorstwa
Mikro i małe firmy mają trudności w pozyskiwaniu środków finansowych nie
tylko na prowadzenie swojej działalności gospodarczej czy jej rozwój, ale także
na ratowanie przedsiębiorstwa w sytuacji kryzysowej. Dlatego też rzadziej niż
średnie przedsiębiorstwa decydują się na realizację idei społecznej odpowiedzialności, która wymaga bieżących inwestycji zagrażających zachowaniu równowagi finansowej w przedsiębiorstwie (tab. 1).
Mikroprzedsiębiorstwa częściej niż średnie firmy wskazywały brak środków finansowych jako powód, dla którego nie podejmują działań prospołecznych
(odpowiednio: 16 i 11%). Kolejnym istotnym czynnikiem wskazywanym przez
respondentów był brak czasu (18 oraz 21% wskazań).
W czasach, gdy o konkurencyjności danego przedsiębiorstwa świadczy nie
tylko cena oferowanych produktów czy usług, ale także to, w jakich okolicznościach są one produkowane i oferowane, to właśnie prowadzenie biznesu w sposób odpowiedzialny daje przewagę konkurencyjną.
Tabela 1
Główne przyczyny braku zaangażowania przedsiębiorstw w ideę CSR (w %)
Wyszczególnienie
Nigdy nie słyszałem o CSR
Nie jest to związane z działalnością mojego przedsiębiorstwa
Nie widzę związku z korzyściami ekonomicznymi
Brak czasu
Brak środków finansowych
Brak wsparcia ze strony władz lokalnych
Inne powody
Nie wiem/brak odpowiedzi
Rodzaj przedsiębiorstwa
mikro
małe
średnie
25
19
18
17
17
20
8
9
13
18
21
21
16
12
11
1
3
0
13
12
10
2
8
8
Źródło: European SMEs and Social and Environmental Responsibility 2009.
M. Rybak, Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 12.
315
Przedsiębiorstwo, które stosuje zasadę CSR, powinno postępować uczciwie wobec klientów, kontrahentów i innych uczestników rynku. Prawie tak samo
istotne było dla respondentów uwzględnienie potrzeb pracowników firmy oraz
tworzenie nowych miejsc pracy, osiąganie zysków, płacenie podatków czy przestrzeganie prawa (rys. 1).
wspieranie sportu i kultury
3%
angaĪowanie siĊ w rozwiązywanie problemów spoáecznych
7%
zatrudnianie osób niepeánosprawnych
13%
uwzglĊdnianie potrzeb spoáecznoĞci lokalnej
14%
dbaáoĞü o Ğrodowisko naturalne
20%
uczciwe traktowanie dostawców i podwykonawców
21%
osiąganie zysków
24%
páacenie podatków
45%
zatrudnienie nowych pracowników
48%
postĊpowanie zgodnie z prawem
54%
oferowanie dobrej jakoĞci towarów i usáug
62%
dbanie o pracowników
80%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
Rysunek 1.Czynniki decydujące o tym, czy dane przedsiębiorstwo uznać za odpowiedzialne społecznie
Źródło: badania własne.
Ponad 50% ankietowanych uważa, że główną przyczyną odpowiedzialnego
postępowania firm jest chęć poprawienia wizerunku. Co trzeci badany przedsiębiorca twierdzi, że podejmuje działania z obszaru CSR w celu pozyskania najlepszych pracowników, a 28% jest zdania, że przedsiębiorstwa chcą być lepiej
postrzegane przez media (rys. 2).
w celu zwiĊkszania sprzedaĪy towarów i usáug
67%
56%
aby przyciągnąü najlepszych pracowników
35%
28%
w celu zwiĊkszania motywacji pracowników
z poczucia obywatelskiego obowiązku
11%
19%
10%
6%
6%
aby utrzymaü dobre relacje z instytucjami
4%
2%
aby coĞ ukryü
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Rysunek 2. Przyczyny stosowania idei CSR przez przedsiębiorców
Źródło: badania własne.
60%
70%
316
Dagmara K. Zuzek
Przedsiębiorstwo działające zgodnie z założeniami społecznej odpowiedzialności nie tylko zyskuje większą lojalność klientów, ale przede wszystkim
wzrasta lojalność, zaangażowanie i utożsamianie się pracowników z firmą. Jest
to sytuacja bardzo pożądana, gdyż dzięki temu w przedsiębiorstwie widoczna jest
mniejsza absencja i fluktuacja osób zatrudnionych (co wiąże się z oszczędnością środków finansowych przeznaczanych między innymi na dni wolne od pracy, doszkalanie nowo przyjmowanych pracowników itp.), w firmie panuje miła
atmosfera i możliwa jest łatwiejsza rekrutacja pracowników (dzięki opinii dobrego, odpowiedzialnego pracodawcy). Z kolei poprawa relacji ze społecznością
lokalną wymaga „zaangażowania w dialog z interesariuszami, co przekłada się
na lepszą możliwość zarządzania ryzykiem, przewidywania szans oraz zagrożeń
i w końcu wprowadzania opłacalnych zmian w istniejących procesach oraz ulepszania produktu”.
Korzyści i bariery wynikające ze stosowania idei CSR
Idea społecznej odpowiedzialności zawiera w sobie połączenie tak zwanych
3E = ekonomiczność, efektywność, etyka. W literaturze przedmiotu CSR określana jest jako element oświecenia w działalności organizacji związany z ich rosnącą świadomością wielowymiarowego i długofalowego wpływu na środowisko,
system ekonomiczny i społeczny.
Przez wprowadzanie koncepcji społecznej odpowiedzialności w życie
przedsiębiorstwa mogą odnosić wiele korzyści (rys. 3), które mogą mieć charakter wewnętrzny i zewnętrzny oraz społeczny.
Do korzyści zewnętrznych stosowania tej koncepcji zaliczyć można: wzrost
konkurencyjności na rynku, budowanie pozytywnego wizerunku firmy, pozyskiwanie nowych klientów, wzrost zaufania ze strony dotychczasowych klientów,
wzrost efektywności prowadzonej działalności gospodarczej, wzrost zainteresowania inwestorów.
Do korzyści wewnętrznych należą przede wszystkim: poprawa atrakcyjności
firmy jako pracodawcy, dobra informacja i komunikacja wewnątrz firmy, wzrost
W. Luetkenhorst, Corporate Social Responsibility and the Development Agenda: The Case
for Actively Involving Small and Medium Enterprises, „Intereconomics” 2004, vol. 39, s. 157–166,
www.econstor.eu/bitstream/10419/41767/1/388951109.pdf.
T. Clement-Jones, Corporate Social Responsibility – Bottom Line Issue or Public Relation
Exercise, w: Investing in Corporate Social Responsibility, red. J. Hancock, British Library Catalogiung in Publication Data, London 2004, s. 5–8.
317
innowacyjności firmy, większa motywacja i zaangażowanie pracowników, lepsza
kultura organizacyjna.
naciski ze strony pracowników
naciski ze strony inwestorów
zdobycie nowego rynku
oczekiwania konsumentów
naciski ze strony opinii publicznej
poczucie obywatelskiego obowiązku
chĊü zdobycia przewagi komkurencyjnej
zwiĊkszenie wartoĞci firmy
lepsze relacje ze spoáecznoĞcią lokalną
budowanie wizerunku marki
0%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%
Rysunek 3. Korzyści wynikające z wprowadzenia CRS
Natomiast w odniesieniu do aspektów społecznych zwraca się uwagę na
stymulowanie rozwoju gospodarczego, wzrost zamożności mieszkańców, edukację społeczeństwa, poprawę stanu środowiska naturalnego oraz kreowanie postaw dobroczynności.
Społeczna odpowiedzialność w przedsiębiorstwie może być realizowana
w kilku obszarach, których działania dotyczą: pracowników, rynku, relacji z dostawami i odbiorcami, społeczności lokalnej, środowiska naturalnego, instytucji
publicznych.
Pracownicy to najważniejszy zasób w firmie i najbliższe jej otoczenie, a jednocześnie grupa, która jest szczególnie narażona na nieuczciwe praktyki i łamanie prawa.
Rynek to miejsce, gdzie kształtują się relacje firmy z klientem. To tu buduje się zaufanie i wiarygodność, które są uzależnione od etycznych przesłanek,
a przede wszystkim od wartości wyznawanych i wdrażanych w życie przez przedE. Stawicka, Teoria a praktyka wobec koncepcji społecznej odpowiedzialności w biznesie,
Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2010, „Ekonomika
i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” nr 83, s. 5–16.
Dagmara K. Zuzek
318
siębiorstwa. Rynek to również uczciwe komunikowanie, postępowanie, konkurencja, a także dotrzymywanie umów, zobowiązań oraz przestrzeganie prawa.
Również relacje z odbiorcami i dostawcami decydują o sukcesie firmy,
opierają się bowiem na codziennej współpracy. Ważne są więc wspólne zasady,
narzędzia pomocnicze w postaci rzetelnie sprecyzowanych procedur i kodeksów
etycznych, wartości, budowanie relacji na podstawie uczciwości, zaufania, partnerstwa, które wykluczają zachowania nieetyczne.
záe doĞwiadczenie z przeszáoĞci
brak kompetentnych partnerów
brak odpowiednich przepisów
prawnych
brak zaangaĪowania
pracowników
brak wsparcia ze strony
administracji paĔstwowej
brak związku z wynikiem,
sukcesem rynkowym firmy
brak wystarczających Ğrodków
finansowych
brak zaangaĪowania kadry
kierowniczej
brak wiedzy o korzyĞciach
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Rysunek 4. Bariery ograniczające wprowadzenie idei CRS
Społeczność lokalna to otoczenie przedsiębiorstwa, często personel, główni
pracownicy, którzy oczekują jasnych, przejrzystych zasad i relacji.
Środowisko naturalne to milczący interesariusz, ale każda firma jest zobligowana do przestrzegania zasad dotyczących ochrony środowiska10.
Do głównych barier w prowadzeniu biznesu odpowiedzialnego społecznie
badani respondenci zaliczają słabą świadomość na temat korzyści płynących
z CSR i narzędzi, które można stosować wśród pracowników wszystkich szczebli
wewnątrz firm (ponad 52%) (rys. 4).
