docRAPORT I
download 
Reklamacja Transkrypt
RAPORT I
RAPORT I SYSTEMATYZACJA SKŁADNIKÓW RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ ORAZ KONSTRUKCJA GEOGRAFICZNEJ BAZY OBSERWACJI ZADANIA I - ZADANIA II - WYNIKI Systematyzacja składników rzeczywistości społeczno-gospodarczej oraz określenie wspólnej bazy wskaźników i podstaw metodologicznych badań z partnerami zagranicznymi Konstrukcja bazy danych umożliwiającej wielowymiarowe porównania układów przestrzennych PROJEKTU BADAWCZEGO NARODOWEGO CENTRUM NAUKI NN 306 79 19 40 Rozwój społeczno-gospodarczy a kształtowanie się obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej ZESPÓŁ AUTORSKI: Paweł Churski, Anna Borowczak, Michał Dolata, Joanna Dominiak, Jan Hauke, Robert Perdał, Barbara Konecka-Szydłowska POZNAŃ 2011 Systematyzacja rzeczywistości społeczno-gospodarczej oraz konstrukcja geograficznej bazy obserwacji stanowiącej podstawę postępowania analitycznodiagnostycznego w projekcie Rozwój społeczno-gospodarczy a kształtowanie się obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej obejmuje dwa zasadnicze etapy. W pierwszym etapie przeprowadzono systematyzację koncepcji teoretycznych odnoszących się do procesów rozwojowych odbywających się w rzeczywistości społeczno-gospodarczej, zwracając szczególną uwagę na te z nich, które znajdują zastosowanie w wyjaśnianiu zjawiska polaryzacji rozwoju i kształtowania się w przestrzeni ekonomicznej obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej. W drugim etapie przedstawiono założenia i zakres, stanowiącej w niniejszym projekcie podstawowe źródło danych ilościowych, geograficznej bazy obserwacji, której struktura wynika z systematyzacji rzeczywistości społeczno-gospodarczej uwzględniającej rekomendacje i wnioski wskazywanewdorobku literatury przedmiotu. Polaryzacja rozwoju a polityka regionalna Występowanie w przestrzeni ekonomicznej obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej stanowi konsekwencję polaryzacji rozwoju, co często przyjmowane jest za cechę charakterystyczną dla tego procesu. O ile samo występowanie różnic rozwojowych nie stanowi problemu i jest akceptowane w gospodarce rynkowej, to wzrastający poziom zróżnicowania rozwoju poszczególnych obszarów staje się jednym z podstawowych wyzwań współczesnej gospodarki. Zbyt duże różnice w poziomie dochodów i warunkach życia, jakie ujawniają się w układzie: obszary wzrostu gospodarczego – obszary stagnacji gospodarczej, nie sprzyjają procesowi rozwoju społeczno – gospodarczego państw członkowskich Unii Europejskiej, a wręcz stają się jedną z jego głównych barier. Fakt ten znajduje swoje potwierdzenie w najnowszych raportach, w których analizuje się poziom, zmiany i zróżnicowanie terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę (por. Zielona Księga..., 2 2008), Raporcie Barci (por. Barca, 2009), Piątym Raporcie na temat Spójności Strona rozwoju państw członkowskich, w tym m.in. w Zielonej Księdze w sprawie spójności Ekonomicznej i Społecznej Unii Europejskiej (por. Fifth Report..., 2007), Strategii dla Europy 2020 (por. Europa 2020..., 2010), Raporcie na temat kierunków wsparcia rozwoju lokalnego przez politykę spójności (por. Cohesion Policy..., 2010), czy też Komunikacie na temat polityki regionalnej sprzyjającej rozwojowi zrównoważonemu w Europie 2020 (por. Regional Policy...., 2011). Pomimo powszechnego podkreślania w tych dokumentach konieczności zapewnienia warunków dla lepszej konwergencji zmierzającej do poprawy spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej Unii Europejskiej, rozwój społeczno – gospodarczy krajów europejskich odbywa się na drodze utrzymujących się procesów różnicowania rozwoju, które prowadzą do utrwalania się w przestrzeni podziału na obszary wzrostu oraz obszary stagnacji gospodarczej. W tych okolicznościach potrzeba rozpoznania prawidłowości procesów polaryzacji rozwoju, umożliwiająca podjęcie działań zmierzających do zmniejszania skali jego zróżnicowania przestrzennego, zwłaszcza poprzez sterowanie tym procesem w ramach polityki regionalnej, zapewniających konwergencję regionalną, stała się podstawą bardzo ważnego nurtu współczesnych badań zarówno ekonomicznych, jak i geograficzno – ekonomicznych (por. m.in. Barro i Sala – i – Martin, 2004; Baun, Marek, 2008; Begg i inni, 2008; Churski, 2008; Coorado i inni, 2009; Copus, 2001; Gawlikowska – Hueckel, 2003; Gorzelak, 2009; Faludi 2006; Henley, 2005; Kamps i inni, 2009; Kossowski, 2009; Malaga, Kliber, 2007; Meijers, Waterhout, Zonneveld, 2007; Michałek, 2007; Molle 2007; Nowińska – Łaźniewska, 2004; Parr, 2004; Pietrzyk, 2006; Ramos i inni, 2009; Ratajczak, 2008; Royuela, Artis, 2006; Sapir i inni, 2004; Szlachta, 2005; Tarajkowski, Wojtasiewicz, 2008; Wójcik, 2008). Poszukując nowych, bardziej skutecznych form i kierunków prowadzenia polityki regionalnej, która dążyłaby do większej spójności ekonomicznej, społecznej i przestrzennej poszerzonej Wspólnoty, podkreśla się brak należytej efektywności i skuteczności dotychczasowych działań, ograniczających się jedynie do paradygmatu wyrównawczego. Zwraca się przy tym uwagę na potrzebę jego zmian w oparciu konieczność funkcjonalnego ujęcia problematyki spójności, co postrzega się jako 3 najlepszą drogę w dążeniu do konwergencji rozwoju (por. Zielona Księga..., 2008). Strona o doświadczenia teoretyczne modeli polaryzacji oraz związaną z tym bezpośrednio Funkcjonalne podejście do spójności pozwala odejść od tradycyjnego ujęcia, zgodnego z modelem wyrównawczym, stawiającego spójność w opozycji do konkurencyjności oraz sprzeczności wynikającej z klasycznego dylematu polityki regionalnej: równość czy wydajność (por. Gorzelak, 2009). Ujęcie funkcjonalne spójności nie stoi w sprzeczności z dążeniem do konkurencyjności. Spójność rozumiana funkcjonalnie i zachodząca w trzech jej wymiarach: ekonomicznym, społecznym i terytorialnym zwiększa konkurencyjność obszaru rozumianą jako suma konkurencyjności przedsiębiorstw oraz konkurencyjności ich otoczenia. Tak rozumiana spójność obniża koszty transakcyjne przedsiębiorstw korzystających z dobrze funkcjonujących powiązań komunikacyjnych, rozwijającego się otoczenia instytucjonalnego oraz mobilnych zasobów pracy charakteryzujących się wysokim poziomem kapitału ludzkiego i społecznego (por. Hübner 2006). Podejście takie wymaga przyjęcia założenia, że występowanie spójności, nie musi oznaczać stanu wyrównania różnic, a jedynie osiągnięcie poziomu zróżnicowania akceptowanego politycznie i społecznie (por. Faludi 2006; Molle 2007). Prowadzi to do wniosku, że występowanie obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej nie musi oznaczać bariery dla procesu rozwoju. Barierą jest natomiast zbyt duża skala różnic między poziomem rozwoju tych obszarów oraz brak relacji między tymi obszarami, niezbędnych dla funkcjonowania takiego układu zgodnie z założeniami teorii polaryzacji. Przyjmując takie założenia w działaniach polityki regionalnej może dojść do reorientacji celów z niwelowania różnic na rzecz uzyskiwania korzyści z występowania zróżnicowania m.in. przy wykorzystaniu zasobów endogenicznych, terytorialnej koordynacji polityk oraz wprowadzenia systemu wieloszczeblowego zarządzania (multilevel governance) (por. Territory matters… 2006; Shrinking regions… 2008). Pogląd taki, określany zmianą paradygmatu polityki rozwoju z wyrównawczego na tzw. polaryzacyjno – dyfuzyjny, powszechnie popierany jest m.in. przez OECD i Bank Światowy (por. Growing Strona 4 Unequal ?... 2008; Reshaping Economic... 2009; Regional Development..., 2010). Obszary wzrostu i obszary stagnacji tradycyjnych koncepcji teoretycznych gospodarczej w ujęciu Podstaw teoretycznych dla wyjaśniania kształtowania się w przestrzeni ekonomicznej obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej należy poszukiwać w nurcie badań ekonomiczno – geograficznych, który opiera się na teoriach wyjaśniających procesy rozwojowe w oparciu o ścieżkę rozwoju nierównomiernego, rozwiniętym na gruncie krytyki koncepcji równowagi gospodarczej i zrównoważonego wzrostu (por. Hansen, 1972; Todd, 1974). Zwolennicy takiego podejścia zakładają, że występowanie nierównowagi w gospodarce, zarówno o charakterze sektorowym, jak i przestrzennym jest siłą sprawczą rozwoju. Stają oni tym samym w opozycji do zasadniczego nurtu badań społeczno – ekonomicznych, wykorzystujących dorobek ogólnych teorii rozwoju (w tym m.in. neoklasycznej teorii wzrostu A. Smitha, teorii kosztów komparatywnych D. Ricardo, teorii J.M. Keynesa i jego kontynuatorów, teorii bazy ekonomicznej H. Hoyta i D.C. Northa, czy też teorii grawitacji J. Stewarta i G. Zipfa), a także modeli fazowych (m.in. modelu K. Marksa, koncepcji cykli koniunkturalnych N.D. Kondriatiewa, teorii cyklu życia produktu, czy też teorii dojrzałości produktu) w ramach którego zakłada się, że naturalnym stanem gospodarki jest równowaga i dążenie do jej osiągnięcia (por. Chądzyński i inni, 2007). Rozpatrywanie dualizmu procesów rozwoju w układzie obszarów wzrostu i obszarów stagnacji oraz wyjaśnianie prawidłowości ich funkcjonowania nie jest możliwe bez uwzględnienia szerokiego dorobku teoretycznego tworzącego fundament współczesnych teorii rozwoju nierównomiernego1. Dwie z nich mają tutaj zasadnicze znaczenie. Pierwszą jest wywodząca się ze szkoły francuskiej teoria biegunów wzrostu, drugą, mająca rodowód amerykański koncepcja rdzeni i peryferii. Geneza teorii i pojęcia bieguna wzrostu związana jest z ujęciem aprzestrzennym, określanym często w literaturze przedmiotu koncepcją gałęziową bieguna wzrostu. Strona Należy pamiętać, że rozważania teoretyczne i badania odnoszące się do problematyki dualizmu procesów rozwoju w układzie obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej mają dłuższą genezę i wywodzą się z geografii politycznej, w ramach której problematyka ta pierwotnie była rozpatrywana na poziomie państw w kontekście politycznym, a następnie została zaadaptowana do poziomu regionalnego i kontekstu ekonomicznego (por. m.in. Ratzel, 1896; Withttlesey, 1939; Platt, 1943). Więcej na ten temat patrz Rykiel (1991). 5 1 W takim też podejściu, zwracając uwagę na policentryczność rozwoju gospodarczego w układach sektorowych, pojęcie to wprowadził do literatury ekonomicznej w 1949 roku F. Perroux. Biegun wzrostu traktowany był w tym przypadku jako jednostka motoryczna lub zbiór takich jednostek kształtujących się w oparciu o dynamicznie rozwijający się zakład przemysłowy lub kompleks przemysłowy, w którym koncentrują się bezpośrednie i pośrednie efekty innowacji2. Cechą charakterystyczną tak rozumianego bieguna wzrostu jest jego dominacja nad innymi podmiotami gospodarczymi. Dominacja ta opiera się na dwóch procesach: przewidywaniu zmian popytu i wyprzedzającym dostosowywaniu się do tych zmian oraz generowaniu innowacji zapewniających przewagę konkurencyjną w zakresie organizacji i technologii produkcji. Pojęcie to bardzo szybko zyskało na popularności, a dalsze badania doprowadziły do sformułowania teorii wzrostu spolaryzowanego, której podstawowym założeniem jest twierdzenie F. Perroux (1955) mówiące, że wzrost nie występuje wszędzie w tym samym czasie; uwidacznia się z różną intensywnością w formie punktów i obszarów wzrostu, z których rozprzestrzenia się następnie w różny sposób przynosząc zróżnicowane efekty dla całości gospodarki. Powszechnie w literaturze przedmiotu uważa się je za fundament teorii biegunów wzrostu, zwanej również teorią polaryzacji (por. Grzeszczak, 1978; Grzeszczak, 2007). W toku ewolucji teoria biegunów wzrostu odchodziła od ograniczeń ujęcia sektorowego i nabierała wymiaru przestrzennego, który stał się podstawą koncepcji geograficznej bieguna wzrostu3. Dzięki temu biegun wzrostu, podkreślający nierówność lub nierównowagę w rozwoju, przestawał być traktowany tylko jako jednostka czysto gospodarcza, lecz również jako odpowiednio wyposażona jednostka przestrzenna, taka jak: miasto, aglomeracja, jednostka terytorialna czy region. Dla zachowania porządku, w odróżnieniu od biegunów wzrostu zaczęto je nazywać ośrodkami lub obszarami wzrostu. Proces rozwoju prowadzący do powstawania obszarów wzrostu, których powiązania z otoczeniem (w tym obszarami stagnacji gospodarczej) zapewniają rozwój Strona Poprzez silne akcentowanie zagadnień innowacji koncepcje F. Perrouxa uznaje się za zbieżną z ideami J. Schumpetera (1960). Jej nawiązanie do koncentracji przemysłów, zmierzającej do uzyskiwania wartości dodanej wynikającej ze zgromadzenia wyspecjalizowanych zdolności, jest natomiast zgodne ze spostrzeżeniami A. Marshalla (1919, 1920), które dzisiaj stanowią fundament teorii klastrów. 3 Więcej na ten temat m.in. Grzeszczak (2007), Tarkowski (2008). 6 2 całego obszaru, określono mianem rozwoju policentrycznego lub rozwoju spolaryzowanego. Największe zasługi dla rozwoju koncepcji geograficznej bieguna wzrostu wniósł J.R. Boudeville, Autor koncepcji regionu spolaryzowanego, który podjął próbę wykorzystania teorii polaryzacji do zdefiniowania regionu ekonomicznego zakładając, że funkcjonowanie regionu opiera się na istnieniu w przestrzeni ekonomicznej obszarów uprzywilejowanych i ich stref wpływu. Według J.R. Boudevilla (1964, s. 42, za Grzeszczak, 1971, s. 19) „…region spolaryzowany stanowi zespół elementarnych obszarów (krajów, miast, regionów, itd.), które utrzymują z jednym z nich, nazywanym biegunem, więcej związków niż z innymi biegunami tego samego rzędu…”. Obszary uprzywilejowane stanowią miejsce koncentracji działalności wiodących. Zasięg ich oddziaływania, a tym samym zasięg strefy ich wpływu zależny jest jednak nie tylko od siły polaryzacji tych obszarów, czyli siły oddziaływania skupionych w ich granicach działalności wiodących, ale przede wszystkim od poziomu rozwoju społeczno – gospodarczego otoczenia, na które oddziałują. Podstawą funkcjonowania tego układu (regionu spolaryzowanego) są związki funkcjonalne, jakie tworzą się między biegunem a jego otoczeniem J.R. Boudeville (1972, za J. Grzeszczak, 2007). Wykorzystując dorobek teorii regionu spolaryzowanego można stwierdzić, że proces koncentracji działalności wiodących w obszarach wzrostu stanowi naturalną konsekwencję różnicowania się procesów rozwoju w przestrzeni ekonomicznej. Głównym czynnikiem rozwoju obszarów wzrostu są korzyści aglomeracji wynikające przede wszystkim z rozwiniętej infrastruktury komunikacyjnej zapewniającej dostęp do zróżnicowanego rynku pracy oraz informacji. Pozytywne oddziaływanie rozwojowe obszarów wzrostu na obszary stagnacji gospodarczej, możliwe jest jedynie w sytuacji osiągnięcia przez te ostatnie poziomu rozwoju społeczno – gospodarczego niezbędnego dla tworzenia się ich związków funkcjonalnych z biegunami, zapewniających dyfuzję procesów rozwojowych. Istotne ustalenia, z punktu widzenia rozwoju koncepcji geograficznej biegunów biegunów wzrostu w teorię regionalną. Autor ten usystematyzował skutki polaryzacji, 7 przyjmując założenie o występowaniu rosnącej zależności między nimi, oraz Strona wzrostu poczynił J. Paelnick, przyczyniając się do przekształcenia sektorowej teorii wyróżniając cztery kategorie jej efektów: polaryzację techniczną – będącą konsekwencją rosnących powiązań między jednostkami motorycznymi, które uzależniają od siebie różne systemy produkcji stając się odpowiedzialnymi za efekty rozprzestrzeniania rozwoju lub regresu4, polaryzacje dochodów – będącą konsekwencją oddziaływania mnożnika dochodowego, który wynika z generowania przez jednostki motoryczne dodatkowych dochodów napędzających popyt konsumpcyjny, co powoduje wzrost poziomu inwestycji netto, polaryzację psychologiczną – będącą następstwem oddziaływania jednostek motorycznych na zachowania innych przedsiębiorstw oraz polaryzację geograficzną – będącą skutkiem wzajemnego nakładania się oddziaływania wcześniej wyróżnionych efektów polaryzacji w przestrzeni ekonomicznej (por. Jewtuchowicz, 2008). Jak zauważa J. Paelinck (1965, s. 38, za Grzeszczak, 1971, s. 19) „...teorię polaryzacji można w elastyczny sposób łączyć z regionalnym zagospodarowaniem przestrzeni, ponieważ nie jest ona teorią koncentracji...”. Tym samym region kształtuje na swoim obszarze zarówno centralne bieguny wzrostu, jak również pomocnicze bieguny wzrostu, co zwiększa efektywność ich oddziaływania na otoczenie, zmniejsza prawdopodobieństwo powstawania obszarów stagnacji gospodarczej i nie doprowadza do „superkoncentracji”. Na podstawie wyników badań J. Paelincka można stwierdzić, że rezultatem polaryzacji geograficznej jest powstawanie w przestrzeni ekonomicznej obszarów wzrostu i ich otoczenia, które w przypadku braku rozprzestrzeniania się efektów rozwojowych mogą stać się obszarami stagnacji gospodarczej. Obszary wzrostu mogą mieć różny poziom hierarchiczny, co prowadzi do wniosku, że w granicach regionu należy tworzyć warunki do powstawania obszarów wzrostu różnego poziomu hierarchicznego, które poprzez kształtowanie warunków społeczno – gospodarczych oddziałują na swoje otoczenie, optymalizując procesy rozwojowe oraz ograniczając zasięg obszarów stagnacji gospodarczej. Wskazane prawidłowości podkreślają, że istotne znaczenie dla wyjaśniania procesów rozwoju w teorii biegunów wzrostu posiada zagadnienie ich oddziaływania na 4 W ramach polaryzacji technicznej należy odróżniać polaryzację inwestycyjną stanowiącą rezultat bezpośredniego inwestowania w infrastrukturę oraz polaryzację funkcjonowania stanowiącą konsekwencję zwiększania się powiązań techniczno-organizacyjnych. Strona 8 otoczenie. W tym zakresie należy wskazać na ustalenia G. Myrdala i A. Hirschmana uważanych obok F. Perrouxa za głównych twórców teorii biegunów wzrostu (por. Grzeszczak, 2007), które stanowiły podstawę dla rozwoju badań w nurcie geograficznej koncepcji bieguna wzrostu. G. Myrdal, Autor teorii „skumulowanych przyczyn” i koncepcji polaryzacji regionalnej twierdził, że zróżnicowania rozwoju mają tendencję do pogłębiania się w konsekwencji kumulowania się i wzajemnego oddziaływania przyczyn ekonomicznych, politycznych i kulturowych. Podkreślał On niebezpieczeństwo zwiększania się luki rozwojowej między biegunami wzrostu, a ich otoczeniem, tłumacząc tą prawidłowość tzw. „zasadą kumulatywnej przyczynowości”. Zgodnie z nią, w systemie opartym na zasadzie kumulatywnej przyczynowości, proces zmian skutkuje sprzężeniami zwrotnymi, które w tym samym czasie z jednej strony wzmacniają „rozprzestrzenianie się” procesów wzrostu z biegunów wzrostu w kierunku otoczenia, a z drugiej strony prowadzą do „wymywania” przez bieguny wzrostu czynników rozwoju z otoczenia. Polaryzacja jest wynikiem lokalizacji nowej działalności przemysłowej. Skutkuje ona wzrostem zatrudnienia i napływem ludności oraz nowymi lokalizacjami działalności przemysłowych podejmowanymi przez kooperantów. W rezultacie rozwój biegunów wzrostu staje się wypadkową korzyści skali i aglomeracji, które zwiększając się prowadzą do wzrostu ogólnego dobrobytu, sprzyjającego dalszym inwestycjom i poprawie poziomu życia mieszkańców. Według założeń G. Myrdala procesy „wymywania” – dośrodkowe, regresywne, są niestety silniejsze od procesów „rozprzestrzeniania” – odśrodkowych, progresywnych (por. Myrdal, 1957). Wykorzystując ustalenia G. Myrdala do poszukiwania prawidłowości funkcjonowania obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej należy przyjąć, że pozytywne oddziaływanie obszarów wzrostu na obszary stagnacji gospodarczej może wiązać się z uzależnianiem tych drugich od tych pierwszych i w rezultacie nie zawsze jest w pełni pozytywne. Wynika to z faktu, że procesy wymywania dominując nad procesami rozprzestrzeniania mogą przyczyniać się do zwiększania dystansu rozwojowego obszarów wzrostu nad Strona prowadzić do trwałej recesji istotnych fragmentów przestrzeni ekonomicznej. 9 obszarami stagnacji gospodarczej i poprzez wymywanie czynników rozwoju mogą Również A. Hirschman, twórca teorii łączącej koncepcję polaryzacji sektorowej i regionalnej twierdził, że bieguny wzrostu mają charakter ekspansywny i posiadają możliwość determinowania rozwoju swojego otoczenia. W przeciwieństwie jednak do G. Myrdala podkreślającego negatywne następstwa relacji funkcjonalnych między biegunem a otoczeniem, A. Hirschman identyfikuje procesy oddziaływania biegunów wzrostu jako zjawisko „przesiąkania” rozwoju dopuszczając możliwość dominacji pozytywnych efektów infiltracji oraz negatywnymi efektami polaryzacji (por. Hirschman, 1958). Przyjmując poglądy tego Autora należy stwierdzić, że optymalizacja rozwojowych procesów powinna opierać się na działaniach wzmacniających potencjał rozwojowy obszarów wzrostu (geograficznych centrów wzrostu) oraz tworzących warunki dla dyfuzji procesów rozwojowych na obszary stagnacji gospodarczej (efekty infiltracji), zwłaszcza poprzez uzupełnianie i poprawę funkcjonowania infrastruktury komunikacyjnej. Warunkiem niezbędnym dla zapewnienia przewagi efektów infiltracji nad efektami polaryzacji jest zapewnienie obszarom stagnacji gospodarczej poziomu rozwoju akceptowanego przez inwestorów i mieszkańców, ograniczającego konsekwencje zjawisk negatywnych np. uzależnienia technologicznego lub drenażu kapitału ludzkiego. Tak jak przedstawiona teoria biegunów wzrostu wyjaśnia prawidłowości procesów polaryzacji rozwoju w oparciu o pojęcie bieguna wzrostu i jego oddziaływania na otoczenie, tak również koncepcja rdzeni i peryferii, zaproponowana przez J. Friedmanna służy do identyfikowania prawidłowości funkcjonowania obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, bazując na pojęciu rdzenia i peryferii oraz relacjach kształtujących się między tymi obszarami. Praca J. Friedmanna uważna jest najbardziej dojrzałą próbę stworzenia teorii rozwoju spolaryzowanego, w znaczeniu teorii rozwoju regionalnego5. Zdaniem tego Autora po okresie wczesnej industralizacji działalność produkcyjna i usługowa najbardziej konkurencyjnych przedsiębiorstw zaczęła być lokowana w rdzeniach, którymi są najczęściej obszary centralne dominujące 5 Obok J. Friedmanna ważne ustalenia w tym zakresie poczynił również J. R. Lasuen, który zaproponował szeroką, sektorowo – przestrzenną, interpretację procesów polaryzacji rozwoju (por. Lasuen, 1969). Strona polaryzacji rozwoju, w którym przewaga obszarów rdzeniowych nad peryferiami 10 nad swoim otoczeniem. W ten sposób w przestrzeni ekonomicznej stworzył się układ wynika z ich dużej zdolności do zmian innowacyjnych oraz opiera się na procesie wysysania „bardziej dynamicznych elementów” z regionów bardziej statycznych (por. Friedmann, Alonso, 1964, s. 3). Tym samym rozwój obszarów opóźnionych odbywający się w wyniku oddziaływania rdzeni ma charakter podporządkowany i wzmacniający dominację tych ostatnich dzięki efektom kumulatywnym. Obszary rdzeniowe stanowią bieguny zmian o dużym potencjale rozwojowym i dużych zdolnościach do generowania innowacji. Ich rozwój bazuje na zróżnicowanych efektach: dominacji – związanej z wymywaniem czynników rozwoju z peryferii do rdzenia; informacji – związanej z koncentracją ludności, która sprzyja wymianie informacji, wiedzy oraz kwalifikacji; modernizacji i psychologii – związanych z koncentracją w rdzeniu wysokiej jakości kapitału ludzkiego oraz z kształtowaniem się kapitału społecznego sprzyjającego wytwarzaniu innowacji, sprzężeń – związanych z wywoływaniem przez jedne innowacje innych innowacji; monopolu – będącego rezultatem zastosowań produkcyjnych innowacji, skutkujących uprzywilejowaną pozycją na rynku oraz wzrostem przychodów. Peryferia, które określa się w na podstawie ich zależności od rdzenia, są obszarami recesji lub powolnego rozwoju, wykazującymi istotne zależności od rdzeni (por. Friedmann, 1967, 1974). Należy jednak podkreślić, że zdaniem J. Friedmanna i W. Alonso (1964) postrzeganie zróżnicowania rozwoju jedynie w oparciu o dualizm układu: obszary wzrostu (rdzenie) i obszary stagnacji gospodarczej (peryferia) nie jest wystarczające. Dlatego Autorzy wyróżniają cztery klasy obszarów: • regiony metropolitalne – odpowiadające rdzeniom, • osie rozwoju – odpowiadające obszarom pasmowym kształtującym się wzdłuż głównych linii komunikacyjnych łączących rdzenie6, • regiony kresowe – odpowiadające obszarom o zróżnicowanej sytuacji społeczno – gospodarczej, które wykazują jednak zdolności rozwojowe, • regiony podupadłe – odpowiadające peryferiom, charakteryzującym się recesją 6 Jest to zbieżne z koncepcją osi rozwoju P. Pottiera. Więcej na ten temat m.in. Tarkowski (2008). Strona 11 i spadkiem liczby ludności. Dwie pierwsze kategorie można zaliczyć za J. Friedmannem do obszarów wzrostu gospodarczego. Regiony kresowe należy identyfikować jako obszary stagnacji mające szansę na rozwój i dołączenie w przyszłości do obszarów wzrostu – które można określać pojęciem peryferii wstępujących. Regiony podupadłe odpowiadają obszarom stagnacji gospodarczej podporządkowanym rozwojowo i eksploatowanym przez obszary wzrostu – które można określać pojęciem peryferii zstępujących. Obszary wzrostu oddziałują na obszary stagnacji gospodarczej poprzez (por. Friedmann, 1974): • kształtowanie zależności rynkowej, administracyjnej i gospodarczej, • kształtowanie relacji hierarchicznych, o charakterze horyzontalnym i wertykalnym, wpływających na hierarchię całego systemu osadniczego, • kształtowanie impulsów innowacyjnych, których stopień odbioru przez obszary stagnacji gospodarczej zależny jest od ich stopy innowacyjności, • kształtowanie samodzielności obszarów stagnacji gospodarczej, które może prowadzić do konfliktów w relacjach z obszarem wzrostu, • kształtowanie wymiany osób, towarów i informacji, które może prowadzić do ekspansji obszarów wzrostu i włączania w ich zasięg obszarów stagnacji gospodarczej. Mechanizm rynkowy powinien prowadzić do wzmacniania obszarów wzrostu, przy jednoczesnym takim oddziaływaniu na obszary stagnacji gospodarczej, które zwiększać będzie w ich strukturze wewnętrznej udział peryferii wstępujących a ograniczać udział peryferii zstępujących. Należy przy tym pamiętać, jak już zauważono, że J. Friedmann (1966, 1968), podobnie jak J. Paelinck w przypadku biegunów wzrostu, zwraca uwagę na możliwość kształtowania się rdzeni w ścisłym związku z rozwojem funkcjonalnego systemu hierarchicznego miast typu christallerowskiego (por. Rykiel, 1991). Prowadzi to do wniosku, że koncepcja rdzeni i peryferii, wykorzystując założenia modeli liniowych, zawiera rekomendacje dla wzmacniania w przestrzeni ekonomicznej obszarów wzrostu o różnym poziomie hierarchicznym oraz kształtowania relacji Strona niezbędne dla tworzenia warunków dla procesu „rozlewania się” (spill over) 12 funkcjonalnych między tymi obszarami a obszarami stagnacji gospodarczej. Jest to doświadczeń i kapitału z obszarów wzrostu na obszary stagnacji gospodarczej (por. Grosse, 2007). Główne różnice między teorią biegunów wzrostu a koncepcją rdzeni i peryferii są związane przede wszystkim z przedmiotem analizy oraz z jej skalą przestrzenną. Teoria biegunów wzrostu odnosi się do wzrostu gospodarczego, natomiast przedmiotem zainteresowań koncepcji rdzeni i peryferii jest rozwój gospodarczy. Teoria biegunów wzrostu była tworzona na podstawie analiz regionalnych i krajowych przy przyjęciu założenia, że odnosi się ona do pojedynczego terytorialnego układu społeczno – gospodarczego. Ustalenia koncepcji rdzeni i peryferii bazują na wynikach analiz krajowych i międzynarodowych oraz odnoszą się do systemu terytorialnych układów społeczno – gospodarczych. Różnice te są podstawą podkreślania w literaturze przedmiotu odrębności tych dwóch ujęć teoretycznych (Hermansen, 1972). Nie zmienia to jednak faktu ich przydatności do wyjaśniania prawidłowości procesów polaryzacji rozwoju, w tym funkcjonowania obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej. Wspólną cechą teorii biegunów wzrostu i koncepcji rdzeni i peryferii jest natomiast postrzeganie procesu rozwoju przez pryzmat jego polaryzacji w obszarach wzrostu oraz jego dyfuzji na obszary stagnacji gospodarczej. Należy jednak podkreślić, że nie chodzi w tym przypadku jedynie o klasyczną przestrzenną dyfuzję znaną z prac Hägerstranda (1951; 1952; 1967) i innych autorów wykorzystujących jego doświadczenia (w polskiej literaturze przedmiotu m.in.: Łoboda, 1973; 1983; Kamiński, 1982; Weltrowska, 2003; Werner, 2003; Męczyński 2007), która opiera się na procesie rozprzestrzeniania się w przestrzeni ekonomicznej konkretnych schumpeterowskich innowacji. Proces oddziaływania obszarów wzrostu na obszary stagnacji gospodarczej powinien być rozpatrywany w szerszym kontekście, nawiązującym do procesu „rozlewania się” (spill over) efektów rozwojowych. Nawiązuje to do doktryny liberalnej w ekonomii, zakładającej swobodę wyrównywania poziomu rozwoju bez konieczności stosowania interwencjonizmu państwowego, który mógłby prowadzić np. do uzależniania obszarów stagnacji gospodarczej na czynniki egzogeniczne. Może to w konsekwencji prowadzić do Strona Warunkiem dla uruchomienia tego procesu jest maksymalne otwarcie się obszarów 13 stagnacji gospodarczej od wsparcia socjalnego (por. Richardson, 1984, Lambooy, 2005). pozytywnego oddziaływania obszaru o wyższym poziomie rozwoju na jego otoczenie. Nie musi ono wiązać się z dyfuzją innowacji, ale przykładowo może dotyczyć poprawy wyposażenia infrastrukturalnego, dzięki czemu na obszarach stagnacji gospodarczej poprawia się dostęp do miejsc pracy i do usług wyższego rzędu oraz podnosi się poziom życia jego mieszkańców. Zmiany te uruchamiają procesy rozwojowe, które ograniczają recesję i odpływ ludności, co pozwala traktować obszary stagnacji gospodarczej jako peryferia wstępujące. Omawiane oddziaływanie może jednak również skutkować negatywnymi następstwami związanymi przykładowo z uzależnieniem technologicznym, drenażem kapitału ludzkiego oraz „wypłukiwaniem” innych czynników rozwojowych, co prowadzi do odpływu ludności i trwałej recesji oraz klasyfikuje obszary stagnacji gospodarczej jako peryferia zstępujące. Obszary wzrostu i obszary stagnacji współczesnych koncepcji teoretycznych gospodarczej w ujęciu Współczesne modele i koncepcje ekonomiczne świadczą o utrzymującej się pozycji teorii rozwoju spolaryzowanego w wyjaśnianiu zjawisk społeczno – ekonomicznych. Pomimo jej szerokiej krytyki zarówno na gruncie naukowym, jak i ostatnio w Polsce również politycznym7, znajduje ona coraz to nowe zastosowania. Tym samym prawdziwym staje się pogląd A. Kuklińskiego (1987), który stwierdził, że wbrew poglądom wielu wybitnych autorów, idei rozwoju spolaryzowanego, ze względu na fakt, że stanowi on cechę obiektywną otaczającej nas rzeczywistości, nie da się wyeliminować z intelektualnych i instytucjonalnych ram polityki regionalnej w przyszłości. Najlepszym potwierdzeniem tego poglądu jest rozwój współczesnych nurtów rozważań teoretycznych i badań empirycznych, a zwłaszcza nowa teoria wzrostu endogenicznego – zapoczątkowana pracami P. Romera (1986, 1990) i R.E. Lucasa (1988) oraz koncepcja nowej geografii ekonomicznej stanowiąca właściwie 7 Problematyka rozwoju spolaryzowanego stała się przedmiotem rywalizacji politycznej głównych partii w Polsce (por. m.in. Niklewicz, 2010). Strona które znalazły zastosowanie praktyczne w nowej polityce regionalnej rozwoju 14 nową teorię rozwoju spolaryzowanego – związana z pracami P. Krugmana (1991; 1995), endogenicznego (por. Churski, 2008). Modele te stanowią dowód na podejmowanie prób poprawy efektywności procesów rozwoju przy wykorzystaniu doświadczeń znanych koncepcji ekonomicznych, które zmienia się i dostosowuje do nowych warunków społeczno –gospodarczych. W rozważaniach tych odchodzi się od liberalnego założenia uznającego jednoznaczny prymat mechanizmu rynkowego nad interwencjonizmem gospodarczym (por. Grossman, Helpman, 1991). Jednocześnie odchodzi się od jednolitej, liniowej wizji rozwoju, uznając, ze każdy obszar ma swoje specyficzne zasoby endogeniczne, które warunkują jego trajektorię rozwoju (por. Tödtling, Trippl 2005). W ten sposób „nowe” podejścia teoretyczne wykorzystuje się do programowania i realizacji polityki rozwoju, która ma zapewniać optymalizację procesów rozwojowych przy uwzględnieniu ich zróżnicowania na obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej. Rozwój nowej teorii wzrostu i nowej geografii ekonomicznej wynika ze zmiany w podejściu do czynników rozwoju, w tym czynnika innowacji, szerokiego ujęcia kapitału oraz pojawienia się w przestrzeni ekonomicznej nowych form organizacji działalności gospodarczej, takich jak np. grona (clusters) rozwoju, centra innowacji, czy sieci gospodarcze. Tradycyjne modele teoretyczne traktowały innowacje, jako czynnik zewnętrzny – egzogeniczny, czyli wynikający z procesów zewnętrznych wobec produkcji, przykładowo będących rezultatem wynalazków pochodzących ze sfery pozaprodukcyjnej. W badaniach nad endogenicznym wzrostem gospodarczym zapoczątkowanych przez Arrowa (1964) w latach 60 – tych, a kontynuowanych przez P. Romera (1986, 1990) i R. Lucasa (1988) czynnik ten postrzegany jest jako wewnętrzny – endogeniczny będący wypadkową jakości kapitału ludzkiego i społecznego oraz takich efektów jak np. uczenie przez działanie (learning by doing). Jest on również konsekwencją nakładów ponoszonych przez lokalnych przedsiębiorców i władze lokalne a nie pochodzących od inwestorów zewnętrznych (por. Leon-Ledesma, Thirlwall, 2002; Wojnicka i inni, 2005; Varga, 2006). Nowa teoria wzrostu i nowa zarówno kapitał materialny jak również kapitał ludzki tworzony przez mieszkańców, Strona Kapitał w tych poglądach teoretycznych traktowany jest w ujęciu szerokim i obejmuje 15 geografia ekonomiczna zakładają również zmianę postrzegania czynnika kapitału. którego jakość warunkowana jest poziomem wiedzy, kwalifikacji i umiejętności tej populacji, i który warunkuje kształtowanie się kapitału społecznego (por. Coleman, 1988; Hilpert, 2006; Martinez, Aldrich, 2011). Istotną zmianą uwzględnianą, zwłaszcza w nowej geografii ekonomicznej jest wykorzystanie do wyjaśniania prawidłowości różnicowania się procesów rozwojowych w przestrzeni nowych form organizacji działalności gospodarczej, które związane są z globalizacją, a tym samym usieciowieniem gospodarki oraz rozwojem tzw. gospodarki opartej na wiedzy (por. Porter , 1990; Stiglitz , 2004; Lambooy, 2005; Stryjakiewicz, 2005; Asheim i inni, 2011, Doloreux, Shearmur, 2011). Nowa teoria wzrostu opiera się na podstawowym założeniu, że wielkość produkcji i poziom rozwoju jest funkcją szeroko rozumianego kapitału oraz aktualnego poziomu technologicznego, który traktowany jest jako czynnik endogeniczny (por. Romer 1986, 1990; Lucas, 1988)8. W modelu tym wzrost akumulacji kapitału zarówno materialnego, jak i ludzkiego poprzez zaangażowanie w proces technologiczny, nie prowadzi do obniżenia zysków. Ponoszone koszty są rekompensowane dodatkowymi dochodami pochodzącymi np. ze zwiększenia efektywności produkcji lub jej większej konkurencyjności. Szczególne znaczenie dla rozwoju ma w tym przypadku kapitał ludzki. Nowa wiedza może być budowana na bazie istniejących w danym czasie zasobów, ale jest cenniejsza, gdy zasoby te nie są statyczne, ale rozwijają się dostarczając nowych idei. Wiedza i umiejętności mają raczej charakter dóbr publicznych i oferują udoskonalanie know – how. Tym samym akumulacja kapitału ludzkiego może również powodować wzrost dochodów. Nowa teoria wzrostu wyjaśniając zjawisko zróżnicowania przestrzennego poziomu rozwoju zakłada, że na obszarach wzrostu podmioty gospodarcze mają większą akumulację szeroko rozumianego kapitału i przykładowo mogą zatrudniać więcej pracowników w działalnościach B&R. Obszary Należy pamiętać, że nowa teoria wzrostu jest makroekonomiczną teorią wzrostu endogenicznego i jej ustalenia zapoczątkowane pracami P. Romera są późniejsze wobec zapoczątkowanego w latach siedemdziesiątych nurtu rozważań teoretycznych związanych z koncepcją endogenicznego rozwoju regionalnego, która stanowiła konsekwencję wykorzystania w skali regionalnej nowej propozycji rozwoju sformułowanej dla krajów Trzeciego Świata w ramach tzw. Nowego Ładu Międzynarodowego. Pomimo łącznego traktowania w tej koncepcji czynników endogenicznych i egzogenicznych, ze względu na znaczenie jakie przypisuje się rozwojowi lokalnemu i potencjałowi endogenicznemu, powszechnie nazywa się ją koncepcją rozwoju endogenicznego lub koncepcją rozwoju bottom up. Strona 16 8 stagnacji gospodarczej natomiast, nie będą wykazywały wzrostu dochodów dopóki podmioty gospodarcze zlokalizowane w ich granicach nie podniosą swojego poziomu technologicznego. Prowadzi to do pogłębiania się różnic w poziomie rozwoju między tymi obszarami. Jednakże model wzrostu endogenicznego zakłada też pewne przepływy zewnętrzne, które mogą ostatecznie prowadzić do zmniejszania tych różnic (por. LeonLedesma, Thirlwall, 2002; Domański, 2005). Najważniejszą rolę w tym zakresie posiadają: wolny handel i przemieszczanie kapitału zarówno materialnego, jak i ludzkiego. Handel zawsze wiąże się z wymianą innowacji, która może prowadzić do adaptacji nowych technologii w obszarach stagnacji gospodarczej. Trzeba jednak pamiętać, że wolny handel oraz mobilność kapitału mogą być zarówno czynnikami prowadzącymi do konwergencji, jak i dywergencji poziomu rozwoju w układzie obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej (por. Tondl, 2001). L.A. RiveraBatiz, D.Xie (1993) twierdzą, że wolny handel w modelu wzrostu endogenicznego, uwzględniającym wysoką technologię związaną z rozwojem sektora B&R, prowadzi do konwergencji rozwoju. Oczywiście konwergencja uzależniona jest w tym wypadku od mobilności