10 Ibidem.
319
Niewiele mniej osób wskazuje na brak zaangażowania kadry kierowniczej
w realizację CSR (47%) oraz brak wystarczających środków przeznaczanych na
ten cel (42%). Istotnymi barierami wskazywanymi przez mniej więcej 1/3 badanych są: skupienie się firm na sprawach doraźnych i realizowanie strategii krótkoterminowych oraz przekonanie o braku związku między działaniami z obszaru
biznesu odpowiedzialnego społecznie a sukcesem rynkowym firmy.
Podsumowanie
Na coraz bardziej konkurencyjnym rynku przedsiębiorstwa, w tym także należące do sektora MSP, nie mogą skupiać się tylko na realizacji celów zarobkowych.
Coraz częściej zwracają one uwagę na konieczność zrównoważonego rozwoju,
który uwzględnia nie tylko społeczeństwo, ale i środowisko. Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu zakłada zintegrowanie tych trzech elementów
w taki sposób, aby przynosiły one korzyści otoczeniu, w jakim funkcjonuje to
przedsiębiorstwo.
W praktyce małe i średnie przedsiębiorstwa mogą w mniejszym stopniu
w porównaniu do dużych firm informować o swoim zaangażowaniu w stosowanie idei społecznej odpowiedzialności biznesu, co może powodować, że wiele
inicjatyw realizowanych przez te przedsiębiorstwa jest po prostu trudnych do
zidentyfikowania. Zdarza się także, że sami przedsiębiorcy nie są świadomi tego,
że ich podejście do prowadzenia działalności jest postrzegane jako przejaw społecznej odpowiedzialności.
W świetle wyników badań wśród korzyści będących konsekwencją stosowania omawianej idei najczęściej wymieniane są: poprawa wizerunku firmy
czy uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Do najczęściej wymienianych przez
przedsiębiorców barier zalicza się: małą świadomość na temat korzyści płynących z CSR, brak zaangażowania kadry kierowniczej w realizację CSR czy brak
wystarczających budżetów przeznaczanych na CSR.
Bibliografia
Clement-Jones T., Corporate Social Responsibility – Bottom Line Issue or Public Relation Exercise, w: Investing in Corporate Social Responsibility, red. J. Hancock,
British Library Catalogiung in Publication Data, London 2004.
European SMEs and Social and Environmental Responsibility 2009.
Green Paper Entrepreneurship in Europe, European Commission 2003.
320
Dagmara K. Zuzek
Klimczak B., Etyka gospodarcza, w: Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania,
red. W. Gasparski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
w Łodzi–Fundacja „Wiedza i Działanie” im. L. Von Milesa i T. Kotarbińskiego,
Warszawa 1999.
Kreikebaum H., Strategiczne planowanie w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1996.
Luetkenhorst W., Corporate Social Responsibility and the Development Agenda: The
Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises, „Intereconomics” 2004,
vol. 39, www.econstor.eu/bitstream/10419/41767/1/388951109.pdf.
Mandl I., Dorr A., CSR and Competitiveness. European SMEs’ Good Practice. Consolidated European Report, KMU Forschung 2007.
Paliwoda-Matiolańska A., Społeczna odpowiedzialność biznesu CSR w Unii Europejskiej
a doświadczenia polskie, w: Zarządzanie zasobami ludzkimi – teraźniejszość i przyszłość, red. S. Borkowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006.
Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Stawicka E., Teoria a praktyka wobec koncepcji społecznej odpowiedzialności w biznesie,
Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2010,
„Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” nr 83.
Zuzek D.K., Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu szansą konkurencyjności
małych i średnich przedsiębiorstw, t. 1, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2012.
Economic Importance of Social Responsibility
of Small and Medium-sized Enterprises
in the Malopolska Voivodeship
Keywords: corporate social responsibility, opportunities, barriers
Summary
The idea of corporate social responsibility and sustainable development of enterprises is more and more space in the theory and practice of business. Practically every
corporation and a large company implements CSR, and their example goes as many small
and medium-sized enterprises. However, they face a lot of barriers that hinder significantly or at least slow down the process of implementing this idea. In this article used the
results of research carried out in 2012 on a group of 250 randomly selected companies in
the Malopolska province belonging to the SME sector.
Karol Kukuła*, Sławomir Lisek**
Kraków
Analiza
zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich
branży mleczarskiej w latach
2010–2012
Słowa kluczowe: bezrobocie, branża mleczarska, kondycja finansowa przedsiębiorstw
Streszczenie
W latach 2010–2012 sytuacja na rynku pracy stawała się coraz trudniejsza.
Przedsiębiorstwa branży mleczarskiej, głównie spółdzielnie, nastawione były przede
wszystkim na produkcję, której ostatecznym odbiorcą były gospodarstwa domowe,
czyli podmioty bardzo silnie uzależnione od sytuacji pracowników. Cel artykułu to
analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw branży mleczarskiej w trudnej sytuacji na rynku pracy. Badań dokonano wykorzystując metody wielowymiarowej analizy porównawczej, szczególnie miarę syntetyczną sytuacji finansowej przedsiębiorstw.
W ich wyniku stwierdzono, iż sytuacja finansowa przedsiębiorstw mleczarskich uległa
pogorszeniu, jednak nadal na koniec badanego okresu była dobra.
Wprowadzenie
Niniejszy artykuł jest poświęcony analizie zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw przemysłu mleczarskiego w latach 2010–2012 z wykorzystaniem metod
wielowymiarowej analizy porównawczej. Lata te to czas niekorzystnych zmian
zachodzących na rynku pracy. Interesujący z punktu widzenia gospodarczego
jest problem, jak radziły sobie przedsiębiorstwa, których produkcja skierowana
była do finalnego konsumenta w sytuacji niekorzystnych zmian na rynku pracy.
Karol Kukuła, prof. zw. dr hab., Katedra Statystyki Matematycznej, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected].
**
Sławomir Lisek, dr, Katedra Statystyki Matematycznej, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny,
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected].
*
Karol Kukuła, Sławomir Lisek
322
Celem niniejszego artykułu jest zbadanie, jak zmieniała się pozycja finansowa
przedsiębiorstw branży mleczarskiej wobec trudnej sytuacji na rynku pracy.
Zmiany na rynku pracy w latach 2010–2012
Stopa bezrobocia, przeciętny dochód rozporządzalny na osobę w tys. zł, produkt
PKB w mld zł w Polsce w latach 2010–2012 kształtowały się jak w tabeli 1.
Tabela 1
Wybrane dane makroekonomiczne
2010
2011
2012
Stopa bezrobocia (w %)
Przeciętny dochód rozporządzalny na osobę (w tys. zł)
Rok
12,40
1,20
12,50
1,23
13,40
1,28
PKB w (mld zł)
1417
1528
1595
Źródło: Rocznik statystyczny pracy, GUS 2012, s. 171, tabela 1(41), s. 176, tabela 8 (48); Rocznik
statystyczny RP, GUS 2013, s. 298, tabela 1(206), s. 695, tabela 1(569).
W tabeli 1 ukazano niekorzystne tendencje na rynku pracy dotykające grupę
ostatecznych klientów przedsiębiorstw branży mleczarskiej. Wzrastała procentowa stopa bezrobocia. Wprawdzie dało się odczuć nieznaczny wzrost przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach
domowych 2,82% w 2011 roku i 3,55% w 2012 roku), natomiast według tego
samego rocznika [s. 307, tabela 7 (212)] wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniósł 4,1% w 2011 roku i 3,6% w 2012 roku. Można więc powiedzieć,
iż realnego wzrostu dochodu rozporządzalnego nie było.
PKB w analizowanym okresie systematycznie wzrastał, ale dane dotyczące
wzrostu stopy bezrobocia i braku realnego wzrostu dochodu gospodarstw domowych pozwalają stwierdzić, iż pogorszeniu uległa sytuacja ekonomiczna ostatecznych klientów przemysłu mleczarskiego.
Materiał badawczy
Podstawą do przeprowadzenia badań są sprawozdania finansowe – głównie bilanse – jednostek uwzględnionych w artykule, a wybranych metodą losową, które można uznać za reprezentatywne dla polskiego przemysłu mleczarskiego. Ich
reprezentatywność wynika z wyboru losowego i dostatecznej liczebności. Oceny
sytuacji finansowej dokonano z wykorzystaniem mierników diagnostycznych sytuacji finansowej przedsiębiorstwa ustalonych w pracy doktorskiej S. Liska oraz
Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich...
323
skonstruowanej tam miary syntetycznej. Diagnostyczne wskaźniki sytuacji ekonomicznej dla wybranych przedsiębiorstw w badanym okresie zawarto w tabeli 2.
Tabela 2
Diagnostyczne mierniki sytuacji finansowej reprezentatywnych przedsiębiorstw
Przedsiębiorstwo
ROE w %
ROA w %
ZKW
PS
2010
2011
2012
2010
2011
2012
2010
2011
2012
2010
2011
2012
13,10
13,10
13,10
9,58
6,67
5,71
0,37
0,38
0,35
3,33
3,38
3,62
Mlekovita
7,81
7,81
7,81
4,87
5,17
4,41
0,60
0,79
0,79
1,11
1,10
1,18
OSM Skała
2,28
2,28
2,28
1,46
2,92
2,48
0,56
0,55
0,49
1,72
1,81
1,90
26,71
26,71
26,71
7,29
4,15
6,52
2,66
3,71
3,12
0,77
0,54
0,63
OSM Rokitnianka
6,67
6,67
6,67
4,69
1,77
0,61
0,42
0,49
0,45
1,98
2,16
2,09
OSM Śrem
3,06
3,06
3,06
1,84
0,50
1,06
0,66
0,54
0,56
1,67
1,76
1,77
15,66
15,66
15,66
6,58
2,96
0,40
1,38
2,76
2,96
0,31
0,19
0,10
3,27
3,27
3,27
2,11
4,20
3,19
0,55
0,68
0,85
1,46
1,05
1,23
13,10
13,10
13,10
9,58
6,67
5,71
0,37
0,38
0,35
3,33
3,38
3,62
SMU Strzałkowo
8,95
8,95
8,95
4,84
3,69
4,80
0,85
1,19
1,15
1,22
1,13
1,63
Mlekpol
3,10
3,10
3,10
1,95
2,19
1,31
0,59
0,59
0,53
1,81
1,89
2,16
Spomlek
0,28
0,28
0,28
0,08
0,31
1,70
2,37
2,14
1,80
0,75
0,87
0,79
OSM Maluta
16,82
16,82
16,82
7,45
6,62
4,04
1,26
1,15
1,01
1,02
1,05
1,31
OSM Piątnica
3,05
3,05
3,05
2,19
0,90
1,43
0,39
0,55
0,55
2,12
1,74
1,29
OSM Czarnków
6,64
6,64
6,64
4,99
4,87
0,34
0,33
0,30
0,37
2,49
2,36
2,56
OSM Limanowa
0,87
0,87
0,87
0,40
2,22
1,80
1,19
1,15
1,01
0,54
0,59
0,56
17,11
17,11
17,11
8,47
0,75
–3,19
1,02
1,26
1,37
0,78
0,99
0,90
SM Gostyń
3,36
3,36
3,36
1,98
2,23
–1,88
0,70
0,65
0,67
1,48
1,54
1,31
OSM Wart – Milk
6,03
6,03
6,03
2,00
0,15
0,24
2,01
2,22
2,49
0,81
0,87
0,82
OSM Głuchów
3,20
3,20
3,20
1,39
0,79
0,10
1,30
1,07
1,07
0,92
0,91
0,86
10,67
10,67
10,67
6,90
5,09
4,22
0,55
0,61
0,65
1,59
1,83
2,00
OSM Sanniki
0,99
0,99
0,99
0,56
0,45
0,57
0,78
0,89
0,86
1,70
1,59
1,66
OSM Olesno
21,46
21,46
21,46
9,29
4,17
–2,40
1,31
1,40
1,53
1,05
1,13
1,10
Zott Polska
13,13
13,13
13,13
10,04
12,80
9,48
0,31
0,29
0,31
2,36
3,48
2,34
SM DEMI
2,05
2,05
2,05
0,92
0,49
0,18
1,23
1,16
1,19
0,83
1,02
1,02
OSM Międzybórz
13,09
13,09
13,09
5,86
4,08
2,40
1,24
1,20
1,26
0,99
1,16
1,23
S. S. D. M.
12,34
12,34
12,34
5,84
7,51
4,98
1,11
1,08
1,24
1,74
1,87
1,76
Mleczwart
9,68
9,68
9,68
5,31
11,54
1,39
0,82
0,56
0,42
1,34
1,50
2,06
OSM Łowicz
2,47
2,47
2,47
0,81
0,47
0,46
2,06
2,07
1,66
0,99
0,96
0,95
OSM Krasnystaw
Bakoma
SM Bielmlek
SM Ryki
OSM Jasienica Rosielna
Cuiavia OSM
OSM Grodzisk Mazowiecki
Źródło: obliczenia własne.
Szerzej na temat konstrukcji tej miary w publikacji S. Liska, Mierniki syntetyczne w procesie
diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2009, nr 542, s. 263–270.
Obliczono na podstawie sprawozdań finansowych poszczególnych jednostek według wzorów
zawartych w: L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2007, s. 79,
85, 109, 114.
324
Omawiając wybrane przedsiębiorstwa, można stwierdzić, iż charakteryzowały się one w znakomitej większości zyskownością. Ujemne wskaźniki zyskowności zdarzały się wyłącznie w 2012 roku i dotyczyły jedynie 3 przedsiębiorstw.
Można więc powiedzieć, iż działalność polegająca na produkcji mleczarskiej
w ogromnej większości była dochodowa w badanym okresie.
Omówienie sytuacji finansowej badanych przedsiębiorstw
na podstawie mierników diagnostycznych
W roku 2010 wszystkie analizowane przedsiębiorstwa były rentowne. W 23
przypadkach zyskowność kapitału własnego przekraczała 3%, natomiast w przypadku 6 podmiotów była niższa. Przeciętna zyskowność netto kapitału wynosiła
0,0852, odchylenie standardowe – 0,0677, wartość współczynnika zmienności
– 79,48%.
W roku 2011 również wszystkie analizowane przedsiębiorstwa były zyskowne. W przypadku 19 przedsiębiorstw ROE przekraczała 3%, natomiast
w przypadku 10 była niższa. Średnia ROE wynosiła 6,93%, odchylenie standardowe – 5,70%, współczynnik zmienności – 82,19%. W roku 2011 przeciętna
zyskowność netto analizowanych przedsiębiorstw była wysoka. Różnice pomiędzy przedsiębiorstwami w tym względzie były znaczne, niższe w porównaniu
z rokiem 2012.
W 2012 roku ROE przekroczyła 0,03 w 14 przypadkach. W przypadku 12
przedsiębiorstw ROE była dodatnia, ale niższa od 0,03. W 3 przypadkach ROE
była ujemna. Średnia wielkość ROE w 2012 roku wynosiła 4,15%, co wyraźnie
przekroczyła 3%. Odchylenie standardowe ROE wynosiło 6,40%, współczynnik
zmienności – 154,04%. Analizowane przedsiębiorstwa były więc w zasadzie zyskowne, jednak znacznie różniły się pomiędzy sobą w 2012 roku pod względem
zyskowności kapitałowej.
W omawianych latach średnia wartość ROE ulegała zmianom, co pokazano
w tabeli 3.
Tabela 3
Zmiany średniej wartości ROE w analizowanym okresie
Rok
2010
2011
2012
Średnia wartość ROE w %
8,52
6,93
4,15
325
Należy zatem stwierdzić, iż rentowność netto kapitału własnego w badanym
okresie systematycznie spadała, osiągając na koniec 2012 roku wielkość nadal
zadowalającą (4,15%), jednak wynoszącą mniej niż połowa zyskowności netto
kapitału własnego w 2010 roku.
Wartość współczynnika zmienności przedstawiono w tabeli 4:
Tabela 4
Współczynnik zmienności ROE w latach 2010–2012
Rok
2010
2011
2012
Współczynnik zmienności ROE
79,48
82,19
154,04
Wartość współczynnika zmienności systematycznie rosła, co pokazuje, iż
analizowane przedsiębiorstwa stawały się coraz mniej wewnętrznie jednorodne
pod względem zyskowności kapitału własnego, czyli korzyści przynoszonych
bezpośrednio udziałowcom.
W roku 2010 przeciętna wartość ROA wynosiła 4,46%, czyli była bardzo
wysoka, odchylenie standardowe przyjmowało wartość 3,20%, zaś współczynnik zmienności – 71,80%, czyli zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem
zyskowności aktywów było bardziej umiarkowane.
W roku 2011 średnia wartość ROA wynosiła 3,67%, czyli badane przedsiębiorstwa osiągały wysoką zwrotność aktywów, odchylenie standardowe – 3,24%,
współczynnik zmienności – 88,28%. Przedsiębiorstwa charakteryzowały się wysoką zyskownością aktywów, znacznie niższym zróżnicowaniem pod względem
zyskowności aktywów niż w 2012 roku.
ROA w 2012 roku w przypadku 14 przedsiębiorstw osiągała lub przekraczała wielkość 1,8%. W przypadku 12 przedsiębiorstw ta wielkość była dodatnia,
ale niższa od 1,8%, natomiast w przypadku 3 podmiotów była ujemna. Średnia
wartość ROA wynosiła w 2012 roku 2,14%, czyli była zadowalająca. Odchylenie standardowe wynosiło 2,82%, współczynnik zmienności – 131,57%. Wartość
ROA była zadowalająca, jednak w 2012 roku badane podmioty były pod tym
względem bardzo zróżnicowane.
W badanym okresie średnia ROA zmieniała się, jak ukazano to w tabeli 5.
326
Tabela 5
Zmiany średniej wartości ROA w analizowanym okresie
Rok
2010
2011
2012
Średnia wartość ROA w %
4,46
3,67
2,14
Rentowność netto aktywów w badanym okresie spadała, ale zachowując
na koniec badanego okresu satysfakcjonującą wielkość. Zmniejszanie się rentowności netto aktywów następowało jednak wolniej niż rentowności kapitału
własnego.
Zróżnicowanie podmiotów pod względem zyskowności aktywów systematycznie wzrastało. Co więcej, w roku 2011 szybciej wzrastała ona niż zyskowność kapitału własnego, natomiast w 2012 roku wolniej niż zyskowności kapitału
własnego, co zobrazowano w tabeli 6.
Tabela 6
Wartość współczynnika zmienności ROA w latach 2010–2012
Rok
2010
2011
2012
Współczynnik zmienności ROA
71,80
88,28
131,57
W roku 2010 wielkość zadłużenia kapitału własnego 1,1 nie została przekroczona w przypadku 17 przedsiębiorstw, w 4 przedsiębiorstwach przekroczyła 2,0,
natomiast w przypadku 8 przedsiębiorstw zawierała się w przedziale (1,1;2,0).
Średnia wartość wskaźnika zadłużenia kapitału własnego wynosiła 1,00, czyli
była najniższa w analizowanym okresie, odchylenie standardowe wynosiło 0,63,
wartość współczynnika zmienności zaś 63%. Zadłużenie w 2010 roku było więc
najniższe i przedsiębiorstwa były pod tym względem do siebie podobne.
W roku 2011 wielkość ZKW 1,1 nie została przekroczona w przypadku 17
przedsiębiorstw, w 5 przedsiębiorstwach przekraczała wielkość 2,0, natomiast
w przypadku 7 przedsiębiorstw zawierała się w przedziale (1,1;2,0). Średnia
wartość wskaźnika zadłużenia kapitału własnego wynosiła 1,10, czyli osiągała
dokładnie wielkość neutralną, odchylenie standardowe wynosiło 0,80, wartość
współczynnika zmienności zaś 72,94%. Zadłużenie w 2011 roku było więc nieznacznie wyższe niż w 2010 roku, natomiast przedsiębiorstwa były znacznie bardziej zróżnicowane pod względem zadłużenia niż w 2010 roku.
327
Zadłużenie kapitału własnego w analizowanej grupie przedsiębiorstw
w 2012 roku nie przekraczało wielkości 1,1 w przypadku 18 przedsiębiorstw,
w odniesieniu do 3 przedsiębiorstw przekraczało 2,0, zaś w 8 przedsiębiorstwach
zawierało się w przedziale (1,1;2,0). Średnia wartość zadłużenia kapitału własnego wynosiła 1,07, czyli praktycznie była bliska wielkości neutralnej. Odchylenie standardowe wynosiło 0,75, wartość współczynnika zmienności – 69,99%.
Oznacza to, iż zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem zadłużenia było
umiarkowane – kształtowało się na poziomie nieco niższym od połowy zróżnicowania pod względem ROE.
Zmiana zadłużenia kapitału włanego kształtowała się w czasie, co przedstawiono w tabeli 7.