kapitału i dyfuzji innowacji, co nie zawsze jest możliwe w przypadku obszarów stagnacji gospodarczej (por. Johnston i inni, (red.), 2003). R.E.Lucas (1988, 1990) stwierdza natomiast, że ruchliwość kapitału ludzkiego prowadzi do jego przemieszczania do podmiotów gospodarczych zlokalizowanych w granicach obszarów wzrostu oferujących wyższy poziom płac – czyli powoduje zwiększanie skali zróżnicowań poziomu rozwoju. Tym samym obszary wzrostu stają się jeszcze silniejsze, wykazując wzrost akumulacji kapitału ludzkiego, a obszary stagnacji gospodarczej jeszcze słabsze. Podobnie jest z kapitałem materialnym, który preferuje obszary wzrostu, gdzie może rozwijać działalności high – tech, niż obszary stagnacji gospodarczej. Ważną zmianą tych prawidłowości jest obserwowane współcześnie, zwłaszcza w skali międzynarodowej, zjawisko offshoringu. Adaptując offshoring9 do przedmiotu analizy niniejszego projektu można interpretować go jako proces, w którym 9 Określany też w literaturze przedmiotu jako offshore outsourcing. Strona gospodarczej prowadzi do przenoszenia prac, ale nie osób je wykonujących z obszarów 17 współpraca i wymiana między obszarami wzrostu oraz obszarami stagnacji silniejszych do słabszych. Nasilanie się tego zjawiska w połączeniu z poszerzającym się obszarem tzw. usług bezosobowych (możliwych do dostarczenia drogą elektroniczną) może wkrótce doprowadzić do kolejnej, jak to określa A.S. Blinder (2006) rewolucji przemysłowej. Niższe koszty pracy, przy zapewnieniu podobnego poziomu kwalifikacji i umiejętności pracowników, w obszarach stagnacji gospodarczej stanowią i będą stanowiły istotną przewagę komparatywną przemawiającą za przenoszeniem do tych obszarów przede wszystkim działalności sektora usług elektronicznych. W ten sposób obszary wzrostu zapewniają sobie dostarczanie usług tego rodzaju po niższych kosztach, bez utraty ich jakości, tracąc jednak miejsca pracy. Proces ten staje się natomiast coraz bardziej istotnym czynnikiem rozwojowym obszarów stagnacji gospodarczej (por. Blinder, 2006). Prowadzi to do wniosku, że tworzenie warunków dla rozwoju obszarów stagnacji gospodarczej wymaga podnoszenia poziomu technologicznego na tych obszarach oraz kształtowania warunków dla współpracy i wymiany między obszarami wzrostu a obszarami stagnacji gospodarczej. Służyć temu powinna polityka rozwoju, której rezultaty zapewniałyby wzrost akumulacji kapitału ludzkiego na obszarach stagnacji gospodarczej. Jej podstawą powinno być tworzenie warunków dla efektu szeroko rozumianego uczenia się przez działanie, obejmującego (por. Churski, 2008): • learninig – by – doing – czyli proces który można określić nauką przez działanie lub produkcję. Uwidacznia się on szczególnie w produkcjach na dużą skalę. Przykładowo produkcja nowego produktu trwa krócej niż poprzedniego dzięki zastosowaniu wszystkich doświadczeń zdobytych wcześniej, a rozwój obszarów stagnacji gospodarczej może odbywać się bardziej efektywnie jeżeli będą one korzystały z doświadczeń procesów rozwojowych jakie zachodziły wcześniej na obszarach wzrostu (por. Hudson, 1999; Farole i inni, 2011), knowledge spillovers – czyli proces rozprzestrzeniania się wiedzy i umiejętności Wiedza i umiejętności mają bezpośredni związek z rynkiem pracy. Przykładowo drugiej przechodzi ze swoją wiedzą i umiejętnościami. Tym samym wiedza wytworzona w jednej firmie staje się dobrem publicznym i rozprzestrzenia się 18 pracownik, który zdobył kwalifikację i wiedzę w jednej firmie, przechodząc do Strona • poprzez proces przemieszczania się pracowników. Proces ten dotyczy również otwartych kanałów przepływu wiedzy wynikających z bliskości geograficznej. Jest on także charakterystyczny dla branż zaawansowanych technologicznie, które albo stosują politykę „otwartości naukowej” umożliwiając swobodny przepływ innowacji, co prowadzi do wzrostu wydajności produkcji, zwiększania konkurencyjności i często formalizuje się w postaci sieci innowacji, albo stosują zróżnicowane instrumenty, w tym ochronę patentową, chroniąc swoją własność intelektualną i warunkując rozprzestrzenianie się wiedzy koniecznością ponoszenia nakładów finansowych w celu jej pozyskania. Należy pamiętać, że obok przepływów wiedzy występują również spillovers pieniężne i niepieniężne, statyczne i dynamiczne, bezpośrednie i pośrednie, które często traktowane są łącznie jako tzw. korzyści zewnętrzne i stanowią przedmiot analiz w kontekście ich znaczenia w oddziaływaniu obszarów wzrostu na obszary stagnacji gospodarczej (por. m.in. Malecki, 2010; Zoltan, Sanders, 2011). • knowledge – wiedza jest wypadkową uczenia się przez działanie, procesu rozprzestrzeniania się kwalifikacji i umiejętności spowodowanego przemieszczaniem się pracowników, aktywności sektora badawczo – rozwojowego (B&R) oraz inwestycji w edukację. Należy podkreślić, za P. Romerem (1990), że częściej barierą dla współczesnego procesu rozwoju jest luka know – how niż luka w zainwestowaniu. Tym samym jakość kapitału ludzkiego może zahamować rozwój obszarów stagnacji gospodarczej szybciej niż braki inwestycyjne (por. m.in. Zucker i inni, 1998; Hilpert , 2006; Millar, Chong Ju Choi, 2010). Należy podkreślić, że rezultatem tych zabiegów ma być nie tylko stworzenie warunków do nawiązania współpracy obszarów stagnacji gospodarczej z obszarami wzrostu, ale przede wszystkim optymalne wykorzystanie czynników endogenicznych, co może zapoczątkować trwały i samodzielny rozwój obszarów stagnacji i zmniejszyć prawdopodobieństwo uzależnienia ich od obszarów wzrostu. sformułowana przez P. Krugmana, opiera wyjaśnianie procesów różnicowania rozwoju Strona spolaryzowanego, która w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych została 19 Nowa geografia ekonomiczna, stanowiąca właściwie nową teorię rozwoju na założeniu o występowanie dwóch przeciwstawnych tendencji do koncentracji i rozpraszania działalności gospodarczej w przestrzeni. (por. Krugman, 1991; 1995; Krugman, Venables, 1995). Podstawową tej teorii jest zwrócenie uwagi na zależności jakie występują między korzyściami skali, kosztami transportu i popytem. Zgodnie z tą koncepcją, w zależności od sytuacji wyjściowej w przestrzeni ekonomicznej i oddziaływania powyższych czynników na proces rozwoju, zwiększają się lub wyrównują się różnice między obszarami wzrostu a obszarami stagnacji gospodarczej. Przykładowo wysokie koszty transportu i korzyści wynikające z popytu wewnętrznego prowadzą do koncentracji działalności gospodarczej i przyczyniają się do umocnienia obszarów wzrostu. Rozwój tych obszarów w koncepcji P. Krugmana odwołuje się do zasady kumulatywnej przyczynowości G. Myrdala. Jeżeli tylko koszty transportu oraz ograniczenia w zakresie tworzenia nowych lokalizacji wynikające z braków infrastrukturalnych i kapitałowych zostaną dostatecznie ograniczone, tworzą się warunki do rozpraszania działalności gospodarczej, a tym samym rozwoju obszarów stagnacji gospodarczej. Przy występowaniu takich zależności głównym zadaniem władz publicznych jest prowadzenie polityki rozwoju tworzącej warunki do pełnego wykorzystania zasobów endogenicznych obszarów peryferyjnych. Służyć temu powinny zarówno przedsięwzięcia uzupełniające braki infrastrukturalne jak i podnoszące jakość kapitału ludzkiego (por. Baldwin i inni, 2003; Martin, Sunley, 2011). Nowa teoria wzrostu i nowa geografia ekonomiczna znalazły szerokie zastosowanie w koncepcji polityki regionalnej rozwoju endogenicznego (por. Molle, Cappellin, 1988; Martin, Sunley, 1998; Amin, 1999; Barro, Sala-i-Martin, 2004). Jej istotne znaczenie we współczesnych zastosowania w badaniach empirycznych wynika z braku skuteczności dotychczasowych teorii w ograniczaniu zróżnicowania przestrzennego poziomu rozwoju społeczno – gospodarczego (por. Tönshoff, Weida (red.), 2008). Zgodnie z tą koncepcją rozwój społeczno – gospodarczy zależy od trzech zasadniczych czynników. Po pierwsze warunkowany jest wielkością endogenicznego społecznego. Po trzecie stanowi rezultat prowadzenia intraregionalnej polityki rozwoju zapewniającej warunki do rozwoju endogenicznego Strona kapitału ludzkiego i 20 kapitału materialnego. Po drugie zależny jest od stanu i struktury endogenicznego opierającego się przede wszystkim na tworzeniu i rozwijaniu kapitału ludzkiego i społecznego. Rozwój obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, zgodnie z tą koncepcją, powinien być efektem wewnętrznym i powinien być determinowany przez te obszary „od dołu”10. Warunki dla trwałego rozwoju społeczno – gospodarczego powinna stwarzać prowadzona skutecznie polityka rozwoju. Tym samym koncepcja odrzuca założenie neoklasyków wskazujące na rolę mechanizmu rynkowego w wyrównywaniu przestrzennych zróżnicowań rozwoju, stwierdzając, że mechanizm rynkowy jest główną przyczyną dywergencji rozwoju. Polityka regionalna rozwoju endogenicznego, stanowiąca przejaw interwencjonizmu władz publicznych, sprzyja inwestowaniu miejscowego kapitału w rozwój działalności B&R oraz w rozwój edukacji. Działalności B&R pozwalają na rozwój i tworzenie w gospodarce przede wszystkim obszarów wzrostu technologicznie zaawansowanych sektorów, które stanowią podstawę nowoczesnej gospodarki. Aby funkcjonowanie tych sektorów odbywało się prawidłowo polityka rozwoju wspiera aktywności innowacyjne lokalnych przedsiębiorstw oraz promuje rozwój usług. Rozwój innowacji i usług powinien obejmować zarówno obszary wzrostu jak również dzięki ich oddziaływaniu na otoczenie powinien odbywać się na obszarach stagnacji gospodarczej (por. Stimson i inni, 2009; Richardson i inni (red.), 2011). Dużą rolę w tym procesie posiadają małe i średnie przedsiębiorstwa, które ze swoją elastycznością, sprawdzają się w budowaniu zróżnicowanych i nowoczesnych działalności gospodarczych stanowiących podstawę współczesnych procesów rozwojowych (por. Keeble, Wilkinson, 1999; Julien, 2007,). Wzrost ogólnej edukacji i kształcenia zawodowego w obszarach wzrostu i stagnacji gospodarczej stanowi natomiast narzędzie dla przyszłej adaptacji nowych technologii. Jest on szczególnie istotny dla obszarów peryferyjnych, które powinny przeciwdziałać odpływowi osób posiadających najlepszą wiedzę i kwalifikacje, tworząc warunki do jej uzyskiwania oraz poprawiając poziom życia mieszkańców (por. Camagni, 1992; Camagni, Capello, 2010; Stilianos, Konstantinos, 2011). Ważnym elementem dla polityki rozwoju 10 Rozwój endogeniczny lub rozwój bottom up. Strona i społecznej, co może prowadzić do wzrostu przewag konkurencyjnych danego obszaru. 21 endogenicznego jest także budowanie i promocja lokalnej infrastruktury materialnej Budowa infrastruktury jest szczególnie istotna dla obszarów stagnacji gospodarczej, które uzupełniając braki w tym zakresie umożliwiają tworzenie funkcjonalnych relacji między obszarami wzrostu a obszarami stagnacji, będących podstawą rozwoju tych ostatnich. Promocja infrastruktury, której podstawowym instrumentem jest marketing terytorialny, stanowi domenę obszarów wzrostu ale nie pozostaje bez znaczenia dla obszarów peryferyjnych. Jest ona elementem rywalizacji o pozyskiwanie nowych inwestorów. W przypadku obszarów wzrostu jest instrumentem walki konkurencyjnej między tego rodzaju obszarami o pozyskanie najlepszych inwestorów. W przypadku obszarów stagnacji gospodarczej stanowi element działań mających na celu tworzenie lepszego dostępu do nowych miejsc pracy, co w konsekwencji prowadzi do poprawy poziomu życia mieszkańców (por. Martin, 1999; Martin, 2008). Działania podejmowane w ramach polityki rozwoju powinny kształtować warunki do optymalnego wykorzystania zasobów endogenicznych każdego obszaru czemu służy tworzenie m.in. (por. Churski, 2008): centrów innowacji, parków naukowych, parków technologicznych i agencji rozwoju technologii, regionów „uczących się”, gron działalności gospodarczych, sieci gospodarczych oraz regionalnych systemów innowacji. Należy pamiętać, że wdrażanie koncepcji polityki regionalnej rozwoju endogenicznego nie napotyka na bariery w obszarach wzrostu. Niestety obszary stagnacji gospodarczej, ze względu na ograniczoną efektywność i ograniczoną jakość zasobów wewnętrznych, wymagają większej skali działań interwencyjnych, które muszą mieć charakter systemowy ukierunkowany na pełne wykorzystanie ich zasobów endogenicznych oraz budowanie relacji funkcjonalnych z obszarami wzrostu. Może to prowadzić do osiągania przez obszary stagnacji gospodarczej poziomu „masy krytycznej” czynników endogenicznych uruchamiających proces trwałego i samodzielnego rozwoju tych obszarów. teoretycznych opracowanych na gruncie ekonomii oraz geografii, których ustalenia znajdują zastosowania do wyjaśniania prawidłowości procesów rozwojowych Strona Podsumowując przeprowadzoną analizę tradycyjnych i współczesnych koncepcji 22 Synteza koncepcji teoretycznych wyjaśniających procesy rozwojowe w układzie obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej w układzie obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej dokonano ich syntetycznej systematyzacji (patrz tabela 1). Wnioski płynące z przeprowadzonej analizy i systematyzacji koncepcji teoretycznych zostały wykorzystane na etapie interpretacji wyników oraz poszukiwania prawidłowości w ramach przeprowadzonego w niniejszym projekcie postępowania badawczego. W tym miejscu należy podkreślić kilka zasadniczych prawidłowości: 1. Istotą rozwoju jest polaryzacja. Ze względu na jej znaczenie w otaczającej nas rzeczywistości społeczno – ekonomicznej, jej prawidłowości powinny być zidentyfikowane i uwzględniane w praktyce polityki rozwoju. Tym samym optymalizacja procesów rozwojowych nie powinna opierać się na dominującym dotychczas paradygmacie wyrównawczym, ale w większym stopniu powinna korzystać z dorobku teoretycznego teorii rozwoju spolaryzowanego. 2. Podstawą wyjaśniania dualizmu procesów rozwojowych w przestrzeni w układzie obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej pozostaje teoria rozwoju spolaryzowanego, której założenia i wnioski ewaluują zgodnie z kierunkiem zmieniających się uwarunkowań społeczno – gospodarczych. 3. Kierunek przemian koncepcji teoretycznych odnoszących się do procesów rozwojowych w układzie obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej stanowi wypadkową następujących zmian: • wykorzystania dla potrzeb interpretacji przestrzennej polaryzacji rozwoju założeń i wniosków aprzestrzennych koncepcji teoretycznych, • odchodzenia od wyjaśniania procesów rozwojowych przy wykorzystaniu jedynie czynników egzogenicznych w kierunku uwzględniania w wyjaśnianiu polaryzacji rozwoju w przestrzeni zarówno czynników egzogenicznych, jak i, wskazywanych często za bardziej istotne, czynników endogenicznych, odchodzenia od założeń liberalnej szkoły ekonomii przyjmującej prymat mechanizmu rynkowego nad interwencjonizmem państwa oraz zakładającej i modeli rozwoju endogenicznego przyjmujących konieczność stosowania interwencjonizmu w celu optymalizowania procesów rozwojowych oraz 23 zwykle liniowość procesów rozwojowych w kierunku założeń ekonomii Keynesa Strona • uwzględniających brak liniowości rozwoju, czyli uwzględniających zróżnicowanie uwarunkowań rozwojowych obszarów, co skutkuje koniecznością kształtowania ich indywidualnych trajektorii rozwoju na podstawie posiadanych zasobów endogenicznych i wcześniejszych doświadczeń innych obszarów, • odchodzenia od twierdzenia o każdorazowym uzależnianiu przez obszary wzrostu obszarów stagnacji gospodarczej na rzecz przyjmowania podglądu o możliwości zróżnicowanego oddziaływania tych pierwszych na te drugie w zależności od poziomu ukształtowanych relacji funkcjonalnych warunkowanych m.in. stanem i strukturą kapitału oraz wyposażeniem infrastrukturalnym obszarów stagnacji gospodarczej, • upowszechniania się poglądu na temat konieczności wykorzystania zasobów endogenicznych obszarów stagnacji gospodarczej nie tylko w celu zapewnienia ich powiązań funkcjonalnych z obszarami wzrostu, ale również w celu kształtowania ich samodzielnego i trwałego rozwoju. Służą temu m.in. działania mające na celu unowocześnianie istniejącego oraz budowę nowego zasobu endogenicznego obszarów stagnacji gospodarczej. 4. Obszary wzrostu stanowią miejsca koncentracji najbardziej konkurencyjnych działalności gospodarczych. Są nimi najczęściej aglomeracje i miasta, posiadające uprzywilejowaną pozycję w systemie hierarchicznym sieci osadniczej.Charakteryzują się one pozytywnymi tendencjami demograficznymi i wysoką jakością kapitału ludzkiego, wzmacnianą jeszcze możliwością korzystania z usług edukacyjnych najwyższego poziomu. Rynek pracy tych obszarów cechuje duża różnorodność miejsc pracy i wysoki poziom przedsiębiorczości skutkujący najwyższymi wskaźnikami samozatrudnienia. Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw sprzyja dużej elastyczności gospodarki, w strukturze której dominują działalności nowoczesne. Obszary wzrostu wykazują dużą zdolność do przewidywania zmian popytu oraz generowania innowacji zapewniających przychody zapewniają dobrą sytuację finansową podmiotom gospodarczym oraz pozwalają na zapewnienie wysokiego poziomu i warunków życia mieszkańcom. 24 Uzyskiwane Strona przewagę konkurencyjną w zakresie organizacji i technologii. Dzięki dobrej dostępności, przy jednoczesnym braku deficytów infrastrukturalnych, obszary te wykorzystując czynniki korzyści skali i aglomeracji, zwiększają siłę oddziaływania na otoczenie. Specyficznym rodzajem obszarów wzrostu są obszary koncentracji działalności gospodarczej związane z występowaniem surowców naturalnych lub lokalizacją pojedynczych dużych podmiotów gospodarczych. Pomimo ich relatywnie dobrej pozycji ekonomicznej charakteryzują się one niższym poziomem oddziaływania na otoczenie, co wynika przede wszystkim z ich monofunkcyjnego charakteru. 5. Obszary stagnacji gospodarczej stanowią otoczenie obszarów wzrostu. Odpowiadają one najczęściej ośrodkom miejskim niższego poziomu hierarchicznego i obszarom wiejskim. Wykazują negatywne tendencje demograficzne przy jednocześnie relatywnie niskim poziomie kapitału ludzkiego, który bardzo często podlega „drenażowi” przez obszary wzrostu. Rynek pracy tych obszarów bardzo często wykazuje cechy rynku monofunkcyjnego i charakteryzuje się wysokim poziomem bezrobocia. Ze względu na relatywnie niską jakość kapitału ludzkiego oraz powszechnie występujące braki infrastrukturalne gospodarka obszarów stagnacji gospodarczej cechuje się niską zdolnością do generowania innowacji oraz niskim poziomem elastyczności, co znajduje potwierdzenie w jej strukturze. Sytuacja ta prowadzi do przegrywania rywalizacji konkurencyjnej i stanowi przyczynę złej sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych oraz niskiego poziomu i warunków życia mieszkańców. Obszary te w zależności od stopnia wykorzystania zasobów endogenicznych i wyposażenia infrastrukturalnego mogą tworzyć powiązania funkcjonalne z obszarami wzrostu, co może mieć decydujący wpływ na ich rozwój. Tabela 1 założenia / obszary wzrostu i stagnacji / scenariusze rozwoju ZAŁOŻENIA: wzajemne kumulowanie przyczyn ekonomicznych, politycznych i kulturowych sprzyja pogłębianiu się zróżnicowania poziomu rozwoju w przestrzeni. Zwiększanie się dystansu rozwojowego między biegunami wzrostu a ich otoczeniem należy wyjaśniać w oparciu o „zasadą kumulatywnej przyczynowości”.Zgodnie z nią, w systemie opartym na zasadzie kumulatywnej przyczynowości, proces zmian skutkuje sprzężeniami zwrotnymi, które z jednej strony wzmacniają „rozprzestrzenianie się” procesów wzrostu z biegunów Strona autor / koncepcja G. Myrdal (1957) koncepcja skumulowanych przyczyn koncepcja polaryzacji regionalnej 25 Obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej w ujęciu wybranych koncepcji teoretycznych 26 założenia / obszary wzrostu i stagnacji / scenariusze rozwoju wzrostu w kierunku otoczenia, a z drugiej strony prowadzą do „wymywania” przez bieguny wzrostu czynników rozwoju z otoczenia. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszarami wzrostu są bieguny wzrostu, będące miejscem koncentracji nowych lokalizacji działalności przemysłowych, które przyczyniają się do zwiększania liczby mieszkańców i liczby miejsc pracy oraz ze względu na powiązania kooperacyjne wpływają na kolejne decyzje lokalizacyjne. Obszary stagnacji gospodarczej stanowią podporządkowane ekonomicznie, politycznie i kulturowo zaplecza biegunów wzrostu. SCENARIUSZE ROZWOJU: rozwój obszarów wzrostu gospodarczego jest warunkowany czynnikami korzyści skali i aglomeracji będącymi rezultatem koncentracji zróżnicowanych działalności w ich granicach oraz oddziaływania procesów „wymywania” wzmacniających obszary wzrostu kosztem obszarów stagnacji gospodarczej. Dominacja procesów „wymywania” nad procesami „rozprzestrzeniania” zwiększa zróżnicowania przestrzenne poziomu rozwoju i prowadzi do trwałej stagnacji znacznych fragmentów przestrzeni ekonomicznej. A. Hirschman (1958) ZAŁOŻENIA: nierównowaga rozwoju jest rezultatem nierównomierności wzrostu sektorów koncepcja polaryzacji sektorowo- gospodarki oraz przestrzennej nierówności wzrostu gospodarczego. Bieguny wzrostu mają regionalnej charakter ekspansywny i posiadają możliwość determinowania rozwoju swojego otoczenia. Ich oddziaływanie na otoczenie nie musi być negatywne i może powodować pozytywne następstwa, np. stymulować procesy rozwojowe w otoczeniu. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszary wzrostu to „geograficzne centra wzrostu”, które dzięki koncentracji działalności na swoim obszarze oddziałują na otoczenie odpowiadające obszarom stagnacji gospodarczej. SCENARIUSZE ROZWOJU: rozwój obszarów wzrostu gospodarczego w większym stopniu opiera się na czynnikach korzyści skali i aglomeracji niż oddziaływaniu zjawiska „przesiąkania” rozwoju. Wynika to z faktu dominacji, pozytywnie oddziałujących na obszary stagnacji gospodarczej, efektów infiltracji nad, wzmacniającymi obszary wzrostu i powiększającymi różnice w poziomie rozwoju, efektami polaryzacji. J.R. Boudeville (1964, 1972) ZAŁOŻENIA: funkcjonowanie regionu i proces jego rozwoju opierają się na występowaniu koncepcja regionu spolaryzowanego w przestrzeni obszarów uprzywilejowanych i ich stref wpływu, między którymi kształtują się relacje funkcjonalne. Region spolaryzowany obejmuje obszar węzłowy wraz z jego satelitami oraz podporządkowane obszary otaczające. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszarami wzrostu są obszary węzłowe wraz z ich satelitami. Są one miejscem intensywnej wymiany dóbr, usług i informacji, którego wyposażenie sprzyja koncentracji ludności, kapitału oraz działalności wiodących. Obszary stagnacji gospodarczej odpowiadają obszarom otaczającym, a ich stopień podporządkowania zależny jest od ich wyposażenia infrastrukturalnego i kapitałowego oraz siły polaryzacji. SCENARIUSZE ROZWOJU: podstawowym czynnikiem warunkującym rozwój obszarów wzrostu są korzyści aglomeracji wynikające z koncentracji ludności, kapitału i działalności wiodących. Rozwój obszarów stagnacji gospodarczej zależy od stopnia ich integracji z obszarami wzrostu. Integrację tą należy rozpatrywać w co najmniej trzech aspektach: technicznym – powiązania kooperacyjne między poszczególnymi działalnościami gospodarczymi obszarów wzrostu i obszarów stagnacji, geograficznym – warunkowanym poziomem wyposażenia infrastrukturalnego, zwłaszcza komunikacyjnego, zapewniającego optymalną dostępność do obszarów wzrostu oraz społecznym – określanym dostępnością obszarów stagnacji gospodarczej do siły roboczej i informacji, kształtujących stan rynku pracy oraz poziom innowacyjności. J. Paelinck (1965) ZAŁOŻENIA: polaryzacja rozwoju skutkuje zróżnicowanymi efektami, wśród których do koncepcja polaryzacji regionalnej najważniejszych zaliczyć należy: polaryzację techniczną, polaryzację dochodów, polaryzację psychologiczną oraz polaryzację geograficzną. Polaryzacja geograficzna jest wypadkową nakładania się w przestrzeni ekonomicznej pozostałych efektów polaryzacji wywołanych funkcjonowaniem jednostek motorycznych. Jej rezultatem jest tworzenie się w przestrzeni zróżnicowanych hierarchicznie biegunów wzrostu, które oddziałując na swoje otoczenie determinują jego rozwój. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszary wzrostu odpowiadają centralnym i pomocniczym biegunom wzrostu, a obszary stagnacji gospodarczej stanowią strefy wpływu tych biegunów. SCENARIUSZE ROZWOJU: podstawowym czynnikiem warunkującym rozwój obszarów wzrostu jest działalność jednostek motorycznych, które poprzez efekty polaryzacji technicznej, dochodów i psychologicznej kształtują rozwój obszarów stagnacji gospodarczej. Zróżnicowanie hierarchiczne obszarów wzrostu gospodarczego zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia w przestrzeni ekonomicznej „superkoncentracji”, ze wszystkimi jej negatywnymi następstwami i prowadzi do optymalizacji procesów rozwojowych na obszarach stagnacji gospodarczej. Strona autor / koncepcja P. Krugman (1991; 1995) koncepcja nowej geografii ekonomicznej 27 P. Romer (1986; 1990) R.E. Lucas (1988) nowa teoria wzrostu endogenicznego założenia / obszary wzrostu i stagnacji / scenariusze rozwoju ZAŁOŻENIA: działalność produkcyjna i usługowa najbardziej konkurencyjnych przedsiębiorstw jest lokowana w obszarach rdzeniowych charakteryzujących się dużą zdolnością do zmian innowacyjnych oraz „wysysających” czynniki rozwoju z otoczenia. Wzmacnianie przewagi rozwojowej rdzeni nad peryferiami jest rezultatem efektów: dominacji, informacji, modernizacji i psychologii, sprzężeń oraz monopolu. Rozwój peryferii odbywa się w wyniku oddziaływania rdzeni, ale ma charakter podporządkowany i wzmacniający dominację tych ostatnich dzięki efektom kumulatywnym. Zróżnicowanie procesów rozwojowych w przestrzeni nie ogranicza się do ujęcia dualnego – rdzenie i peryferia - ale uwzględnia bardziej dokładną analizę sytuacji, odpowiadającą rzeczywistości społeczno – gospodarczej, co prowadzi do wyróżniania: rdzeni, osi rozwoju, peryferii wstępujących oraz peryferii zstępujących. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszary wzrostu to rdzenie wraz z łączącymi je osiami rozwoju odpowiadającymi obszarom pasmowym kształtującym się wzdłuż głównych linii komunikacyjnych. Obszary stagnacji gospodarczej to peryferia, które mogą charakteryzować się zróżnicowaną sytuacją społeczno – gospodarczą i wykazywać zdolności rozwojowe wynikające z ich wyposażenia umożliwiającego kształtowanie relacji funkcjonalnych z rdzeniem – peryferia wstępujące lub mogą stanowić obszary o skrajnie złej kondycji ekonomicznej, pogłębiającej się recesji i odpływie ludności – peryferia zstępujące. SCENARIUSZE ROZWOJU: obszary wzrostu stanowią bieguny zmian o dużym potencjale rozwojowym i dużych zdolnościach do generowania innowacji. Obszary stagnacji gospodarczej, które określa się w na podstawie ich zależności od obszarów wzrostu, są obszarami recesji lub powolnego rozwoju, wykazującymi istotne zależności od rdzeni. Obszary wzrostu oddziałują na obszary stagnacji gospodarczej poprzez kształtowanie: zależności rynkowej, administracyjnej i gospodarczej, relacji hierarchicznych, impulsów rozwojowych, samodzielności oraz wymiany osób, towarów i informacji. W zależności od poziomu wyposażenia obszarów stagnacji gospodarczej warunkowanego ich sytuacją społeczno – gospodarczą oddziaływanie to może mieć pozytywne lub negatywne następstwa rozwojowe. ZAŁOŻENIA: wielkość produkcji i poziom rozwoju jest funkcją szeroko rozumianego kapitału (kapitał materialny i kapitał ludzki) oraz aktualnego poziomu technologicznego, który traktowany jest jako czynnik endogeniczny. Akumulacja kapitału poprzez angażowanie go do procesu produkcji nie podnosi kosztów dzięki zwiększaniu efektywności i poprawie konkurencyjności. Najważniejszą rolę w procesach rozwojowych posiada kapitał ludzki. Wiedza i umiejętności mają charakter publiczny i warunkują poprawę know – how. Nierównomierność rozwoju w przestrzeni stanowi konsekwencje różnic w poziomie akumulacji kapitału oraz w poziomie rozwoju technologicznego przedsiębiorstw zlokalizowanych w granicach obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej. Wyrównywanie różnic rozwojowych może odbywać się dzięki mobilności osób, towarów i informacji. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszary wzrostu charakteryzują się koncentracją podmiotów o najwyższym poziomie akumulacji kapitału oraz najwyższym poziomie rozwoju technologicznego. Podmioty gospodarcze zlokalizowane w granicach obszarów stagnacji gospodarczej nie wykazują tych cech i bez poprawy zaawansowania technologicznego do poziomu umożliwiającego przyjmowanie impulsów rozwojowych z obszarów wzrostu pozostają w stanie pogłębiającej się recesji. SCENARIUSZE ROZWOJU: przepływy osób, towarów i informacji między obszarami wzrostu i obszarami stagnacji gospodarczej mogą skutkować zróżnicowanymi konsekwencjami. Z jednej strony może on prowadzić do konwergencji rozwoju, którą uzyskuje się poprzez pozytywne oddziaływanie obszarów wzrostu na obszary stagnacji gospodarczej wykazujące, co najmniej przeciętny poziom akumulacji kapitału, zwłaszcza ludzkiego oraz poziom rozwoju technologicznego. Z drugiej strony wskazane przepływy mogą skutkować dywergencją rozwoju wywołaną odpływem kapitału, zwłaszcza ludzkiego, z obszarów stagnacji gospodarczej do obszarów wzrostu, wywołanym poszukiwaniem lepiej wynagradzanych miejsc pracy oraz wyższego poziomu życia. Podstawowym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo rozwoju obszaru stagnacji gospodarczej staje się polityka rozwoju endogenicznego kształtująca warunki do rozwoju efektów szeroko rozumianego uczenia przez działanie oraz upowszechniająca nowe formy organizacji pracy, w tym m.in. pracy zdalnej. Rezultatem tej interwencji nie jest tylko stworzenie warunków do nawiązania współpracy obszarów stagnacji gospodarczej z obszarami wzrostu, ale przede wszystkim optymalne wykorzystanie zasobów endogenicznych, co może zapoczątkować trwały i samodzielny rozwój obszarów stagnacji i zmniejszyć prawdopodobieństwo uzależnienia ich od obszarów wzrostu. ZAŁOŻENIA: proces rozwoju jest wypadkową dwóch przeciwstawnych tendencji: tendencji do koncentracji i tendencji do rozpraszania. Efekty oddziaływania tych sił są warunkowane kumulującym się wpływem trzech czynników: korzyści skali, kosztów transportu oraz wielkości popytu. W zależności od sytuacji wyjściowej tych czynników tendencje do Strona autor / koncepcja J. Friedmann (1967, 1974) koncepcja rdzeni i peryferii autor / koncepcja założenia / obszary wzrostu i stagnacji / scenariusze rozwoju koncentracji i rozpraszania mogą prowadzić do wyrównywania lub pogłębiania się zróżnicowania przestrzennego poziomu rozwoju. Tendencje do rozpraszania mogą przeważać nad tendencjami do koncentracji tylko w sytuacji optymalnego wykorzystania zasobów endogenicznych, zwłaszcza obszarów słabiej rozwiniętych. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszary wzrostu korzystają z tendencji do koncentracji, a ich rozwój jest rezultatem uzyskiwanych w ich granicach korzyści skali, niskich kosztów transportu oraz wysokiego popytu. Obszary stagnacji gospodarczej są rezultatem silniejszego oddziaływania tendencji do koncentracji nad tendencjami do rozpraszania. Ich rozwój warunkowany jest relacjami z obszarami wzrostu. SCENARIUSZE ROZWOJU: rozwój obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej warunkowany jest przede wszystkim wykorzystaniem zasobów endogenicznych tych ostatnich. W przypadku ich braku lub niewykorzystania rozwój skupia się w obszarach wzrostu bazującą na tendencjach do koncentracji i wykorzystując korzyści skali, niskie koszty transportu oraz wysoki poziom popytu. Obszary stagnacji gospodarczej mogą korzystać z rozwoju obszarów wzrostu pod warunkiem wykorzystania swoich zasobów endogenicznych, a zwłaszcza kapitału materialnego i ludzkiego, w celu ograniczenia kosztów transportu oraz obniżenia korzyści skali występujących w obszarach wzrostu, przykładowo poprzez dostęp do tańszej, ale charakteryzującej się równie dobrymi kwalifikacjami i umiejętnościami siły roboczej. W. Molle, R. Cappellin (1988) ZAŁOŻENIA: proces rozwoju zależny jest od trzech zasadniczych czynników: wielkości koncepcja nowej polityki rozwoju endogenicznego kapitału materialnego, wielkości i struktury endogenicznego kapitału endogenicznego ludzkiego i społecznego oraz ukierunkowania polityki gospodarczej na kształtowanie warunków dla rozwoju endogenicznego, zwłaszcza poprzez oddziaływanie na kapitał ludzki i społeczny. Podstawą optymalizacji procesów rozwojowych jest interwencjonizm gospodarczy zapewniający pełne wykorzystanie zasobów endogenicznych. OBSZARY WZROSTU I OBSZARY STAGNACJI GOSPODARCZEJ: obszary wzrostu charakteryzują się wysokim poziomem przedsiębiorczości, najwyższym poziomem usług edukacyjnych, koncentracją działalności B&R oraz wysokim poziomem innowacyjności przy jednoczesnym braku deficytów infrastrukturalnych. Obszary stagnacji gospodarczej nie posiadają w/w cech, a ich rozwój warunkowany jest podejmowaniem działań interwencyjnych, które tworzą warunki do przyjmowania impulsów rozwojowych z obszarów wzrostu i/lub kształtują trwały i samodzielny rozwój tych obszarów opierający się na wykorzystaniu ich zasób endogenicznych. SCENARIUSZE ROZWOJU: zbyt duże zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju jest rezultatem braku właściwej polityki gospodarczej. Polaryzacja rozwoju niesie za sobą zarówno efekty pozytywne związane przykładowo z poprawą warunków życia mieszkańców obszarów wzrostu, jak również negatywne wynikające przykładowo ze zjawiska kongestii w obszarach wzrostu czy też „wypłukiwania” przez te obszary czynników rozwoju z obszarów stagnacji gospodarczej, co prowadzi do ich trwałej recesji. Ograniczanie negatywnych następstw polaryzacji wymaga podejmowania działań interwencyjnych, które służą rozwojowi obszarów stagnacji gospodarczej. Działania podejmowane w ramach polityki rozwoju powinny kształtować warunki do optymalnego wykorzystania zasobów endogenicznych i budowania relacji funkcjonalnych między obszarami wzrostu a obszarami stagnacji gospodarczej, czemu służy tworzenie m.in.: centrów innowacji, parków naukowych, parków technologicznych i agencji rozwoju technologii, regionów „uczących się”, gron działalności gospodarczych, sieci gospodarczych oraz regionalnych systemów innowacji. Co istotne, działania te mogą również prowadzić do osiągania przez obszary stagnacji gospodarczej poziomu „masy krytycznej” czynników endogenicznych uruchamiających proces trwałego i samodzielnego rozwoju tych obszarów. Źródło: Opracowanie własne. Geograficzna baza obserwacji aspekty procesów rozwojowych, przeprowadzona została przy wykorzystaniu ujęcia częściowego i całościowego procesu rozwoju. Jak stwierdza Z.Chojnicki (1999) ujęcie Strona w literaturze przedmiotu do systematyzacji rzeczywistości społeczno-gospodarczej 28 Konstrukcja geograficznej bazy obserwacji, uwzględniająca wykorzystywane częściowe rozwoju społeczno-gospodarczego odnosi się do poszczególnych składników rzeczywistości społecznej, gospodarczej, kulturowej, politycznej, oraz ich otoczenia. Ujęcie całościowe rozwoju dotyczy wszystkich wymiarów zmian rzeczywistości społeczno-gospodarczej jakim podlegają systemy społeczne traktowanych łącznie. W ujęciu tym rozwój społeczno-gospodarczy rozpatrywany jest jako całościowe zmiany właściwości globalnych systemów społecznych ukierunkowane na zwiększanie ich złożoności z jednej strony i integracji z drugiej strony. Adaptując powyższe założenia na grunt postępowania badawczego w niniejszym projekcie dokonano systematyzacji rzeczywistości społeczno-gospodarczej Polski przy wykorzystaniu wskaźników opisujących cechy procesów społecznych i ekonomicznych w dwóch ujęciach: częściowym odnoszącym się do pięciu aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego: 1. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO 2. RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI 3. INFRASTRUKTURA PRZESTRZENNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA 4. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI 5. INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU oraz w całościowym traktującym proces rozwoju gospodarczego jako proces łącznych Rycina 1 Ujęcie całościowe i częściowe rozwoju społeczno-gospodarczego RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU Źródło: Opracowanie własne. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI 29 POZIOM ROZWOJU SPOŁECZNOGOSPODARCZEGO Strona LUDNOŚĆ I OSADNICTWO INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTZRENNA przemian systemów społeczno-gospodarczych odbywających się w każdym z wyróżnionych aspektów (patrz rycina 1). Wybór poszczególnych aspektów do analizy procesu rozwoju był celowy i poparty literaturą przedmiotu: LUDNOŚĆ I OSADNICTWO Zbiorowość ludzka stanowi zespół jednostek (poszczególnych osób, rodzin, gospodarstw domowych), które stanowią populację wyodrębnioną pod kątem potrzeb konkretnej analizy demograficznej. Zbiorowością może być ludność określonego obszaru, np. regionu, powiatu, gminy (por. Holzer 2003). Poziom rozwoju ludności określony jest wielkością populacji i jej dynamiką, wielkością i dynamiką ruchu naturalnego i migracyjnego, strukturą społeczno-zawodową ludności oraz zasobami siły roboczej (por. Jędrzejczyk 2001, Holzer 2003, Okólski 2005). Współcześnie ważnym elementem charakterystyki ludnościowej jest również jakość kapitału ludzkiego i kapitału społecznego mieszkańców danego obszaru (por. Węcławowicz 2000, Trutkowski, Mandes 2005, Chojnicki i Czyż 2005, Janc 2009). Na kapitał ludzki składają się przede wszystkim wiedza, umiejętności, kompetencje i zdolności innowacyjne jednostek. Kapitał społeczny to umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów (por. Coleman 1988, Domański 1993, Putnam 1995, Herbst 2007 a, b, Janc 2009). System osadniczy stanowi zbiór jednostek osadniczych będących jego elementami. Systemy osadnicze występują w dwojakiej formie: elementarnej, tj. miast i wsi oraz złożonej, tj. na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym (por. Maik 1992, Chojnicki 1999). System osadniczy definiowany jest jako „dynamiczny system przestrzenny, złożony trwale z pewnej liczby jednostek osadniczych o zróżnicowanej strukturze i funkcjach oraz określonych relacjach między nimi i z otoczeniem” (por. Maik 1992 s.104). Badania systemów osadniczych koncentrują się na ich wewnętrznej strukturze tzn. identyfikacji elementów (struktura wielkościowa i rozkład osadniczy, którego podstawowymi węzłami są miasta, odgrywa istotną rolę w rozwoju Strona powiązaniach z innymi systemami osadniczymi. Odpowiednio wykrystalizowany system 30 przestrzenny jednostek) i wzajemnych powiązań, jak i na relacjach zewnętrznych, tzn. społeczno-gospodarczym danego obszaru. W szczególności ważne są funkcje miast i powiązania między nimi. Miasta jako najważniejsze elementy systemu osadniczego integrują różne działalności społeczno-gospodarcze, wyznaczają lokalizację działalności gospodarczej, kształtują sytuację mieszkaniową ludności, krystalizują powiązania gospodarcze w postaci lokalnych i regionalnych rynków handlowych i usługowych oraz rynków pracy (por. Chojnicki, Czyż, 2005). W strukturze osadniczej zasadniczą rolę odgrywają aglomeracje miejskie i obszary metropolitalne (zbudowane zarówno z jednostek miejskich jak i wiejskich), gospodarczej przy wykorzystaniu jako miejsca koncentracji działalności korzyści lokalizacji i korzyści urbanizacji (por. Grzeszczak 1999, Markowski, Marszał 2006, Jałowiecki 2007, Korcelli 2008). Ludność i osadnictwo zajmuje istotne miejsce w teoriach rozwoju regionalnego oraz wzrostu gospodarczego. W klasycznej teorii lokalizacji W. Christallera pojawia się zagadnienie wyjaśniające prawidłowości rządzące rozmieszczeniem, liczbą i wielkością miejscowości w systemie osadniczym z punktu widzenia pełnionych przez nie funkcji centralnych, tzn. takich działalności (głównie usługowych), które obsługują ludność mieszkającą na obszarze ich wpływu. W innych klasycznych teoriach lokalizacji J. H. Thünena i A. Webera omówiono rolę aglomeracji jako miejsca prowadzenie działalności produkcyjnej i ważnego miejsca zbytu towarów. Z kolei w pracach poświęconych teorii rozwoju regionalnego ważna jest pozycja ośrodka w systemie hierarchicznym sieci osadniczej, ale akcentuje się również znaczenie jakości zasobów ludzkich, takich jak kapitał ludzki. Sytuacja ta dotyczy przede wszystkim klasycznych teorii rozwoju niezrównoważonego (teorii polaryzacji) F. Perroux, G. Myrdala, A. O. Hirschmana, J. R. Boudeville’a, J. Paelnicka, J. Friedmanna. W teoriach tych obszarami wzrostu, biegunami wzrostu czy centrami są najczęściej aglomeracje i miasta posiadające uprzywilejowaną pozycję w systemie hierarchicznym sieci osadniczej. Charakteryzują się one pozytywnymi tendencjami demograficznymi i wysoką jakością kapitału ludzkiego. Obszarami stagnacji gospodarczej czy peryferiami są najczęściej relatywnie niskim poziomie kapitału ludzkiego. Powiązania funkcjonalne, w tym procesy Strona obszary wzrostu. Wykazują negatywne tendencje demograficzne przy jednocześnie 31 ośrodki miejskie niższego poziomu hierarchicznego i obszary wiejskie otaczające „wymywania”, „infiltracji”, „wysysania”, zachodzące pomiędzy biegunami wzrostów a ich zapleczem, między centrami a peryferiami oraz między obszarami wzrostu i obszarami stagnacji gospodarczej dotyczą przepływu osób przepływ osób i często związane są z „drenażem” obszarów stagnacji przez obszary wzrostu. W ujęciu współczesnych koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego do których należy nowa teoria wzrostu endogenicznego P. Romera i R.E Lucasa najważniejszą rolę w procesach rozwojowych posiada kapitał ludzki w postaci wiedzy i umiejętności, które mają charakter publiczny i warunkują poprawę know-how. Podobnie w koncepcji nowej polityki regionalnej rozwoju endogenicznego (W. Molle, R. Capellin) podkreśla się, że rozwój społeczno – gospodarczy zależy m.in. od stanu i struktury endogenicznego kapitału ludzkiego i społecznego oraz stanowi rezultat prowadzenia intraregionalnej polityki rozwoju zapewniającej warunki do rozwoju endogenicznego opierającego się przede wszystkim na tworzeniu i rozwijaniu kapitału ludzkiego i społecznego. Procesy osadnicze są ściśle powiązane z procesami demograficznymi. Poziom rozwoju ludności i struktura systemów osadniczych to podstawowe aspekty analizy rozwoju społeczno-gospodarczego i podstawowe wymiary wyznaczające regionalny charakter województw (por. Chojnicki, Czyż, 2000). Ludność i osadnictwo odgrywają istotną rolę w strukturze regionalnej stanowiąc zarówno istotny wymiar struktury społeczno-gospodarczej obszaru jak i ważny czynnik strukturalizacji przestrzeni. Współcześnie w układzie przestrzennym kraju obszary wzrostu identyfikowane są z aglomeracjami miejskimi i otaczającymi je obszarami wiejskimi (obszary metropolitalne). Obszary te cechują się m. in. dużą koncentracją i dynamiką liczby ludności oraz wysoką jakością zasobów ludnościowych. Obszarami stagnacji są obszary wiejskie wraz z małymi miastami, położone poza terenami podmiejskimi miast większych. Występuje tam regres liczby ludności, a zasoby ludzkie cechują się niską jakością i zaburzonymi strukturami demograficznymi (por. Maik 1992, Chojnicki, Czyż 2005, Gawryszewski 2005, 2007, Kistowski 2009, Agenda Terytorialna…2007, demograficznych oraz niska jakość kapitału ludzkiego i społecznego mają charakter Strona 2006, Krajowa Strategia Rozwoju… 2009). Procesy depopulacji i zaburzenie struktur 32 Koncepcja Przestrzennego zagospodarowania Kraju 2030, Strategia Rozwoju Kraju… destabilizujący i przyczyniają się do dezintegracji obszaru przez osłabienie i niszczenie jego struktur, co może prowadzić do rozpadu danej jednostki terytorialnej (wsi, miasta, powiatu, regionu). Prace przedstawiające współczesną problematykę procesów ludnościowych i przekształceń systemów osadniczych prowadzone są w ramach badań europejskich w zakresie programu VASAB, ESPON (por. VASAB 1994, ESPON… 2004, 2006, 2007) i w ramach badań krajowych (por. Korcelli 1997, 2000, 2003, 2007a, b, Kistowski 2009, Strategia Rozwoju Kraju… 2006, Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju…, 2008, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, 2011). Liczne opracowania ukazują tendencje zmian ludnościowych w Polsce na początku XXI wieku (por. Czyż 2000, 2001, Strzelecki 2001, Gawryszewski 2005, 2007, Potrykowska 2007). Wyniki tych prac pozwalają stwierdzić, że dynamika przyrostu naturalnego i rzeczywistego w ostatnim dziesięcioleciu szybko maleje. Na skutek znacznego spadku dzietności społeczeństwo coraz szybciej się starzeje, a liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń. Przestrzenne zróżnicowanie procesów demograficznych w Polsce jest czynnikiem kształtującym odmienną dynamikę liczby ludności i zmiany jej struktury wieku na obszarach wiejskich, w aglomeracjach miejskich i w przekroju regionalnym. Charakterystyczny dla wcześniejszych okresów trend wzrostu liczby ludności miast, od lat 80. XX w. ulega stopniowemu odwróceniu. Obszarami o największym wzroście liczby ludności stały się gminy wiejskie położone wokół dużych i średnich miast. Część wsi, ze względu na wzrost liczby mieszkańców i przemiany przestrzenno-funkcjonalne, nabiera miejskiego charakteru, chociaż nadal posiada status administracyjny wsi. Jednocześnie następuje spadek liczby ludności małych miast i obszarów wiejskich, położonych poza terenami podmiejskimi. Celem przełamania tego impasu demograficznego konieczne jest stymulowanie przenoszenia się na wieś ludności miejskiej (a nie tylko zatrzymywania ludności wsi). Zasilanie ludnościowe może obejmować zarówno osoby aktywne zawodowo (wykorzystanie e-working) jaki i osoby w wieku emerytalnym. W tym celu niezbędne jest wzmacnianie i budowanie potencjału endogennego m.in. poprzez poprawę jakości 33 wiejskich Strona obszarów infrastruktury technicznej i społecznej oraz modernizację infrastruktury mieszkaniowej obszarów wiejskich (Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Kistowski 2009, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2011). Prowadzone badania przedstawiają również rolę i perspektywy zmian systemu osadniczego Polski będącego częścią europejskiego systemu osadniczego. System osadniczy Polski na tle systemów europejskich charakteryzuje się wysokim stopniem policentryczności w zakresie struktury przestrzennej i wielkościowej ośrodków (gęstość, rozmieszczenie, prymat miasta stołecznego). Utrzymuje on cechy zrównoważenia, co wynika z równomiernego rozmieszczenia w przestrzeni kraju miast dużej, średniej i małej wielkości oraz ośrodków wiejskich (nie można tego odnieść do systemów regionalnych). Struktura systemu osadniczego Polski utrzymuje cechy zrównoważenia, ale jej funkcje podlegają coraz większym zaburzeniom. Pod względem miar efektywności funkcjonowania, takich jak: dostępność przestrzenna ośrodków, więź, spójność i konkurencyjność, system osadniczy Polski osiąga wartości poniżej średniego poziomu dla krajów Unii Europejskiej. Istotnym celem polityki przestrzennej powinno być zwiększanie sprawności funkcjonowania systemu osadniczego. W pracach krajowych i dokumentach unijnych na temat przemian systemu osadniczego Polski na przełomie XX i XXIw. analizowany jest aspekt różnic w przestrzennych konsekwencjach realizacji kształtowania się systemu osadniczego przy uwzględnieniu modelu kohezyjnego i modelu opartego na zasadzie konkurencyjności (por. ESPON… 2004, 2007, 2006, Strategia Rozwoju Kraju… 2006, Agenda Terytorialna… 2007, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030). Zachodzące na przełomie XX i XXI wieku procesy społeczno-gospodarcze zasadniczo zmieniły uwarunkowania rozwoju układów osadniczych. Analiza prac na temat europejskiego systemu osadniczego pozwala stwierdzić, że w ostatnich latach struktura systemów osadniczych, a zwłaszcza układy interakcji między miastami, uległy istotnym zmianom. Główne nurty badawcze w literaturze przedmiotu związane są znaczenia niehierarchicznych sieci interakcji i wzrastająca konkurencja między Strona do których należą: współczesne procesy demograficzne, procesy metropolizacji, wzrost 34 z analizą nowych czynników przemian krajowych i regionalnych systemów osadniczych, ośrodkami. Współczesne procesy demograficzne związane są z następowaniem po sobie faz wzrostu i spadku liczby mieszkańców miast, fluktuacjami w odniesieniu do koncentracji i dekoncentracji ludności i działalności gospodarczej oraz z procesem starzenia się społeczeństwa. Powoduje to, że rozwój i stagnacja ośrodków nie są już w sposób uporządkowany powiązane z ich wielkością lub rodzajem pełnionych funkcji (por. Bourne 1997, Korcelli 2008). Zachodzące procesy metropolizacji przestrzeni związane są z koncentracją ludności, inwestycji i nowoczesnych działalności gospodarczych w dużych miastach oraz w ich obszarach funkcjonalnych, w tym w jednostkach wiejskich oraz z selektywnym napływem migracyjnym do tych ośrodków i obszarów. Powoduje to powiększanie się zasobów kapitału ludzkiego tych obszarów kosztem obszarów pozametropolitalnych (peryferyjnych) (por. Markowski, Marszał 2006, Jałowiecki 2007, Korcelli 2008). Wzrost znaczenia niehierarchicznych sieci interakcji prowadzi do fragmentacji utrwalonych układów hierarchii, zwłaszcza miast. W ostatnich latach obserwuje się tendencję, że bliskość ośrodka metropolitalnego stymuluje przestrzenną specjalizację funkcji i pobudza rozwój na wszystkich poziomach hierarchii (por. Bonavero 1997, Dematteis 1997, 2001, Hall 1990, 2006, Jewtuchowicz 2004, Korcelli 2000, Veltz 1996). Równocześnie występuje zjawisko „niezależności” niewielkich ośrodków miejskich i wiejskich, których produkty i usługi uzyskują coraz większy dostęp do sieci międzynarodowych (wpływ procesu globalizacji gospodarki). Wiąże się to z napływem inwestycji zagranicznych do tych jednostek, co prowadzi w skali regionalnej i lokalnej do wzrostu dochodów ludności, zmniejszenia bezrobocia i poprawy warunków życia. Napływ inwestycji stwarza regionalne efekty mnożnikowe i powoduje rozwój przedsiębiorstw kooperacyjnych. Firmy zagraniczne dokonują transferu wiedzy i technologii, umożliwiają włączenie lokalnej i regionalnej gospodarki w systemy globalne wielkich korporacji i kształtowanie się nowych układów powiązań w zakresie wymiany towarów, kapitału, technologii, usług i informacji. Konkurencja między poszczególnymi ośrodkami, jak również lokalnymi i regionalnymi system osadniczy jest w coraz większym stopniu kształtowany przez dynamikę Strona związanej z eliminacją granic, zarówno ekonomicznych jak i politycznych. Europejski 35 ugrupowaniami ośrodków jest stymulowana przez procesy integracji europejskiej konkurencji ekonomicznej, zwłaszcza o pozyskanie inwestycji dokonywanych przez korporacje transnarodowe, lokalizację inwestycji publicznych i wielkich imprez – sportowych, kulturalnych i handlowych, które przynoszą ze sobą znaczne efekty mnożnikowe (por. Lever, 1993). Konkurencja między ośrodkami dotyczy nie tylko funkcji wyspecjalizowanych, o swobodnej lokalizacji, ale dotyczy również funkcji centralnych i zasięgu obszaru przez nie obsługiwanego. Problem zmiany zasięgu zaplecza ośrodków wystąpił w jednostkach położonych w regionach przygranicznych Europy Środkowo-Wschodniej, np. na zachodnim pograniczu Polski (por. Chojnicki 1998). RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI Rynek pracy i struktura gospodarki należą do podstawowych aspektów analizy rozwoju społeczno-ekonomicznego. Pojęcie rynku pracy wywodzi się z ogólnego pojęcia rynku i funkcjonuje obok innych kategorii takich jak rynek surowcowy, rynek towarów, rynek pieniądza itp. (por. Churski 1999, 2010). Pojęcie rynku w znaczeniu ogólnym odnosi się do procesu wymiany towarowej, którego istotą jest wzajemne oddziaływanie potencjalnych sprzedawców i nabywców. Wyodrębnienie rynku pracy spośród innych rodzajów rynku nastąpiło w oparciu o kryterium przedmiotu transakcji rynkowej i jest efektem postrzegania pracy ludzkiej jako specyficznego rodzaju towaru. Głównymi elementami rynku pracy są podaż pracy (zasoby pracy) i popyt na pracę. Podaż pracy tworzą osoby zamieszkujące obszar rynku pracy, zdolne do pracy i wyrażające chęć jej podjęcia. Popyt na pracę definiuje się natomiast jako zapotrzebowanie na pracę zarówno w sensie ilościowym jak i jakościowym względnie jako ofertę miejsc pracy o określonej strukturze. Zależności występujące pomiędzy elementami rynku pracy prowadzą do określenia warunków pracy i płac. Mechanizm rynku pracy analizuje się zatem w aspekcie podaży, tj. zachowań i decyzji pracowników, oraz popytu, czyli zachowań i decyzji pracodawców. Możliwy pracy lub bezrobociem. Należy zauważyć, że rynek pracy jest kształtowany nie tylko Strona niedopasowania popytu na pracę i podaży pracy, skutkuje nadwyżką wolnych miejsc 36 brak równowagi na rynku pracy, wynikający z ilościowego i jakościowego poprzez relację między popytem a podażą, ale także poprzez oddziaływania określonych instytucji, takich jak władze państwowe, związki zawodowe, organizacje społeczne itp. Jedną z głównych własności rynku pracy jest zmienność stanów (por. Kwiatkowski 2002). Każdy rynek pracy jest przestrzennie skonkretyzowany, czyli posiada określoną lokalizację w przestrzeni społeczno-gospodarczej oraz mniej lub bardziej ostre granice. Można zatem wyróżnić rynki pracy krajowe, regionalne, lokalne itd. Zagadnienie przestrzennej konkretyzacji rynków pracy jest związane z zagadnieniem mobilności siły roboczej. Dany rynek pracy o określonym zasięgu przestrzennym (granicach) jest objęty zarówno siecią dojazdów jak i wyjazdów do pracy. Dojazdy zwiększają zasoby pracy danego rynku za sprawą pracowników migrujących spoza jego granic. Z kolei wyjazdy powodują zarówno przyrost zasobów pracy na rynkach konkurencyjnych jak i wzrost zapotrzebowania na pracę w obrębie danego rynku. W kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego i jego polaryzacji podstawowe znaczenie należy przypisać jakości zasobów pracy oraz zjawisku niedoboru miejsc pracy czyli bezrobocia, które określa stopień wykorzystania zasobów pracy przez gospodarkę. Poziom rozwoju i jego przestrzenne zróżnicowanie jest ściśle związany zarówno z jakością kapitału ludzkiego w aspekcie poziomu i profilu wykształcenia jak i poziomem i strukturą bezrobocia. Wskaźnikowa analiza tych czynników stanowi jeden z elementów analizy obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej. Problematyka rynku pracy zajmuje jedno z najważniejszych miejsc w teoriach rozwoju w ogóle oraz rozwoju regionalnego, którego głównym celem jest wzrost regionalnej produktywności i konkurencyjności (por. Klasik, 2006). W bogatym i zróżnicowanym, prezentowanym w literaturze przedmiotu, zbiorze współczesnych czynników rozwoju regionalnego wymienia się między innymi (por. Pietrzyk, 2006): a) kapitał ludzki – rozumiany jako wyposażenie regionu w zasoby wykwalifikowanej i wykształconej siły roboczej mającej dostęp do oferty kształcenie ustawiczne, dostosowywanie się do zmieniających się potrzeb rynku pracy, a przez to 37 umożliwiającej Strona edukacyjnej b) czynniki miękkie, w tym kapitał społeczny i innowacyjność – rozumiane jako zbiór czynników tworzących warunki do budowania regionalnej gospodarki opartej na wiedzy, będącej podstawą współczesnego rozwoju gospodarczego, ( m in. kulturę przedsiębiorczości). Zgodnie z teorią rozwoju regionalnego (por. Scott, 1998) rozwój regionalny dotyczy zarówno zmian o charakterze ilościowym, w tym m. in. wzrostu zatrudnienia, jak i jakościowych, do których zalicza się tworzenie i poszerzanie przedsiębiorczości, kreatywność oraz aktywność społeczną. Problematyka rynku pracy od lat mieści się w głównym nurcie badań naukowych nad rozwojem społeczno-gospodarczym. Jest ona stale podejmowana na gruncie nauk ekonomicznych, społecznych i geograficznych, co świadczy o jej istotności z punktu widzenia działań praktycznych. We współczesnej literaturze światowej z tego zakresu można wyróżnić zarówno kompleksowe prace teoretyczne (por. Ehrenberg, Smith 2009; Sesselmeier, Funk, Waas 2010), jak i dotyczące konkretnych aspektów analizy rynku pracy, w tym: kształtowania się rynków pracy w różnych skalach przestrzennych (por. Boje, Furåker 2003; Caroleo, Destefanis 2006; Granato, Farhauer 2007; Wach 2007; Zenou 2009), problematyki delimitacji rynków pracy (por. Granato, Farhauer 2007), związków pomiędzy poziomem rozwoju rynku pracy a poziomem rozwoju społecznogospodarczego (por. Lee 2007), mobilności zasobów siły roboczej i związków pomiędzy rynkiem pracy a zjawiskami demograficznymi (por. Zimmermann, Holger 2005; Foders, Langhammer 2006; Kuhn 2009) oraz rozwoju rynków pracy w kontekście procesu integracji europejskiej (por. Noga, Stawicka, 2009; Siek 2009; Caroleo, Pastore 2010). Ważną grupę prac z zakresu problematyki rynku pracy stanowią prace dotyczące zjawiska bezrobocia. Ich znaczenie z punktu widzenia badań nad przestrzennym różnicowaniem się rozwoju jest szczególne, ponieważ odnoszą się do zjawiska nierównowagi rynku pracy. Wśród prac teoretycznych z tego zakresu na szczególną uwagę zasługują publikacje E. Kwiatkowskiego (2006) i T. Budnikowskiego (2009). (2008), E. Kwiatkowski i W. Kwiatkowska (1998), T. Tokarski (2005). Strona publikacjach między innymi M. Danecka (2005), R. Drozdowski (2002), K. Hajder 38 Wyniki badań empirycznych nad bezrobociem w Polsce zaprezentowali w swoich Rynek pracy w Europie, ze względu na jego relatywnie wysoki stopień niezrównoważenia, jest przedmiotem działań interwencyjnych ze strony Unii Europejskiej, czego wyrazem były prace prowadzące do stworzenia prawnych, organizacyjnych i programowych podstaw jego funkcjonowania w postaci Europejskiej Strategii Zatrudnienia (por. Council Decision… 2003). Polska jako państwo członkowskie UE objęta jest tą interwencją i w jej ramach przygotowuje Krajowe Plany Działań na Rzecz Zatrudnienia. Obowiązującym dokumentem jest Krajowy Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia na lata 2009-2011, przygotowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (por. Krajowy Plan Działań… 2008). Dokument ten konkretyzuje plan szczegółowych działań państwa ukierunkowanych na promocję zatrudnienia, łagodzenie skutków bezrobocia oraz aktywizację zawodową. Konieczność ich podjęcia w celu zmniejszania stopnia niezrównoważenia stanu rynku pracy w Polsce podkreślona jest w wielu krajowych dokumentach strategicznych i programowych: (1) Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 (por. Strategia Rozwoju… 2006); (2) Strategicznym Planie Rządzenia (por. Strategiczny Plan… 2008); (3) Krajowym Programie Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej (por. Krajowy Program… 2008); (4) Krajowym Planie Działań na Rzecz Zatrudnienia (por. Krajowy Plan Działań… 2010); (5) Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki 2007-2013 (por. Program Operacyjny… 2007). Pojęcie struktury gospodarczej wywodzi się z ogólnego pojęcia struktury, które najczęściej używane jest w odniesieniu do zbioru elementów określonej całości oraz do wzajemnych relacji pomiędzy tymi elementami, a także do relacji występujących pomiędzy elementami a daną całością, oraz bywa niekiedy stosowane zamiennie z takimi pojęciami jak „budowa”, „ustrój”, „układ”. Strukturę gospodarki (strukturalny układ gospodarki narodowej) definiuje się jako zbiór elementów gospodarki uporządkowanych według określonych zasad ich wyodrębniania i grupowania oraz zespół relacji określających udział tych elementów w całym zbiorze (por. Winiarski 2006). układami strukturalnymi są: Strona strukturalnych. Z punktu widzenia polityki ekonomicznej państwa najistotniejszymi 39 Strukturę gospodarki można rozpatrywać w różnych układach (ujęciach) • Układ przedmiotowy (rodzajowy, działowo-gałęziowy), w którym wyróżnia się ujmowane przedmiotowo rodzaje działalności gospodarczej i uwzględnia relacje pomiędzy nimi a całością działalności gospodarczej danego obszaru (np. NACE - Nomenclature statistique des Activités économiques dans la Communauté Européenne); • Układ własnościowo-podmiotowy, w którym wyodrębnia się elementy gospodarki według rodzajów własności (sektor publiczny i prywatny) • Układ instytucjonalny, w którym grupuje się podmioty gospodarcze według sektorów instytucjonalnych, wyodrębnionych w oparciu o kryterium celów i wiodących funkcji spełnianych przez poszczególne podmioty (np. sektor przedsiębiorstw, instytucji rządowych i samorządowych, gospodarstw domowych itp.) • Układ przestrzenny (terytorialny), rozmieszczenie elementów w którym bierze się pod uwagę gospodarki narodowej w przestrzeni (np. w układzie jednostek terytorialnego podziału kraju) w celu określenia struktury przestrzennej gospodarki narodowej. W kontekście problematyki rozwoju społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza różnicowania się rozwoju w przestrzeni, na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim przedmiotowy układ struktury gospodarki, w którym rozwój społecznogospodarczy identyfikuje się głównie ze wzrostem znaczenia sektora usługowego (tercjaryzacją względnie serwicyzacją gospodarki). Usługi uważane są za sektor warunkujący postęp ekonomiczny, społeczny i kulturalny, pozostający w ścisłym związku z przemianami społeczno-gospodarczymi (por. Flejterski, Klóska, Majchrzak 2005). W sektorze tercjalnym szczególną rolę przypisuje się tzw. usługom otoczenia biznesu (business environment) ze względu na ich znaczenie dla rozwoju wszystkich rodzajów działalności gospodarczej. Istotne znaczenie dla kształtowania się stosunków ekonomicznych i społecznych uważana jest za rozstrzygającą o ustroju społeczno-ekonomicznym państwa a jej Strona własnościowo-podmiotowy układ struktury gospodarki. Struktura własnościowa 40 w państwie, a tym samym – dla rozwoju społeczno-gospodarczego - ma jednak także przekształcenia ukierunkowane na rozwój sektora prywatnego były i są podstawowym problemem polityki gospodarczej w krajach postkomunistycznych, przechodzących procesy transformacji ustrojowo-systemowej. Znaczący wpływ na rozwój społecznogospodarczy ma również układ instytucjonalny struktury gospodarczej. W tym przypadku szczególne znaczenie dla rozwoju przypisuje się sektorowi przedsiębiorstw, a zwłaszcza sektorowi przedsiębiorstw małych i średnich. Rozwój społecznogospodarczy państwa i jego przestrzenne zróżnicowanie są wreszcie determinowane przestrzenną strukturą gospodarki narodowej (przestrzennego układu struktury gospodarczej). Tak rozumiana struktura wykazuje ścisłe współzależności z warunkami fizyczno-geograficznymi, kształtem systemu osadniczego i sieci transportowej, przepuszczalnością granic państwowych, stopniem rozwoju powiązań trans granicznych itp. Problematyka struktur gospodarczych i ich przemian jest na stałe zakorzeniona w literaturze ekonomicznej i geograficznej, zarówno w Polsce jak i na świecie. W tym nurcie w pierwszej kolejności należy wskazać relatywnie nieliczne prace teoretyczne, w których prezentuje się ustalenia terminologiczne, klasyfikacyjne i metodologiczne w odniesieniu do struktury gospodarki (por. Ciamaga 2003; Kaja 2007; Kwiatkowski 1980; Mändle 1994; Schmidt 1972; Winiarski 2006). Wśród polskojęzycznych opracowań empirycznych wyróżniają się publikacje pod redakcją A. Lipowskiego (2000) i W. Jakóbika (2000) na temat przemian strukturalnych gospodarki polskiej. Jako osobną grupę można uznać prace odnoszące się do gospodarczych przeobrażeń strukturalnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ( por. Brocka-Palacz 1993; Olszewski 1998). Szczególną rolę wśród opracowań dotyczących struktury gospodarki należy przypisać pracom na temat roli usług w strukturze gospodarczej. Wśród nich na uwagę zasługują przede wszystkim prace na temat roli usług biznesowych w rozwoju gospodarczym Europy (por. Rubalcaba, Kox 2007), na temat wzrostu i struktury sektora usług w gospodarce krajów rozwijających się (por. Seema 2007) oraz produktywności analitycznego w badaniach nad rozwojem społeczno-gospodarczym i kształtowaniem Strona Łączne ujmowanie rynku pracy i struktury gospodarki w ramach jednego aspektu 41 sektora usług (por. Triplett, Bosworth 2004). się obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej jest w pełni uzasadnione. Konkretny kształt struktury gospodarki narodowej ściśle warunkuje sytuację na rynku pracy, zwłaszcza w zakresie poziomu i struktury bezrobocia. Jak wynika z dotychczasowych doświadczeń oraz analiz przestrzennego zróżnicowania poziomu rozwoju społecznogospodarczego i struktury gospodarczej w Polsce i innych krajach, w gospodarce poddanej tendencjom globalizacji, deregulacji, liberalizacji oraz elastyczności produkcji zrównoważony rynek pracy cechuje przede wszystkim te obszary, które charakteryzują się wysokim poziomem rozwoju prywatnych przedsiębiorstw usługowych i przemysłowych. INFRASTRUKTURA PRZESTRZENNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA Infrastruktura techniczna11 stanowi „układ krwionośny” całego systemu gospodarczego określonego obszaru (por. Mejro 1983), a dostępność określonych miejsc i obszarów to szansa lub możliwość pozwalająca na skorzystanie z różnych rodzajów działalności w nich zlokalizowanych (por. Taylor 1999). Infrastruktura techniczna umownie rozumiana jest jako zbiór systemów technicznych, mających za zadanie usprawnienie i ułatwienie pracy produkcyjnej (w systemach technologicznych) oraz poprawę jakości życia ludności, zamieszkałej na określonym terenie (por. Mejro 1983, s. 100). W związku z tym można przyjąć, że infrastruktura techniczna obejmuje „urządzenia sieciowe i punktowe, które umożliwiają przemieszczenia ludzi, ładunków, informacji, energii i ściśle z nimi zespolone urządzenia, które stwarzają warunki produkcji, funkcjonowania i rozwoju dla podmiotów i układów działających na określonym terenie” (por. Makieła 1998, s. 7). Zdaniem Chojnickiego (1999, s. 338) „zespoły komunikacyjne i obsługi, złożone z sieci transportowej wraz z punktami stacyjnymi i energetycznej) środkami i sieci transportu, sieci informacyjnej obsługowej (telefonicznej, (wodnej, radiowej, kanalizacyjnej, telewizyjnej, komputerowej) oraz obsługujących je ludzi” stanowią jeden z systemów materialno- W literaturze przedmiotu obok pojęcia infrastruktury technicznej pojawiają się również terminy infrastruktura gospodarcza, infrastruktura ekonomiczna, infrastruktura techniczno-ekonomiczna (por. Barteczek 1977, Makieła 1998, Ratajczak M. 1999). 11 Strona 42 technicznych terytorialnych systemów społecznych, które tworzą bazę infrastrukturalną egzystencji i działalności ludzi. Do infrastruktury technicznej zalicza się systemy: (1) transportu – sieć transportowa i tabor; (2) łączności – łączność przewodowa, bezprzewodowa, poczta i telekomunikacja; (3) energetyczne – sieci energetyczne wraz z urządzeniami gazowniczy, zasilania ciepłowniczy); i przetwarzania (4) (podsystemy: wodno-kanalizacyjny – elektroenergetyczny, sieć wodociągowa i kanalizacyjna, oczyszczalnie ścieków, ujęcia wody i stacje uzdatniania (por. Barteczek 1977, Makieła 1998, Ratajczak M. 1999). Zagadnieniem powiązanym z problematyką infrastruktury technicznej jest pojęcie dostępności (gł. komunikacyjnej i przestrzennej). Dostępność na gruncie geografii społeczno-ekonomicznej, a zwłaszcza w geografii transportu, rozumiana jest jako zdolność do zachodzenia relacji pomiędzy dwoma elementami zbioru, jednostronnie lub wzajemnie osiągalnymi dzięki istniejącym środkom transportu (por. Gutiérrez 2009, Komornicki i in. 2010). Według Taylora (1999, s. 7-8) dostępność to szansa lub możliwość pozwalająca na skorzystanie z różnych rodzajów działalności (funkcji, z których część można zaliczyć do usług) przez osobę zamieszkującą stale pewien obszar. Przy tak rozumianej dostępności owe szanse lub możliwości uwarunkowane są nie tylko dostępnością do określonego środka transportu lecz także cechami psychospołecznymi oraz statusem społeczno-zawodowym osoby, która daną szansę lub możliwość wykorzystuje. Tak rozumianą dostępność określa się mianem dostępności osobistej gdyż rozpatruje się dostępność z punktu widzenia podmiotu dostępności (por. Guzik 2003). W pracach poświęconych dostępności częściej spotykaną definicją dostępności jest definicja odnosząca się do miejsca (a nie osób zamieszkujących w danym miejscu). W literaturze przedmiotu można spotkać różne rodzaje dostępności, stąd wyróżniamy m.in. dostępność komunikacyjną, transportową, przestrzenną, ekonomiczną, fizyczną, czasową, społeczną. Duża liczba tych pojęć i ich współzależność rodzi znaczne trudności w ustaleniu zakresu znaczeniowego poszczególnych terminów. że na dostępność komunikacyjną składają się dostępność transportowa i dostępność Strona stanowią dwie składowe komunikacji (por. Potrykowski, Taylor 1982), można przyjąć, 43 Zgodnie z obowiązującym w geografii transportu rozróżnieniem, że transport i łączność łącznościowa (telekomunikacyjna) (por. Warakomska 1992, Komornicki i in. 2010). W związku z tym podziałem można przyjąć, że zagadnienie dostępności transportowej obejmuje dostępność sieci transportowej i wszystkich jej elementów składowych, a dostępność łącznościowa obejmuje dostępność łączności w tym m.in. dostępność internetu, dostępność telefonii bezprzewodowej. Z kolei dostępność przestrzenna związana jest z pokonywaniem przestrzeni (por. Taylor 1999), to inaczej łatwość osiągnięcia miejsca lub funkcji z innego miejsca (lub miejsc) wyrażona dystansem do pokonania, kosztem transportu bądź czasem podróży (por. Guzik 2003, s. 34). W tym miejscu należy podkreślić, że ścisłe utożsamianie dostępności przestrzennej z dostępnością transportową (szerzej dostępnością komunikacją) wydaje się być niezbyt precyzyjne (por. Komornicki i in. 2010). Dostępność komunikacyjna (w tym dostępność transportowa) obejmuje całokształt stosunków komunikacyjnych (transportowych i łącznościowych) na danym obszarze i należy ją rozumieć jako pojęcie szersze niż pojęcie dostępności przestrzennej (por. Guzik 2003, Komornicki i in. 2010). Dostępność transportową regionu można określić jako (1) fizyczną możliwość dotarcia do wyznaczonego miejsca, którą wyznacza istniejąca baza materialna, czyli infrastruktura transportowa oraz jako (2) realną zdolność do osiągania w danym czasie punktu lub punktów w regionie, którą można opisać w kategoriach jakości, w tym czasu, kosztu i standardu podróży (rodzaj i jakość połączeń komunikacyjnych (por. Grzelakowski 2004). Ze względu na fakt, że dostępność komunikacyjna (transportowa) określa drożność obszaru, stopień obsługi komunikacyjnej i częstotliwość kursowania określonych środków transportu to dostępność przestrzenna miejsca lub usługi będzie lepsza w obszarach o wyżej dostępności komunikacyjnej (por. Guzik 2003). Poza tym, oczywistym wydaje się być stwierdzenie, że „każdy rodzaj dostępności transportowej jest przestrzenny i zarazem czasowy, dotyczy bowiem zawsze pokonywania przestrzeni w pewnym czasie” (por. Warakomska 1992, s. 67). Infrastruktura transportu zajmuje istotne miejsce w teoriach rozwoju pojawia się zagadnienie kosztów transportu jako jednego z czynników lokalizacyjnych, Strona teoriach lokalizacji J. H. Thünena, A. Webera, W. Christallera, A. Löscha czy W. Isarda 44 regionalnego oraz wzrostu gospodarczego (por. Rosik, Szuster 2008). W klasycznych jednakże rola infrastruktury technicznej nie jest w nich wyjaśniona a założenia dotyczące transportu są znacznie uproszczone (por. Domański 2002, Parysek 2006). Z kolei w pracach poświęconych teorii rozwoju regionalnego znaczenie infrastruktury (a zwłaszcza infrastruktury transportowej) posiada znacznie większe znaczenie. Sytuacja ta dotyczy przede wszystkim klasycznych teorii rozwoju niezrównoważonego (teorii polaryzacji) F. Perroux, G. Myrdala, A. O. Hirschmana, J. R. Boudeville’a, J. Paelnicka, J. Friedmanna. Występowanie infrastruktury „zachęca” do podejmowania przedsięwzięć produkcyjnych, natomiast jej brak (lub niedobór) ogranicza w istotny sposób prowadzenie działalności gospodarczej (por. Ratajczak 1999). Powiązania funkcjonalne, w tym procesy „wymywania”, „infiltracji”, „wysysania”, zachodzące pomiędzy biegunami wzrostów a ich zapleczem, między centrami a peryferiami oraz między obszarami wzrostu i obszarami stagnacji gospodarczej mogą mieć miejsce dzięki występowaniu infrastruktury transportu i infrastruktury łączności, które umożliwiają przepływ osób, towarów, kapitału, informacji, wiedzy itp. bezpośrednio wpływając również na poziom dostępności tych obszarów (por. Grzeszczak 1978, 1999; Ratajczak M. 1999; Rosik 2004; Domańska 2006; Kossowski 2006; Rodrigue i in. 2006; Rosik, Szuster 2008; Churski 2011). Infrastruktura transportowa stanowi niezbędny warunek do przemieszczania ludności i towarów, czyli zaspokajania potrzeb transportowych. Potrzeby te wynikają przede wszystkim z nierównomiernego dostępu do dóbr i usług. Jak zauważa Ratajczak (1999) sieci transportowe stanowią układ połączeń wykształcony między skupiskami ludności w wyniku rozwoju czynników społecznych i gospodarczych. Układ przestrzenny infrastruktury transportu, efektywność pracy przewozowej a w konsekwencji poziom dostępności przestrzennej wpływają m.in. na rozmieszczenie ludności (osadnictwo), produkcję, usługi, wymianę i zaspokojenie potrzeb w konsekwencji kształtowanie struktur przestrzennych regionów (por. Horning i Dziadek 1987). Powiązania zachodzące pomiędzy obszarami wzrostu a obszarami stagnacji gospodarczej dzięki infrastrukturze transportu implikują zarówno procesy (szerzej infrastruktura techniczna) wskazywana jest jako jeden z czynników lub Strona rozwoju regionalnego i polityki regionalnej najczęściej infrastruktura transportu 45 pozytywne jak i negatywne. Niemniej jednak w literaturze poświęconej zagadnieniom warunków rozwoju regionalnego. Według Chojnickiego i Czyż (2004, s. 17) „wyposażenie w infrastrukturę techniczną warunkuje atrakcyjność lokalizacyjną regionów. Regiony z rozbudowaną i nowoczesną infrastrukturą, w skład której wchodzi uzbrojenie terenu w urządzenia wodno-kanalizacyjne, sieć gazową i energetyczną oraz sieć obsługi transportowej, telekomunikacyjnej i informatycznej, przyciągają działalność gospodarczą ze względu na możliwość obniżenia kosztów realizacji inwestycji”. Znaczenie infrastruktury technicznej, w tym przede wszystkim infrastruktury transportu i poziomu dostępności transportowej, jako czynnika rozwoju regionalnego jest wskazywane w licznych pracach m.in.: Nijkamp (1986); Linneker, Spence (1996); OECD (2002); Spiekermann i in. (2002); ESPON (2004); Domańska (2006); Janecki (2006, 2009); Szuster (2006); Komornicki (2007); Koźlak (2007a, 2007b); Markowski (2007); Parteka (2008); Rosik, Szuster (2008); Charlton, Vowels (2008); Churski (2008); MacKinnon i in. (2008); Koźlak, Pawłowska (2009). Zapewnienie odpowiedniej jakości infrastruktury transportowej i teleinformatycznej to jedno ze strategicznych wyzwań określonych zarówno w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 (2010) jak i w Strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu – Europa 2020 (2010), gdyż niedorozwój oraz niska jakość infrastruktury transportowej i teleinformatycznej stanowią istotną barierę rozwoju regionów europejskich. Oczywiście nie oznacza to, że w literaturze przedmiotu nie występują także głosy wskazujące, że nowoczesna i rozbudowana infrastruktura techniczna niekoniecznie musi przyczynić się do rozwoju danego obszaru. Wręcz przeciwnie, taki stan może sprzyjać postępującej peryferyzacji społeczno-gospodarczej danego obszaru (por. Ratajczak M. 1999, Vickerman i in. 1999, MacKinnon i in. 2008, Gorzelak 2009, Zathey 2009). Zdaniem Zatheya (2009, s. 7) „z punktu widzenia gospodarki efektywne powiązanie przestrzeni szlakami transportowymi prowadzi do integracji rynków, skraca czasy przewozu towarów i podróży oraz zmniejsza koszty produkcji, w tym także koszty transportu. Rozbudowa infrastruktury transportowej funkcjami produkcyjnymi i usługowymi regionu mogą doprowadzić do wysysania siły Strona Jednakże dysproporcje przejawiające się przewagą powiązań transportowych nad 46 może podnieść atrakcyjność przestrzeni i wywołać pozytywne efekty rozwojowe. roboczej i przedsiębiorców wskutek poprawy dostępności komunikacyjnej, czyli istnieje niebezpieczeństwo drenażu przestrzeni z potencjalnej siły roboczej i możliwych inwestorów, co może prowadzić do konkurencyjnego rozwoju regionów sąsiednich, rozszerzających swoje zaplecze dzięki sprawnej infrastrukturze transportowej”. W tym miejscu warto pokreślić, że współcześnie w krajach Unii Europejskiej, w tym częściowo w Polsce, dostęp do takich elementów infrastruktury technicznej jak sieć energetyczna, gazowa, wodno-kanalizacyjna, cieplna jest relatywnie wysoki i nie różnicuje w istotny sposób poszczególnych obszarów (por. Parysek 2005). Z kolei infrastruktura transportu, a szerzej infrastruktura komunikacji i dostęp do niej różnicują przestrzeń w sposób bardziej znaczący. Chodzi tu przede wszystkim o występowanie i dostęp do infrastruktury drogowej – autostrad, dróg ekspresowych; infrastruktury kolejowej – kolei dużych prędkości oraz infrastruktury teleinformatycznej – dostęp do internetu, zwłaszcza szerokopasmowego. Dodatkowo w literaturze poświęconej infrastrukturze technicznej i jej znaczeniu w rozwoju społeczno-gospodarczym znacznie większą uwagę poświęca się infrastrukturze transportu a ostatnio także infrastrukturze telekomunikacyjnej (por. Castells 2003, 2010; Castells, Himanen 2009). Jednakże wpływ tej ostatniej na rozwój społeczno-gospodarczy nie jest jeszcze dobrze rozpoznany gdyż internet stanowi nadal relatywnie nowe pole badawcze a dynamika zmian i rozwoju internetu jeszcze bardziej utrudnia tego typu badania, zwłaszcza w takich państwach jak Polska. Przyczyną tego stanu rzeczy jest przede wszystkim sytuacja, w której brakuje pełnych i rzetelnych danych dotyczących sektora IT w układzie regionalnym kraju. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI Kapitał finansowy jest tradycyjnym rodzajem kapitału, obejmującym wolne środki finansowe wszystkich podmiotów publicznych i prywatnych, mogące zostać przeznaczone na inwestycje w kapitał materialny bądź konsumpcję, zwiększającą popyt wewnętrzny (por. Churski, 2008). Kapitał finansowy jest jednym z podstawowych Strona przy sprzyjających warunkach np. w formie potencjalnego uzyskania zewnętrznych 47 zasobów rozwoju lokalnego i regionalnego, natomiast możliwość jego powiększania środków finansowych (kredytu, dotacji, subwencji, ulg) lub poprzez racjonalne zarządzanie majątkiem, uważana jest za czynnik rozwoju (por. Parysek, 2001). Analiza roli kapitału finansowego, którego akumulacja w przestrzeni gospodarczej jest nierównomierna, ujmowana jest we wszystkich teoriach wzrostu gospodarczego oraz w ich przestrzennych adaptacjach tj. teoriach rozwoju regionalnego. Kapitał finansowy, wyrażony przez nakłady inwestycyjne, jest obok pracy i postępu technologicznego podstawowym składnikiem współczesnych funkcji produkcji, co oznacza że kapitałochłonność produkcji determinuje jej produktywność. Kapitał finansowy jest więc zarówno podstawowym czynnikiem ogólnie rozumianego wzrostu gospodarczego jak i czynnikiem rozwoju regionalnego i lokalnego. Wyjaśniając jego wpływ na procesy wzrostu i rozwoju nie sposób odnieść się do pojedynczych teorii, gdyż ma on zasadnicze znaczenie we wszystkich koncepcjach. Koncentrując uwagę na najważniejszych wyróżnikach należy zwrócić uwagę na te cechy kapitału oraz uwarunkowania dla mechanizmu jego optymalnej relokacji w przestrzeni, które podkreśla się w dwóch zasadniczych podejściach teoretycznych tj. w neoklasycznych teoriach wzrostu zrównoważonego oraz neokeynesowskich teoriach polaryzacji. W neoklasycznych teoriach wzrostu gospodarczego kapitał finansowy uważa się za czynnik produkcji doskonale mobilny w przestrzeni, a jego przepływy wyjaśniane są za pomocą racjonalnych zachowań podmiotów gospodarujących, których motywacją jest optymalizacja procesu gospodarowania tj. chęć maksymalizacji zysku lub minimalizacji kosztów produkcji gospodarczej. Mechanizm ten ilustruje klasyczna teoria przepływów, zakładająca że na obszarach niedoinwestowanych (tj. obszarach stagnacji) kapitał jest zasobem rzadkim, więc drogim, a praca względnie obfitym i tanim, co powoduje, że gdy korzyści skali w produkcji są stałe, inwestycje realizowane na tych obszarach przynoszą wyższą stopę zwrotu. Zasada ta odnosi się zarówno do inwestycji prywatnych jak i publicznych, przy założeniu że państwo jest w gospodarce rynkowej inwestorem racjonalnym, tj. maksymalizującym swój zysk. Konsekwencją takiego procesu gospodarki i zmniejsza dysproporcję w ich rozwoju gospodarczym w porównaniu Strona okresie pozwala im osiągnąć odpowiedni poziom konkurencyjności tj. produktywności 48 inwestycyjnego jest ożywienie gospodarcze na obszarach stagnacji, które w długim z obszarami odpływu kapitału tj. obszarami wzrostu. Mechanizm ten stanowi fundament teorii konwergencji, traktującej spójność ekonomiczną jako przejaw długookresowej równowagi przestrzennej (por. Domański 2002). W teoriach wzrostu nierównomiernego, tzw. teoriach polaryzacji, odrzuca się założenie o doskonałej mobilności kapitału finansowego i stałych korzyściach skali w produkcji. Swobodny przepływ kapitału jest ograniczony przez wiele uwarunkowań procesu gospodarczego, m.in. przez fakt, że lokalizacja działalności gospodarczej w przestrzeni jest naturalnie nierównomierna, co wynika choćby ze specyfiki poszczególnych branż- np. lokalizacji kompleksów przemysłowych w miejscach, gdzie dostępne są odpowiednie surowce (por. Perroux, 1955). Teorie polaryzacji zakładają, że obszary wzrostu mogą trwale akumulować kapitał, gdy stanowią miejsce koncentracji działalności wiodących o wyższym poziomie technologicznym, tj. charakteryzujących się m.in. zmiennymi korzyściami skali w produkcji (por. Boudeville 1964, Romer 1986, Lucas 1988). Ponadto, inwestycje prowadzone w danych lokalizacjach generują dodatkowe impulsy o charakterze popytowym i podażowym, tj. efekty mnożnikowe (por. Myrdal 1957, Kaldor 1957, Krugman 1991). Efekty te mają jednak ograniczony zasięg geograficzny i najsilniejsze są w bezpośrednim otoczeniu inwestycji pierwotnej. Konsekwencją oddziaływania mnożnika dochodowego jest m.in. polaryzacja dochodów, prowadząca do utrzymującej się atrakcyjności obszarów wzrostu dla wysoko wykwalifikowanej siły roboczej i w konsekwencji stałej przewagi płacowej nad innymi obszarami, przy jednocześnie wysokim popycie wewnętrznym (por. Boudeville 1964). Ponieważ teorie polaryzacji osadzone są w nurcie neokeynesowskim, inwestycje publiczne upatrywane są w nich jako czynnik, który może prowadzić do korzystnych zmian koncentracji działalności gospodarczej i pośrednio kapitału w przestrzeni. Zakłada się przy tym, że koszt interwencji publicznych zostanie zrekompensowany przez oczekiwane korzyści mierzone wpływami podatkowymi oraz stopą wzrostu gospodarczego wywołaną przez m.in. korzystne zmiany struktury gospodarczej (por. Molle, 2007). czynnika powodują charakterystyczną cyrkulację środków finansowych w gospodarce nie tylko w układzie Strona Mechanizmy inwestycyjne uruchamiające przepływy tego 49 Kapitał finansowy jest podstawowym zasobem i czynnikiem rozwoju. obszary wzrostu- obszary stagnacji, ale również pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w gospodarce finansowej. Efekty przestrzenne tych procesów ujęte są w aspekcie rozwoju, zdefiniowanym jako sytuacja finansowa i poziom zamożności. Ich analiza powinna zostać przeprowadzona z uwzględnieniem dwóch grup podmiotów: podmiotów publicznych, w tym szczególnie samorządów terytorialnych jako podmiotów odpowiedzialnych za tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju gospodarczego w skali lokalnej i regionalnej, oraz podmiotów prywatnych z rozróżnieniem na dwie ich podgrupy: przedsiębiorstwa, jako główne podmioty gospodarujące w procesie inwestycyjnym, oraz gospodarstwa domowe, które za pośrednictwem wynagrodzeń kreują popyt wewnętrzny w gospodarce. Szczególną uwagę należy zwrócić na rolę poszczególnych podmiotów i uwarunkowań dla ich efektywnego funkcjonowania, w kontekście stymulacji procesów rozwojowych na tle finansowym. Sytuację finansową samorządów rozpatruje się jako zdolność do pozyskiwania przez nie zasobów pieniężnych i ich efektywnego wydatkowania (por. Miszczuk 2004, Nargiello 2006). Zdolność do pozyskiwania zasobów pieniężnych przez samorząd terytorialny jest uwarunkowana przyjętymi rozwiązaniami formalno-prawnymi, w tym szczególnie rozwiązaniami w obszarze podziału terytorialnego i zakresu decentralizacji finansowej państwa, polityki fiskalnej państwa i mechanizmów stosowanych w zakresie przestrzennej redystrybucji dochodów (por. Musgrave 1959, Oats 1972, Swianiewicz 2003, Flejterski i Zioło 2008). Innym ważnym czynnikiem różnicującym sytuację finansową samorządów terytorialnych jest poziom rozwoju gospodarczego obszarów na terenie których funkcjonują, szczególnie w aspekcie struktury gospodarki lokalnej lub regionalnej. Niejednolita struktura gospodarki prowadzi do rozwarstwienia pomiędzy zróżnicowaniem poziomu dochodu i zróżnicowaniem poziomu PKB. Rozwarstwienie to pogłębiają różnice w zakresie sposobu opodatkowania poszczególnych rodzajów działalności, a w szczególności wyraźnie niższe opodatkowanie działalności rolniczej, co powoduje, że jednostki przestrzenne charakteryzujące się dominującym udziałem strukturze gospodarczej uzyskują wyraźnie niższe dochody (por. Mackiewicz i in., 2005). Różnice pomiędzy wolumenem dochodów uzyskiwanych przez samorządy są rekompensowane przez wydatki rządowe. Państwo prowadząc 50 w Strona rolnictwa wobec samorządów terytorialnych aktywną politykę redystrybucji przestrzennej środków finansowych w pewien sposób wpływa na sytuację finansową poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego, sterując przepływami środków finansowych z obszarów wzrostu do obszarów stagnacji gospodarczej za pomocą bezpośrednich transferów budżetowych m.in. subwencji, dotacji, a w ostatnim okresie również środków europejskich. Wyrównywanie sytuacji finansowej samorządów terytorialnych, poprzez wspieranie wolumenów dochodów jednostek charakteryzujących się słabszą sytuacją finansową, ma w założeniu prowadzić do wyrównywania się możliwości inwestycyjnych samorządów, a w rezultacie do wyrównywania się poziomu dostępności do podstawowych dóbr i usług publicznych w ujęciu międzyregionalnym –tj. do inwestycji w kapitał materialny (por. Pacione 2001, Swianiewicz 2003). Sytuacja finansowa przedsiębiorstw jest najczęściej definiowana w kontekście ich zdolności do pozyskiwania kapitału na inwestycje w majątek trwały lub finansowania działalności bieżącej poprzez powiększanie majątku obrotowego przedsiębiorstwa. Rozwój działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, będący celem wymienionych inwestycji, utożsamiany jest ze zwiększeniem dynamiki produkcji i sprzedaży oraz poszerzeniem rynku zbytu dla uzyskania wyższych dochodów. Finansowanie inwestycji przedsiębiorstw może się dokonywać ze środków własnych, wypracowanych przez przedsiębiorstwo, w tym z zysku zatrzymanego lub emisji akcji, oraz ze środków obcych uzyskanych przez dopływ kapitału zewnętrznego z rynku finansowego lub pieniężnego (por. Mościbrodzka 2000). Za korzystną można uznać sytuację, gdy udział podmiotów prowadzących działalność finansową na rynku finansowym (towarzystw ubezpieczeniowych, banków, instytucji pośrednictwa finansowego) w strukturze lokalnej lub regionalnej gospodarki kształtuje się na poziomie, umożliwiającym przedsiębiorcom swobodny dostęp do zewnętrznych środków finansowych. Również warunki finansowe, kreowane przez lokalną politykę fiskalną oraz możliwości udzielania przedsiębiorstwom różnych form pomocy publicznej, wpływają różnicująco rozkład inwestycji przedsiębiorstw wyjaśniony jest za pomocą teorii lokalizacji i jej Strona poszczególnych jednostek administracyjnych. W ujęciu teoretycznym przestrzenny 51 na wielkość środków własnych i obcych w przedsiębiorstwach, działających na obszarze dalszych rozwinięć. prognozowanymi Decyzje kosztami lokalizacyjne ich przedsiębiorstw funkcjonowania z podyktowane uwzględnieniem są kosztów transakcyjnych. Do głównych czynników lokalizacji przedsiębiorstw zalicza się najczęściej podaż i niską cenę siły roboczej, dostępność do infrastruktury transportowej i chłonność lokalnego rynku zbytu (por. Parysek 2001, Dziemianowicz 2006). Liczba i struktura przedsiębiorstw oraz ich sytuacja finansowa stanowią o potencjale gospodarczym jednostki przestrzennej i jej konkurencyjności wobec innych jednostek. Należy zauważyć, że znaczącym potencjałem finansowym, a w rezultacie istotnym wpływem na gospodarkę lokalną lub regionalną, mogą charakteryzować się przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego tj. bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Przyjmuje się, że im wyższa ich liczba na terenie danej jednostki przestrzennej, tym lepsza sytuacja finansowa tej jednostki (por. Bojar, 2001). Z kolei ze względu na znaczący udział liczby małych i średnich przedsiębiorstw w strukturze podmiotów gospodarczych w Polsce, istotnym elementem analizy sytuacji finansowej w ujęciu lokalnym lub regionalnym, jest liczba i potencjał finansowy tego sektora przedsiębiorstw (por. Kaczor i in., 2001). Potencjał finansowy przedsiębiorstw w sposób wprost proporcjonalny przekłada się na potencjał finansowy samorządów terytorialnych w związku ze znaczącym udziałem wpływów z podatków dochodowych w strukturze dochodów własnych na wszystkich szczeblach organizacji terytorialnej kraju. Rozkład przestrzenny działalności gospodarczej jest więc skorelowany z wielkością dochodów własnych samorządów. W celu poprawy atrakcyjności inwestycyjnej obszaru, stwarzającej warunki do lokalizacji jak największej liczby przedsiębiorstw, samorządy terytorialne wykorzystują następujące instrumenty: (a) inwestycyjne- tj. poprawiające infrastrukturę i otoczenie biznesu danego obszaru; (b) finansowe; (c) legislacyjne- tj. usuwanie barier prawnych i administracyjnych blokujących napływ kapitału oraz (d) informacyjne- tj. marketing terytorialny jednostki przestrzennej (por. Bojar 2001). to kategoria ekonomiczno-finansowa związana z gospodarstwami domowymi, jako specyficznymi podmiotami gospodarującymi. Na zamożność gospodarstw domowych składają się : dochody całkowite gospodarstwa 52 zamożności Strona Poziom (dochody bieżące, świadczenia społeczne i in.), majątek trwały oraz wartości niematerialne (kwalifikacje zawodowe, zdrowie, czas wolny). Gospodarstwo domowe jest złożoną kategorią statystyczną o wyraźnych cechach społeczno-ekonomicznych, mającą duże walory społeczne, kształtującą podstawowe zapotrzebowanie na dobra, konsumowane przez społeczeństwo. W tym sensie gospodarstwo domowe prowadzi działalność zwaną gospodarką domową, czyli konsumpcją właściwą, którą finansuje z: (a) przychodów i zasobów pieniężnych (wynagrodzenia za pracę, przyrostu netto z oszczędności oraz źródeł pozapłacowych: np. spadków, darowizn), (b) zasobów dóbr materialnych, w tym nieruchomości i dóbr trwałego użytkowania. (c) nakładu pracy własnej związanej z organizacją życia rodzinnego (por. Maciejewski 2003). Z punktu widzenia systemu finansowego, w analizie istotne będą wszelkie przepływy finansowe związane z działalnością gospodarstw domowych, tj. wielkości i struktury dochodów oraz wydatków gospodarstw domowych. Rozumienie poziomu zamożności gospodarstw domowych zostanie więc zawężone do kategorii finansowej. Warto zauważyć, że wskaźnik dochodów ludności jest jedną z miar poziomu życia danej społeczności (dostępu do dóbr publicznych), a nie aktywności gospodarczej, czego wyrazem jest PKB (por. Domański 2011). Kontrast w poziomie życia ludności jest jedną z najważniejszych miar nierówności regionalnych (por. Czyż, Hauke 2010). INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU Pojęcie innowacji wprowadził do nauk ekonomicznych w początkach ubiegłego stulecia Schumpeter (1960). Rozumiał on innowacje szeroko, jako: (1) wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas istniejących, (2) wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji, (3) otwarcie nowego rynku, (4) zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, (5) zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów, (6) wprowadzenie nowej organizacji produkcji. Według Podręcznika Oslo Manual (2008) innowacja ma miejsce, gdy nowy lub ulep- z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Działalność innowacyjna jest Strona zastosowany w produkcji, przy czym ów produkt i proces są nowe przynajmniej 53 szony produkt zostaje wprowadzony na rynek albo nowy lub ulepszony proces zostaje to natomiast całokształt działań prowadzących lub mających w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Zdolność generowania i przyswajania szeroko pojętych innowacji (zarówno technologicznych, jak i organizacyjnych) jest ważnym elementem determinującym rozwój regionów (por. Chmielewski i in, 2001). Jest to szczególnie istotny problem w dobie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. To właśnie innowacyjność gospodarki określa w coraz większym stopniu przewagę konkurencyjną państw i regionów. Innowacyjna gospodarka to gospodarka charakteryzująca się wysokim poziomem rozwoju zaawansowanego technologicznie przemysłu i usług o wysokim nasyceniu wiedzą. Początkowo teoria innowacyjności odnosiła się jedynie do działalności produkcyjnej. Znaczenie usług w procesach innowacyjnych zostało zdegradowane do roli pasywnego odbiorcy innowacji technologicznych pozyskiwanych od sektora produkcyjnego (por. Niedzielski i inni 2008). Taką koncepcję przedstawił Barrras (1986) podkreślając zależność innowacji w usługach od innowacji wprowadzanych przez przedsiębiorstwa produkcyjne, które inicjują proces innowacyjny w przedsiębiorstwach usługowych. Trudno zgodzić się jednak z koncepcją, w której usługi są traktowane jedynie jako konsument innowacji i pasywny element w systemie innowacyjnym (por. Niedzielski i inni, 2008). Postrzeganie innowacji usługowych zaczęło ewaluować w latach 90. i obecnie większość badawczy jest zgodna, że sektor usług w coraz większym stopniu nie tylko korzysta z osiągnięć naukowo-technicznych, ale także uczestniczy w ich tworzeniu. Według Tokarz (2009) zasadniczą różnicą pomiędzy procesem innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych jest jego długość i złożoność. Przemysł najczęściej absorbuje nową myśl techniczną poprzez wdrożenie nowych technologii do produkcji. Zmiana w sektorze usług zwykle nie kończy się na wprowadzeniu nowej technologii, a dalej polega na ciągłych przekształceniach, doskonaleniu i dopasowywaniu do potrzeb klientów. W przedsiębiorstwach usługowych kluczowa rolę dla procesów innowacyjnych mają (1) przedmiot innowacji, (2) stopień nowatorstwa, (3) wymiar nowoczesności. Strona rozpatrywaną w sferze usług i produkcji przemysłowej rozpatrują w trzech aspektach: 54 zasoby ludzkie. Jong i inni (2003) najważniejsze różnice pomiędzy innowacyjnością Rozpatrując przedmiot innowacji w przemyśle, wyróżnia się najczęściej innowacje produktowe i procesowe. W usługach granica ta ulega zatarciu. Innowacje produktowe i procesowe następują bardzo często jednocześnie. Poza tym nowe usługi są często wspierane przez nowe sposoby dystrybucji, kontroli jakości, kontaktu z klientem. W odniesieniu do stopnia nowatorstwa, w sektorze usług przeważają innowacje o niższym stopniu nowatorstwa, w których cechy są jedynie zastępowane lub dodawane bez zmieniania istoty usługi. Wymiar nowoczesności może sprowadzać się do pojmowania innowacji, jako nowej usługi w firmie – proces ten zachodzi najczęściej poprzez adaptację istniejących już na rynku usług lub wprowadzanie zupełnie nowej usługi na rynku. W sektorze usług oba wymiary nowoczesności często występują równolegle (patrz tabela 2). Tabela 2 Różnice między innowacyjnością usług i przemysłu źródło E. Brouwer (1997) K. Atuahene-Gima (1996) R.G. Cooper i U. Brentani (1991) G. Sirilli i R. Ewangelista (1998) OECD 2000 • • • • • • • • • różnice między innowacyjnością usług i przemysłu Innowacje w usługach nie wymagają tak dużego wsparcia sfery R+D jak przemysł. Firmy usługowe są mniej skłonne inwestować w środki trwałe w celu wspierania innowacji Firmy usługowe wydają mniej pieniędzy na kupno patentów i licencji Innowacje w usługach są łatwiejsze do naśladowania Znaczenie zasobów ludzkich w procesie tworzenia innowacji jest znacznie większe w usługach niż w przemyśle W rozwoju innowacyjności usług mniejsze znaczenia ma technologia Główną barierą w rozwoju innowacyjności usług jest brak dobrze wykształconej siły roboczej Kluczowe znaczenie odgrywają aspekty organizacyjne Innowacje w usługach nie są ograniczone do zmian we właściwościach produktu. Obejmują one zmiany również w procesie dostarczania usług oraz kontaktów z klientami Źródło: Opracowanie na podstawie DeJong i inni, (2003). Jednym z czynników rozwoju innowacyjnej gospodarki jest właściwie ukształtowane środowisko działalności gospodarczej które określa się jako otoczenie biznesu (patrz tabela 3). W szerokim znaczeniu otoczenie biznesu obejmuje wyposażenie instytucjonalne oraz środowisko innowacyjne (por. Dominiak 2006). Wyposażenie instytucjonalne może być rozpatrywane jako zbiór instytucji wyposażenie instytucjonalne ujmuje się jako tzw. usługi dla producentów i dla biznesu. W drugim znaczeniu wyposażenie instytucjonalne jest kategorią układu Strona powiązaniami, które tworzą rodzaj sieci instytucjonalnej. W pierwszym znaczeniu 55 otoczenia biznesu, lub jako zbiór instytucji otoczenia biznesu wraz z ich wzajemnymi instytucjonalnego. Według Hausnera i innych (1997, s. 8) układ ten jest Tabela 3 Pojęcia związane z otoczeniem biznesu pojęcie źródło otoczenie instytucjonalne Woodward, 1999 środowisko instytucjonalne (institutional environment) układ instytucjonalny gęstość instytucjonalna (institutional thickness) usługi dla producentów usługi dla biznesu usługi pośrednie (intermediate services) instytucje infrastruktury rynkowej infrastruktura instytucjonalna środowisko innowacyjne (innovative environment) infrastruktura innowacyjności innovative milieu Wolfe, Gertler, 2001; Keeble i inni, 1999; Staber, 2001; Deas, Giordano, 2001. Hausner i inni, 1997 Keeble i inni, 1999; Yoke-Tong Chew, Wai-Chung Yeung, 2001; Pietrzyk, 2001 Nowosielska, 2000; Domański i inni, 2000; Porter, 1990; Werwicki, 1998 Bernardy, 1998 Marzec, 1999 Longhi, 1999 Domański, 2000; Jewtuchowicz, 1996; Nowak, 1996; Meissner 1999; Colletis-Wahl, Pecqueur, 2001 Cichowski, 1996 Aydalot, Keeble, 1988; Keebble, Wilkinson, 1999; Colletis-Wahl, Pecqueur, 2001; Longhi, 1999 Frenkel i inni, 2001 Chmielewski i inni, 2001; Miedziński, 2001; Fritsch, 2001; Wolfe, Gertler, 2001 innovative supporting environment regionalny system innowacji (regional innovation system) Źródło: Opracowanie własne uporządkowanym zbiorem instytucjonalnym uformowanym w skali regionu. Obejmuje zespół instytucji i organizacji, których zadaniem jest inicjowanie i sterowanie rozwojem regionu, wraz z występującymi między tymi instytucjami powiązaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Układ instytucjonalny tworzą: (1) agencje, fundacje i stowarzyszenia rozwoju regionalnego, (2) organizacje samorządu gospodarczego (izby gospodarcze), (3) organy terenowej administracji publicznej, (4) inne instytucje – szkoły wyższe, stowarzyszenia twórcze, partie polityczne, związki zawodowe, organizacje społeczne. Powiązania wewnętrzne i zewnętrzne instytucji otoczenia biznesu kształtują sieć instytucjonalną. Środowisko innowacyjne jest rozumiane jako zbiór ośrodków innowacyjnych lub rolę 56 w generowaniu i rozpowszechnianiu innowacji. Instytucje działające w dziedzinie Strona jako struktury sieciowe uwzględniające relacje wewnętrzne i powiązania zewnętrzne środowiska innowacyjnego. Środowisko innowacyjne odgrywa istotną innowacji w Polsce określane są jako ośrodki innowacji i przedsiębiorczości (por. Jewtuchowicz, 1996; Matusiak, 1999; Mertl i Stawasz, 1996). Są to podmioty wyspecjalizowane w działaniach na rzecz rozwoju przedsiębiorczości, transferu technologii i komercjalizacji nowych technologii. Zalicza się do nich:. (1) ośrodki szkoleniowo-doradcze – prowadzące działalność szkoleniową, doradczą i informacyjną, (2) centra transferu technologii – zajmujące się dyfuzją i komercjalizacją nowych technologii, odpowiedzialne za rozwijanie sieci kontaktów między nauką a gospodarką, (3) inkubatory przedsiębiorczości, centra technologiczne12, oferujące pomoc doradczą, techniczną i lokalową dla nowo powstających przedsiębiorstw w początkowym okresie ich funkcjonowania, (4) parki technologiczne – czyli zorganizowane kompleksy przemysłowe skupiające na określonym terenie instytucje naukowo-badawcze oraz otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa i wspierania rozwoju firm innowacyjnych, (5) lokalne fundusze pożyczkowo-poręczeniowe – nie nastawione na zysk jednostki parabankowe świadczące pomoc finansową w formie grantów i preferencyjnych pożyczek dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą oraz gwarancji i poręczeń dla małych rozwojowych firm, nie posiadających wymaganych zabezpieczeń kredytowych. Środowisko innowacyjne, rozumiane jako zbiór ośrodków innowacyjnych wraz z ich wzajemnymi powiązaniami określane jest w literaturze światowej przez Aydalota i Keeble’a, (1988) jako innovative milieu. Jest to lokalne skupisko firm zaawansowanej technologii (high-tech) oraz instytucji badawczo-rozwojowych (B+R), między którymi występują formalne i nieformalne powiązania. Powiązania te polegają na wymianie wysokokwalifikowanych pracowników między firmami, uniwersytetami i jednostkami Strona Polskie doświadczenia z centrami technologicznymi są bardzo skromne. W praktyce niewiele różnią się one od inkubatorów przedsiębiorczości (Matusiak, Zasiadły, 2001, Stan, zasoby i kierunki rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości na początku 2001 r. (w:) K.B. Matusiak (red), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości. SOOIPP – Raport 2001, Poznań-Łódź. 3 57 badawczo-rozwojowymi oraz na współpracy między producentami, dostawcami i odbiorcami. Środowisko innowacyjne ujmowane jako sieć relacji jest zbiorem instytucji innowacyjnych, w którym wzajemna współpraca generuje dalszy rozwój innowacji i prowadzi do integracji środowiska innowacyjnego (por. Jewtuchowicz, 1996). Pietrzyk (2001, s. 49) za GREMI13 wymienia trzy podstawowe cechy, charakterystyczne dla tak definiowanego środowiska innowacyjnego: jego ramy terytorialne, właściwą mu logikę organizacyjną oraz dynamikę uczenia się. Rozwinięciem takiego rozumienia otoczenia innowacyjnego jest koncepcja systemu innowacyjnego zawarta w pracach Miedzińskiego (2001) oraz Chmielewskiego i innych (2001). Tak rozumiane środowisko innowacyjne warunkuje rozwój innowacyjnej gospodarki. Punktem wyjścia w badaniach empirycznych otoczenia biznesu jest klasyfikacja firm i instytucji tworzących otoczenie biznesu. W Polskiej Klasyfikacji Działalności instytucje te zaliczane są do sekcji PKD 2004: J – Pośrednictwo finansowe; K – Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz grupy 91.1 z sekcji O – Działalność organizacji komercyjnych, profesjonalnych i pracodawców. Na podstawie przeglądu dotychczasowych klasyfikacji (por. Nawrot, 1999; Hausner i inni, 1997; Słodowa-Hełpa, 1998; Gorzelak i inni, 1999; Swianiewicz i Dziemianowicz, 1999; Kuszewski, 1999; Karpińska-Mizielińska, 1999; Przybylska, 2001; Woodward, 1999; Matusiak, 1999 oraz inni) można wyróżnić cztery klasy otoczenia biznesu14: a) Instytucje otoczenia innowacyjnego (ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, jednostki naukowo-badawcze, szkoły wyższe); b) Agencje, fundacje i stowarzyszenia wspierające działalność gospodarczą (agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, ośrodki wspierania przedsiębiorczości, centra wspierania biznesu, fundacje rozwoju, towarzystwa gospodarcze, kluby i centra przedsiębiorczości); c) Organizacje samorządu gospodarczego (izby przemysłowe, handlowe, Strona GREMI- Groupe de Recherche Europeen sur les Milieux Innovateurs, (Europejski Zespół Badawczy nad Środowiskami Innowacyjnymi). 14 Podział ten ma charakter umowny. Duża różnorodność zbioru instytucji i firm otoczenia biznesu powoduje trudności ze stworzeniem rozłącznej i wyczerpującej klasyfikacji. 4 58 budowlane, gospodarcze, turystyczne, rzemieślnicze, rolnicze i inne); d) Firmy komercyjne świadczące usługi dla biznesu. Charakterystyczną cechą zbioru składników otoczenia biznesu jest duża różnorodność. W jego skład mogą wchodzić: (1) niekomercyjne instytucje wspierające przedsiębiorczość (w dalszej części pracy określane jako instytucje otoczenia biznesu) i (2) komercyjne firmy świadczące usługi dla działalności gospodarczej (zwane dalej firmami świadczącymi usługi dla biznesu). Pierwsze z nich są rządowymi lub pozarządowymi organizacjami, których nadrzędnym celem nie jest osiągnięcie zysku, ale praca na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności polskiej gospodarki. Natomiast do usług dla biznesu zalicza się najczęściej podmioty gospodarcze wymienione w sekcji J - Pośrednictwo finansowe oraz K – Obsługa nieruchomości, firm i nauka15. Innowacyjną gospodarkę i otoczenie biznesu łączą ścisłe zależności. Istnieje sprzężenie zwrotne pomiędzy poziomem innowacyjności gospodarki a poziomem rozwoju otoczenia biznesu, a w szczególności środowiska innowacyjnego. Z jednej strony otoczenie biznesu wpływa na innowacyjność gospodarki stanowiąc ważne ogniwo łączące naukę z gospodarką (odpowiadając za transfer innowacji ze sfery nauki do gospodarki); z drugiej strony wzrost innowacyjności gospodarki stymuluje dalszy rozwój otoczenia biznesu generując popyt np. na usługi badawczo-rozwojowe itp. Rolę otoczenia biznesu w rozwoju innowacyjności gospodarki analizować można w układzie trzech etapów wyróżnionych na ścieżce, jaką przechodzi produkt / technologia innowacyjna od źródła innowacji aż do praktyki gospodarczej. Ścieżkę tą można podzielić na trzy etapy (patrz rycina 2). Pierwszy etap obejmuje działalność naukowo-badawczą, której efektem są innowacje. Na tym etapie podstawowe znaczenie posiadają jednostki naukowo-badawcze oraz szkoły wyższe, stanowiące główne źródła innowacji. Drugi etap to proces transferu innowacji do praktyki gospodarczej. Polega on na wypromowaniu innowacyjnego produktu/technologii oraz na poszukiwaniu Strona Zdaniem niektórych badaczy do usług dla biznesu zalicza się nie całą sekcję K, lecz jedynie jeden dział tej sekcji - dział 74 tj. Pozostała działalność związana z prowadzenie interesów. Jak zauważają Guzik i inni, (2003) w równej mierze do tego typu usług należałoby zaliczyć grupę 72 (Informatyka i działalność pokrewna) oraz inne działalności (np. firmy kurierskie, i spedycyjne). W niniejszej pracy do usług dla biznesu zaliczono sekcję J „Pośrednictwo finansowe” i sekcję K „Obsługa nieruchomości, firm i nauka”. 59 15 zainteresowanych nim odbiorców. W ramach tego etapu, najważniejszą rolę odgrywają instytucje zajmujące się rozpoznaniem potrzeb innowacyjnych przedsiębiorców oraz poszukiwaniem klientów zgłaszających zapotrzebowanie na innowacje. Trzeci etap to Rycina 2 Ścieżka produktu innowacyjnego ze sfery nauki do gospodarki Pomoc finansowa Promocja Poszukiwanie odbiorców Działalność naukowobadawcza Sprzedaż i wdrożenie innowacji Doradztwo i szkolenia Źródło: Opracowanie własne. sprzedaż innowacyjnego produktu/technologii podmiotom gospodarczym i jego wdrożenie. Ten ostatni etap będący wprowadzeniem innowacji do praktyki gospodarczej jest wspomagany działaniem specjalnie do tego powołanych instytucji szkoleniowo-doradczych (np. funkcjonujących w ramach Krajowego Systemu Usług) oraz instytucji świadczących pomoc finansową dla przedsiębiorstw (która może być wykorzystana na zakup rozwiązań innowacyjnych). Instytucje otoczenia innowacyjnego odgrywają istotną rolę na określonych etapach ścieżki, jaką przechodzi produkt/technologia innowacyjny/a ze sfery naukowo-badawczej do praktyki gospodarczej. Innowacyjność oraz otoczenie biznesu przyczynia się w istotny sposób do rozwoju i wzrostu konkurencyjności regionów, który z kolei powoduje dalszy rozwój inwestuje w nowe technologie) (patrz rycina 3). Strona okołobiznesowe) i pobudza innowacyjność gospodarki (bogatszy region częściej 60 instytucji otoczenia biznesu (w odpowiedzi na zwiększony popyt na usługi Rycina 3 Schemat zależności między innowacyjną gospodarką, otoczeniem biznesu i rozwojem regionalnym innowacyjność gospodarki otoczenie biznesu rozwój regionalny Źródło: Opracowanie własne. Otoczenie biznesu odgrywa istotną rolę w generowaniu i rozpowszechnianiu innowacji. Ukształtowane otoczenie biznesu z jednej strony jest czynnikiem lokalizacji działalności gospodarczej, a z drugiej strony - warunkuje dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy. Znaczenie tych instytucji wzrasta w procesie rozwoju opartego na postfordowskim modelu organizacji produkcji (por. Stryjakiewicz 1999; Chojnicki 1993, 1999). Według Hausnera i innych (1997) instytucje otoczenia biznesu stymulują lokalną przedsiębiorczość, inicjują działalność innowacyjną i umożliwiają transfery nowoczesnych technologii. Poprzez relację: innowacja-przemysł przyczyniają się do rozwoju nowoczesnego przemysłu i wzrostu innowacyjności gospodarki (por. Aydalot i Keeble 1988, Chmielewski i inni 2001, Doloreux 2002, Lehner i inni 2006, Markiewicz 2007, Matusiak 2007, Todtling i inni 2008, Wysocki 2009). Innowacyjność gospodarek podobnie jak stopień wyposażenia w instytucje otoczenia biznesu wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Rola innowacji w rozwoju społeczno-gospodarczym została dostrzeżona już pod koniec XIX w. w pracach Lista (1841). Problematykę innowacji na nowo podjął Schumpeter (1960). i stanowią siłę napędową rozwoju. Innowacje technologiczne jako egzogeniczny czynnik rozwoju pojawiły się także w neoklasycznym modelu rozwoju (por. Borst, Stein, 1964; Strona koncepcja fal innowacji według której kluczowe innowacje pojawiają się cyklicznie 61 Jego ważnym wkładem w rozwój teorii innowacyjności i jej roli w rozwoju jest Richardson, 1973). Do zagadnienia innowacyjności powrócił Porter (1990), który zaproponował ważny model rozwoju gospodarczego składający się z trzech stadiów: (1) rozwoju ciągnionego przez podstawowe czynniki produkcji (factor-driven), (2) rozwoju opartego na inwestycjach (investment-driven) oraz (3) rozwoju opartego na innowacjach (innovation-driven) (tworzenie nowych technologii i konkurowanie w skali globalnej)(por. Piech 2009). Według Portera konkurencyjność regionu ściśle wynika ze zdolności do przyswajania innowacji i jest podstawowym źródłem różnic rozwojowych. Znaczenie innowacji w zróżnicowaniu rozwoju było podkreślane miedzy innymi w teorii skumulowanych przyczyn Myrdala (1957) i koncepcji polaryzacji sektorowo-regionalnej Hirschmana. W koncepcjach Myrdala i Hirschmana innowacje stanowią podstawę polaryzacji rozwoju, a kumulacja ich bezpośrednich i pośrednich efektów w obszarach wzrostu zapewnia tym obszarom dominującą pozycję w stosunku do obszarów stagnacji. Dominacja ta wynika przede wszystkim ze zdolności do generowania przez te obszary innowacji zapewniających przewagę konkurencyjną w zakresie organizacji i technologii produkcji. Koncentracja innowacyjności w obszarach wzrostu gospodarczego wynika z relatywnie lepszej jakościowo bazy zasobowej tych obszarów oraz oddziaływania czynników skali i aglomeracji, które tworzą warunki dla rozwoju samopodtrzymującego się. Innowacje, będąc przedmiotem procesów dyfuzji między obszarami wzrostu a obszarami stagnacji gospodarczej, stanowią swoisty „nośnik” procesów rozwojowych. Kształtują one powiązania funkcjonalne między obszarami, a sposób ich adaptacji przez obszary stagnacji gospodarczej, zależny od ich zasobów endogenicznych, warunkuje ścieżki rozwojowe prowadząc z jednej strony do rozwoju peryferii wstępujących, a z drugiej strony do powstawania peryferii zstępujących. Tak więc w zależności od poziomu wyposażenia obszarów stagnacji gospodarczej warunkowanego ich sytuacją społeczno – gospodarczą oddziaływanie obszarów wzrostu wynikające z polaryzacji na ich obszarze innowacji może mieć pozytywne lub negatywne następstwa rozwojowe (por. Friedmann 1967, 1974, Boudeville 1964, 1972) tu wymienić między innymi prace Lundvalla, Johnsona (1994), Freemana (1994, 2006), Strona i innowacji w kształtowaniu zróżnicowania rozwoju gospodarczego w regionach. Można 62 Współcześnie coraz częściej wskazuje się na konieczność uwzględnienia wiedzy Soete (2007, 2008), Freemana, Soete (2009), Freemana, Pereza (1988), Druckera (1993), Pavitta (2005), Schwarza (1993). Freeman (1988) oraz Lundvall (1985) byli współtwórcami koncepcji systemu innowacji, w której innowacje nie powstają wyłącznie dzięki wewnętrznym siłom firm, ale przy znaczącym udziale środowiska innowacyjnego (por. Piech 2009). Środowisko innowacyjne poprzez bezpośredni wpływ na wzrost innowacyjności, odgrywa istotna rolę w kształtowaniu się regionów wzrostu. Co więcej może pełnić także istotna role dyfuzora innowacji do pozostałych regionów. Wśród innych badaczy tego nurtu można zaliczyć prace m.in. Maleckiego i Nijkampa (1988), którzy analizowali rolę technologii w rozwoju regionalnym oraz Romera (1990) który zwracał uwagę na znaczenie działalności badawczo-rozwojowej w kształtowaniu postępu technologicznego. Innowacje w nowej teoria wzrostu endogenicznego traktowane są jako ważny czynnik endogeniczny będący wypadkową stanu zasobów danego obszaru, a zwłaszcza jakości kapitału ludzkiego i społecznego Romer (1986; 1990), Lucas (1988). Poziom innowacyjności gospodarki jest uzależniony od wielu czynników, jednak najważniejszą rolę przypisuje się ścisłym związkom (również relacjom przestrzennym) z ośrodkami naukowymi, zapewniającymi dopływ wysokokwalifikowanej kadry (kapitał ludzki) oraz możliwość bezpośredniej współpracy gwarantującej dostęp do najnowszych wyników badań. Firmy innowacyjne mają tendencję do koncentracji w największych ośrodkach miejskich, nie tylko ze względu na bliskość środowiska innowacyjnego ale również ze względu na możliwość kooperacji z innymi innowacyjnymi firmami. Zarówno innowacyjne firmy jak i instytucje zajmujące się wspieraniem i transferem innowacji mogą aktywnie uczestniczyć w dyfuzji rozwoju na obszary stagnacji gospodarczej. Instytucje otoczenia biznesu takie jak np. agencje rozwoju, odpowiedzialne za wspieranie procesów rozwoju lokalnego i regionalnego, tworzone są przede wszystkim na obszarach stagnacji gospodarczej. Ma to na celu pobudzenie procesów rozwojowych. Ważną role w dyfuzji rozwoju odgrywają także inne instytucje otoczenia biznesu, takie jak ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, które doradcze, szkoleniowe, finansowe przedsiębiorczość oraz zajmujące się dyfuzją innowacji. i techniczne wspierające 63 usługi Strona świadczą Rola innowacji w rozwoju regionów powróciła również w kontekście koncepcji gospodarki opartej na wiedzy (GOW). Koncepcja GOW zakłada, że głównym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego i kształtowania się nowych struktur gospodarki staje się wiedza. Podstawą koncepcji GOW stało się przekonanie, że tradycyjne czynniki rozwoju gospodarczego: ziemia, zasoby naturalne, praca oraz kapitał, chociaż ciągle istotne ustępują miejsca wiedzy stanowiącej główne źródła bogactwa i najważniejszy czynnik. Tradycyjne czynniki produkcji – ziemia, praca i kapitał – stają się raczej hamulcami niż siłami napędzającymi. Wiedza staje się tym krytycznym czynnikiem produkcji (por. Schwartz, 1993 za Drucker 1993). Wiedza jest pewnym rodzajem uwarunkowania efektywności innych czynników. Nie gwarantuje sukcesu ekonomicznego, ale jej brak jest znaczącą przeszkodą (por. Chojnicki, Czyż 2003). Rola innowacji i otoczenia biznesu w rozwoju społeczno-gospodarczym jest nie tylko przedmiotem zainteresowania badań naukowych, ale jej znaczenie zauważa się również w najważniejszych planach i strategiach rozwoju. Innowacje miały stać się filarem budowy konkurencyjnej gospodarki UE zarówno w Strategii Lizbońskiej jak i jej odnowionej wersji (por. Working Together... 