Tabela 7
Średnia wartość zadłużenia kapitału własnego
w latach 2010–2012
Rok
2010
2011
2012
średnia wartość ZKW
1,00
1,10
1,07
Zadłużenie wzrosło w 2011 roku o 10% w stosunku do roku 2010 i nieznacznie spadło w 2012 roku. Zmniejszyła się w 2012 roku liczba najbardziej zadłużonych przedsiębiorstw. Zadłużenie ukształtowało się w okolicach wielkości
neutralnej, nieznacznie w kierunku pożądanym.
W roku 2010 przeciętna wartość współczynnika płynności szybkiej wynosiła 1,46, odchylenie standardowe – 0,75, zaś wartość współczynnika zmienności
– 51,41%.
W roku 2011 średnia płynność szybka wynosiła 1,51, była więc nieco niższa
niż w 2012 roku, odchylenie standardowe – 0,83, zaś współczynnik zmienności
– 54,67%.
Wskaźnik płynności szybkiej w 2012 roku w odniesieniu do 21 przedsiębiorstw przekraczał jedność, a w przypadku 2 przedsiębiorstw był niższy niż 0,06.
Średnia wartość tego wskaźnika wynosiła 1,53, odchylenie standardowe – 0,82,
zaś wartość współczynnika zmienności – 53,56%. Oznacza to, iż przedsiębiorstwa charakteryzowały się wysoką płynnością finansową i były pod względem
płynności do siebie relatywnie zbieżne.
328
Kształtowanie się średniego poziomu oraz wartości współczynnika zmienności wskaźnika płynności szybkiej w czasie zobrazowano w tabeli 8.
Tabela 8
Średnia wartość i współczynnik zmienności płynności szybkiej
w latach 2010–2012
Rok
średnia wartość PS
wartość współczynnika zmienności PS
2010
2011
2012
1,46
1,51
1,53
51,41
54,67
53,60
Z powyższych danych wynika, iż płynność finansowa analizowanych jednostek była wysoka i systematycznie rosła, a zróżnicowanie jednostek pod względem płynności finansowej było stosunkowo średnie.
Analiza sytuacji finansowej badanych przedsiębiorstw
z wykorzystaniem miary syntetycznej
Do kompleksowej analizy sytuacji finansowej ocenianych przedsiębiorstw
wykorzystano miarę syntetyczną m skorygowaną na skutek zmian stóp procentowych i dostępności danych:
m
X
X2
1 X1
1,2
(
), 3 0,03 0,018 1,00 X (1)
gdzie:
X1 – rentowność kapitału
własnego,
X2 – rentowność netto majątku,
X3 – wskaźnik płynności szybkiej,
X4 – zadłużenie kapitału własnego.
Wielkością krytyczną miary syntetycznej oddzielającą zadowalającą sytuację finansową od niezadowalającej jest 1,0. Im miara (1) przyjmuje wyższe wartości, tym sytuacja finansowa jest lepsza. Wartości miary syntetycznej obliczonej
dla badanych przedsiębiorstw za lata 2010–2012 przedstawiono w tabeli 9.
S. Lisek, Wykorzystanie metod wielowymiarowej analizy porównawczej w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, rozprawa doktorska, Szczecin 2008, s. 140.
329
Tabela 9
Wartości miary m
Przedsiębiorstwo
OSM Krasnystaw
Mlekovita
OSM Skała
Bakoma
OSM Rokitnianka
OSM Śrem
S.M. Bielmlek
S.M. Ryki
OSM Jasienica Rosielna
S.M.U. Strzałkowo
Mlekpol
Spomlek
OSM Maluta
OSM Piątnica
OSM Czarnków
OSM Limanowa
Cuiavia OSM
S.M. Gostyń
OSM Wart – Milk
OSM Głuchów
OSM Grodzisk Mazowiecki
OSM Sanniki
OSM Olesno
Zott Polska
S. M. DEMI
OSM Międzybórz
S. S. D. M.
S. M. Mleczwart
OSM Łowicz
2010
4,07
2,10
1,36
3,54
2,42
1,38
2,51
1,48
4,07
2,08
1,49
0,35
2,93
1,86
2,78
0,52
3,09
1,35
1,13
0,92
2,79
0,97
3,57
4,05
0,75
2,39
2,54
2,25
0,71
Miara m rok
2011
3,33
2,14
1,78
2,42
1,62
1,13
1,50
1,88
3,33
1,72
1,57
0,48
2,63
1,22
2,79
1,12
0,73
1,46
0,41
0,75
2,34
0,87
1,94
5,05
0,67
1,85
3,09
4,02
0,57
2012
3,20
1,95
1,74
3,40
1,35
1,26
0,31
1,60
3,20
2,20
1,45
1,00
1,86
1,25
1,54
0,99
–0,63
0,25
0,43
0,53
2,13
0,93
–0,37
3,91
0,57
1,33
2,30
1,59
0,58
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań finansowych przedsiębiorstw.
Należy stwierdzić, iż w 2010 roku z 29 przedsiębiorstw 6 charakteryzowało
się sytuacją finansową niekorzystną (m poniżej 1,0). Dobrą pozycję finansową
miały 23 przedsiębiorstwa. W 2011 roku 7 przedsiębiorstw zaliczono do grupy
o niekorzystnej sytuacji finansowej. Reszta tworzyła grupę o korzystnej sytuacji
finansowej. W 2012 roku 10 z 29 przedsiębiorstw należało do grupy o niekorzystnej sytuacji finansowej, w przypadku 2 przedsiębiorstw miara m była ujemna.
330
Wartość średnia miary syntetycznej określająca sytuację finansową wynosiła
w 2010 roku 2,12, co oznacza, iż kondycję finansową przedsiębiorstw przemysłu
mleczarskiego można określić mianem bardzo dobrej. Odchylenie standardowe
wynosiło 1,11, zaś wartość współczynnika zmienności – 52,26%. Oznacza to, iż
stopień dywersyfikacji przedsiębiorstw ze względu na ich kondycję finansową
nie był relatywnie duży.
Przeciętna wartość miary syntetycznej w 2011 roku wynosiła 1,88, czyli
była nadal dość wysoka, ale jednak wyraźnie niższa niż w 2010 roku. Odchylenie
standardowe wynosiło 1,12, zaś wartość współczynnika zmienności – 59,83%,
co oznacza, iż stopień zróżnicowania przedsiębiorstw ze względu na sytuację
finansową wzrastał.
W roku 2012 średnia wartość miary syntetycznej wynosiła 1,44, co stanowiło wielkość ocenioną również pozytywnie, jednak wyraźnie niższą niż w 2011
roku, a będącą zaledwie 68% wielkości z 2010 roku. Odchylenie standardowe
wynosiło 1,08, zaś wartość współczynnika zmienności – 75,07%. Oznacza to, że
wzrastał stopień zróżnicowania pomiędzy przedsiębiorstwami ze względu na ich
kondycję finansową.
Zmiany w czasie średniej wartości i współczynnika zmienności miary syntetycznej przedstawiono w tabeli 10.
Tabela 10
Średnia wartość i współczynnik zmienności m
Wyszczególnienie
2010
2011
2012
średnia wielkość m
2,12
1,88
1,44
współczynnik zmienności m (w %)
52,26
59,83
75,07
Średnia wielkość m wskazuje, iż sytuacja finansowa badanej grupy przedsiębiorstw systematycznie się pogarszała. W 2012 roku dynamika spadku m była
wyższa niż w 2011 roku, jednak mimo systematycznego pogarszania się sytuacji
finansowej badanej grupy przedsiębiorstw ich aktualny stan można ocenić pozytywnie (m w 2012 roku wynosił 1,44 wobec wartości neutralnej 1). Współczynnik zmienności m mówi, iż zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem ich
sytuacji finansowej rosło systematycznie, najsilniej w 2012 roku.
331
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza pokazuje, iż równolegle z niekorzystnymi zmianami na
rynku pracy zachodzą podobne zmiany w kształtowaniu się kondycji finansowej
przedsiębiorstw pracujących w branży mleczarskiej.
Sytuacja finansowa przedsiębiorstw branży mleczarskiej ulegała w badanym
okresie systematycznemu pogorszeniu. Pogorszenie to jest w głównej mierze wynikiem zmniejszenia się rentowności netto kapitału własnego i rentowności netto
aktywów. Ten wniosek nasuwa analiza zmian w czasie wielkości diagnostycznych, ponieważ zadłużenie kapitału własnego i płynność szybka nie ulegały istotnym zmianom. Należy również stwierdzić, iż przedsiębiorstwa pod względem
sytuacji finansowej stają się coraz bardziej zróżnicowane.
Warto jednak podkreślić, że mimo niekorzystnych zmian sytuacja finansowa przedsiębiorstw mleczarskich na koniec badanego okresu nadal była dobra.
Pogarszanie się sytuacji finansowej wskazuje, iż niekorzystne zmiany na rynku
pracy prawdopodobnie skłaniają klientów do oszczędności przy zakupach produktów droższych, wyższego rzędu. Natomiast dobra sytuacja na koniec 2012
roku informuje, iż produkcja dóbr podstawowych pozwala zachować efektywność ekonomiczną mimo niekorzystnych zmian w otoczeniu gospodarczym
przedsiębiorstwa.
Bibliografia
Bednarski L., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2007.
Lisek S., Mierniki syntetyczne w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2009, nr 542.
Lisek S., Wykorzystanie metod wielowymiarowej analizy porównawczej w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, rozprawa doktorska, Uniwersytet
Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Szczecin 2008.
332
Analysis
Polish Diary Enterprise’s Financial Situation
Changes in the Years 2010–2012
of the
Keywords: unemployment, diary industry, company’s financial situation
Summary
In the years 2010–2012 there were difficult changes on the labour market in Poland. Diary company’s final clients are households, who are strong depended on labour
market. This article is about, how changes financial situation of the diary’s enterprises in
comparison with the labour market’s changes. It was done using synthetic measure of the
diary’s companies, mostly cooperatives. In result financial situation diary’s enterprises,
worsened, but on the end of the 2012 year was still good.
Łukasz Paluch*
Kraków
Uwarunkowania
rozwoju
pozarolniczej działalności gospodarczej
obszarów wiejskich województwa małopolskiego
Słowa kluczowe: rozwój społeczno-gospodarczy, województwo małopolskie, gminy
wiejskie, unitaryzacja zerowana, działalność pozarolnicza
Streszczenie
Celem opracowania jest próba oceny stanu i rodzaju pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarze gmin wiejskich województwa małopolskiego, reprezentujących
różne poziomy rozwoju gospodarczego. Przy wyborze jednostek do przeprowadzenia
analizy porównawczej zastosowana została wielokryterialna metoda unitaryzacji zerowanej. Pozwoliła ona na podział 125 gmin wiejskich województwa małopolskiego na
cztery w miarę jednorodne grupy reprezentujące różne poziomy rozwoju gospodarczego.
Podstawowe źródło informacji stanowiły dane statystyczne za 2011 rok publikowane
przez Bank Danych Lokalnych oraz System Analiz Samorządowych. Zaprezentowany
stan i rodzaj działalności pozarolniczej w gminach wiejskich województwa małopolskiego
odzwierciedla występujące między nimi różnice w poziomie rozwoju gospodarczego.
Wprowadzenie
Potencjał społeczno-gospodarczy regionu decyduje o jego poziomie rozwoju,
determinując przy tym rodzaj, tempo i charakter zachodzących zmian. Zmianom
podlegają między innymi: wielkość oraz struktura produkcji, zatrudnienia, inwe*
Łukasz Paluch, dr inż., Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected].
334
Łukasz Paluch
stycji, dochodów i konsumpcji. Przedstawione wielkości ekonomiczne charakteryzują gospodarkę zarówno od strony ilościowej, jak i towarzyszące im w procesie wzrostu gospodarczego zmiany jakościowe. Efektywne wykorzystanie uwarunkowań ekonomicznych obszarów wiejskich wiąże się więc z uaktywnieniem
odpowiednich zasobów o charakterze społecznym, instytucjonalnym i środowiskowym, a prowadzona działalność gospodarcza powinna zmierzać nie tylko do
poprawy jakości życia ich mieszkańców, ale także zawierać ważne z punktu widzenia zasad i celów zrównoważonego rozwoju elementy kulturowe.
Jednym z podstawowych warunków rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost
ich różnorodności poprzez wzbogacanie struktury pełnionych przez nie funkcji
pozarolniczych. Kreowanie nowych przedsięwzięć, które przyczyniają się do
rozwoju przedsiębiorczości, powinno być jednak nie tylko efektem dostępnych
„na starcie” uwarunkowań, ale także aktywności i zaradności mieszkańców wsi
oraz jej otoczenia instytucjonalnego. Zachodzące w ostatnich latach w rolnictwie
polskim procesy restrukturyzacyjne spowodowały wprawdzie zmianę jego tradycyjnego modelu, co przejawia się między innymi malejącym udziałem sektora
rolnego w wytwarzanym PKB, niemniej jednak na obszarach wiejskich wciąż
utrzymuje się wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie. Panujący od dłuższego
czasu trend generuje więc potrzebę dalszego zwiększania efektywności produkcji
rolniczeji dywersyfikacji rodzaju prowadzonej na obszarach wiejskich działalności gospodarczej. Według coraz częściej pojawiających się opinii wzrost udziału
zatrudnienia poza rolnictwem w całej gospodarce narodowej i wśród ludności
wiejskiej jest najogólniejszą miarą jej wzrostu gospodarczego.
Celem opracowania jest próba oceny stanu i rodzaju pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarze gmin wiejskich województwa małopolskiego,
reprezentujących różne poziomy rozwoju gospodarczego. Analizę przestrzenną
A. Krakowiak-Bal, Potencjał gospodarczy gmin przygranicznych Polski południowej, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2006, nr 2, s. 149–158.
L. Woźniak, T. Cebulak, Dywersyfikacja działalności gospodarczej terenów wiejskich wyznacznikiem ich zrównoważonego ekorozwoju, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2007, nr 2, s. 93–103.
G. Karmowska, Obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego i małopolskiego. Analiza porównawcza dynamiki zmian w latach 2004–2008, „Krakowskie Studia Małopolskie” 2011,
nr 15, s. 226–241.
J. Bański, Przemiany funkcjonalno-przestrzenne terenów wiejskich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2007.
I. Frenkel, Nowe tendencje zmian zatrudnienia ludności wiejskiej w Polsce. Elementy prognozy, „Wieś i Rolnictwo” 1993, nr 3–4, s. 124–138.
Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności...
335
uwarunkowań rozwoju prowadzonej przez ludność wiejską działalności pozarolniczej przeprowadzono na podstawie podziału 125 gmin wiejskich Małopolski na
cztery grupy reprezentujące różne poziomy rozwoju gospodarczego. Miarą różnicującą badane jednostki samorządu terytorialnego była wartość syntetycznego
miernika rozwoju gospodarczego, którą wyliczono przy zastosowaniu wielokryterialnej metody unitaryzacji zerowanej należącej do grupy metod taksonomicznych. Źródłem danych do przeprowadzenia analiz były informacje publikowane
przez Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego oraz System
Analiz Samorządowych. Zakres czasowy wykorzystanych w analizie wskaźników dotyczył roku 2011, natomiast wartości zmiennych diagnostycznych, które
posłużyły do konstrukcji miary syntetycznej, przyjęto za okres 2004–2010.
Wyniki badań
W ocenie poziomu rozwoju gospodarczego danego regionu ważną rolę odgrywa
struktura i wielkość zatrudnienia. W roku 2011 w województwie małopolskim,
łącznie z rolnictwem indywidualnym, pracowało 866 587 osób, co stanowiło
8,2% wartości wyznaczonej dla kraju. Około 50,4% z ogólnej liczby pracujących
to mężczyźni, pozostałe 49,6% stanowią kobiety (w Polsce: mężczyźni – 51,8%,
kobiety – 48,2%). Wartość wskaźnika zatrudnienia kształtowała się na poziomie
38,9% i była niższa od średniej dla Polski o 1,6 punktu procentowego. W sektorze I (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo) zatrudnionych było 182 142
osoby, tj. 21% ogółu pracujących w Małopolsce. W sektorze II (przemysł i budownictwo) pracowało 228 403 osoby, co stanowiło 26,4% ogółu zatrudnionych.
Najwięcej (52,6%) zatrudnionych przypadało na sektor III (handel i usługi), gdzie
liczba ludności pracującej oscylowała w okolicach 456 042 osób.
Największy udział osób pracujących w sektorze I wskazywały powiaty o korzystnych uwarunkowaniach przyrodniczych do prowadzenia produkcji rolniczej,
Wartość syntetycznej miary rozwoju gospodarczego gmin wiejskich województwa małopolskiego, która posłużyła do podziału jednostek na 4 grupy (I – najwyższy poziom rozwoju, II – średni poziom rozwoju, III – niski poziom rozwoju, IV – najniższy poziom rozwoju) obliczono na
podstawie zestawu 6 zmiennych diagnostycznych spełniających określone kryteria merytoryczne
i formalne. Szerzej: Ł. Paluch, W. Sroka, Rola dokumentacji strategiczno-planistycznej w realizacji zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich województwa małopolskiego – studium przypadku,
„Roczniki Naukowe SERiA” 2013, t. 15, z. 3.
K. Kukuła, Metoda unitaryzacji zerowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000,
s. 86.
Wskaźnik zatrudnienia wyliczony został jako udział pracujących łącznie z rolnictwem indywidualnym w liczbie osób w wieku produkcyjnym (w wieku 15 lat i więcej).
336
Łukasz Paluch
znajdujące się w północno-wschodniej części regionu, tj. tarnowski, dąbrowski,
miechowski i proszowicki. Najniższy udział zatrudnienia w rolnictwie reprezentowały natomiast powiaty zlokalizowane w części północno-zachodniej, gdzie
wyraźny wpływ na kształtowanie się ich profilu funkcyjnego ma oddziaływanie
Krakowa i Aglomeracji Śląskiej (powiaty: olkuski, oświęcimski i chrzanowski).
Największa liczba osób pracujących w handlu i usługach dotyczyła powiatów:
wielickiego, oświęcimskiego, chrzanowskiego i tatrzańskiego przy najmniejszej
liczbie pracujących w tym sektorze w powiatach: dąbrowskim, tarnowskim, miechowskim i proszowickim. W przypadku rozkładu zatrudnienia według płci relacja kobiet do mężczyzn w omawianych jednostkach jest zbliżona do wykazanej
dla województwa.
Analizując strukturę ludności pracującej w sektorze usługowym, można zauważyć, iż zarówno w całym regionie, jak i w badanych grupach gmin występowała przewaga zatrudnienia w dziale usług rynkowych. Największy udział w tym
zakresie charakteryzuje gminy grupy I i II (odpowiednio: 70 i 65,2%). W grupie
III i IV wartość ta kształtowała się na poziomie 60%. W roku 2011 wskaźnik
serwicyzacji gospodarki dla Małopolski wynosił 135,1 (w Polsce – 141,4). Najwyższa jego wartość wyróżniała gminy grupy I, gdzie kształtowała się ona na
poziomie 61,3 i znacznie odbiegała od innych. W przypadku pozostałych grup
wskaźnik ten był nieznacznie zróżnicowany, wynosząc odpowiednio: w II – 44,0;
III – 41,1 i IV – 40,9 (tab. 1).
Tendencje zmian w strukturze osób pracujących na obszarze województwa
małopolskiego w ostatnich latach były zbliżone do trendów ogólnokrajowych.
Wzrósł poziom zatrudnienia w sektorze usługowym, zmniejszył się natomiast
w przemyśle i budownictwie przy utrzymującej się liczbie zatrudnionych w rolnictwie. Występowała także wyraźna przewaga usług rynkowych dostarczanych
przez sektor prywatny (usługi finansowe, hotele i restauracje, transport, łączność, handel) nad nierynkowymi, generowanych przez jednostki administracji publicznej i instytucje typu non-profit (na przykład administracji, oświaty,
bezpieczeństwa publicznego), a kierunek zachodzących zmian świadczyć może
o częściowej modernizacji struktury ludności pracującej i o poprawie sytuacji
tego sektora gospodarki w regionie. Występujące procesy wiązały się z intensywnym rozwojem drobnej przedsiębiorczości, w tym małych i średnich firm,
zwłaszcza na obszarach wiejskich. Z punktu widzenia lokalnej gospodarki jest to
Wskaźnik serwicyzacji wyliczony został jako liczba osób pracujących w usługach (rynkowych i nierynkowych) przypadająca na 1 tys. mieszkańców.
337
zjawisko pozytywne, rodzące pilną potrzebę stymulowania i przyśpieszenia rozwoju przedsiębiorczości. Należy pamiętać bowiem o tym, iż małe i średnie firmy
coraz częściej odgrywają rolę katalizatora rozwoju wsi, a poszukiwanie alternatywnych źródeł dochodu w rolnictwie i poza nim jest czynnikiem stabilizującym
sytuację materialną jej mieszkańców10. Powszechnie uważa się także, że liczba
podmiotów gospodarczych funkcjonujących na obszarze danej gminy, powiatu
czy województwa może stanowić o ich sile ekonomicznej11.
Tabela 1
Wybrane charakterystyki ludności pracującej
w sektorze usługowym badanych grup gmin wiejskich
Wyszczególnienie
Polska
Małopolska
Grupy gmin
I
II
III
IV
Ludność pracująca
w sektorze usługowym
Wskaźnik serwicyzacji gospodarki
ogółem (osób) usługi nierynkowe (%)
5 395 753
41,2
141,4
135,1
445 632
43,2
min.
max.
średnia
11 039
30,0
28,0
168,4
61,3
24 027
39,8
23,5
78,2
44,0
23 275
34,8
22,6
72,1
41,1
4976
39,4
20,1
52,5
40,9
I
– gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego
II
– gminy o średnim poziomie rozwoju gospodarczego
III – gminy o niskim poziomie rozwoju gospodarczego
IV – gminy o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL, www.stat.gov.pl i SAS, www.sas24
(10.05.2012).
Na terenie województwa małopolskiego (bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne) według systemu REGON funkcjonuje obecnie
331,4 tys. podmiotów gospodarczych, tj. około 8,5% ogółu zarejestrowanych
w Polsce. Jednostki sektora prywatnego stanowiły w badanym okresie niemal
97,6% ogółu zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w województwie.
Udział podmiotów prowadzonych przez osoby fizyczne wynosił 76,4% ogółu.
Największa ich liczba prowadziła działalność w Krakowie (34,9% ogółu), a także
10 I. Kropsz, Bariery rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Dolnego Śląska,
„Roczniki Naukowe SERiA” 2005, t. 7, z. 4, s. 203–206.
11 B. Grzebyk, Rozwój przedsiębiorczości elementem poprawy konkurencyjności obszarów
o wysokich walorach przyrodniczych, „Roczniki Naukowe SERiA” 2008, t. 10, z. 2, s. 68–74.
338
Łukasz Paluch
w powiatach: krakowskim (7,3%), wadowickim (4,9%), nowotarskim (4,3%),
najmniejsza zaś w powiatach: dąbrowskim (1%) i proszowickim.
W Małopolsce działało 375 dużych przedsiębiorstw zatrudniających średnio ponad 250 pracowników. Większość z nich prowadziła działalność w przetwórstwie przemysłowym (116) lub w handlu (39). Około 86 dużych jednostek
funkcjonowało w obszarze administracji publicznej oraz opieki zdrowotnej i społecznej. Przeważająca większość podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na
obszarze województwa to jednostki małe, zatrudniające do 9 pracowników, które
stanowiły 94,8% ogółu zarejestrowanych (w Polsce – 95%). Pod względem liczebności największą branżą był handel i naprawy. W sekcji tej działało 27,2%
ogółu podmiotów. Duży udział w liczbie podmiotów gospodarczych miały także
obsługa nieruchomości (15,2%), budownictwo (11,7%), przetwórstwo przemysłowe (10,1%) oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna.
Dokonując oceny poziomu rozwoju przedsiębiorczości w województwie
małopolskim, posłużono się wybranymi wskaźnikami12, tj. liczbą podmiotów
gospodarczych w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców i ich natężenia na 1 km2.
Zagęszczenie podmiotów gospodarczych dla Małopolski wynosiło 21,8 i było
prawie dwukrotnie wyższe niż średnia w Polsce (12,1). Z kolei przeciętna liczba jednostek w przeliczeniu na 1 tys. ludności przy wartości równej 100,1 jest
niższa o 2,3 od zanotowanej dla kraju. Analizując wymienione wskaźniki wyodrębnionych grup, można zauważyć, iż występuje w nich wyraźne zróżnicowanie
zarówno pod względem natężenia podmiotów gospodarczych na km2, jak i liczby
na 1 tys. ludności (tab. 2).
Najwyższe średnie wartości przyjętych wskaźników charakteryzują gminy
grupy I, wynosząc odpowiednio: 93,7 i 11,8. Przeciętna wartość wskaźników dla
grup II i III oscylowała wokół: 70,0 i 60,2 podmiotów na 1 tys. ludności oraz
8,6 i 6,8 na km2. Najmniejszy rząd wartości, tj. prawie dwukrotnie niższych od
przedstawionych dla województwa i kraju, wykazała natomiast grupa IV (50,3
podmioty na 1 tys. ludności i 6,9 jednostki gospodarczych na km2).
Kolejną cechą obrazującą poziom aktywności gospodarczej mieszkańców
regionu jest wskaźnik przedsiębiorczości13. W 2011 roku jego wartość dla wojeWybór wskaźników, które posłużyły do oceny skali rozwoju przedsiębiorczości w województwie małopolskim, poczyniony został za: W. Musiał, Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju
obszarów wiejskich Karpat Polskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2008,
s. 290–295.
12 13 Wskaźnik przedsiębiorczości wyliczony został jako liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych przypadająca na 1 tys. osób w wieku produkcyjnym (w wieku 15 lat i więcej).
339
wództwa małopolskiego wynosiła 157,2 i kształtowała się dość korzystnie na tle
średniej dla Polski (158,9). Większość firm zarówno w całym kraju, jak i w województwie prowadziła działalność w sektorze usługowym (około 75%), znacznie
mniej w przemyśle (około 23%) i tradycyjnie najmniej w rolnictwie, tj. niespełna
2% ogółu. W badanych grupach gmin wiejskich przeciętna wartość tego wskaźnika wynosiła odpowiednio: w grupie I – 136,8; II – 104,5; III – 89,9 i IV – 74,9
(rys. 1).
Tabela 2
Wybrane charakterystyki zjawiska przedsiębiorczości
w badanych grupach gmin wiejskich
Wyszczególnienie
Polska
Małopolska
Grupy gmin
I
I
II
III
IV
Liczba podmiotów
gospodarczych
sektor prywatny
ogółem
(%)
3909 802
96,9
331 363
97,6
14 873
97,4
22 902
96,9
35 861
95,9
6541
95,5
Podmioty
gospodarcze
na 1 tys. ludności
102,4
100,1
93,7
70,0
60,2
50,3
Podmioty
gospodarcze na km2
12,1
21,8
11,8
8,6
6,8
6,9
II – gminy o średnim poziomie rozwoju gospodarczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL, www.stat.gov.pl (10.05.2012).
Poddając ocenie rozmiar działalności gospodarczej ludności województwa
małopolskiego w ujęciu ilościowym i jakościowym, warto także zwrócić uwagę
na intensywnie rozwijające się w ostatnich latach różne formy turystyki, która w Małopolsce odgrywa zdecydowanie większą rolę niż w pozostałych polskich regionach. Uwarunkowane jest to szczególnymi walorami przyrodniczymi,
zwłaszcza części południowej województwa, tj. powiatów tatrzańskiego, nowotarskiego, nowosądeckiego i gorlickiego, oraz bogactwem zasobowym w postaci obiektów zaliczanych do dziedzictwa kulturowego kraju, skoncentrowanych
głównie w okolicach stolicy regionu – Krakowa14.
Ł. Paluch, Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich w województwie małopolskim, niepublikowana rozprawa doktorska, Wydział Nauk Ekonomicznych Szkoły Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2012.
14 340
I
Łukasz Paluch
II – gminy o średnim poziomie rozwoju gospodarczego
Wskaźnik przedsiębiorczości wyliczony został jako liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych przypadająca na 1 tys. osób w wieku produkcyjnym (w wieku 15 lat i więcej)
Rysunek 1.Liczba oraz struktura podmiotów gospodarczych na 1 tys. osób w wieku produkcyjnym badanych grup gmin wiejskich
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL, www.stat.gov.pl (10.05.2012).
Dzięki wyżynnemu i górskiemu ukształtowaniu terenu występują tu dogodne warunki dla rozwoju wszelakich form turystyki kwalifikowanej, jak narciarstwo zjazdowe, alpejskie, biegowe, snowboard, rakiety śnieżne, wspinaczka
górska. Dodatkowo, na terenie województwa funkcjonuje 9 spośród 44 polskich
uzdrowisk będących głównym celem przyjazdów rekreacyjnych oraz zdrowotnych turystów, kuracjuszy krajowych i zagranicznych. Ponadto, coraz większym
uznaniem cieszą się baseny geotermalne zlokalizowane w Bukowinie Tatrzańskiej, Szaflarach i Zakopanem. Działalność w dziedzinie kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego skoncentrowana jest z kolei wokół największych w regionie ośrodków miejskich, tj. Krakowa, Nowego Sącza i Tarnowa, posiadających
bogatą ofertę turystyczną w tym zakresie. Na obszarze wiejskim województwa
dużą popularność zyskuje również bogata oferta gospodarstw agroturystycznych
będących jedną z podstawowych form pozarolniczej działalności mieszkańców
małopolskiej wsi. Świadczy o tym liczba ponad 200 obiektów skategoryzowa-
341
nych według zasad Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”, co stawia Małopolskę na pierwszej pozycji w kraju15.
Podsumowanie
Zaprezentowany stan i rodzaj działalności pozarolniczej w gminach wiejskich
województwa małopolskiego odzwierciedla występujące między nimi różnice
w poziomie rozwoju gospodarczego. Relatywnie wysokie wartości przyjętych
do analizy wskaźników charakteryzujących grupy gmin wiejskich o wyższym
poziomie rozwoju (I i II) wynikają głównie ze specyfiki lokalnych uwarunkowań
środowiskowych, tj. korzystnego położenia względem centrów gospodarczych,
a tym samym rynków zbytu, niższego zatrudnienia w sektorze rolniczym oraz
lepszego wyposażenia w infrastrukturę techniczną. W grupie gmin o niższym
poziomie rozwoju (III i IV) poza wyżej wymienionymi determinantami istotne
znaczenie odgrywa unikatowość i bogactwo zasobów środowiska przyrodniczego objętego w znacznej części ochroną prawną oraz mentalność lokalnej społeczności wiejskiej.
Poziom rozwoju przedsiębiorczości przedstawionych grup gmin wiejskich
jest więc znacznie zróżnicowany, co wynika także z odmiennego ducha przedsiębiorczości oraz kultury materialnej miejscowej ludności. Wśród innych czynników dywersyfikujących struktury gospodarcze i rozwój badanych jednostek Małopolski do najważniejszych należy zaliczyć również specyfikę struktury agrarnej
oraz występujących uwarunkowań przyrodniczych. Wzbogacanie na małopolskiej wsi profilu działalności gospodarczej o nowe kierunki powinno postrzegać
się zatem jako ważną drogę prowadzącą do poprawy statusu ekonomicznego rodzin wiejskich oraz rozwoju jej pozarolniczych funkcji. Należy bowiem pamiętać
o tym, iż kreowanie postaw przedsiębiorczych wśród mieszkańców obszarów
wiejskich odgrywa istotną rolę w procesie ich rozwoju, zwłaszcza na terenach
monofunkcyjnych, o charakterze typowo rolniczym. Poza tym wyznaczanie coraz to nowych rodzajów aktywności gospodarczej w dziedzinach ważnych dla
lokalnych społeczności (rekreacja i turystyka, atrakcyjne miejsca zamieszkania
i pracy, ochrona zasobów naturalnych oraz cennych krajobrazów) wpisuje się
wyraźnie w wynikające z koncepcji zrównoważenia cele rozwojowe.
15 Województwo małopolskie 2010, red. J. Dobrzańska, Urząd Marszałkowski Województwa
Małopolskiego, Kraków 2010.
342
Łukasz Paluch
Bibliografia
Bański J., Przemiany funkcjonalno-przestrzenne terenów wiejskich, Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2007.
Frenkel I., Nowe tendencje zmian zatrudnienia ludności wiejskiej w Polsce. Elementy
prognozy, „Wieś i Rolnictwo” 1993, nr 3–4.
Grzebyk B., Rozwój przedsiębiorczości elementem poprawy konkurencyjności obszarów
o wysokich walorach przyrodniczych, „Roczniki Naukowe SERiA” 2008, t. 10,
z. 2.
Karmowska G., Obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego i małopolskiego.
Analiza porównawcza dynamiki zmian w latach 2004–2008, „Krakowskie Studia
Małopolskie” 2011, nr 15.
Krakowiak-Bal A., Potencjał gospodarczy gmin przygranicznych Polski południowej,
„Infrastruktura i Terenów Wiejskich” 2006, nr 2.
Kropsz I., Bariery rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Dolnego Śląska,
„Roczniki Naukowe SERiA” 2005, t. 7, z. 4.
Kukuła K., Metoda unitaryzacji zerowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Musiał W., Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2008.
Paluch Ł., Sroka W., Rola dokumentacji strategiczno-planistycznej w realizacji zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich województwa małopolskiego – studium przypadku, „Roczniki Naukowe SERiA” 2013, t. 15, z. 3.
Paluch Ł., Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich w województwie
małopolskim, niepublikowana rozprawa doktorska, Wydział Nauk Ekonomicznych
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2012.
Województwo małopolskie 2010, red. J. Dobrzańska, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2010.
Woźniak L., Cebulak T., Dywersyfikacja działalności gospodarczej terenów wiejskich
wyznacznikiem ich zrównoważonego ekorozwoju, „Problemy Inżynierii Rolniczej”
2007, nr 2.
343
Determinants of Development of Non-Agricultural Activity
in Rural Areas of the Małopolska Voivodeship
Keywords: socio-economic development, Małopolska Province, rural communes, zero
unitarization method, non-agricultural activity
Summary
The aim of this elaboration is to identify the level of non-agricultural activity development of rural communes in Małopolska Province which represent different levels of
economic development.The choice of units for the researches was based on multicriteria
method of zero unitarization which allowed to the division of 125 rural communes of the
Małopolska Province on four, homogeneous groups, representing the different level of
the economic development. The primary source of information were the statistical data
for the year 2011 published by the Local Data Bank and System of Analysis of Local
Government. The conducted researches demonstrate that there are significant differences
in the type and pace of development of non-agricultural activities in the area of the units
of local government.
Michał Roman*
Warsaw
Secondary
school and university students’ opinions
on barriers and stimulants of innovation in rural tourism
Słowa kluczowe: barriers, factors stimulating innovation, rural tourism
Summary
The article presents the opinions of 139 students of the University of Life Sciences
in Warsaw and 35 secondary school pupils of Jadwiga Dziubińska Agricultural Training
Centre Schools in Golądkowo on the factors hindering and initiating innovative activities
in rural tourism. The research shows that the greatest obstacles in driving innovation in
rural tourism are insufficient financial resources as well as high costs of innovation. An
important driver of innovation is continuous collaboration with NGOs and agritourism
farms in implementing joint initiatives. In the respondents’ opinions, the owner of an agriturism farm should make continuous changes in order to improve the quality of services.
Introduction
Innovation decides on the level and direction of development of a present day
company, including an agritourism one, competitive advantage. Innovation involves the implementation of improved solutions for product development, production, organization and marketing that have not been used before to the economic practice.
Michał Roman, Ph. D., Faculty of Economic Sciences, Department of Education Economics,
Communication and Counselling, Warsaw University of Life Sciences, e-mail: michal_roman@
sggw.pl.
J. Cichorska, Finansowe bariery rozwoju innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce,
in: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2010, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, p. 32.
*
346
Michał Roman
Focusing on tourist companies, it must be said that they are innovative if
their owners can develop new products, produce them efficiently and promote
successfully. Thus, they should be capable of raising finance in a way that is adequate to the changing conditions and have skills to introduce new technologies
and organizational methods necessary to meet the changing targets of development.
The implementation of innovative solutions in tourist facilities faces a series of barriers or determining factors. With regard to innovation, tourist industry
should strive to get to know opportunities for the implementation of innovation
in the biggest possible number of areas to be able to compete on domestic and
foreign markets in the future.
Research Objective and Methods
The article aims to present factors hindering and stimulating innovation in rural
tourism. In order to identify these factors fully and objectively, the empiric material has been gathered with the use of surveys and their adequate research technique (a questionnaire). It was sent to 174 respondents, including 125 extramural
students of the Faculty of Economic Sciences of the University of Life Sciences
in Warsaw (46 first year students of the BA studies in the field of Economics,
30 first year students of the MA studies in the field of Finance and Accounting
and 8 students of MA studies in the field of Management), 14 extramural students
of the fourth year of the Faculty of Farming and Biology (the field of Farming)
and 35 students of Jadwiga Dziubińska Educational Training Centre Schools
in Golądkowo secondary school (12 students of the 1st form trained in Agribusiness, 18 students of the 2nd form trained in Farming Mechanization and
5 students of the 2nd form trained in Veterinary). The respondents were both men
– 52.9% and women 47.1%. Most of them (64.4%) live in rural areas and 15.5%
in towns with the population below 100,000, 4.6 in towns with the population below 500,000 and other respondents in cities with the population above 500,000.
The respondents formed three groups, i.e. those who attend a secondary
school, those who have started studying and those who are going to complete
university education soon.
The proposed study aimed to identify the opinions of students and secondary school pupils
on innovation in the development of rural tourism. In the future it is planned to research of owners
agritourism farms and tourists.
Secondary school and university students’ opinions...
347
Essence of Innovation
Innovation is defined in various ways. The term is derived from Latin innovatio,
which means a ‘renewal’. In common use it is often associated with creation,
inventiveness, alterations and unconventional solutions. Each of the terms is synonymous but contains only part of the truth about the essence of ‘innovation’
and does not define it. In accordance with the most common definitions, innovation means introduction or implementation of developmental changes. Słownik
wyrazów obcych i trudnych says that innovation means introduction of something new, usually a kind of improvement, inventiveness or reform, which result
in a novelty.
In the theory of economics, the term ‘innovation’ appeared at the beginning
of the 20th century. It was J.A. Schumpeter, who introduced it in 1912. According to E. Mansfeld, the work on innovative processes developed in the 60s. The
introduction of the concept of innovation by J.A. Schumpeter started a discussion on the meaning of the term in the theory of economics and in the economy.
In his opinion, innovative activities should be understood as a practical use and
utilisation of novelties in a product and a process (in supplies, in manufacture and
production implementation). Taking this into account, innovative activities are
described as a functional combination of the following possibilities:
– manufacture of newly introduced products or improved ones,
– introduction of a new or improved method of production,
– opening of a new market,
– use of new methods of sales and purchase,
– use of new materials or semi-finished products,
– introduction of a new organization of production.
According to J.A. Schumpeter, all these above-mentioned possibilities have
a common characteristic feature: a phenomenon of novelty and a multi-directional nature in relation with the pre-production, production and post-production
stages of business activities.
H. Klages, Metodologiczne problemy pomiaru innowacji społecznych, in: Wybór tekstów,
eds. A. Siciński, J. Gzula, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, p. 444.
A. Markowski, R. Pawelec, Słownik wyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo Cykada, Warszawa 2000, p. 169.
B. Fiedor, Teoria innowacji, PWN, Warszawa 1979, p. 22.
J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, p. 104.
Michał Roman
348
The key word in J.A. Schumpeter’s definition is ‘novelty’, which refers to
the first use of a solution. He did not treat their dissemination as innovation and
said they were imitations (impressions). He also attributed much importance to
the achievement of a positive economic result of innovation and the possibility
to its practical use. According to him, innovative activities include technical as
well as economic and organisational undertakings with regard to a new product
development, production methods, new market opening, obtaining new resources
(materials and semi-products) and reorganisation of production processes.
There are many different definitions of innovation in the literature on economics. It is interpreted in a special meaning (sensu stricto) and is described as
changes in the production based on new or not used before knowledge. Some
authors believe that innovation is a process of research and development leading to utilisation and use of improved solutions in the technique, technology and
organization. They are:
a)L. Soete, who defines innovation as “the first commercial use or production of a new technology or product”10;
b)S. Kuznets, in whose opinion, innovation is “a new use of old or new
knowledge in the process of production initiating the use of an invention”11;
c)C.F. Carter and B.R. Williams, who believe that innovation is “the introduction of an invention that is an unused part of technological knowledge”12.
P.F. Drucker’s opinion, innovation infiltrates all aspects of a company’s
operations. These can be product changes, changes in marketing (promotional
activities, pricing policy, distribution channels or customer service) or changes
in organization and management methods13. He also suggests treating innovation
P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2006, p. 19.
J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju..., p. 104.
W. Czemiel-Grzybowska, Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2011, p. 83.
10 p. 1.
11 p. 30.
C. Freemen, L. Soete, The Economic of Industrial Innovation, Continuum, London 1997,
S. Kuznets, Six Lectures of Economic Growth, University of Chicago Press, Chicago 1959,
C.F. Carter, B.R. Williams, Industry and Technological Process, Oxford University Press,
London 1958, p. 29.
12 13 P.F. Drucker, The Practice of Management, Harper Collins, London 1968, p. 58.
349
as systemic activities14, which consist in active identification of changes in the
environment and a systematic analysis of possibilities to utilize them to create
subsequent innovation15.
According to P. Hildreth and C. Kimble16, and A. Hargadon and R. I. Sutton17, innovation results from the exchange of knowledge in many different fields,
which is next integrated in a new and different way. This results in the creation of
new products, services and processes.
W. Janasz says that a category of innovation should be presented in a narrow
sense, too. It defines its influence on production, pre-production and post-production processes of the production implementation. It is also necessary to notice
that innovation is important from social and organisational point of view (broader
sense of innovation)18.
Barriers to Innovative Activities
Any factors can hinder innovative activities. There are also reasons for giving up
any innovative activity and factors slowing down such activities or causing that
it does not bring the expected effects. The literature on the subject matter lists the
following, most important barriers to innovation19:
– Market barriers connected with:
• Regional demand differentiation;
• Strong market competition;
– Financial barriers connected with the start of a new business, which concern:
• Limited availability of funding for new undertakings;
• Financing development;
P.F. Drucker, On the Profession of Management, Harvard Business Scholl Press, Boston 1998,
p. 54.
14 15 P.F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość, Studio Emka, Warszawa 2004, p. 42–43.
P. Hildreth, C. Kimble, Knowledge Networks: Innovation Through Communities of Practice,
Idea Group Publishing, London 2004, p. 81.
16 17 A. Hargadon, R.I. Sutton, Building Innovation Factory, „Harvard Business Review” 2000,
vol. 78, no. 3, p. 157–166.
W. Janasz, Innowacje i ich miejsce w działalności przedsiębiorstw, in: Innowacje w modelach
działalności przedsiębiorstw, ed. W. Janasz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003, p. 53.
18 M. Strużycki, B. Bojewska, Rola państwa i rządu w kształtowaniu innowacyjnej gospodarki,
in: Innowacje w rozwijaniu konkurencyjności firm. Znaczenie, wsparcie, przykłady zastosowań,
C.H. Beck, Warszawa 2011, p. 22–23.
19 350
Michał Roman
• Leasing as a form of financing investment;
• Lack of thorough information about business partners and contractors;
• Fiscal system;
– Barriers connected with the government policy with regard to:
• Implementation of law;
• Ambiguity of economic regulations;
• Licencing system;
• Regional policy;
– Barriers connected with production with regard to:
• Production factors;
• Employment;
• Technical infrastructure and premises limitations;
– Barriers connected with access to information at local level.
Podręcznik Oslo presents another attitude; it distinguishes twenty-seven
factors hindering innovation and classifies them in five areas of influence connected with20:
– costs,
– knowledge,
– market neighbourhood,
– institutions in the neighbourhood,
– other reasons for innovation failure.
Factors Stimulating Innovation
The literature on the subject presents various suggestions of how the factors stimulating innovation in companies should be classified. The distinctions are usually rather conventional in character. Generally, two main groups of factors are
distinguished: external (exogenous) and internal (endogenous) ones.
According to M. Brojak-Trzaskowska, the external conditions include the
following groups: macro-economic, formal-legal, social and cultural, technical
and technological and organisational factors. Internal conditions include: eco-
20 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar
działalności naukowej i technicznej, European Commission, OECD, p. 115–118.
351
nomic-financial, sociocultural, organisational-managerial, intellectual and psychological factors21.
Limiting the analysis to internal factors, it is worth mentioning another interesting classification that distinguishes the following categories22:
– factors resulting from an entrepreneur’s personality,
– factors connected with an entrepreneur’s experience,
– factors connected with a company’s personnel,
– factors connected with the direct market neighbourhood,
– factors resulting from a company’s location,
– former and present results achieved by a company,
– legal and financial conditions with regard to a company.
Speaking about tourist industry operations, it is necessary to recall a part
of another definition: a company that is innovation-oriented or, in other words,
innovative is one that23:
a) is broadly involved in research and development (or buys new products
or technologies);
b) allots relatively much funding for this activity;
c) systematically implements new scientific and technical solutions;
d) has a big share of novelties (products and technologies) in the whole
volume of production and services;
e) constantly introduces innovation onto the market.
Research Results
The research shows that the biggest barrier to innovation in rural tourism is an
insufficient amount of financial resources. Mainly university students: both those
who have just started studying and those who are going to finish their studies
soon, have chosen this answer. Detailed information on the subject are in Figure 1.
M. Brojak-Trzaskowska, Społeczno-kulturowe determinanty aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, in: Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw, eds. E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2008, p. 169–183.
21 L. Kwieciński, K. Moszkowicz, J. Sroka, Innowacyjność i internacjonalizacja dolnośląskich
małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, p. 45.
22 23 A.H. Jasiński, Innowacje i polityka innowacyjna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997, p. 22 and W. Janasz, Innowacyjność i przedsiębiorczość w kulturze organizacyjnej przedsiębiorstwa jako systemu społecznego, in: Innowacje w strategii rozwoju organizacji
w Unii Europejskiej, ed. W. Janasz, Difin, Warszawa 2008, p. 53–88.
Michał Roman
352
* Respondents
could indicate more than one answer.
N = 174
Figure 1. Main factors hindering the introduction of innovation by agritourism farms’
owners in university and secondary school students’ opinions (%)
Source: author’s own research.
* Respondents could indicate more than one answer.
N = 174
Figure 2. Factors stimulating the introduction of innovations on agritourism farms
in university and secondary school students’ opinion (%)
Source: author’s own research.
353
In the opinion of students taking part in the survey, the biggest barrier to
innovation is its too high cost. In the opinion of the same group of respondents,
some less important factors hindering innovation include high interest rate on
loans, economic risk and availability of advisory services.
On the other hand, with regard to the question about factors stimulating
innovation in rural tourism, the opinions are diverse (Fig. 2).
In the survey participants’ opinion, agritourism farm owners should continually introduce changes in order to improve the quality of services they provide.
According to the students, an important factor for agritourism facilities is the
improvement of access routes to farms. Secondary school students believe that
constant cooperation with NGOs and other agritourism farms in order to launch
joint projects is another factor stimulating innovation.
Conclusions
Based on the conducted research and author’s own observations, a few conclusions can be formulated:
a) innovation decides about the level and direction of development of
a present day tourist facility, marking progress, development and competitive advantage;
b) innovation in tourist industry involves activities inside and outside
a company and its aim and result is the introduction of new and improved
products, processes and organisation, as well as expansion to new markets;
c) the biggest barrier to innovation in rural tourism is insufficient amount of
financial resources and high costs of innovation;
d) an important factor stimulating innovation is constant cooperation with
NGOs and other agritourism farms in the work on joint initiatives;
e) the survey respondents believe that an agritourism farm owner should
continually introduce changes in order to improve the quality of the provided services.
Bibliography
Brojak-Trzaskowska M., Społeczno-kulturowe determinanty aktywności innowacyjnej
przedsiębiorstw, in: Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw,
ed. E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2008.
354
Michał Roman
Carter C.F., Williams B.R., Industry and Technological Process, Oxford University Press,
London 1958.
Cichorska J., Finansowe bariery rozwoju innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce, in: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 588, Uwarunkowania
rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2010, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010.
Czemiel-Grzybowska W., Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2011.
Drucker P.F., Innowacja i przedsiębiorczość, Studio Emka, Warszawa 2004.
Drucker P.F., On the Profession of Management, Harvard Business Scholl Press, Boston
1998.
Drucker P.F., The Practice of Management, Harper Collins, London 1968.
Fiedor B., Teoria innowacji, PWN, Warszawa 1979.
Freemen C., Soete L., The Economic of Industrial Innovation, Continuum, London
1997.
Hargadon A., Sutton R.I., Building Innovation Factory, „Harvard Business Review”
2000, vol. 78, no. 3.
Hildreth P., Kimble C., Knowledge Networks: Innovation Through Communities of Practice, Idea Group Publishing, London 2004.
Jasiński A.H., Innowacje i polityka innowacyjna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997.
Janasz W., Innowacje i ich miejsce w działalności przedsiębiorstw, in: Innowacje w modelach działalności przedsiębiorstw, ed. W. Janasz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003.
Janasz W., Innowacyjność i przedsiębiorczość w kulturze organizacyjnej przedsiębiorstwa
jako systemu społecznego, in: Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii
Europejskiej, ed. W. Janasz, Difin, Warszawa 2008.
Klages H., Metodologiczne problemy pomiaru innowacji społecznych, in: Wybór tekstów,
eds. A. Siciński, J. Gzula, Książka i Wiedza, Warszawa 1976.
Kuznets S., Six Lectures of Economic Growth, University of Chicago Press, Chicago
1959.
Kwieciński L., Moszkowicz K., Sroka J., Innowacyjność i internacjonalizacja dolnośląskich małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2007.
Markowski A., Pawelec R., Słownik wyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo Cykada,
Warszawa 2000.
Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.
355
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej, European Commission, OECD.
Strużycki M., Bojewska B., Rola państwa i rządu w kształtowaniu innowacyjnej gospodarki, in: Innowacje w rozwijaniu konkurencyjności firm. Znaczenie, wsparcie,
przykłady zastosowań, C.H. Beck, Warszawa 2011.
Opinie
uczniów szkół średnich i studentów
na temat barier i stymulant innowacyjności
w turystyce wiejskiej
Słowa kluczowe: bariery, czynniki stymulujące innowacyjność, turystyka wiejska
Streszczenie
W artykule przedstawiono opinie 139 studentów Uniwersytetu Przyrodniczego w Warszawie oraz 35 uczniów z Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego
im. Jadwigi Dziubińskej w Golądkowie dotyczące czynników utrudniających i inicjujących
działalność innowacyjną w turystyce wiejskiej. Z badań wynika, że największą przeszkodą
innowacyjności w agroturystyce są niewystarczające środki finansowe, a także wysokie
koszty innowacji. Ważnym motorem innowacyjności jest ciągła współpraca gospodarstw
agroturystycznych z organizacjami pozarządowymi w realizacji wspólnych inicjatyw.
W opinii respondentów, właściciel gospodarstwa agroturystycznego powinien dokonywać
ciągłych zmian w celu poprawy jakości świadczonych usług.