2005), gdzie ponownie za czynnik rozwoju uznano innowacje. (por. Innovation in the national… za Tuszyński 2007). Rozwój innowacyjności jest także priorytetem Strategii Europa 2020. Dokumentem rządowym przygotowanym w celu realizacji w Polsce odnowionej Strategii Lizbońskiej jest „Krajowy Program Reform 2008-2011”. Inne ważne dokumenty będące elementami polityki innowacyjnej to m.in. „Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015”, „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013”. „Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii do roku 2020 w Polsce” oraz „Założenia polityki naukowej, naukowo-technologicznej i innowacyjnej państwa do roku 2020”. W 2007 r. został przyjęty do realizacji Program Innowacyjna Gospodarka. Jest to jeden z sześciu programów krajowych Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, który finansowany jest ze środków europejskich. Program ma na celu wspieranie szeroko Strona 64 rozumianej innowacyjności, zarówno przedsiębiorstw jak i instytucji otoczenia biznesu. WSKAŹNIKOWANIE I KONSTRUKCJA GEOGRAFICZNEJ BAZY OBSERWACJI Inwentaryzacja danych mogących posłużyć do budowania wskaźników społeczno-gospodarczych obejmowała całość charakteryzujących publicznych zasobów przemiany rozwojowe Głównego Urzędu w Polsce Statystycznego w Warszawie udostępnianych w ramach Banku Danych Lokalnych. W tworzenie geograficznej bazy obserwacji wykorzystano dane obejmujące okres lat 2000 – 2010, które odnosiły się do dwóch układów przestrzennych: regionalnego (NUTS 2) oraz lokalnego (NUTS 4). Ze względu na ograniczone zasoby Banku Danych Lokalnych, liczba i charakter wskaźników uwzględnionych w bazie są zróżnicowane zarówno w układzie poszczególnych analizowanych aspektów, jak również w układzie uwzględnionych dwóch poziomów przestrzennych. W przypadku aspektów rozwoju, w ramach których dostępność do danych była szczególnie ograniczona, postanowiono je uzupełnić o informacje dodatkowo opracowane przez Główny Urząd Statystyczny na potrzeby niniejszego projektu. Sytuacja taka dotyczyła aspektów: SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI oraz INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU, w przypadku których liczbę i charakter danych udostępnianych w Banku Danych Lokalnych należy ocenić jako dalece niewystarczające. Ze względu jednak na bardzo wysokie koszty związane z taką formą pozyskiwania publicznej informacji statystycznej jej zakres został ograniczony do poziomu niezbędnego, gwarantującego reprezentatywność uzyskanych wyników oraz możliwość ich poprawnej interpretacji. W rezultacie uzyskano geograficzną bazę obserwacji obejmującą 246 cech dla poziomu NUTS 2 oraz 128 cechy dla poziomu NUTS 4 opisanych wskaźnikami stanowiącymi stymulanty, nominanty oraz destymulanty procesu rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce w latach 2000 – 2010, którą traktuje się w przedmiotowym projekcie badawczym jako wstępną geograficzną bazę obserwacji (patrz tabela 4). Baza ta obejmuje zarówno cechy, dla których na etapie jej tworzenia uzyskano informacje o ciągłości wartości wskaźników je opisujących dla okresu 2000 – 2010, jak również takie, które według i wskaźników je opisujących, na kolejnych etapach postępowania badawczego, prowadzi Strona ciągłości. Weryfikacja jakości w ten sposób zestawionych deklaratywnych cech 65 zebranych na tym etapie postępowania badawczego informacji nie posiadały takiej Tabela 4 Wstępna baza cech w układzie regionalnym i lokalnym proponowany zestaw cech NUTS2 NUTS4 51 31 53 27 66 33 35 29 41 8 246 128 aspekt Ludność i osadnictwo Rynek pracy i struktura gospodarki Infrastruktura techniczna i dostępność przestrzenna Sytuacja finansowa i poziom zamożności Innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu SUMA Źródło: Opracowanie własne. do ustalenia wyjściowej bazy obserwacji, która po redukcji przeprowadzonej przy wykorzystaniu metod oceny jakościowej i ilościowej pozwala na określenie wielkości i struktury ostatecznej, istotnej merytorycznie, bazy obserwacji będącej podstawą dalszych analiz w niniejszym projekcie. Wykaz proponowanych cech tworzących wstępną geograficzną bazę obserwacji zawiera załącznik 1 – Wstępna Geograficzna Baza Obserwacji - wykaz wskaźników w układzie aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego. Tabela 5 Wstępna baza cech do porównań międzynarodowych w układzie regionalnym i lokalnym Źródło: Opracowanie własne. 66 Ludność i osadnictwo Rynek pracy i struktura gospodarki Infrastruktura techniczna i dostępność przestrzenna Sytuacja finansowa i poziom zamożności Innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu SUMA proponowany zestaw cech NUTS2 NUTS4 49 26 27 2 19 10 7 2 36 3 138 43 Strona Aspekt Wstępna geograficzna baza obserwacji przygotowana do analiz międzynarodowych w układzie: Polska-Litwa-Słowacja stanowi wypadkową ograniczeń w zakresie porównywalności statystyki publicznej odnoszącej się do procesów rozwoju społeczno gospodarczego jaka dotyczy tych trzech państw (patrz tabela 5). Jej pierwotny zakres, wynikający z deklaracji dostępności do danych uzyskanych od Patrnerów Zagranicznych przedstawia załącznik 2 - Wstępna Geograficzna Baza Obserwacji - wykaz wskaźników do porównań międzynarodowych w układzie aspektów rozwoju społecznogospodarczego. Liczebności wskazane w tabeli 5 uwzględniają cechy, które są dostępne Strona 67 w trzech porównywanych państwach, bez względu na zakres czasowy tych serii. Strona 68 LITERATURA Agenda Terytorialna Unii Europejskiej 2007, Wersja polska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Analiza porównawcza innowacyjnosci regionów w Polsce w oparciu o metodologie European Innovation Scoreboard, 2008, Ekspertyza Instytutu Technologii Eksploatacji - Panstwowego Instytutu Badawczego, Radom. Arrow K. J., 1964, The Economic Implications of Learning by Doing, The Review of Economic Studies, Vol. 29, No. 3, s. 155-173 . Asheim B.T., inni, 2011, Constructing Regional Advantage: Towards State-of-the-Art Regional Innovation System Policies in Europe ? European Planning Studies, vol. 19 (7), s. 1133-1139. Atuahene-Gima K. 1996, Differential potency of factors affecting innovation performance in manufacturing and services firms in Australia, Journal of Product Innovation Management, 13, s. 35-52. Aydalot P., Keeble D., 1988, High technology industry and innovative environments: The European expierence, Routledge, London. Bailley A. Maillat D., Coffey W.J., 1987, Service activities and regional development: some European examples. Environment and Planning A 19, s. 653-668. Baldwin R. i inni, 2003, Economic Geography and Public Policy, Princeton University Press, Princeton, New Jork. Barca F., 2009, An Agenda for a Reformed Cohesion Policy, A place-based approach to meeting European Union challenges and expectations, Independent Report. Barras R., 1986, Towards a theory of innovation in services, Research Policy, 15, August, s. 161-173. Barro R., Sala-i-Martin X., 2004, Economic growth, 2nd edn, MIT Press, Boston MA. Barteczek A., 1977, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, Studia KPZK PAN, t. LIX, PWE, Warszawa. Baun M., Marek D., 2008, EU cohesion policy after enlargement, Series Palgrave studies in European Union politics, Palgrave Macmillan, Basingstoke. Begg I., De Michelis N., Esposti R., 2008, Cohesion in the EU, CESifo Forum 2008, vol. 9, no. 1, Spring, s. 334. Bernardy M., 1999, Reactive and proactive local territory: co-operation and community in Grenoble, Regional Studies, 33.4, s. 343-352. Blinder A.S., 2006, Offshoring – kolejna rewolucja przemysłowa? Studia Regionalne i Lokalne, z. 4 (26), Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 5 - 18. Bojar E., 2001, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w obszarach słabo rozwiniętych, Wydawnictwo PWN. Warszawa. Boje T. P., Furåker B., 2003, Post-industrial labour markets: profiles of North America and Scandinavia, Routledge, London-New York. Bonavero P., 1997, The international functions of the system the European context, Geographia Polonica 69, s. 91-108. Borts G.H., Stein J.L., 1964, „Economic growth in free market”, Columbia University Press, Columbia. Boudeville J.R., 1964, Note sur l’intégration des espaces économiques, „Cahiers de l’I.S.E.A, [Institut de Science Economique Appliquée]” (Paris) no 153, série L, no 14, s. 5-74. Boudeville J.R., 1972, Aménagement du territorie et polarisation, Editions M.-Th. Génin, Paris. Bourne L. S.,1997, Polarities of structure and change system: A Canadian example, GeoJournal 43, s. 339349. Brocka-Palacz B., 1993, Zjednoczenie i transformacja gospodarki Niemiec Wschodnich (1990-1993), Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Brouwer E., 1997, Into innovation: determinants and indicators, Phd. University of Amsterdam, Drukkerij Elinkwijk b.v., Utrecht. Budnikowski T., 2002, Bezrobocie na świecie i w Polsce, Prace Instytutu Zachodniego, 69, Poznań. Budnikowski T., 2009, Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Prace Instytutu Zachodniego, 83, Poznań. Burdecka W., 2004, Instytucje otoczenia biznesu, Badania PARP, Warszawa. Camagni R., 1992, Development scenarios for the lagging regions in the 1990’s, Regional Studies, vol. 26, no. 4, s. 361-374. 69 Strona Camagni, R., Capello, R., 2010, Macroeconomic and territorial policies for regional competitiveness: an EU perspective, Regional Science Policy & Practice, 2, s. 1–19. Caroleo F. E., Destefanis S., 2006, The European labour market: regional dimensions, Physica-Verlag. Heidelberg. Caroleo F. E., Pastore F., 2010, The Labour Market Impact of the EU Enlargement: A New Regional Geography of Europe? Physica-Verlag, Heidelberg. Castells M., 2003. Galaktyka Internetu, Refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań. Castells M., 2010, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Castells M., Himanen P., 2009, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa. Charlton C., Vowels T., 2008, Inter-Urban and Regional Transport, [in:] R. Knowles, J. Shaw, I. Docherty (eds), Transport Geographies, Mobilities, Flows and Spaces. Blackwell Publishing, Oxford, s. 120136. Chądzyński J., Nowakowska A., Przygodzki Z., 2007, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CEDEWU.PL, Warszawa, s. 54-63. Chmielewski R., Stryjakiewicz T., Twardowska J., Waloszczyk J. 2001, Innowacyjność przemysłu i jej zróżnicowanie w nowym układzie wojewódzkim,. (W:) T Czyż. (red.) Zróżnicowanie społecznogospodarcze w nowym układzie terytorialnym, Biuletyn KPZK PAN, 197, Warszawa, s. 59-102. Chojnicki Z., 1993, Postmodernistyczne zmiany globalnego porządku społeczno-gospodarczego, (W:) Polonia quo vadis?, Studia Regionalne i Lokalne 12,45, Warszawa., s. 166-204. Chojnicki Z., 1996, Region w ujęciu geograficzno-systemowym, W: Czyż. T., (red.) Podstawy regionalizacji geograficznej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 7-43. Chojnicki Z., 1998, Uwarunkowania rozwoju regionu nadgranicznego – koncepcje i założenia teoretyczne. W: B. Gruchman, J. Parysek (red.). Studia rozwoju i zagospodarowania przestrzennego 2, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań, s. 11–48. Chojnicki Z., 1999, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Chojnicki Z., Czyż T., 2000, Nowa organizacja terytorialna Polski i układ regionalny, Czasopismo Geograficzne, 71, 3-3, s. 261-277. Chojnicki Z., Czyż T., 2003, Poland on the road to a knowledge- based economy: a regional approach, (W:) R. Domański (red.) Recent advances in urban and regional studies, Studia Regionalia 12, s. 199-213. Chojnicki Z., Czyż T., 2004, Główne aspekty regionalnego rozwoju społeczno-gospodarczego, (W:) J. J. Parysek (red.), Rozwój regionalny i lokalny w Polsce w latach 1989-2002, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 13-24. Chojnicki Z., Czyż T., 2005, Rozwój społeczno-gospodarczy w ujęciu regionalnym, Biuletyn KPZK PAN z. 219, Warszawa, s. 8-23. Chojnicki Z., Czyż T., 2006, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Churski P., 1999, Lokalne rynki pracy w województwie poznańskim w okresie transformacji społecznogospodarczej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Churski P., 2008, Czynniki rozwoju regionalnego i polityka regionalna w Polsce w okresie integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań. Churski P., 2010, Rynek pracy i mobilność siły roboczej w aglomeracji poznańskiej. Biblioteka Aglomeracji Poznańskiej, 5. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Churski P., 2011, Obszaru wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej w Polsce – kontekst teoretyczny, (W:) P. Churski (red.), Zróżnicowania regionalne w Polsce, Biuletyn KPZK PAN, Warszawa. (maszynopis) Ciamaga L., 2003, Struktura gospodarki światowej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły EkonomicznoInformatycznej, Warszawa. Cichowski L., 1996, Rola inkubatorów – ośrodków przedsiębiorczości w rozwoju innowacji w gospodarce w okresie transformacji systemowej, (W:) K.B. Matusiak., K. Zasiadły, T. Broczkowski, M. Pietraszewski (red.) Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce,. Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości, Poznań, s. 157-166. Coffey W.J., Drolet R., Polese M., 1996, The intrametropolitan location of high order services: Patterns, factors and mobility in Montreal. Papers in Regional Science, 75.3, s. 293-324. 70 Strona Coffey W.J., Polese M., 1989, Producer services and regional development: Policy oriented perspective. Papers of the Regional Science Association 67, s. 13-27. Cohesion Policy Support for Local Development, Best Practice and Future Policy Options, Final Report, kwiecień 2010, Bruksela. Coleman J.S., 1988, Social capital in the creation of human capital, American Journal of Sociology, T.94. Colletis-Wahl K., Pecquer B., 2001, Territories, development and specific resources: What analytical framework?, Regional Studies, 35.5, s. 449-459. Cooper R.G., de Brentani U., 1991, New industrial financial services: what distinguishes the winners, Journal of Product Innovation Management, 8, 2, s. 75-90. Coorado L., Martin R., Weeks M., 2009, Identifying and Interpreting Regional Convergence Clusters across Europe, The Economic Journal, Vol. 115 (2005), Issue 502 (03), School of Economics and Finance University of St. Andrews, St. Andrews. Copus A. K., 2001, From core-periphery to polycentric development: Concept of spatial and aspatial peripherality, European Planning Studies, vol. 9 (4), s. 539-552. Council Decision of 22 July 2003 on guidelines for the employment policies of the Member States, 2003/578/EC, Official Journal of the European Union L 197/13. Czyż T., 2000, Zróżnicowanie wymiaru ludnościowo-urbanizacyjnego nowych województw, Przegląd Geograficzny, LXXII, 4, s. 447-466. Czyż T., 2001, Zróżnicowanie społeczno-gospodarcze w nowym układzie terytorialnym Polski, Biuletyn KPZK, PAN, z. 197, Warszawa. Czyż T., Hauke J., 2010, Nierówności regionalne w Polsce, W: Łoboda J., Przekształcenia struktur regionalnych: aspekty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze. Uniwersytet Wrocławski. Danecka M., 2005, Bezrobocie i instytucje rynku pracy w Polsce, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa. De Jong, J.P.J., Bruins, A.., Dolfsma, W., Meijaard, J., 2003, Innovation in service firms explored: what, how and why? EIM Business & Policy Research, Zoetermeer, the Netherlands. Deas I., Giordano B., 2001, Conceptualizing and measuring urban competitiveness in major English cities: an exploratory approach, Environment and Planning, A 33, s. 1411-1429. Dematteis G., 1997, Globalisation and integration: The case of System. GeoJournal 43, s. 331-338. Dematteis G., 2001, Shifting cites, W: Minica C. (red.). Postmodern Geography: Theory and Praxis. Blackwell, Oxford. Dichtl E., Issing O. (red.), 1993. Vahlens Großes Wirtschaftslexikon. Band 1. C.H. Beck / Franz Vahlen. München. Doloreux D., 2002, What we should know about regional systems of innovation, Technology in society, V 24, 3; 243-263. Doloreux D., Shearmur R., 2011, Collaboration, information and the geography of innovation in knowledge intensive business services, Journal of Economic Geography, first published online April 8, 2011, doi:10.1093/jeg/lbr003. Domańska A., 2006, Wpływ infrastruktury transportu drogowego na rozwój regionalny, PWN, Warszawa. Domański B., Guzik R., Gwosdz K., 2000, Konkurencyjność i ranga wielkich miast Polski w świetle inwestycji zagranicznych firm produkcyjnych, (W:) R. Domański (red.) Nowe problemy rozwoju wielkich miast i regionów, Biuletyn KPZK PAN, 192, Warszawa, s. 99-124. Domański R., 2000a, Regionalny poziom gospodarki uczącej się, Czasopismo Geograficzne, 71, 3-4, Wrocław. Domański R., 2000b, Miasto innowacyjne, Studia, KPZK PAN, 109, Warszawa. Domański R., 2002. Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Domański R., 2005, Modyfikacje teorii wzrostu gospodarczego, Wzrost endogenny, (W:) T. Czyż, H. Rogacki (red.), Współczesne problemy i koncepcje teoretyczne badań przestrzennoekonomicznych, Biuletyn Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 219, Warszawa. s. 174 - 199. Domański, S. R. 1993, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Warszawa: Wydawnictwo PWN. Dominiak J., 2006, Struktura i organizacja otoczenia biznesu w aglomeracji poznańskiej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Dominiak J., 2009, Rola otoczenia biznesu w kształtowaniu GOW, (W:) A. Nowakowska (red.) Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na wiedzy, Uniwersytet Łódzki, Łódź. 71 Strona Drozdowski R., 2002, Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań. Drucker P., 1993, “Post-Capitalist Society”, Oxford: Butterworth Heinemann. Dziemianowicz W., (niedatowany), Inwestycje zagraniczne jako czynnik rozwoju polskich województw. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. Ehrenberg R. G., Smith, R. S., 2009, Modern labor economics: Theory and public policy. Pearson/Addison Wesley. Boston-Munich. Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Zespół Ekspertów Naukowych ds. Zagospodarowania Przestrzennego Kraju powołany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa grudzień 2008. ESPON 1.4.3., 2007, Study on Urban Functions, Draft Final Report, IGEAT, Brusseles. ESPON 3.2., 2006, Spatial Scenarios and Orientations in Relation to the ESDP and Cohesion Policy, Working Document, Scenario Report, IGEAT, Bruxelles. ESPON Projekt 1.1.1., 2004, The Role Specific Situation and Potential of Urban Areas as Nodes in a Policentric Development. Final Raport, The ESPON Programme, Luxembourg. ESPON, 2004, Transport services and networks: territorial trends and basic supply of infrastructure for territorial cohesion, Project 1.2.1. Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji, COM (2010) 2020, 3.03.2010, Bruksela. Faludi A., 2006, From European Spatial Development to Territorial Cohesion Policy, Regional Studies, vol. 40, no. 6, pp. 667-678. Farole T., Rodríguez-Pose A., Storper M., Human geography and the institutions that underlie economic growth, Progress in Human Geography, vol. 35, no. 1, s. 58-80. Feather J., 2008, The Information Society: A study of continuit and change, Facet Publishing, London. Fifth Report of Economic, Social and Territorial cohesion, Investing in Europe's Future, Report from the Commision, European Union, Regional Policy, European Commision, Luxembourg, 2010. Flejterski S., Klóska R., Majchrzak M., 2005, Usługi w teorii ekonomii (W:) S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa, Współczesna ekonomika usług, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Foders F., Langhammer R. J., 2006, Labor mobility and the world economy, Springer, Berlin. Francik A., Pocztowski A. 1993, Wybrane problemy zatrudnienia i rynku pracy, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Freeman Ch. C. Perez, 1988, “Structural crises of adjustment, business cycles and investment behaviour” in: Dosi G., Freeman C., Nelson R., Silverberg G., Soete L. (eds), Technical Change and Economic Theory, London: Pinter. Freeman Ch., 1994, “The economics of technical change”, Cambridge Journal of Eco-nomics, no. 18, s. 463514. Freeman Ch., 2006, “'Catching-up' and Innovation Systems: Implications for Central and Eastern Europe” in: K. Piech, S. Radosevic (eds), The Knowledge-Based Economy in Central and East European Countries: countries and industries in a process of change, Basingstoke (UK) and New York: Palgrave-Macmillan. Freeman, Ch. Soete, L., 2009, “Developing science, technology and innovation indicators: What we can learn from the past”. Research Policy, Elsevier, vol. 38(4): May, s. 583-589. Freidmann J. 1974, Ogólna teoria rozwoju spolaryzowanego, (W:) M. Rościszewski (red.), Przestrzeń krajów trzeciego świata – problemy metodologiczne, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Friedmann J., 1966, Regional development policy: a case study of Venezuela, Cambridge, Mass: MIT Press. Friedmann J., 1967, A general theory of polarized development, Santiago: Ford Foundation, Urban and Regional Development Advisory Program in Chile, Op. 81. Friedmann J., Alonso W., 1964, Introduction, (w:) J. Friedmann, W. Alonso (red.), Regional development and planning. A reader, Cambridge, Mass: MIT Press, s. 1 – 13. Fritsch M., 2006, Measuring the efficiency of Regonal Innovation Systems, An Empirical assessment, Freiberger Arbeitspapiere 6. Gawlikowska-Hueckel K., 2003, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, Konwergencja czy polaryzacja? Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Gawryszewski A., 2005. Ludność Polski w XX wieku, PAN IGiPZ, Monografie 5, Warszawa. 72 Strona Gawryszewski A., 2007, Zmiany w rozmieszczeniu, ruchu naturalnym, migracjach i strukturze ludności Polski, 1918-2005, Przegląd Geograficzny, 79, 3- 4, s. 461-482. Gilejko L. K., Blaszczyk B., 2008, Polityka rynku pracy, Doświadczenia europejskie i polskie, Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora, Pułtusk. Gillis W.R., 1987, Can service producing industries provide a catalyst for regional economic growth, Economic Development Quarterly 1, s. 249-256. Głąbicka K., 2001, Wybrane elementy rynku pracy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa. Głąbicka K., 2005, Rynek pracy w jednoczącej się Europie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa. Gorzelak G., 2007. Rozwój- region-polityka. (W:) Gorzelak G. Tucholska A. (red.) Rozwój, region, przestrzeń. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Gorzelak G., 2009, Fakty i mity rozwoju regionalnego, Studia Regionalne i Lokalne, nr 2 (36), Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo Scholar, Warszawa, s. 5-27. Gorzelak G., Jałowiecki B., Herbst M., Roszkowski W., 1999, Transformacja systemowa z perspektywy Dzierzgonia. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa. Granato N., Farhauer O., 2007, Die Abgrenzung von Arbeitsmarktregionen: Gütekriterien und Maßzahlen, Diskussionspapier/Technische Universität Berlin, Wirtschaftswissenschaftliche Dokumentation, 2007, 2. Berlin. Grosse, T.G., 2007, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, z. 1 (27), Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 27 - 49. Grossman G., Helpman E., 1991, Innovation and Growth in the Global Economy, Cambridge: MIT Press. Growing unequal?: Income Distribution and Poverty in OECD Countries, OECD Report 2008, Paris. Grzelakowski A. S., 2004, Dostępność transportowa regionów jako element ich potencjału rozwojowego, Przegląd Komunikacyjny, 4, s. 11-16. Grzeszczak J. (red.), 1978, Teoria biegunów wzrostu, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Grzeszczak J., 1971, Koncepcje polaryzacyjne w przestrzennym zagospodarowaniu kraju (na przykładzie Francji), Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, t. XXXVI, Warszawa. Grzeszczak J., 1978, Teoria biegunów wzrostu, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, IGiPZ PAN, Warszawa. Grzeszczak J., 1999, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej [Growth poles versus forms of polarised space]. Prace Geograficzne nr 173. IGiPZ PAN, Continuo, Wrocław. Grzeszczak J., 2007, Teoria biegunów wzrostu w warunkach polskich: przeszłość i teraźniejszość, (W:) J. Lach, M. Borowice, T. Rachwał (red.), Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków, s. 120-129. Gutiérrez J., 2009, Transport and Accessibility, [in:] R. Kitchin, N. Thrift (eds), International Encyclopedia of Human Geography, Elsevier, Amsterdam, Oxford, vol. 11, s. 410-417. Guzik R., 2003, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Guzik R., 2004, Przestrzenne zróżnicowanie potencjału innowacyjnego w Polsce, (W:) Górzyński M., Woodward R. (Red) Innowacyjność polskiej gospodarki, Zeszyty innowacyjne 2, CASE, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomiczne, Warszawa 33-36. Guzik R., Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., 2003, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w Małopolsce (w:) Górka Z., Jelonek A. (red.) Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski. Kraków, s.69-84. Hägerstrand T., 1951, Migration and growth of cultural regions, Lund Studies in Geography, B, 3, Lund. Hägerstrand T., 1952, The propagation of innovation waves, Lund Studies in Geography, B, 4, Lund. Hägerstrand T., 1967, Innovation diffusion as a spatial process, The University of Chicago Press, Chicago, London. Hajder K., 2008, Wybrane uwarunkowania rozwoju bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań. 73 Strona Hall P., 1990. Europe affter 1992, W: Urbane challenges, Statens offentlinga utredningar, 33, Stockholm, s. 179-185. Hall, P. and Pain, K. (eds), 2006, The Polycentric Metropolis: Learning from mega-city regions in Europe, Earthscan, London, Stterling S.A. Hansen N.M., 1972, Criteria for growth center policy, (W:) A. Kukliński (red.), Growth poles and growth centers in regional planning, Mouton, Paris, s. 103-124. Hausner J., Kudłacz T., Szlachta J., 1997, Instytucjonalne przesłanki regionalnego rozwoju Polski, Studia, KPZK PAN, 106, Warszawa. Henley A., 2005, On regional growth convergence in Great Britain, Regional Studies, vol. 39, no. 9, s. 12451260. Herbst M., 2007a, Kapitał ludzki, dochód i wzrost gospodarczy w badaniach empirycznych, W: M. Herbst (red.), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 98 – 125. Herbst M., 2007b, Wpływ kapitału ludzkiego i społecznego na (krótkookresowy) wzrost gospodarczy w polskich podregionach, W: M. Herbst (red.), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 166 – 203. Hermansen T., 1972, Development poles and development centres in national and regional development. Elements of a theoretical framework, (W:) A. Kukliński (red.), Growth poles and growth centers in regional planning, Mouton, Paris, s. 1-67. Hilpert U. (red.), 2006, Knowledge in the region, European Planning Studies, Vol. 14, No. 5, s. 581-599. Hirschman A.O., 1958, The strategy of economic development, Yale University Press, New Haven. Hitchens D., O’Farell P.N., Conway Ch.,1996, Manufacturing use of business services in two parts of Ireland: Northern Ireland and Republic of Ireland. Tijdrschrift voor Economische en Sociale Geografie, 87,2 s.124-135. Holzer J., 2003, Demografia , PWE, Warszawa. Hornig A., Dziadek S., 1987, Zarys geografii transportu lądowego, PWN, Warszawa. Howells J., Tether B. 2004, Innovation in Services: Issues at Stake and Trends, Institute of Innovation Research, University of Manchester, http://isi.fraunhofer.de/isi/publ/download/isi04b25/ inno3.pdf?pathAlias=/publ/downloads/isi04b25/inno-3.pdf. http://www.innopomorze.pl/assets/files/prezentacje/usugitransp.pdf. Hübner D., 2006, Spójność i konkurencyjność – czy można je połączyć, Referat na IV Kongresie Polskiego Forum Strategii Lizbońskiej, Warszawa, 13 października 2006 r., (www.strategializbonska.pl). Hudson R., 1999, The Learning Economy, the Learning Firm and the Learning Region, A Sympathetic Critique of the Limits to Learning, European Urban and Regional Studies, vol. 6, no. 1, 59-72. Illeris S., 1989, Services and regions in Europe, Aldershot: Avebury. Jakóbik W. 2000, Zmiany systemowe a struktura gospodarki w Polsce. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Jałowiecki B., 2007, Metropolie jako bieguny wzrostu, (W:) Gorzelak G. (red.), Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROREG-u, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Janc K., 2009, Zróżnicowanie przestrzenne kapitału ludzkiego i społecznego w Polsce, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Janecki R., 2006, Rozwój infrastruktury transportowej regionów w świetle współczesnych tendencji rozwojowych, (W:) E. Załoga (red.), Rozwój infrastruktury transportu w Polsce, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 9-19. Janecki R., 2009, Produkt krajowy brutto per capita a poziom rozwoju transportu w regionach – próba oceny problemu przy wykorzystaniu syntetycznego wskaźnika rozwoju regionalnego systemu transportowego, (W:) M. Michałowska (red.), Efektywny transport – konkurencyjna gospodarka, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice, s. 139150. Jarmołowicz W. (red.), 2008, Przemiany na współczesnym rynku pracy, Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań. Jewtuchowicz A., 1996, „Powstawanie środowiska i sieci innowacji, Teorie i rzeczywistość”, (W:) K.B. Matusiak, K. Zasiadły, T. Broczkowski, M. Pietraszewski (red.) Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości, Poznań: s. 59-74. 74 Strona Jewtuchowicz A., 2004, Miasta w rozwoju regionów, Biuletyn KPZK PAN z. 214, Warszawa, s.97-104. Jewtuchowicz A., 2008, Bieguny wzrostu, (W:) K.B. Matusiak (red.), Innowacje i transfer technologii. słownik pojęć, Wydanie drugie rozszerzone, Warszawa. Jędrzejczyk D., 2001, Podstawy geografii ludności, Dialog, Warszawa. Johnston R.J. i inni, (red.) 2003, The dictionary of Human Geography, Fourth Edition, Blackwell Publishing. Julien P.A., 2007, A theory of local entrepreneurship in the knowledge economy, Edward Elgar Publishing Limited. Cheltenham. Kacperska M., 2008, Teoretyczne aspekty rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań. Kaczor T., Misiąg W., Niedzielski A., 2001, Udział małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu dochodów publicznych, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. Kaja J. 2007, Polityka gospodarcza – wstęp do teorii, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Kaldor N., 1957, A Model of Economic Growth, The Economic Journal Vol. 67, no. 268, s. 591-624. Kamiński Z., 1982, Przestrzenna dyfuzja innowacji rolniczych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Kamps C., Leiner-Killinger N., Martin R., 2009, The cyclical impact of EU cohesion policy in fast growing EU countries, Intereconomics, v. 44, n. 1, January/February, s. 23-29. Karlan D., Morduch J., 2010, Access to Finance Handbook of Development Economics: Chapter 71, s. 47034784. Karpińska-Mizielińska W., 1999, Rola instytucji otoczenia biznesu w rozwoju sektora prywatnego. oceny przedsiębiorców, (W:) Instytucje infrastruktury rynkowej w kreowaniu przedsiębiorczości lokalnej, Fundacja Promocji Rozwoju im. E. Lipińskiego, Warszawa, s. 99-120. Keeble D., Lawson C., Moore B., Wilkinson F., 1999, Collective learning processes, networking and institutional thickness in Cambridge region, Regional Studies, 33.4, s. 319-332. Keeble D., Wilkinson F., 1999, Collective learning and knowladge development in the evolution of regional clusters of high technology SME’s in Europe, Regional Studies, vol. 33, No. 3, s. 191-221. Kistowski M. (red.) 2009, Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju w świetle zasad zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska w perspektywie krajowej, regionalnej i lokalnej, Biuletyn KPZK PAN, z. 240, Warszawa 2009. Klasik A. (red.), 2006, Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice. Knowles R., Shaw J., Docherty I., 2008, Transport Geographies: Mobilities, Flows and Spaces, Blacwell Publishing, Oxford. Komornicki T., 2007, Rola infrastruktury transportowej w rozwoju kraju – wyzwania wobec kohezji przestrzennej, (W:) T. Markowski, A. Stasiak (red.), Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, Biuletyn KPZK PAN, z. 233, Warszawa, s. 63-86. Komornicki T., Śleszyński P., Rosik P., Pomianowski W., 2010, Dostępność przestrzenna jako przesłanka kształtowania polskiej polityki transportowej, Biuletyn KPZK PAN, z. 241, Warszawa. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030, Zespół Ekspertów Naukowych ds. Zagospodarowania Przestrzennego Kraju powołany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 25 stycznia 2011. Korcelli P., 1997, The Urban System of Poland in an Era of Increasing inter Urban Competention. Geographia Polonica, vol. 69, s.45-54. Korcelli P., 2000, Europejski system miast. Przegląd Geograficzny, t.72, z.4, s. 356-372. Korcelli P., 2003, Krajowe systemy miast w regionie Morza Bałtyckiego, Przegląd Geograficzny 75.1, s. 722. Korcelli P., 2007a, Podstawowe węzły układu osadniczego Polski na tle europejskiego systemu osadniczego (aglomeracje-metropolie), Biuletyn KPZK PAN, z 233, Warszawa, s. 87 – 113. Korcelli P., 2007b, Podstawowe węzły układu osadniczego Polski na tle europejskiego systemu osadniczego (aglomeracje-metropolie), Zarys referatu na konferencję Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, Jabłonna k. Warszawy, 24-25 kwietnia 2007 r. Korcelli P., 2008, System osadniczy Polski – tendencje i uwarunkowania przemian, Studia KPZK PAN t. 122. s. 30- 42. Kosarczyn H., Zebrowska-Cielek., 2001, Wyniki badania ankietowego na temat zdolności absorpcyjnej województw,. Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 75 Strona Kossowski T., 2006, Modelowanie struktury sieci transportowej regionu wielkopolskiego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Kossowski T., 2009, Konwergencja przestrzenna - aspekty teoretyczne, (W:) P. Churski (red.), Praktyczne aspekty badań regionalnych – varia vol. II, Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 9, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 7-20. Koźlak A., 2007a, Inwestycje w infrastrukturę transportu jako czynnik rozwoju gospodarczego Polski w świetle dotychczasowych doświadczeń krajów Unii Europejskiej, (W:) E. Załoga (red.), Szanse rozwoju transportu w świetle unijnej perspektywy finansowej na lata 2007-2013, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Szczecin. Koźlak A., 2007b, Poprawa dostępności transportowej regionów peryferyjnych w polityce spójności Unii Europejskiej, (W:) M. Michałowska (red.), Procesy integracyjne wybranych systemów transportowych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Koźlak A., Pawłowska B., 2009, Wpływ transportowych inwestycji infrastrukturalnych na podnoszenie konkurencyjności regionów, (W:) M. Michałowska (red.), Efektywny transport – konkurencyjna gospodarka, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice, s. 151-165. Kożlak A. 2009, Ocena zróżnicowania innowacyjności regionów w Polsce i jego wpływu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, (W:) Brola R. (red.) Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 46, Wydawnictwo UE, Wrocław. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, miasta, obszary wiejskie, 2010, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa (wraz z Załącznikiem). Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009-2011, Załącznik do uchwały nr 111/2010 Rady Ministrów z dnia 14 lipca 2010 r., Warszawa. Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej, 2008. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Krugman P., 1991, Increasing returns and economic geography, Journal of Political Economy, vol. 99, no 3, s. 483-499. Krugman P., 1995, Development geography, and economic theory, Ohlin Lectures, MIT Press, CambridgeLondon. Krugman P., Venables A., 1995, Globalization and inequality of nations, Quarterly Journal of Economics, vol. 110, s. 857-880. Kryńska E., 2004, Globalizacja a rynek pracy, (W:) Z. Wiśniewski, A. Pocztowski, (red.) Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, Kraków. Kuhn M., 2009, Labour markets and demographic change, VS Verlag für Sozialwissenschaften/GWV Fachverlage GmbH, Wiesbaden. Kukiliński A., 1987, Polarization processes in historical and prognostic perspective, Institute of Space Economy, University of Warsaw. Kuszewski T., 1999, Rozwój ekonomiczny regionu a instytucje otoczenia biznesu, (W:) W. KarpińskaMizielińska, T. Smuga, (red.) Instytucje infrastruktury rynkowej w kreowaniu przedsiębiorczości lokalnej, Fundacja Promocji Rozwoju im. E. Lipińskiego, Warszawa, s. 7-28. Kwiatkowska W., 2007, Zmiany strukturalne na rynku pracy w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Kwiatkowski E. 1980, Teoria trzech sektorów gospodarki: prezentacja i próba oceny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Kwiatkowski E. 2002, Bezrobocie: podstawy teoretyczne, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa. Kwiatkowski E., 2006, Bezrobocie: podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kwiatkowski E., Kwiatkowska W., 1998, Bezrobocie i jego skutki społeczno-ekonomiczne w okresie transformacji systemu społeczno-gospodarczego w Polsce, Zeszyty Naukowe - Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku vol. 10, Toruń. Lambooy J., 2005, Innovation and knowledge: theory and regional policy, European Planning Studies, vol. 13, no. 8, s. 1137-1152. Lasuen J.R., 1969, On growth poles, Urban Studies, 6, 2, s. 137-161. Lee J. S., 2007, The labour market and economic development of Taiwan, Edward Elgar, Cheltenham. 76 Strona Lehner P., Todtling F., Trippl M., 2006, Innovation in knowledge intensive industries, The nature and geography of knowledge links. European Planning Studies 14 (8), s. 1035-1058. Leon-Ledesma M.A., Thirlwall A.P., 2002,The endogeneity of the natural rate of growth, Cambridge Journal of Economics, vol. 26, Cambridge Political Economy Society, Cambridge, s. 441-459. Lever W.F., 1993, Competition within the European urban system, Urban Studies 30, s. 935-948. Linneker B., Spence N., 1996, Road transport infrastructure and regional economic development, The regional development effects of the M25 London orbital motorway, Journal of Transport Geography, 4, 2, s. 77-92. Lipowski A. (red.), 2000, Struktura gospodarki transformującej się: Polska 1990-1998 i projekcja do roku 2010, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa. Longhi C., 1999, Networks, collective learning and technology development in innovative high technology regions: The case of Sophia-Antipolis, Regional Studies, 33.4, s. 333-342. Lucas R.E., 1988, On the mechanics of economic development, Journal of Monetary Economics, vol. 22, no. 1. s. 3-42. Lucas R.E., 1990, Why doesn’t capital flow from rich to poor countries ? American Review, Papers and Proceedings, s. 92-96. Lundvall B. i B. Johnson 1994, The Learning Economy, “Journal of Industry Studies”, Vol. 1(2). Łoboda J., 1973, Rozwój telewizji w Polsce, Acta Universitatis Wroclaviensis, 191, Studia Geograficzne, 19, Wrocław. Łoboda J., 1983, Rozwój koncepcji i modeli przestrzennej dyfuzji innowacji, Acta Universitatis Wroclaviensis, 585, Studia Geograficzne, 37, Wrocław. Maciejewski M., 2003, Poziom zamożności polskich gospodarstw domowych, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy. Mackiewicz M., Malinowska Misiąg E., Misiąg W, Tomalak M.,2005, Dochody i wydatki publiczne, Analiza regionalna, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa. MacKinnon D., Cumbers A., Chapman K., 2002, Learning, innovation and regional development: a critical appraisal of recent debates, Progress in Human Geography, 26 (3), s. 293-311. MacKinnon D., Pirie G., Gather M., 2008, Transport and Economic Development, [in:] R. Knowles, J. Shaw, I. Docherty (eds), Transport Geographies, Mobilities, Flows and Spaces, Blackwell Publishing, Oxford, s. 10-28. Maik W. 1992, Podstawy geografii miast, Uniwersytet Mikołaja Kopernika , Toruń. Makieła Z., 1998, Infrastruktura techniczna w strukturze regionalnej Polski Południowo-Wschodniej. Prace naukowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Naukowej w Krakowie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. Malaga K., Kliber P., 2007, Konwergencja i nierówności regionalne w Polsce w świetle neoklasycznych modeli wzrostu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Malecki E.J., Nijkamp P., 1988, “Technology and regional development: Some thoughts on policy”, Environmental and Planning C: Government and Policy 6(4). Malecki, E. J., 2010, Everywhere? The geography of knowledge, Journal of Regional Science, 50: s. 493-513. Mändle, Eduard, 1994, Grundriß der Volkswirtschaftspolitik: eine praxisorientierte Einführung, Die Betriebswirtschaft – Studium + Praxis; Band 19, expert-Verlag / Taylorix-Fachverlag. RenningenMalmsheim / Stuttgart. Markiewicz J. 2007, Wpływ instytucji wsparcia na rozwój kooperacji I innowacyjnośc przedsiębiorstw w województwe zachodniopomorskim, (W:) Innowacje przedsiębiorczość i gospodarka oparta na wiedzy. Zeszyty Naukowe 453, Ekonomiczne problemy usług 8, Uniwersytet Szczeciński. Markowski T., 2007, Podstawowe problem zagospodarowania przestrzennego Polski w kontekście europejskim. (W:) T. Markowski, A. Stasiak (red.), Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, Biuletyn KPZK PAN, z. 233, Warszawa, s. 24-46. Markowski T., Marszał T., 2006, Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja. Problemy i podstawowe pojęcia, KPZK PAN, Warszawa. Marshall A., 1919, Industry and Trade, A study of industrial technique and business organization; and of their influences on the conditions of various classes and nations, MacMillan and Co., London. Marshall A., 1920, Principles of Economics, 8th ed., Macmillan, London. Martin P., 1999, Public policies, regional inequalities and growth, Journal of Public Economics, 73, s. 85– 105. 77 Strona Martin R., 2008, National growth versus regional equality? A cautionary note on the new trade-off thinking in regional policy discourse, Regional Science, Policy and Practice, 1, s. 3–13. Martin R., Sunley P., 2011, The new economic geography and policy relevance, Journal of Economic Geography, 11, 2, s. 357-369. Martin, R., Sunley P., 1998, Slow Convergence? The New Endogenous Growth Theory and Regional Development, Economic Geography, 74, s. 201–227. Martinelli F., 1991, Producer services’ location and regional development, (In:) Moulaert F., Daniels (eds.) The changing geography of advanced producer services, London: Belhaven Press, s. 15-29. Martinez M.A., Aldrich H.E., 2011, Networking strategies for entrepreneurs: balancing cohesion and diversity, International Journal of Entrepreneurial, Behaviour & Research, Vol. 17 Iss: 1, s. 7-38 Marzec A., 1999, Finansowe aspekty funkcjonowania instytucji infrastruktury rynkowej, (W:) Instytucje infrastruktury rynkowej w kreowaniu przedsiębiorczości lokalnej, Fundacja Promocji Rozwoju im. E. Lipińskiego, Warszawa, s. 44-59. Matusiak K.B., 1999, Infrastruktura przedsiębiorczości i transferu technologii w Polsce, (W:) J. Targalski (red) Przedsiębiorczość a lokalny i regionalny rozwój gospodarczy, Wydawnictwo AE, Kraków. Matusiak K.B., 2007, Systemy wsparcia przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych. (W:) Innowacje przedsiębiorczość i gospodarka oparta na wiedzy. Zeszyty Naukowe 453, Ekonomiczne problemy uług 8, Uniwersytet Szczeciński. Meijers E.J., Waterhout , Zonneveld W.A.M. , 2007, Closing the Gap: Territorial Cohesion through Polycentric Development, European Journal of Spatial Development, No. 24, Nordic Centre for Spatial Development, OTB Research Institute, Delft University of Technology, s. 1-24. Meissner J., 1999, Nowe rozwiązania instytucjonalne sprzyjające dynamizowaniu i wzrostowi efektywności gospodarki Poznania. (W:) Domański R. (red.) Podstawy gospodarczej polityki miasta. Studium Poznania cz.II. Biuletyn KPZK PAN z. 187. Warszawa. s. 217-242 Mejro C., 1983, Ocena stanu oraz niezawodności infrastruktury technicznej w Polsce. (W:) A. Kukliński (red.), Diagnoza stanu gospodarki przestrzennej Polski. Biuletyn KPZK PAN, z. 123, Warszawa, s. 100-118. Mertl J., Stawasz E. 1996, Uwarunkowania i możliwości transferu technologii do małych i średnich przedsiębiorstw za pośrednictwem inkubatora przedsiębiorczości, (W:) Matusiak K.B., Zasiadły K., Broczkowski T., Pietraszewski M. (red.) Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości, Poznań, s. 103-144. Męczyński M., 2007, Przestrzenne zróżnicowanie i dyfuzja technologii informacyjno-komunikacyjnych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Michałek J. J., (red.) 2007, Polska w Unii Europejskiej, Dynamika konwergencji ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Miedziński M., 2001, Koordynacja procesów innowacji na przykładzie polskiego województwa, Aspekty instytucjonalne regionalnych systemów innowacji, (W:) Kukliński A. (red) Gospodarka oparta na wiedzy, KBN, Warszawa, s. 210-223. Millar C.C.J.M., Chong Ju Choi, 2010, Development and knowledge resources: a conceptual analysis, Journal of Knowledge Management, Vol. 14, Iss: 5, s. 759 – 776. Miszczuk M., 2004, Czynniki różnicujące potencjał finansowy gmin – próba typologii na przykładzie województwa lubelskiego, W: R. Brol (red.), Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław Molle W., 2007, European Cohesion Policy, Routledge, London. Molle W., Cappellin R., 1988, Regional impact of Community policies, Aldershot, Avebury. Mościbrodzka K., 2000, Finansowanie sektora przedsiębiorstw w okresie transformacji (rozwiązania alternatywne), Instytut Finansów w Wyższej Szkole Ubezpieczeń i Bankowości, Warszawa. Musgrave R., 1959, The theory of public finance, New York: McGraw-Hill. Myrdal G., 1957, Economic theory and underdeveloped regions, Duckworth, Londyn. Nawrot A., 1999, Bilans instytucji promocji rozwoju regionalnego i otoczenia biznesu w nowym układzie terytorialnym, Polska Regionów nr 1, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk- Warszawa. Niedzielski P, K. Rychlik K., Innowacje w usługach – czy można mówić o specyfice działań. http://ekonom.ug.edu.pl/wydzial/index.html?xa=pracownicy&idview=5&materialy=5&DownloadP assOk=2016. 78 Strona Niedzielski P., Rychlik K., Markiewicz J., 2008, Innowacyjność przedsiębiorstw sektora usług – nowe ścieżki rozwoju, Materiały IV Konferencji Naukowej z cyklu: Wiedza i Innowacje, Fundusze Unijne w rozwoju nauki i gospodarki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Niedzielski.pdf (strona Instytutu Wiedzy i Innowacji, data dostępu 12.04.2011). Nijkamp P., 1986, Infrastructure and Regional Development: A Multidimensional Policy Analysis, Empirical Economics, 11, s. 1-21. Niklewicz K., 2010, Model polaryzacyjno-dyfuzyjny, Czego Kaczyński nie zrozumiał, Gazeta Wyborcza z dnia 30.06.2010, Warszawa. Noga M., Stawicka K.M., 2009, Rynek pracy w Polsce w dobie integracji europejskiej i globalizacji, Wydawnictwo Cedetu, Warszawa. Nowak B., 1996, Rola innowacji i transferu technologii w rozwoju regionalnym, (W:) Matusiak K.B., Zasiadły K., Broczkowski T., Pietraszewski M. (red.) Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Stowarzyszenie Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości, Poznań, s. 59-74. Nowakowska A., 2002, Zróżnicowanie potencjału gospodarczego i innowacyjności regionów w Polsce, (W:) Przedsiębiorczość i innowacyjność jako czynnik rozwoju regionalnego i lokalnego, pod red. W. Kosiedowskiego, Włocławek, s. 147-158 Nowakowska A., 2003, Innowacyjność i potencjał B+R polskich regionów w perspektywie integrującej się Europy, (W:) Prace naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu nr 979, red. D. Strachl, Wrocław, s. 420-430. Nowakowska A., 2009, Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Nowińska-Łaźniewska E., 2004, Relacje przestrzenne w Polsce w okresie transformacji w świetle teorii rozwoju regionalnego, Prace habilitacyjne nr 13, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Nowosielska E., 2000, Sektor usług w aglomeracji warszawskiej 1992-1997: przemiany strukturalne i tendencje rozwoju, Dokumentacja Geograficzna nr 17 IGiPZ PAN, Warszawa. Nyklewicz K., 2007, Segmentacja rynku pracy w Republice Federalnej Niemiec. Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie, Olsztyn. O’Farrell P.N., Hitchens D.M., 1990, Producer services and regional development: a review of some major conceptual policy and research issues, Environment and Planning A 22, s. 1141-1154. Oats W., 1972, Fiscal federalism, New York: Harcourt, Brace, Ivanovic. OECD, 2002, Impact of Transport Infrastructure Investment on Regional Development, OECD Paris. Okólski M., 2005. Demografia. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Olszewski L. 1998, Zmiany strukturalne w gospodarkach krajów Europy Centralnej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Raport 2009, red. K. Matusiak, Łódź/Warszawa 2009, http://www.sooipp.org.pl/pliki/raport_2009.pdf (s.11-16). Ośrodki innowacji w Polsce, PARP/SOOIiP, Poznań/Warszawa, sierpień 2005, http://www.pptb.pl/publikacje/osrodki_inn_pol.pdf. Pacione M., 2001, Geography and public finance: planning for fiscal equity in a metropolitan region, Progress in Planning, Vol. 56(1), s. 1-59. Paelinck J., 1965, La théorie du développement régional polarisé, „Cahiers de l’I.S.E.A. [Institut de Science Economique Appliquée]” (Paris) no 159, série L, no 15, ss. 5-47. Parr J. B., 2004, The Polycentric Urban Region: A Closer Inspection, Regional Studies, vol. 38, no. 3, s. 231240. Parteka T., 2008, Europejskie wyzwania spójności polskiej przestrzeni, Regiony, metropolie, transport, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk. Parysek J. J., 2005, Miasta polskie na przełomie XX i XXI wieku, Rozwój i przekształcenia strukturalne, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Parysek J. J., 2006, Wprowadzenie do gospodarki przestrzennej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Pavitt, K. 2005, “Innovation Processes”, in: Fagerberg, et al (eds.): The Oxford Handbook of Innovation, Oxford: Oxford University Press: s. 86-114. Pedersen P.O., 1986, The role of business services in regional development – a new growth center strategy. Scandinavian Housing and Planning Research 3, s. 167-182. 79 Strona Perroux F., 1955, Note sur la nation de „pole de croissancie”, Economie Appliquee, vol. 8, no. 1-2, s. 307320. Perroux F., 1978, Uwagi o pojęciu ”biegun wzrostu”, (w:) Grzeszczak T. (red.), Teoria biegunów wzrostu, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, s. 26-40. Perry M., 1991, The capacity of producer services to generate growth: some evidence from peripheral metropolitan economy. Environment and Planning A 23, pp. 1331-1347. Piech K. 2009, „Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa”, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa. Pietrzyk I., 2001, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Pietrzyk I., 2006, Regionalne implikacje europejskiej integracji gospodarczej dla Polski, Zeszyty Naukowe nr 721, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Pietrzyk I., 2006, Wspólnotowa polityka spójności a wzrost konkurencyjności krajów kohezji, (W:) A. Klasik (red.) Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice. Platt R.S., 1943, Latin America, countrysides and united regions, New York. Podręcznik Oslo, „Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji”, OECD & EUROSTAT, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, 2008. Porter M.E., 1990, The competitive advantage of nations, Free Press, New York. Potrykowska A., 2007, Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji demograficznej w Polsce, Tendencje i perspektywy, Przegląd Geograficzny, 79, 3- 4, s. 483-513. Potrykowski M., Taylor Z., 1982, Geografia transportu, Zarys problemów, modeli i metod badawczych, PWN, Warszawa. Program Operacyjny Kapitał Ludzki - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, 2007, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Przybylska K., 2001, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej. Wydawnictwo AE Kraków, Kraków. Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. S. Batorego, Kraków-Warszawa. Ramos R., Surinach J., Artis M., 2009, Human capital spillovers, productivity and regional convergence in Spain, Xarxa de Referència en Economia Aplicada, Working Papers, Universitat de Barcelona, Barcelona. Ratajczak M., 1999, Infrastruktura w gospodarce rynkowej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Ratajczak W., 1999, Modelowanie sieci transportowych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Ratajczak W., 2008, Modele ekonometrii przestrzennej w analizie regionalnej, (w:) T. Stryjakiewicz, T. Czyż (red.), O nowy kształt badań w geografii i gospodarce przestrzennej, Biuletyn Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 237, Warszawa, s. 186-202. Ratzel, F., 1896, The History of Mankind, A.J. MacMillan , London. Regional Development Policies in OECD Countries, OECD Report 2010, Paris. Regional Policy Contributing to Sustainable Growth in Europe 2020, Communication from the Commision to the European Parliament, the Council, The Economic and Social Committee and The Committee of the Regions, European Commission, SEC (2011) 92 final, COM (2011) 17 final, 26.01.2011, Brussels. Richardson H.W., 1973, “Regional growth theory”. London. Macmillan. Richardson H.W., 1984, Regional policy in a slow-growth economy, (w:) G. Demko (red.), Regional Development Problems and Policies in Eastern and Western Europe, London: Croom Helm, s. 258– 281. Richardson H.W. i inni (red.), 2011, Reshaping regional policy, Edward Elgar Publishing Limited. Cheltenham. Rivera-Batiz L.A., Xie D., 1993, Integration among unequals, Regional Science and Urban Economics, vol. 23, s. 337-354. Rodrigue J. P., Comtois C., Slack B., 2006. The Geography of Transport Systems. Routledge, Taylor & Francis Group, London, New York. 80 Strona Romer P., 1986, Increasing returns and long-run growth, Journal of Political Economy, vol. 94, no. 5, s. 1002-1037. Romer P., 1990, Endogenous technological change, Journal of Political Economy, vol. 98, no. 5, part II, s. S71-S102. Rosik P., 2004, Infrastruktura transportu jako czynnik rozwoju regionalnego, Zeszyty Studiów Doktoranckich, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Wydział Ekonomii, 19, s. 45-66. Rosik P., 2006, Efekty redystrybucyjne zmian regionalnej dostępności transportowej, Studia Regionalne i Lokalne 1 (23), Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 65-82. Rosik P., Szuster M., 2008, Rozbudowa infrastruktury transportowej a gospodarka regionów, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań. Royuela V., Artis M., 2006, Convergence analysis in terms of quality of life in the urban system of Barcelona Province, 1991 – 2000, Regional Studies, vol. 40, no. 5, s. 485-492. Rubalcaba L., Kox H., 2007, Business Services in European Economic Growth. Palgrave Macmillan. Basingstoke. Rykiel Z., 1991, Rozwój regionów stykowych w teorii i w badaniach empirycznych, Prace habilitacyjne, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Warszawa. Sapir A. i inni., 2004, An Agenda for a growing Europe: The Sapir Report, Oxford University Press, Oxford. Schmidt K. 1972, Marktstruktur und wirtschaftliche Entwicklung. Ursachen von Marktstrukturveränderungen im wirtschaftlichen Entwicklungsprozeß und ihre Bedeutung für eine Marktstrukturtheorie, Volkswirtschaftliche Schriften, H. 193, Dunker u. Humblot, Berlin. Schumpeter J., 1960, Teorie rozwoju gospodarczego, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa. Schwartz P., 1993, “Post-Capitalist“ Wired, Issue 1.03 – July/August. Scott A., 1998, Regions and the world economy: the coming shape of global production, competition and political order, Oxford University Press, Oxford. Seema J., 2007, Growth and Structure of Tertiary Sector in Developing Economies, Academic Foundation, New Delhi. Sesselmeier W., Funk L., Waas B., 2010, Arbeitsmarkttheorien: eine ökonomisch-juristische Einführung, Physica-Verlag, Heidelberg. Shrinking regions: a paradigm shift in demography and territorial development, Study - Regional Development, Policy Department B, Structural and Cohesion Policies, European Parliament, PE 408.928. 2008, Brussels. Siek E., 2009, Międzynarodowe przepływy siły roboczej w procesie integracji Polski z krajami Unii Europejskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Sirilli G.,. Evangelista R ., 1998, Technological Innovation in Services and Manufacturing; Results from an Italian study’, Research Policy, 27, s. 881-899. Słodowa-Hełpa M., 1998, Wpływ otoczenia biznesu na rozwój społeczno-gospodarczy województwa gorzowskiego, (W:) Parysek J.J., Gruchman B., Uwarunkowania i kierunki rozwoju społecznogospodarczego województwa gorzowskiego, Tom III, Koncepcje rozwoju, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. Poznań, s. 295-325. Soete L., 2007, “From Industrial to Innovation Policy”, Journal of Industry, Competition and Trade, Springer, vol. 7(3): s. 273-284. Soete L., 2008, “Science, Technology and Development: Emerging concepts and visions”. UNU-MERIT Working Paper Series 001, United Nations University, Maastricht Economic and social Research and training centre on Innovation and Technology. Spiekermann K., Neubauer J., 2002, European Accessibility and Peripherality: Concepts, Models and Indicators, Nordregio, Nordregio Working Paper, Stockholm. Staber U., 2001, Spatial proximity and firm survival in a declining industrial district: The case of knitwear firms in Baden-Wittenberg. Regional Studies 35.4, s. 329-341. Stiglitz J.E., 2004, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Stilianos A., Konstantinos E., 2011, A note on the relation between inter-regional inequality and economic efficiency: evidence from the US states, Regional Science Policy & Practice, 3, s. 37-44. Stimson R.J. i inni, 2009, Leadership and institutions in regional endogenous development, Edward Elgar Publishing Limited. Cheltenham. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, 2006, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 81 Strona Strategiczny Plan Rządzenia, 2008, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa. Stryjakiewicz T., 1999, Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transformacji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Stryjakiewicz T., 2001. Koncepcja usieciowienia w badaniach przestrzenno-ekonomicznych, (W:) H. Rogacki (red) Koncepcje teoretyczne i metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s.38-45. Stryjakiewicz T., 2005. Sieciowa organizacja gospodarki a rozwój regionalny, (W:) T.Czyż, H.Rogacki (red.), Współczesne problemy i koncepcje teoretyczne badań przestrzenno-ekonomicznych., Biuletyn Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 219, Warszawa, s. 38 - 56. Strzelecki Z., 2001, Polska a Europa, Procesy demograficzne u progu XXI wieku, (W:) Polska a Europa, Procesy demograficzne u progu XXI wieku, I Kongres Demograficzny w Polsce, tom I , Sesja Inauguracyjna, 15 września 2001. red. Z Strzelecki, A. Ochocka, Rządowa Rada Ludnościowa. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, s. 37-48. Swianiewicz P., 2003, Transfery z budżetu państwa dla samorządów lokalnych, Studia Regionalne i Lokalne, Nr 1(11)/2003. Swianiewicz P., Dziemianowicz W., 1999, Atrakcyjność inwestycyjna miast 1998-1999, Polska Regionów nr 7, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa. Szlachta J., 2005, Polska ścieżka rozwoju regionalnego w poszerzonej Unii Europejskiej, (W:) T. Parteka, J. Szlachta, W. Szydarowski (red.), Region Bałtycki w nowej Europie, Biuletyn, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 217, Warszawa, s. 7-42. Szuster M., 2006, Znaczenie inwestycji infrastrukturalnych w paneuropejskich korytarzach transportowych dla atrakcyjności gospodarczej regionów w Polsce, Rozprawa doktorska Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. (maszynopis). Tarajkowski J., Wojtasiewicz L. (red.), 2008, Przestrzeń w polityce gospodarczej, Katedra Polityki Gospodarczej i Planowania Rozwoju, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. Tarkowski M., 2007, Centra i peryferie rozwoju społeczno – gospodarczego Polski w okresie transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Bernardinium, Gdynia-Pelplin. Taylor Z., 1999, Przestrzenna dostępność miejsc zatrudnienia, kształcenia i usług a codzienna ruchliwość ludności wiejskiej, Prace Geograficzne, z. 171, IGiPZ PAN, Warszawa. Territory matters for competitiveness and cohesion, Facets of regional diversity and potentials in Europe,ESPON Synthesis Report III, results by autumn 2006, Luxembourg. Tether B., Howells J., Changing Understanding of Innovation in Services, s. 21-60. http://www.bis.gov.uk/files/file39965.pdf. Todd D., 1974, An appraisal of the development pole concept in regional analysis, Environment and Planning, A, 6, 3, s. 291-306. Tödtling F., Lehner P., Kaufmann A., 2008, Do different types of innovation rely on specific kinds of knowledge interactions. Institute of Regional Development and Environmnet, Wien; www.epub.wu.ac.at. Tödtling F., Trippl M., 2005, One size fits all ? Towards a differentiated regional innovation policy approach, Research Policy, t. 34, nr 8, s. 1203–1219. Tokarski T., 2005, Statystyczna analiza regionalnego zróżnicowania wydajności pracy, zatrudnienia i bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa. Tokarz A., 2009, Zasoby ludzkie jako determinanta innowacyjności przedsiębiorstw usługowych, Materiały konferencji: Zarządzanie organizacjami usługowymi, Poznań, http://www.uslugi.ue.poznan.pl/file/129_462938426.doc (data dostępu 12.04.2011). Tondl G., 2001, Convergence after divergence?: regional growth in Europe, VERLAG, Wien-New York. Tönshoff S., Weida A.(red.), 2008, Where top – down, where bottom – up, Selected Issues for regional strategies in European Union, Peter Lang, Frankfurt am Main. Triplett J. E., Bosworth B., 2004, Productivity in the U.S. Services Sector: New Sources of Economic Growth, Brookings Institution Press, Washington. Trutkowski C., Mandes S., 2005, Kapitał społeczny w małych miastach, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Varga A., 2006, The spatial dimension of innovation and growth: empirical research methodology and policy analysis, European Planning Studies, vol. 14, no. 9, s. 1171-1186. Veltz P.,1996, Mondialisation, villes et territories. L’economie d’Archipel, PUF, Paris. 82 Strona Vickerman R., Spiekermann K., Wegener M., 1999, Accessibility and Economic Development in Europe, Regional Studies, vol. 33, 1, s. 1-15. Vision and strategies around the Baltic Sea 2010, 1994, Towards a framework for spatial development in the Baltic Sea region, Third conference of ministeres for spatial planning and development, Tallinn. The Baltic Institute, Karlskorona. Wach K., 2007, Europejski rynek pracy, Wolters Kluwer Business, Kraków. Warakomska K., 1992, Zagadnienie dostępności w geografii transport, Przegląd Geograficzny, tom LXIV, z. 1-2, s. 67-76. Weltrowska J., 2003, Rozwój systemu bankowego w Polsce w latach 1989-2002, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Werner P., 2003, Geograficzne uwarunkowania rozwoju infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w Polsce, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa. Werwicki A., 1998, Zmiany paradygmatu geografii usług, Przegląd Geograficzny t.70, z. 3-4, Warszawa. Węcławowicz G., 2000, Kształtowanie się nowego modelu zróżnicowań społeczno-przestrzennych miasta w Europie Środkowej, W: Miasto postsocjalistyczne – organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, red. Jażdżewska I., Łódź. Winiarski B. (red.), 2006, Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wojnicka E., Tarkowski M., Klimczak P., 2005, Przestrzenne i regionalne zróżnicowanie ośrodków wzrostu, Polaryzacja a wyrównywanie szans rozwojowych, Przesłanki dla kształtowania polityki regionalnej państwa, Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, styczeń 2005, Gdynia – Rzeszów. Wolfe D.A., Gertler M.S., 2000, Globalisation and economic restructuring in Ontario: From industrial heartland to learning regions? European Planning Studies 9, No. 5. Woodward R., 1999, Otoczenie instytucjonalne małych i średnich przedsiębiorstw, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych CASE, Warszawa. World Development Indicators, 2010, The World Bank, Dostępne na: http://data.worldbank.org/datacatalog/world-development-indicators/wdi-2010 (15.06.2010). Wójcik P., 2008, Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów, Studia Regionalne i Lokalne (2) 32, Warszawa, s. 41-60. Wysocki J. 2009, Innowacje jako warunek rozwoju wsółczesnych przedsiębiorstw (W:) Kapitał ludzki – innowacje – przedsiębiorczość, Zeszyty naukowe 525, Ekonomiczne problemy usług 28, Uniwersytet Szczeciński. Yoke-Tong Chew, Wai-Chung Yeung H., 2001, The SME advantage: Adding local touch to foreign transnational corporations in Singapore, Regional Studies 35.5, s. 431-448. Zaleski J. et al., 2004, Aplikacja modelu ekonometrycznego Hermin do oceny wpływu funduszy strukturalnych na sytuację makroekonomiczną w Polsce: modyfikacja i uaktualnienie wersji modelu Hermin dla Polski, Raport, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. (http://www.ewaluacja.gov.pl/Wyniki/Documents/hermin1.pdf) (15.06.2010). Zathey M., 2009, Sieci transportowe jako stymulator rozwoju społeczno-gospodarczego i ruchu turystycznego na obszarze CETC, Przegląd Komunikacyjny, 9-10/2009, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Komunikacji Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa, s. 7-10. Zenou Y., 2009, Urban labor economics, Cambridge University Press, Cambridge. Zielona Księga w sprawie spójności terytorialnej, Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę, Komisja Europejska, październik 2008, Bruksela. Zimmermann K. F., Holger H., 2005, Zuwanderung und Arbeitsmarkt: Deutschland und Dänemark im Vergleich, Springer, Berlin. Zoltan J.A., Sanders M., 2011, Patents, knowledge spillovers, and entrepreneurship, Small Business Economics, An Entrepreneurship Journal, vol. 37. Zucker L.G., Dabry M.R., Armstrong J., 1998, Geographically localized knowledge: spillovers or markets? Economic Inquiry, 35, s. 65-86. ***** ZAŁĄCZNIK nr 1 WSTĘPNA GEOGRAFICZNA BAZA OBSERWACJI WYKAZ PROPONOWANYCH WSKAŹNIKÓW W UKŁADZIE ASPEKTÓW ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO Preliminary set of indicators for the aspects of socio-economic development I. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO POPULATION AND SETTLEMENT II. RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI LABOUR MARKET AND ECONOMY STRUCTURE III. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE AND SPATIAL ACCESSIBILITY IV. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI FINANCIAL SITUATION ANDLEVEL OF AFFLUENCE V. INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU Strona 83 INNOVATIVE ECONOMY AND BUSSINESS ENVIRONMENT I. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO POPULATION AND SETTLEMENT (a) wskaźniki obejmujące pełną serię czasową (2000-2010) indicators covering complete time series (2000-2010) układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) LUDNOŚĆ POPULATION 1.1.N4.3. Dynamika liczby ludności wiejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego i w podokresach) Dynamics of population rural in the previous year and subperiods in % 1.1.N4.4. Średnioroczne tempo zmian liczby ludności ogółem w % Average annual rate of changein total populationin % 1.1.N4.5. Gęstość zaludnienia w os/km2 ogółem The population density in the total population os/km2 1.1.N4.6. Wskaźnik feminizacji Females per 100 males 84 1.1.N2.5. Gęstość zaludnienia w os/km2 ludności ogółem The population density in the total population persons/km2 1.1.N2.6. Gęstość zaludnienia w os/km2 ludności miejskiej The population density in the urban population persons/km2 1.1.N4.1.(1) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku poprzedniego) 1.1.N4.1.(2) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population total in the previous year and subperiods in % 1.1.N4.2. Dynamika liczby ludności miejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego i w podokresach) Dynamics of population urban in the previous year and subperiods in % Strona 1.1.N2.1.(1) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku poprzedniego) 1.1.N2.1.(2) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population total in the previous year and subperiods in % 1.1.N2.2.(1) Dynamika liczby ludności miejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego ) 1.1.N2.2.(2) Dynamika liczby ludności miejskiej w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population urban in the previous year and subperiods in % 1.1.N2.3.(1) Dynamika liczby ludności wiejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego) 1.1.N2.3.(2) Dynamika liczby ludności wiejskiej w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population rural in the previous year and subperiods in % 1.1.N2.4. Średnioroczne tempo zmian liczby ludności ogółem w % Average annual rate of change in totalpopulationin % 1.1.N2.13. Saldo migracji w ‰ ludność miejska Net migration in the urban population in ‰ 1.1.N2.14. Saldo migracji w ‰ ludność wiejska Net migration in the rural population in ‰ 1.1.N2.15. Saldo migracji wewnętrznych w ‰ ogółem Internal migration per 1000 population total 1.1.N2.16. Zameldowania (napływ) z miast na 1000 mieszkańców Inflow from urban area per 1000 population 1.1.N2.17. Zameldowania (napływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Inflow from rural area per 1000 population 1.1.N2.18. Wymeldowania (odpływ) z miast na 1000 mieszkańców Outflow from urban area per 1000 population 1.1.N4.10. Zameldowania (napływ) z miast na 1000 mieszkańców Inflow from urban area per 1000 population 1.1.N4.11. Zameldowania (napływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Inflow from rural area per 1000 population 1.1.N4.12. Wymeldowania (odpływ) z miast na 1000 mieszkańców Outflow from urban area per 1000 population 1.1.N4.13. Wymeldowania (odpływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Outflow from rural area per 1000 population 1.1.N4.14. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność ogółem Actual population increase in the total population ‰ 1.1.N4.15. Wskaźnik urodzeń w ‰ Live briths per 1000 population 1.1.N4.16. Wskaźnik zgonów w ‰ Deaths per 1000 population 1.1.N4.17. Współczynnik dynamiki demograficznej (liczba urodzeń do liczby zgonów) Demographic growth factor (number of births to deaths) 1.1.N4.18. Wskaźnik obciążenia ekonomicznego- liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, ogółem, miasto, wieś Non-working age population per 100 persons of working age 85 1.1.N2.8. Wskaźnik feminizacji Females per 100 males 1.1.N2.9. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność ogółem The balance of natural increase of total population in ‰ 1.1.N2.10. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność miejska The balance of natural increase of urban population in ‰ 1.1.N2.11. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność wiejska The balance of natural increase of rural population in ‰ 1.1.N2.12. Saldo migracji w ‰ ludność ogółem Net migration in the total population in ‰ 1.1.N4.7. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność ogółem The balance of natural increase of total population in ‰ 1.1.N4.8. Saldo migracji w ‰ ludność ogółem Net migration in the total population in ‰ 1.1.N4.9. Saldo migracji wewnętrznych w ‰ ogółem Internal migration per 1000 population Strona 1.1.N2.7. Gęstość zaludnienia w os/km2 ludności wiejskiej The population density in the rural population persons/km2 1.1.N2.22. Zameldowania z zagranicy na 1000 mieszkańców Inflow from abroad per 1000 population 1.1.N2.23. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność ogółem Actual population increase in the total population ‰ 1.1.N2.24. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność miejska Actual population increase in the urban population ‰ 1.1.N2.25. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność wiejska Actual population increase in the rural population ‰ 1.1.N2.26. Wskaźnik urodzeń w ‰ Live briths per 1000 population 1.1.N2.27. Wskaźnik zgonów w ‰ Deaths per 1000 population 1.1.N2.28. Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych Deaths of infants per 1000 births live 1.1.N2.29. Współczynnik dynamiki demograficznej (liczba urodzeń do liczby zgonów) Demographic growth factor (number of births to deaths) 1.1.N2.30. Typ rozwoju ludnościowego jednostki wg Webba metoda (1) Type of population development unit WSKAŹNIK JAKOŚCIOWY/QUALITATIVE INDICATOR 1.1.N2.31. Udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym w % ogółem Pre–working population in % 1.1.N4.24. Wskaźnik rozwodów w ‰ Divorces per 1000 population 86 1.1.N2.21. Wymeldowania zagranicę na 1000 mieszkańców Outflow from abroad per 1000 population 1.1.N4.19. Typ rozwoju ludnościowego jednostki wg Webba metoda (1) Type of population development unit 1.1.N4.20. Udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym w % ogółem Pre–working population in % 1.1.N4.21. Udział mieszkańców w wieku produkcyjnym w% ogółem Working population in % 1.1.N4.22. Udział mieszkańców w wieku poprodukcyjnym w % ogółem Post-working population in % 1.1.N4.23. Wskaźnik zawieranych małżeństw w ‰ Marriages contracted per 1000 population Strona 1.1.N2.19. Wymeldowania (odpływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Outflow from rural area per 1000 population 1.1.N2.20. Saldo migracji zagranicznych w ‰ ogółem International migration per 1000 population total 87 Strona 1.1.N2.32. Udział mieszkańców w wieku produkcyjnym w % ogółem Working population in % 1.1.N2.33. Udział mieszkańców w wieku poprodukcyjnym w % ogółem Post-working population in % 1.1.N2.34. Wskaźnik obciążenia ekonomicznego liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Non-working age population per 100 persons of working age 1.1.N2.35. Wskaźnik zawieranych małżeństw w ‰ Marriages contracted per 1000 population 1.1.N2.36. Wskaźnik rozwodów w ‰ Divorces per 1000 population 1.1.N2.37.(1) Przeciętne trwanie życia ogółem 1.1.N2.37.(2) Przeciętne trwanie życia kobiety 1.1.N2.37.(3) Przeciętne trwanie życia mężczyźni The average life expectancy (total-women-men) Opis metody (1) metoda Webba. Typ rozwoju ludnościowego A,B,C,D- typy rozwojowe, E,F,G,H – typy depopulacyjne. Określone typy wyznaczane są w zależności od wzajemnej relacji między przyrostem naturalnym (PN) a saldem migracji (SM) . Type of population development: A, B, C, D – types of development, E, F, G, H - types of depopulation. Certainty pesare determined depending on themutual relationship between the birth rate (PN) and the balanceof migration(SM): Typy rozwojowe - typesof development: - typ A: PN+>|SM−| – increase dodatni przyrost naturalny kompensuje ujemne saldo migracji, - typ B: PN+>SM+– increase przyrost liczby ludności wynika w większej mierze z dodatniego przyrostu naturalnego niż z dodatniego salda migracji, - typ C: PN+<SM+– increase przyrost liczby ludności wynika w większej mierze z dodatniego salda migracji niż z dodatniego przyrostu naturalnego, - typ D: |PN−|<SM+ – increase ujemny przyrost naturalny jest kompensowany przez dodatnie saldo migracji . Typy regresyjne - types ofdepopulation: - typ E: |PN−| >SM+ – decrease ujemny przyrost naturalny nie jest kompensowany przez dodatnie saldo migracji, - typ F: |PN−| >|SM−| – decrease ubytek liczby ludności powodowany jest w większym stopniu ujemnym przyrostem naturalnym niż ujemnym saldem migracji, - typ G: |PN−| <|SM−| – decrease ubytek liczby ludności powodowany jest w większym stopniu ujemnym saldem migracji niż ujemnym przyrostem naturalnym, - typ H: PN+<|SM−| – decrease dodatni przyrost naturalny nie kompensuje ujemnego salda migracji. PN – przyrost naturalny na 1000 osób (urodzenia - zgony) SM – saldo migracji na 1000 osób (imigranci - emigranci) A, B, C… - typy przyrostu/ubytku liczby ludności 1.2.N4.1. Poziom urbanizacji: odsetek ludności miejskiej (%) The level of urbanization: the percentage of urban population(%) 1.2.N4.2. (dla powiatów grodzkich wartość 2,0) Poziom urbanizacji: gęstość sieci miast na 100 km2 The level of urbanization: urban networks density per 100 km2 1.2.N4.3. Struktura wielkościowa systemu osadniczego mierzona odsetkiem (%) ludności mieszkającej w miastach dużych, średnich, małych i wsiach metoda (1) Population living in cities large, medium, small and villages in % Strona 1.2.N2.1. Poziom urbanizacji: odsetek ludności miejskiej (%) The level of urbanization: the percentage of urban population (%) 1.2.N2.2. Poziom urbanizacji: gęstość sieci miast na 1000 km2 The level of urbanization: urban networks density per 1000 km2 1.2.N2.3.(1) Udział dużych miast 1.2.N2.3.(2) Udział średnich miast 1.2.N2.3.(3) Udział małych miast Struktura wielkościowa systemu osadniczego mierzona odsetkiem (%) ludności mieszkającej w miastach dużych, średnich, małych i wsiach metoda (1) 88 OSADNICTWO SETTLEMENT Population living in citieslarge, medium, small and villages in % 1.2.N2.4. Stopień regularności struktury wielkości miast: wskaźnik wielkości i kolejności miast Zipfa metoda (2) Indicator of the size and order of cities 1.2.N2.5. Średnia wielkość miasta Average size of the city 1.2.N2.6. Stosunek miasta największego do najmniejszego Largest to smallest city 1.2.N4.4. Średnia wielkość miasta Average size of the city 1.2.N4.5. Stosunek miasta największego do najmniejszego Ratio largest to smallest city 1.2.N4.6 Wskaźnik dominacji miasta największego mierzony ilorazem liczby ludności miasta największego i drugiego pod względem wielkości Dominance index measured by the quotient of the city's largest population of the city's largest and second largest 1.2.N2.7. Wskaźnik dominacji miasta największego mierzony ilorazem liczby ludności miasta największego i drugiego pod względem wielkości Dominance index measured by the quotient of the city's largest population of the city's largest and second largest Opis metody (1) Klasy wielkościowe miast w Polsce Grandiosity class cities in Poland Małe miasta do 20 tys., small town Średnie miasta 20-100 tys. mean city Duże miasta pow. 100 tys. big city (2) Reguła Zipfa Do opisu stopnia regularności struktury wielkości miast Wielkopolski zastosowano regułę wielkości i kolejności miast Zipfa (1949). Porządek wielkościowy miast w regionie określa reguła Zipfa (1949) w postaci:Pj= P1j-a , gdzie: Pj – liczba ludności j-tego miasta, P1 – liczba ludności miasta największego (tj. w tym przypadku – Poznania), j – ranga j-tego miasta, a – wykładnik kontrastu. Podstawą reguły Zipfa jest wyznaczenie wykładnika kontrastu sieci miast – a. Gdy a = 1, system pozostaje w równowadze, miasta rozwinięte są równomiernie, miasto z najwyższą rangą dominuje. Gdy a < 1 to w układzie regionalnym nadwyżkę znaczenia posiadają miasta średnie i zmniejsza się rola miasta głównego. Siła rozpraszająca ludność przewyższa siłę skupiającą ludność. Gdy a > 1 to w układzie miast silną pozycję posiada miasto główne oraz nadwyżkę znaczenia mają miasta mniejsze. Strona 89 Zipf law for measuring regularity of towns’ grandiosity in Wielkopolska wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową indicators covering incomplete time series układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) LUDNOŚĆ I OSADNICTWO POPULATION AND SETTLEMENT BRAK BRAK (LACK OF INDICATOR) (LACK OF INDICATOR) 90 układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (b) II. RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI LABOUR MARKET AND ECONOMY STRUCTURE wskaźniki obejmujące pełną serię czasową (2000-2010) indicators covering complete time series (2000-2010) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) RYNEK PRACY LABOUR MARKET 2.1.N2.1. 2.1.N4.1. Współczynnik aktywności zawodowej ogółem Bezrobotni w ogólnej liczbie ludności w wieku (w %) produkcyjnym (w %) Vocational activity coefficient total (in %) Registered unemployed persons in the total number of persons of working age (in %) 2.1.N2.2. 2.1.N4.2. Współczynnik aktywności zawodowej – Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie mężczyźni (w %) mężczyzn w wieku produkcyjnym (w %) Vocational activity coefficient - males (in %) Unemployed males in the total number of males of working age (in %) 2.1.N2.3. 2.1.N4.3. Współczynnik aktywności zawodowej – kobiety Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie kobiet (w %) w wieku produkcyjnym (w %) Vocational activity coefficient - females (in %) Unemployed females in the total number of females of working age (in %) 2.1.N2.4. 2.1.N4.4. Wskaźnik zatrudnienia ogółem (w %) Bezrobotni zamieszkali w miastach w ogólnej Employment rate total (in %) liczbie ludności miast w wieku produkcyjnym (w %) Unemployed persons living in urban areas in the total number of persons of working age living in urban areas (in %) 2.1.N2.5. 2.1.N4.5. Wskaźnik zatrudnienia - mężczyźni (w %) Bezrobotni zamieszkali na wsi w ogólnej liczbie Employment rate - males (in %) ludności wsi w wieku produkcyjnym (w %) Unemployed persons living in rural areas in the total number of persons of working age living in rural areas (in %) 2.1.N2.6. 2.1.N4.6. Wskaźnik zatrudnienia - kobiety (w %) Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie Employment rate - females (in %) bezrobotnych (w %) Unemployed males in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.7. 2.1.N4.7. Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie (w %) bezrobotnych (w %) Registered unemployment rate total (in %) Unemployed females in the total number of unemployed persons (in %) 91 układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (a) 2.1.N2.10. Stopa bezrobocia rejestrowanego w miastach (w %) Registered unemployment rate – urban areas (in %) 2.1.N2.11. Stopa bezrobocia rejestrowanego na wsi (w %) Registered unemployment rate – rural areas (in %) 2.1.N2.12. Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed males in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.13. Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed females in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.14. Bezrobotni w wieku do 34 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons aged up to 34 years in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.15. Bezrobotni w wieku 45 lat i więcej w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons at the age of 45 years and more in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.16. Bezrobotni z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by tertiary educational level in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.11. Bezrobotni z wykształceniem zawodowym, gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by basic vocational, lower secondary, primary and incomplete primary educational level in the total number of unemployed persons (in %) 92 2.1.N2.9. Stopa bezrobocia rejestrowanego – kobiety (w %) Registered unemployment rate - females (in %) 2.1.N4.8. Bezrobotni w wieku do 34 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons aged up to 34 years in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.9. Bezrobotni w wieku 45 lat i więcej w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons at the age of 45 years and more in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.10. Bezrobotni z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by tertiary educational level in the total number of unemployed persons (in %) Strona 2.1.N2.8. Stopa bezrobocia rejestrowanego – mężczyźni (w %) Registered unemployment rate - males (in %) 93 Strona 2.1.N2.17. Bezrobotni z wykształceniem zawodowym, gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by basic vocational, lower secondary, primary and incomplete primary educational level in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.18. Bezrobotni pozostający bez pracy do 6 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work up to 6 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.19. Bezrobotni pozostający bez pracy od 12 do 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 12-24 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.20. Bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 24 months and more in the total number of unemployed persons (in %) STRUKTURA GOSPODARKI ECONOMY STRUCTURE 2.2.N2.1. Pracujący w rolnictwie w liczbie pracujących ogółem w gospodarce narodowej (w %) Employed persons in agriculture in the total number of employed persons in national economy (in %) 2.2.N2.2. Pracujący przemyśle w liczbie pracujących ogółem w gospodarce narodowej (w %) Employed persons in industry in the total number of employed persons in national economy (in %) 2.2.N2.3. Pracujący w usługach w liczbie pracujących ogółem w gospodarce narodowej (w %) Employed persons in services in the total number of employed persons in national economy (in %) 2.2.N2.4. Wartość dodana brutto wytworzona w rolnictwie w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in agriculture in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.5. Wartość dodana brutto wytworzona w przemyśle w całkowitej WDB wytworzonej 94 Strona w gospodarce (w %) Gross value added produced in indystry in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.6. Wartość dodana brutto wytworzona w usługach w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in services in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.7. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji A (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section A (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.8. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji D (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section D (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.9. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji F (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section F (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.10. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji G (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section G (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.11. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji H (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section H (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.12. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcjach I-K (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in sections I-K (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.13. Pracujący w gospodarce w przedsiębiorstwach własności prywatnej w ogólnej liczbie pracujących (w %) Persons employed in enterprises of private sector in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.14. Pracujący w przedsiębiorstwach własności zagranicznej w ogólnej liczbie pracujących w sektorze prywatnym (w %) Persons employed in enterprises of foreign ownership in the total number of employed persons in private sector (in %) 2.2.N2.15. Pracujący w przedsiębiorstwach własności mieszanej w ogólnej liczbie pracujących w sektorze prywatnym (w %) Persons employed in enterprises of mixed ownership in the total number of employed persons in private sector (in %) Strona 95 2.2.N2.16. Pracujący w gospodarce w podmiotach własności publicznej w ogólnej liczbie pracujących (w %) Persons employed in subjects of public sector in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.17. Pracujący w podmiotach własności Skarbu Państwa w ogólnej liczbie pracujących w sektorze publicznym (w %) Persons employed in subjects of State Treasury ownership in the total number of employed persons in public sector (in %) 2.2.N2.18. Pracujący w podmiotach własności państwowych osób prawnych w ogólnej liczbie pracujących w sektorze publicznym (w %) Persons employed in subjects of ownership of state legal persons in the total number of employed persons in public sector (in %) 2.2.N2.19. Pracujący w podmiotach własności jednostek samorządu terytorialnego w ogólnej liczbie pracujących w sektorze publicznym (w %) Persons employed in subjects of self-government ownership in the total number of employed persons in public sector (in %) wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową indicators covering incomplete time series układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) RYNEK PRACY LABOUR MARKET 2.1.N4.100. Stopa bezrobocia rejestrowanego (w %) Registered unemployment rate (in %) 2.1.N4.101. Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed males in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.102. Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed females in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.103. Bezrobotni w wieku do 34 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons aged up to 34 years in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.104. Bezrobotni w wieku 45 lat i więcej w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons at the age of 45 years and more in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.105. Bezrobotni pozostający bez pracy do 6 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work up to 6 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.106. Bezrobotni pozostający bez pracy od 12 do 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 12-24 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.107. Bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 24 months and more in the total number of unemployed persons (in %) 96 układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (b) 97 Strona STRUKTURA GOSPODARKI ECONOMY STRUCTURE 2.2.N2.100. 2.2.N4.100. Pracujący w sekcji A (PKD 2004) w liczbie Pracujący w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujących ogółem (w %) pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section A (NACE Rev. 1) indywidualnym (w %, PKD 2004) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in agriculture in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 1) 2.2.N2.101. 2.2.N4.101. Pracujący w sekcji D (PKD 2004) w liczbie Pracujący w przemyśle w ogólnej liczbie pracujących ogółem (w %) pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section D (NACE Rev. 1) indywidualnym (w %, PKD 2004) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in industry in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 1) 2.2.N2.102. 2.2.N4.102. Pracujący w sekcji F (PKD 2004) w liczbie Pracujący w usługach w ogólnej liczbie pracujących ogółem (w %) pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section F (NACE Rev. 1) indywidualnym (w %, PKD 2004) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in services in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 1) 2.2.N2.103. 2.2.N4.103. Pracujący w sekcji G (PKD 2004) w liczbie Pracujący w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujących ogółem (w %) pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section G (NACE Rev. 1) indywidualnym (w %, PKD 2007) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in agriculture in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 2) 2.2.N2.104. 2.2.N4.104. Pracujący w sekcji H (PKD 2004) w liczbie Pracujący w przemyśle w ogólnej liczbie pracujących ogółem (w %) pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section H (NACE Rev. 1) indywidualnym (w %, PKD 2007) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in industry in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 2) 2.2.N2.105. 2.2.N4.105. Pracujący w sekcjach I-K (PKD 2004) w liczbie Pracujący w usługach w ogólnej liczbie pracujących ogółem (w %) pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in sections I-K (NACE Rev. 1) indywidualnym (w %, PKD 2007) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in services in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 2) 2.2.N2.106. 2.2.N4.106. Pracujący w sekcji A (PKD 2007) w liczbie Pracujący w sektorze publicznym w ogólnej pracujących ogółem (w %) liczbie pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section A (NACE Rev. 2) indywidualnym (w %) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in public sector in the total number of employed persons including private farming (in %) 2.2.N2.107. 2.2.N4.107. Pracujący w sekcji C (PKD 2007) w liczbie Pracujący w sektorze prywatnym w ogólnej pracujących ogółem (w %) liczbie pracujących włącznie z rolnictwem Employed persons in section C (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) indywidualnym (w%) Employed persons in private sector in the total number of employed persons including private farming (in %) Strona 98 2.2.N2.108. Pracujący w sekcji F (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section F (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.109. Pracujący w sekcji G (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section G (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.110. Pracujący w sekcji I (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section I (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.111. Pracujący w sekcjach K-M (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in sections K-M (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.112. Pracujący w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób w przemyśle w liczbie pracujących ogółem w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób (w %) Employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons in industry in the total number of employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons (in %) 2.2.N2.113. Pracujący w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób w usługach w liczbie pracujących ogółem w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób (w %) Employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons in services in the total number of employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons (in %) III. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE AND SPATIAL ACCESSIBILITY wskaźniki obejmujące pełną serię czasową (2000-2010) indicators covering complete time series (2000-2010) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) INFRASTRUKTURA TECHNICZNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE 3.1.N2.1.(1) 3.1.N4.1.(1) Gęstość dróg ogółem – metoda (1) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – Density of total public roads – method (1) metoda (1) Density of district and communal public roads – method (1) 3.1.N2.1.(2) 3.1.N4.1.(2) Gęstość dróg ogółem – metoda (2) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – Density of total public roads – method (2) metoda (2) Density of district and communal public roads – method (2) 3.1.N2.2.(1) 3.1.N4.2.(1) Gęstość dróg krajowych – metoda (1) Gęstość dróg powiatowych – metoda (1) Density of national public roads – method (1) Density of district public roads – method (1) 3.1.N2.2.(2) 3.1.N4.2.(2) Gęstość dróg krajowych – metoda (2) Gęstość dróg powiatowych – metoda (2) Density of national public roads – method (2) Density of district public roads – method (2) 3.1.N2.3. 3.1.N4.3.(1) Długość autostrad (w km) Gęstość dróg gminnych – metoda (1) Length of motorways (in km) Density of communal public roads – method (1) 3.1.N4.3.(2) Gęstość dróg gminnych – metoda (2) Density of communal public roads – method (2) 3.1.N2.4.(1) 3.1.N4.4. Gęstość autostrad – metoda (1) % dróg powiatowych i gminnych ulepszonych Density of motorways – method (1) % of district and communal improved hard surface roads 3.1.N2.4.(2) Gęstość autostrad – metoda (2) Density of motorways – method (2) 3.1.N2.5. 3.1.N4.5. Długość dróg ekspresowych (w km) % dróg powiatowych ulepszonych Length of expressways (in km) % of district improved hard surface roads 3.1.N2.6.(1) 3.1.N4.6. Gęstość dróg ekspresowych – metoda (1) % dróg gminnych ulepszonych Density of expressways – method (1) % of communal improved hard surface roads 3.1.N2.6.(2) Gęstość dróg ekspresowych – metoda (2) Density of expressways – method (2) 99 układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (a) 3.1.N2.7. Długość autostrad i dróg ekspresowych (w km) Length of motorways and expressways (total)(in km) 3.1.N4.7.(1) Gęstość dróg powiatowych i gminnych o nawierzchni ulepszonej – metoda (1) Density of district and communal improved hard surface public roads – method (1) 3.1.N4.7.(2) Gęstość dróg powiatowych i gminnych o nawierzchni ulepszonej – metoda (2) Density of district and communal improved hard surface public roads – method (2) Metody pomiaru gęstości (1)-(2): Methods for measuring the density (1)-(2): (1) gęstość wyrażona w: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 density measured in: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 (2) średnioważony wskaźnik gęstości: the weighted average density rate: d – długość drogi (length of road) / linii kolejowej (length of railway) (w/in km), p – powierzchnia obszaru (area) (w/in km2), l – liczba ludności (population) (w/in 1000 lub/or 10 tys./thousand) 3.1.N4.8. Gęstość punktów obsługi pasażerów density of passenger service points Liczba punktów na 100 km2; number of passenger service points per 100 km2; 3.1.N4.9. Liczba lotnisk Number of airports 100 3.1.N4.10. Gęstość sieci ciepłowniczej Density of teating network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) Strona 3.1.N2.8.(1) Gęstość autostrad i dróg ekspresowych – metoda (1) Density of motorways and expressways – method (1) 3.1.N2.8.(2) Gęstość autostrad i dróg ekspresowych – metoda (2) Density of motorways and expressways – method (2) 3.1.N2.9.(1) Gęstość dróg wojewódzkich – metoda (1) Density of regional public roads – method (1) 3.1.N2.9.(2) Gęstość dróg wojewódzkich – metoda (2) Density of regional public roads – method (2) 3.1.N2.10.(1) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – metoda (1) Density of district and communal public roads – method (1) 3.1.N2.10.(2) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – metoda (2) Density of district and communal public roads – method (2) 3.1.N2.13. % dróg powiatowych i gminnych ulepszonych % of district and communal improved hard surface roads 3.1.N2.14.(1) Gęstość linii kolejowych ogółem – metoda (1) Density of railway lines overall – method (1) 3.1.N2.14.(2) Gęstość linii kolejowych ogółem – metoda (2) Density of railway lines overall – method (2) 3.1.N2.15.(1) Gęstość czynnych linii kolejowych – metoda (1) Density of operated railway lines – method (1) 3.1.N2.15.(2) Gęstość czynnych linii kolejowych – metoda (2) Density of operated railway lines – method (2) 3.1.N2.16.(1) Gęstość linii kolejowych normalnotorowych – metoda (1) Density of standard gauge railway lines – method (1) 3.1.N2.16.(2) Gęstość linii kolejowych normalnotorowych – metoda (2) Density of standard gauge railway lines – method (2) 3.1.N2.17.(1) Gęstość linii kolejowych zelektryfikowanych – metoda (1) Density of electrified railway lines – method (1) 3.1.N2.17.(2) Gęstość linii kolejowych zelektryfikowanych – metoda (2) Density of electrified railway lines – method (2) 3.1.N2.18.(1) Gęstość linii kolejowych dwutorowych – metoda (1) Density of double and more track railway lines – method (1) 3.1.N2.18.(2) Gęstość linii kolejowych dwutorowych – metoda (2) Density of double and more track railway lines – method (2) 3.1.N4.15. % ludności korzystającej z sieci gazowej % of population using the gas network 3.1.N4.16. % ludności korzystającej z sieci wodociągowej % of population using the water supply network 3.1.N4.17. % ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej % of population using the sanitary sewer network 101 3.1.N2.12. % dróg wojewódzkich ulepszonych % of regional improved hard surface roads 3.1.N4.11. Gęstość sieci gazowej Density of the gas network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N4.12. Gęstość sieci wodociągowej Density of water supply network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N4.13. Gęstość sieci kanalizacyjnej Density of sanitary sewer network (w/inkm/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N4.14. % ludności korzystającej z sieci energetycznej % of population using the energy network Strona 3.1.N2.11. % dróg krajowych ulepszonych % of national improved hard surface roads 3.1.N2.19. Udział czynnych linii kolejowych normalnotorowych w ogólnej długości linii kolejowych (w %) Share of operated railway lines in railway lines overall (in %) 3.1.N2.20. Udział linii kolejowych zelektryfikowanych w ogólnej długości linii kolejowych (w %) Share of electrified railway lines in railway lines overall (in %) Strona d – długość drogi (length of road) / linii kolejowej (length of railway) (w/in km), p – powierzchnia obszaru (area) (w/in km2), l – liczba ludności (population) (w/in 1000 lub/or 10 tys./thousand) 3.1.N2.22. Gęstość punktów obsługi pasażerów Density of passenger service points liczba punktów na 100 km2; Number of passenger service points per 100 km2; 3.1.N2.23. Liczba lotnisk Number of airports 3.1.N2.24. Gęstość sieci ciepłowniczej Density of heating network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.25. Gęstość sieci gazowej Density of the gas network (w/inkm/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.26. Gęstość sieci wodociągowej Density of water supply network (w km/1000 km2; km/100 km2) 102 3.1.N2.21. Udział linii kolejowych dwutorowych w ogólnej długości linii kolejowych (w %) Share of double and more track railway lines in railway lines overall (in %) Metody pomiaru gęstości (1)-(2): Methods for measuring the density (1)-(2): (1) gęstość wyrażona w: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 density measured in: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 (2) średnioważony wskaźnik gęstości: the weighted average density rate: 3.1.N2.27. Gęstość sieci kanalizacyjnej Density of sanitary sewer network (w km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.28. % ludności korzystającej z sieci energetycznej % of population using the energy network 3.1.N2.29. % ludności korzystającej z sieci gazowej % of population using the gas network 3.1.N2.30. % ludności korzystającej z sieci wodociągowej % of population using the water supply network 3.1.N2.31. % ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej % of population using the sanitary sewer network DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA SPATIAL ACCESSIBILITY BRAK BRAK (LACK OF INDICATOR) (LACK OF INDICATOR) (b) wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową indicators covering incomplete time series układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) INFRASTRUKTURA TECHNICZNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE 3.1.N2.100. 3.1.N4.100. Bilans przewozów towarowych transportem Gęstość dróg ogółem – metody (1)-(2) samochodowym ogółem (w tonokilometrach) Density of total public roads – methods (1)-(2) Balance of goods road transport overall (in million POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) tonne-kilometres) 3.1.N2.104. Długość tras lotniczych (w km) Length of air router in km 3.1.N4.101. Gęstość dróg krajowych – metody (1)-(2) Density of national public roads – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.103. Gęstość dróg ekspresowych – metody (1)-(2) Density of expressways – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.104. Gęstość autostrad i dróg ekspresowych – metody (1)-(2) 103 3.1.N4.102. Gęstość autostrad – metody (1)-(2) Density of motorways – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) Strona 3.1.N2.101. Bilans przewozów towarowych transportem samochodowym do i z zagranicy (w tonokilometrach) Balance of goods road transport from abroad (in million tonne-kilometres) 3.1.N2.102. Liczba pasażerokilometrów w transporcie samochodowym zarobkowym Numbers of passenger-kilometres in road transport for hire or reward 3.1.N2.103. Średni przebieg 1 autobusu (w km) The average distance travelled by 1 bus in km 3.1.N2.107. % ruchu pasażerskiego zagranicznego w porcie lotniczym % of foreign passenger traffic in airport 3.1.N4.107. Gęstość linii kolejowych dwu i więcej torowych – metody (1)-(2) Density of double and more track railway lines – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N2.108. Ruch towarowy w porcie lotniczym ogółem (w tonach) Freight traffic in air port overall (in tons) 3.1.N2.109. % ruchu towarowego krajowego w porcie lotniczym % of national freight traffic in airport 3.1.N2.110. % ruchu towarowego zagranicznego w porcie lotniczym % of foreign freight traffic in airport DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA SPATIAL ACCESSIBILITY 3.2.N2.100. 3.2.N4.100. Długość linii regularnej komunikacji Średnia odległość czasowa (średni czasu autobusowej ogółem (w km) dojazdu między miastem powiatowym Length of regular bus lines in total (in km) a pozostałymi punktami układu – miastami powiatowymi) w minutach Average distance of time (average time of travel between the county town and other points of the system - county towns) in minutes [ZAKRES PRZESTRZENNY ZALEŻY OD CZASU PRZEZNACZONEGO NA ZEBRANIE DANYCH/ SCOPE OF SPATIAL DEPENDS ON THE TIME INTENDED TO GATHER DATA] 3.2.N2.101. 3.2.N4.101. Długość linii regularnej komunikacji Wskaźnik dostępności transportowej mierzony autobusowej dalekobieżnej (w km) liczbą kursów komunikacji zbiorowej w Length of regular long-distance bus lines (in km) jednostce czasu przypadającej na 10 tys. / 100 tys. mieszkańców (np. dla miasta powiatowego) 104 3.1.N2.106. % ruchu pasażerskiego krajowego w porcie lotniczym % of national passenger traffic in airport Strona 3.1.N2.105. Ruch pasażerski w porcie lotniczym ogółem (w osobach) Passenger traffic in airport overall (in person) Density of motorways and expressways – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.105. Gęstość czynnych linii kolejowych – metody (1)-(2) Density of operated railway lines – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.106. Gęstość linii kolejowych zelektryfikowanych – metody (1)-(2) Density of electrified railway lines – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.2.N2.102. Długość linii regularnej komunikacji autobusowej regionalnej (w km) Length of regular regional bus lines (in km) 3.2.N2.103. Długość linii regularnej komunikacji autobusowej międzynarodowej (w km) Length of regular international bus lines (in km) Index of transport accessibility measured by the number of courses of public transport in time unit per 10 thousand. / 100 thousand. population (eg district town) 3.2.N4.102. Liczba ludności miast (ośrodków gminnych) położonych w określonej odległości od: drogi, stacji lub przystanku, węzła autostradowego, portu lotniczego (metoda izolinii) Urban population (community centers) located at a certain distance of: roads, station or stop, motorway junction, airport (isoline method) 3.2.N4.103. Wskaźnik dostępności topologicznej Index of topological accessibility x = 1, 2, …, n; x, y (G – graf / graph) dxy – oddalenie wierzchołka x od y / distance between vertices; oddalenie – długość najkrótszej drogi między x a y mierzonej liczbą krawędzi (e) / distance - the length of the shortest path between x and y measured by the number of edges (e) dlp – długość w linii prostej (w km)/ length in a straight line (in km), Strona - dostępność regionu i środkiem transportu m; region accessibility i by mode of transport m - masa regionu j; region j mass - czas przejazdu między regionem i a j środkiem transportu m. /time of travel between region i and j mode of transport 3.2.N2.105. Średnia odległość czasowa (średni czasu dojazdu między miastem wojewódzkim a pozostałymi punktami układu – miastami powiatowymi) w minutach Average distance of time (average time of travel between the regional town and other points of the system - county towns) in minutes 3.2.N2.106. Wskaźnik wydłużenia trasy: Index of extention of route: 105 3.2.N2.104. Wskaźnik międzygałęziowej dostępności transportowej (zmodyfikowany wskaźnik wg metodologii IGiPZ PAN) Index of inter-brach transport accessibility dr– długość rzeczywista (w km) / the real length (in km) [POMIĘDZY MIASTAMI WOJEWÓDZKIMI LUB POWIATOWYMI/BETWEEN THE REGIONAL TOWNS OR POVIAT TOWNS] 3.2.N2.107. Liczba miast (ośrodków gminnych) położonych w określonej odległości od: drogi, stacji lub przystanku, węzła autostradowego, (metoda izolinii) Number of towns (community centers) located at a certain distance of: roads, station or stop, motorway junction, (isoline method) 3.2.N2.108. Liczba ludności miast (ośrodków gminnych) położonych w określonej odległości od: drogi, stacji lub przystanku, węzła autostradowego, portu lotniczego (metoda izolinii) Urban population (community centers) located at a certain distance of: roads, station or stop, motorway junction, airport (isoline method) 3.2.N2.109. Wskaźnik dostępności transportowej mierzony liczbą kursów komunikacji zbiorowej w jednostce czasu przypadającej na 10 tys. / 100 tys. mieszkańców (np. dla miasta wojewódzkiego) Index of transport accessibility measured by the number of courses of public transport in time unit per 10 thousand. / 100 thousand. population (eg regional town) 3.2.N2.110. Wskaźnik dostępności regionu Index of regional accessibility Strona x = 1, 2, …, n; x, y (G – graf / graph) dxy – oddalenie wierzchołka x od y / distance between vertices; oddalenie – długość najkrótszej 106 Ai – dostępność obszaru i / region accessibility i, Qi – działalności w regionie (masa np. liczba mieszkańców, WDB) / region mass – eg number of population, GVA , czas najszybszego połączenia komunikacyjnego z regionu i do j (α=1) / time of fastes communication connection from the region i to j (α = 1) 3.2.N2.111. Wskaźnik dostępności topologicznej Index of topological accessibility Strona 107 drogi między x a y mierzonej liczbą krawędzi (e) / distance - the length of the shortest path between x and y measured by the number of edges (e) IV. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI FINANCIAL SITUATION ANDLEVEL OF AFFLUENCE układ regionalny układ wewnątrzregionalny regional level intraregional level (NUTS 2) (NUTS 4) SYTUACJA FINANSOWA SAMORZĄDU FINANCIAL SITUATION OF SELF-GOVERNMENTS 4.1.N2.1 4.1.N4.1 Wielkość dochodów JST w relacji do PKB Udział dochodów własnych w budżetach JST16 na poziomie krajowym Share of the own revenues in general incomes General incomes of regional self-governments of local self-governments in relation to national GDP level 4.1.N2.2 4.1.N4.2 Wskaźnik udziału dochodów JST w dochodach Wartość wpływów podatkowych od osób publicznych ogółem fizycznych na 1 mieszkańca Share of the regional self-government incomes Personal Income Tax value per person in general public incomes 4.1.N2.3 4.1.N4.3 Wskaźnik udziału dochodów podatkowych JST Wartość wpływów podatkowych od osób prawnych na podmiot gospodarczy w dochodach podatkowych budżetu państwa Share of the income taxes in regional self- Corporate Income Tax value per company government budgets in relation to general income taxes on national level 4.1.N2.4 4.1.N4.4 Wskaźnik udziału dochodów własnych JST Udział transferów publicznych (z wyłączeniem w dochodach JST ogółem środków europejskich) w budżetach JST Share of the own revenues in general incomes of the Share of the public transfers in general incomes regional self-governments of the local self-governments (excluding EU funds) 4.1.N2.5 4.1.N4.5 Udział dochodów transferowych przekazanych Wartość transferów publicznych w przeliczeniu na 1 mieszkańca z budżetu państwa w dochodach JST ogółem Share of the public transfers in general incomes Public transfers per capita of the regional self-governments 4.1.N2.6 4.1.N4.6 Wskaźnik udziału wydatków JST w wydatkach Wartość bezwzględna transferów publicznych publicznych ogółem Absolute value of public transfers Share of the regional self-governments spending in general public spending 4.1.N2.7 4.1.N4.7 Wskaźnik udziału wydatków majątkowych JST Wartość wydatków inwestycyjnych w relacji do wydatków majątkowych budżetu w przeliczeniu na 1 mieszkańca państwa Investment expenditures per capita 16 Agregaty danych na poziomie NUTS 5. Data are aggregated NUTS 5 level due to more competence, decisiveness and fiscal power. 108 wskaźniki obejmujące pełną serię czasową (2000-2010) indicators covering complete time series (2000-2010) Strona (a) Dane z podziałem na sekcje PKD będą dostępne w następującym układzie: lata 2000-2008 wg sekcji PKD 2004; lata 2009-2010 wg sekcji PKD 2007. 17 109 Strona Share of the regional self-governments expenditures on capital in general public expenditures on capital 4.1.N2.8 4.1.N4.8 Wielkość wydatków JST w relacji do PKB Dynamika wydatków inwestycyjnych na poziomie krajowym Dynamics of investment expenditures Regional self-governments expenditures in relation to general public expenditures KONDYCJA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTW FINANCIAL SITUATION OF ENTREPRISES 4.2.N2.1 4.2.N4.1 Przychody ogółem wg klas wielkości Przychody ogółem na podmiot gospodarczy przedsiębiorstw, sekcji PKD17, w zależności General incomeper company od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy General income by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.2 4.2.N4.2 Koszty ogółem wg klas wielkości Koszty ogółem na podmiot gospodarczy przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności General costper company od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy General cost by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.3 4.2.N4.3 Aktywa trwałe wg klas wielkości Aktywa trwałe na podmiot gospodarczy przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności Fixed assets per company od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Fixed assets by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.4 4.2.N4.4 Kapitał własny wg klas wielkości Kapitał własny na podmiot gospodarczy przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności Equity per company od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Equity by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.5 4.2.N4.5 Kapitał zapasowy wg klas wielkości Kapitał zapasowy na podmiot gospodarczy przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności Supplementary capital per company od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Supplementary capital by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.6 4.2.N4.6 Zysk/strata brutto wg klas wielkości Zysk/strata brutto na podmiot gospodarczy przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności Gross profit/ loss per company od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Gross profit/ loss by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N4.7 Zobowiązania długoterminowe - kredyty i pożyczki na podmiot gospodarczy Long-term liabilities – credits, loans per company 4.2.N4.8 Zobowiązania krótkoterminowe - kredyty i pożyczki na podmiot gospodarczy Short-term liabilities – credits, loans per company 4.2.N4.9 Dotacje do działalności podstawowej podmiot gospodarczy Public aid to basic company’s operations per company na 4.2.N4.10 Wartość nakładów inwestycyjnych na podmiot gospodarczy Value of investments’ inputs per company 4.2.N4.11 Wartość brutto środków trwałych w gospodarce narodowej na podmiot gospodarczy Gross value of assets in national economy per company 4.2.N4.13 Wskaźnik rentowności obrotu brutto na podmiot gospodarczy Profitability ratio (Gross profit/ general income) per company 110 4.2.N4.12 Nakłady brutto na środki trwałe na podmiot gospodarczy Gross inputs on assets per company Strona 4.2.N2.7 Zobowiązania długoterminowe - kredyty i pożyczki wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Long-term liabilities – credits, loans by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.8 Zobowiązania krótkoterminowe - kredyty i pożyczki wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Short-term liabilities – credits, loans by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.9 Dotacje do działalności podstawowej wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Public aid to basic company’s operations by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.10 Wartość nakładów inwestycyjnych wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego Value of investments’ inputs by size of company, sort na podmiot gospodarczy of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.11 Wartość brutto środków trwałych w gospodarce narodowej wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Gross value of assets in national economy by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.12 Nakłady brutto na środki trwałe wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Gross inputs on assets by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.13 Wskaźnik rentowności obrotu brutto wg klas wielkości przedsiębiorstw i sekcji PKD oraz z udziałem kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy (Zysk brutto/przychód ogółem) Profitability ratio (Gross profit/ general income) 111 Strona by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.14 4.2.N4.14 Wskaźnik płynności finansowej I stopnia Wskaźnik płynności finansowej I stopnia wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, na podmiot gospodarczy w zależności od udziału kapitału zagranicznego 1-st degree liquidity index (Equity / fixed assets) na podmiot gospodarczy per company (Kapitał własny/ aktywa trwałe) 1-st degree liquidity index ( Equity / fixed assets) by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.15 4.2.N4.15 Wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu Wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności wg klas wielkości przedsiębiorstw, działalności na podmiot gospodarczy sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału Ratio of cots level in relation to all operations in the zagranicznego na podmiot gospodarczy company (General cost/ general income) (Koszty ogółem/ przychody ogółem) per company Ratio of cots level in relation to all operations in the company (General cost/ general income) by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital POZIOM ZAMOŻNOŚCI LEVEL OF AFFLUENCE 4.3.N2.1 4.3.N4.1 Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto na osobę ogółem Average monthly gross salary Average general net disposable income per person 4.3.N2.2 4.3.N4.2 Wyposażenie gospodarstw domowych Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w samochody osobowe w relacji do średniej krajowej Household and equipment in cars Average monthly gross salary in relation to country average 4.3.N2.3 4.3.N4.3 Wyposażenie gospodarstw domowych Wydatki jednostek samorządu lokalnego w telefony komórkowe (powiatów i gmin) na pomoc i opiekę społeczną Household and equipment in cell phones – zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe na 1 mieszkańca Spending of local self-governments (NUTS 4 and NUTS 5) on social aid and care: financial in kind allowances and welfare insurances per person 4.3.N2.4 Wyposażenie gospodarstw domowych w komputery z dostępem do internetu Household and equipment in personal computers with internet access 4.3.N2.5 Przeciętna wartość pozarolniczych świadczeń socjalnych na os. (emerytury/renty) Average income from social transfers i.e. pensions/ disability pensions per person in non-agricultural sectors of economy 4.3.N2.6 Przeciętna wartość rolniczych świadczeń socjalnych na os. (emerytury/renty) Average income from social transfers i.e. pensions/ disability pensions per person in agricultural sector of economy 4.3.N2.7 Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwie domowym Average spending per person in household (b) wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową indicators covering incomplete time series Strona 4.3.N2.100 Minimum egzystencji Biological poverty 4.3.N2.101 Relatywna granica ubóstwa Relative poverty 4.3.N2.102 Ustawowa granica ubóstwa Legally defined threshold of poverty 112 układ regionalny układ wewnątrzregionalny regional level intraregional level (NUTS 2) (NUTS 4) SYTUACJA FINANSOWA SAMORZĄDU FINANCIAL SITUATION OF SELF-GOVERNMENTS 4.1.N2.100 4.1.N4.100 Wartość bezwzględna alokacji środków Wartość bezwzględna alokacji środków europejskich europejskich Absolute value of EU funds allocated Absolute value of EU funds allocated 4.1.N2.101 4.1.N4.101 Wartość alokacji środków europejskich Wartość alokacji środków europejskich w przeliczeniu na 1 mieszkańca w przeliczeniu na 1 mieszkańca EU funds per capita EU funds per capita POZIOM ZAMOŻNOŚCI LEVEL OF AFFLUENCE 4.3.N2.100-102 4.3.N4.100 Udział osób zagrożonych ubóstwem Liczba i kwoty wypłaconych dodatków wg granic ubóstwa (relatywnej, ustawowej, mieszkaniowych (zagregowany z NUTS 5) minimum egzystencji, subiektywnej) wg typów Number and amounts of dwelling financial aid gospodarstw domowych oraz wg źródeł distributed by local self-governments (NUTS 5) utrzymania (pracowników, rolników, emerytów, itp.) Share of persons at risk of poverty threshold (relative, legal, biological, self-evaluated): V. INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU INNOVATIVE ECONOMY AND BUSSINESS ENVIRONMENT wskaźniki obejmujące pełną serię czasową (2000-2010) indicators covering complete time series (2000-2010) 5.1.N2.1. Liczba jednostek sfery B+R Number of R&D units 5.1.N2.2. Udział w krajowym zatrudnieniu w działalności B+R Share in the national employment in R&D 5.1.N2.3. Liczba pracowników naukowobadawczych na1000 osób aktywnych zawodowo Number of researchers per 1,000 economically active persons 5.1.N2.4. Krajowe nakłady na działalność badawczo-rozwojowa w relacji do PKB Ratio of GERD (Gross domestic expenditure on R&D) to GDP a in % 5.1.N2.5. Nakłady na B+R i środki budżetowe na 1 zatrudnionego według województw Expenditures on R&D and budgetary funds per 1 employed by voivodships 5.1.N2.6. wskaźnik dynamiki nakładów na B+R Dynamics growth rate of expenditures on R&D 5.2.N2.1. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu z sektora finansowoubezpieczeniowego przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprisesproviding business services (finance and insurance sector J section NACE) per 1 thousand business entities układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) - - - - - - 5.2.N4.1. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu z sektora finansowoubezpieczeniowego przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprises providing bussiness services (finance and insurance sector J section NACE) per 1 thousand business entities 113 R&D activity Bussiness services Działalność badawcza i prace rozwojowe Usługi dla Biznesu Innowacyjna gospodarka Innovative economy układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (a) Otoczenie biznesu Bussiness environment 5.2.N2.2. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu – doradztwo, marketing, obsługa prawna przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprisesproviding bussiness services (K section NACE) per 1 thousand business entities wskaźniki obejmujące nie pełną serię czasową indicators covering incomplete time series układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) 5.1.N2.101. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową przez organizacje przemysłowe w relacji do PKB (BERD) Ratio of BERD (business expenditure on R&D) to GDP a in % 5.1.N2.102. Odsetek nakładów na działalność B+R finansowanych przez przedsiębiorstwa krajowe Percentage of expenditure on R&D financed by domestic enterprises 5.1.N2.103. Odsetek nakładów na działalność B+R finansowanych przez przedsiębiorstwa zagraniczne Percentage of expenditure on R&D financed by domestic enterprises 114 1. Działalność badawcza i prace rozwojowe R&D activity Innowacyjna gospodarka Innovation ceconomy układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (b) 5.2.N2.3. Liczba pracujących w usługach dla biznesu przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Employed in bussiness services ( J and K section NACE) per 1 thousand business entities 5.2.N4.2. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu – doradztwo, marketing, obsługa prawna przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprises providing bussiness services (K section NACE) per 1 thousand business entities 5.2.N4.3. Liczba pracujących w usługach dla biznesu przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Employed in bussiness services ( J and K section NACE) per 1 thousand business entities 5.1.N2.106. Udział w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle Share in domestic expenditures on innovation activity for product and process innovation in industrial enterprises 5.1.N2.107. Udział przedsiębiorstw które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Expenditures on innovation activity in industrial enterprises 115 5.1.N2.105. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo przemysłowe prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł Average expenditures for one industrial enterprise with innovation activity in thous. zl (current prices) USŁUGI SERVICES 5.1.N2.108. Udział przedsiębiorstw usługowych które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Share of services enterprises, with expenditures on innovation activity in total number of enterprises 5.1.N2.109. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo usługowe prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł Average expenditures for one services enterprise with innovation activity in thous. zl (current prices) 5.1.N2.110. Udział w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w usługach Share in domestic expenditures on innovation activity for product and process innovation in services enterprises Strona Działalność na rzecz innowacji Activitiesfor Innovation PRZEMYSŁ INDUSTRY 5.1.N2.104. Udział przedsiębiorstw przemysłowych które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Share of industrial enterprises, with expenditures on innovation activity in total number of enterprises 5.1.N2.123. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje organizacyjne w % ogółu przedsiębiorstw Services enterprises which introduced organizational innovation in % of total enterprises 5.1.N4.102. Udział pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą w ogóle pracujących Share of high-tech services employment in total employment (HTS) 5.1.N4.103. Udział pracujących w usługach wysokiej techniki w ogóle pracujących Share of knowledge intensive services employment in total employment (KIS) 116 5.1.N2.115. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje organizacyjne w % ogółu przedsiębiorstw Industrial enterprises which introduced organizational innovation in % of total enterprises 5.1.N4.101. Udział pracujących w sekcjach produkcyjnych wysokiej techniki w ogóle pracujących Share of high-tech manufacturing employment in total employment (HTM) Strona Efekty działalności innowacyjnej The effectsof innovative activity 5.1.N2.111. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł Average expenditures for one industrial enterprise with innovation activity in thous. zl (current prices) 5.1.N2.112. Udział w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych Share in domestic expenditures on innovation activity for product and process innovation in industrial enterprises 5.1.N2.113. 5.1.N2.121. Przedsiębiorstwa, które Przedsiębiorstwa, wprowadziły innowacje które wprowadziły (nowe lub istotnie innowacje (nowe lub ulepszone produkty) istotnie ulepszone w % ogółu produkty) w % ogółu przedsiębiorstw przedsiębiorstw Industrial enterprises which Services enterprises introduced innovation (new which introduced or significantly improved innovation (new products) in % of total or significantly enterprises in % of total improved products) number of enterprises in % of total enterprises in % of total number of enterprises 5.1.N2.114. 5.1.N2.122. Przedsiębiorstwa, które Przedsiębiorstwa, wprowadziły innowacje które wprowadziły (nowe lub istotnie innowacje (nowe ulepszone procesy) w % lub istotnie ulepszone ogółu przedsiębiorstw procesy) w % ogółu Industrial enterprises which przedsiębiorstw introduced innovation (new Services enterprises or significantly improved which introduced processes) in % of total innovation (new or enterprises in % of total significantly improved number of enterprises processes) in % of total enterprises in % of total number of enterprises 5.1.N2.116. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje marketingowe w % ogółu przedsiębiorstw Industrial enterprises which introduced marketing innovation in % of total enterprises 5.1.N2.117. Udział produkcji wyrobów nowych/istotnie ulepszonych w wartości sprzedaży wyrobów ogółem Share of production of new or significantly improved products in total sold 5.1.N2.124. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje marketingowe w % ogółu przedsiębiorstw Services enterprises which introduced marketing innovation in % of total enterprises 5.1.N4.104. Udział podmiotów gospodarczych świadczących usługi o wysokim nasyceniu wiedzą w ogóle podmiotów gospodarczych Share of knowledge intensive services enterprises in total number of enterprises (KIS) 5.1.N4.105. Udział podmiotów gospodarczych skupionych w sekcjach produkcyjnych wysokiej techniki w ogóle podmiotów gospodarczych Share of high-tech manufacturing enterprises in total number of enterprises (HTM) Strona 117 5.1.N2.118. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych Share of net revenues from sales of innovation products 5.1.N2.119. Udział przedsiębiorstw wysokiej i średniowysokiej techniki w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego Share of high-tech and midtech manufacturing in total number of manufacturing enterprises Strona 118 5.1.N2.120. Udział przychodów ze sprzedaży produktów przez przedsiębiorstwa wysokiej i średni-wysokiej techniki w przychodach ogółem Share of revenues from sales of high-tech and mid-tech manufacturing enterprises in their total revenues 5.1.N2.125. Odsetek pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą i przemyśle wysokiej technologii w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing and of knowledge intensive services employment in total employment (HTM+KIS) 5.1.N2.126. Zgłoszone wynalazki na 1 mln mieszkańców Patent applications per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.127. Udzielone patenty na 1 mln mieszkańców Patents granted per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.128. Zgłoszone wzory użytkowe na 1 mln mieszkańców Utility model applications per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.129. Udzielone prawa ochronne na 1 mln mieszkańców Rights of protection granted per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.130. Udział pracujących w sektorach produkcyjnych wysokiej techniki w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing employment in total employment (HTM) 5.1.N2.131. Udział pracujących w usługach wysokiej techniki w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing employment in total employment (HTS Strona 119 5.1.N2.132. Udział pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing employment in total employment (KIS) ZAŁĄCZNIK nr 2 WSTĘPNA GEOGRAFICZNA BAZA OBSERWACJI WYKAZ WSKAŹNIKÓW DO PORÓWNAŃ MIĘDZYNARODOWYCH W UKŁADZIE ASPEKTÓW ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO Set of indicators for international comparisons for the aspects of socio-economic development I. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO POPULATION AND SETTLEMENT II. RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI LABOUR MARKET AND ECONOMY STRUCTURE III. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE AND SPATIAL ACCESSIBILITY V. INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU INNOVATIVE ECONOMY AND BUSSINESS ENVIRONMENT Strona FINANCIAL SITUATION ANDLEVEL OF AFFLUENCE 120 IV. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI LEGENDA: LEGEND: Strona 121 LITWA: 2000-2010 - pełna seria danych dla Litwy (complete data series for Lithuania) SŁOWACJA: 2000-2010 - pełna seria danych dla Słowacji (complete data series for Slovakia) LITWA: 2002-2006 - niepełna seria danych dla Litwy, obejmująca obserwacje z okresu 2002-2006 (comprehensive data series for Lithuania, including observations from the period 2002-2006) SŁOWACJA: 2001-2007 - niepełna seria danych dla Słowacji, obejmujaca obserwacje z okresu 2001-2007 (comprehensive data series for Slovakia, including observations from the period 2002-2006) LITWA: BRAK - brak danych dla Litwy (no data for Lithuania) SŁOWACJA: BRAK - brak danych dla Słowacji (no data for Slovakia) I. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO POPULATION AND SETTLEMENT (administrator: Barbara Konecka-Szydłowska) (a) wskaźniki obejmujące pełną serię czasową indicators covering complete time series (2000-2010) układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) LUDNOŚĆ POPULATION LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 1.1.N4.1.(1) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku poprzedniego) 1.1.N4.1.(2) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population total in the previous year and subperiods in % 1.1.N4.2. Dynamika liczby ludności miejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego i w podokresach) Dynamics of population urban in the previous year and subperiods in % LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 122 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 1.1.N2.1.(1) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku poprzedniego) 1.1.N2.1.(2) Dynamika liczby ludności ogółem w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population total in the previous year and subperiods in % 1.1.N2.2.(1) Dynamika liczby ludności miejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego ) 1.1.N2.2.(2) Dynamika liczby ludności miejskiej w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population urban in the previous year and subperiods in % LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 1.1.N4.3. Dynamika liczby ludności wiejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego i w podokresach) Dynamics of population rural in the previous year and subperiods in % 1.1.N4.4. Średnioroczne tempo zmian liczby ludności ogółem w % Average annual rate of changein total populationin % 1.1.N4.5. Gęstość zaludnienia w os/km2 ogółem The population density in the total population os/km2 1.1.N4.6. Wskaźnik feminizacji Females per 100 males 1.1.N4.7. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność ogółem The balance of natural increase of total population in ‰ 1.1.N4.8. Saldo migracji w ‰ ludność ogółem Net migration in the total population in ‰ 1.1.N4.9. Saldo migracji wewnętrznych w ‰ ogółem Internal migration per 1000 population 1.1.N4.10. Zameldowania (napływ) z miast na 1000 mieszkańców Inflow from urban area per 1000 population 1.1.N4.11. Zameldowania (napływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Inflow from rural area per 1000 population LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 123 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 1.1.N2.3.(1) Dynamika liczby ludności wiejskiej w % (w stosunku do roku poprzedniego) 1.1.N2.3.(2) Dynamika liczby ludności wiejskiej w % (w stosunku do roku wyjściowego) Dynamics of population rural in the previous year and subperiods in % 1.1.N2.4. Średnioroczne tempo zmian liczby ludności ogółem w % Average annual rate of change in totalpopulationin % 1.1.N2.5. Gęstość zaludnienia w os/km2 ludności ogółem The population density in the total population persons/km2 1.1.N2.6. Gęstość zaludnienia w os/km2 ludności miejskiej The population density in the urban population persons/km2 1.1.N2.7. Gęstość zaludnienia w os/km2 ludności wiejskiej The population density in the rural population persons/km2 1.1.N2.8. Wskaźnik feminizacji Females per 100 males 1.1.N2.9. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność ogółem The balance of natural increase of total population in ‰ 1.1.N2.10. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność miejska The balance of natural increase of urban population in ‰ 1.1.N2.11. Saldo przyrostu naturalnego w ‰ ludność wiejska The balance of natural increase of rural population in ‰ 1.1.N2.13. Saldo migracji w ‰ ludność miejska Net migration in the urban population in ‰ 1.1.N2.14. Saldo migracji w ‰ ludność wiejska Net migration in the rural population in ‰ 1.1.N2.15. Saldo migracji wewnętrznych w ‰ ogółem Internal migration per 1000 population total 1.1.N2.16. Zameldowania (napływ) z miast na 1000 mieszkańców Inflow from urban area per 1000 population 1.1.N2.17. Zameldowania (napływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Inflow from rural area per 1000 population 1.1.N2.18. Wymeldowania (odpływ) z miast na 1000 mieszkańców Outflow from urban area per 1000 population LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 1.1.N2.19. Wymeldowania (odpływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Outflow from rural area per 1000 population LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 1.1.N2.20. Saldo migracji zagranicznych w ‰ International migration per 1000 population total LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 ogółem 1.1.N4.12. Wymeldowania (odpływ) z miast na 1000 mieszkańców Outflow from urban area per 1000 population 1.1.N4.13. Wymeldowania (odpływ) ze wsi na 1000 mieszkańców Outflow from rural area per 1000 population 1.1.N4.14. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność ogółem Actual population increase in the total population ‰ 1.1.N4.15. Wskaźnik urodzeń w ‰ Live briths per 1000 population 1.1.N4.16. Wskaźnik zgonów w ‰ Deaths per 1000 population 1.1.N4.17. Współczynnik dynamiki demograficznej (liczba urodzeń do liczby zgonów) Demographic growth factor (number of births to deaths) 1.1.N4.18. Wskaźnik obciążenia ekonomicznego- liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, ogółem, miasto, wieś Non-working age population per 100 persons of working age 1.1.N4.19. Typ rozwoju ludnościowego jednostki wg Webba metoda (1) Type of population development unit 1.1.N4.20. Udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym w % ogółem Pre–working population in % LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 124 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 1.1.N2.12. Saldo migracji w ‰ ludność ogółem Net migration in the total population in ‰ 1.1.N2.21. Wymeldowania zagranicę na 1000 mieszkańców Outflow from abroad per 1000 population LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 1.1.N2.22. Zameldowania z zagranicy na 1000 mieszkańców Inflow from abroad per 1000 population LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 125 1.1.N2.25. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność wiejska Actual population increase in the rural population ‰ 1.1.N2.26. Wskaźnik urodzeń w ‰ Live briths per 1000 population 1.1.N2.27. Wskaźnik zgonów w ‰ Deaths per 1000 population 1.1.N2.28. Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych Deaths of infants per 1000 births live 1.1.N2.29. Współczynnik dynamiki demograficznej (liczba urodzeń do liczby zgonów) Demographic growth factor (number of births to deaths) 1.1.N2.30. Typ rozwoju ludnościowego jednostki wg Webba LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 1.1.N2.23. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność ogółem Actual population increase in the total population ‰ 1.1.N2.24. Przyrost rzeczywisty ludności w ‰ ludność miejska Actual population increase in the urban population ‰ 1.1.N4.21. Udział mieszkańców w wieku produkcyjnym w % ogółem Working population in % 1.1.N4.22. Udział mieszkańców w wieku poprodukcyjnym w % ogółem Post-working population in % 1.1.N4.23. Wskaźnik zawieranych małżeństw w ‰ Marriages contracted per 1000 population 1.1.N4.24. Wskaźnik rozwodów w ‰ Divorces per 1000 population LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 126 1.1.N2.32. Udział mieszkańców w wieku produkcyjnym w % ogółem Working population in % 1.1.N2.33. Udział mieszkańców w wieku poprodukcyjnym w % ogółem Post-working population in % 1.1.N2.34. Wskaźnik obciążenia ekonomicznego liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Non-working age population per 100 persons of working age 1.1.N2.35. Wskaźnik zawieranych małżeństw w ‰ Marriages contracted per 1000 population 1.1.N2.36. Wskaźnik rozwodów w ‰ Divorces per 1000 population 1.1.N2.37.(1) Przeciętne trwanie życia ogółem 1.1.N2.37.(2) Przeciętne trwanie życia kobiety 1.1.N2.37.(3) Przeciętne trwanie życia mężczyźni LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona metoda (1) Type of population development unit WSKAŹNIK JAKOŚCIOWY/QUALITATIVE INDICATOR 1.1.N2.31. Udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym w % ogółem Pre–working population in % 127 Strona The average life expectancy (total-women-men) Opis metody (1) metoda Webba. Typ rozwoju ludnościowego A,B,C,D- typy rozwojowe, E,F,G,H – typy depopulacyjne. Określone typy wyznaczane są w zależności od wzajemnej relacji między przyrostem naturalnym (PN) a saldem migracji (SM) . Type of population development: A, B, C, D – types of development, E, F, G, H - types of depopulation. Certainty pesare determined depending on themutual relationship between the birth rate (PN) and the balance of migration(SM): Typy rozwojowe - typesof development: - typ A: PN+>|SM−| – increase dodatni przyrost naturalny kompensuje ujemne saldo migracji, - typ B: PN+>SM+– increase przyrost liczby ludności wynika w większej mierze z dodatniego przyrostu naturalnego niż z dodatniego salda migracji, - typ C: PN+<SM+– increase przyrost liczby ludności wynika w większej mierze z dodatniego salda migracji niż z dodatniego przyrostu naturalnego, - typ D: |PN−|<SM+ – increase ujemny przyrost naturalny jest kompensowany przez dodatnie saldo migracji . Typy regresyjne - types ofdepopulation: - typ E: |PN−| >SM+ – decrease ujemny przyrost naturalny nie jest kompensowany przez dodatnie saldo migracji, - typ F: |PN−| >|SM−| – decrease ubytek liczby ludności powodowany jest w większym stopniu ujemnym przyrostem naturalnym niż ujemnym saldem migracji, - typ G: |PN−| <|SM−| – decrease ubytek liczby - ludności powodowany jest w większym stopniu ujemnym saldem migracji niż ujemnym przyrostem naturalnym, typ H: PN+<|SM−| – decrease dodatni przyrost naturalny nie kompensuje ujemnego salda migracji. 1.2.N2.1. Poziom urbanizacji: odsetek ludności miejskiej (%) The level of urbanization: the percentage of urban population (%) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 1.2.N4.1. Poziom urbanizacji: odsetek ludności miejskiej (%) The level of urbanization: the percentage of urban population(%) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona OSADNICTWO SETTLEMENT 128 PN – przyrost naturalny na 1000 osób (urodzenia - zgony) SM – saldo migracji na 1000 osób (imigranci - emigranci) A, B, C… - typy przyrostu/ubytku liczby ludności LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: BRAK 1.2.N4.2. (dla powiatów grodzkich wartość 2,0) Poziom urbanizacji: gęstość sieci miast na 100 km2 The level of urbanization: urban networks density per 100 km2 1.2.N4.3. Struktura wielkościowa systemu osadniczego mierzona odsetkiem (%) ludności mieszkającej w miastach dużych, średnich, małych i wsiach metoda (1) Population living in cities large, medium, small and villages in % 1.2.N4.4. Średnia wielkość miasta Average size of the city 1.2.N4.5. Stosunek miasta największego do najmniejszego Ratio largest to smallest city 1.2.N4.6 Wskaźnik dominacji miasta największego mierzony ilorazem liczby ludności miasta największego i drugiego pod względem wielkości Dominance index measured by the quotient of the city's largest population of the city's largest and second largest LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 129 1.2.N2.7. Wskaźnik dominacji miasta największego mierzony ilorazem liczby ludności miasta największego i drugiego pod względem wielkości Dominance index measured by the quotient of the city's largest population of the city's largest and second largest LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2005-2010 Strona 1.2.N2.2. Poziom urbanizacji: gęstość sieci miast na 1000 km2 The level of urbanization: urban networks density per 1000 km2 1.2.N2.3.(1) Udział dużych miast 1.2.N2.3.(2) Udział średnich miast 1.2.N2.3.(3) Udział małych miast Struktura wielkościowa systemu osadniczego mierzona odsetkiem (%) ludności mieszkającej w miastach dużych, średnich, małych i wsiach - metoda (1) Population living in citieslarge, medium, small and villages in % 1.2.N2.4. Stopień regularności struktury wielkości miast: wskaźnik wielkości i kolejności miast Zipfa - metoda (2) Indicator of the size and order of cities 1.2.N2.5. Średnia wielkość miasta Average size of the city 1.2.N2.6. Stosunek miasta największego do najmniejszego Largest to smallest city Opis metody (1) Klasy wielkościowe miast w Polsce Grandiosity class cities in Poland Małe miasta do 20 tys., small town Średnie miasta 20-100 tys. mean city Duże miasta pow. 100 tys. big city (2) Reguła Zipfa Do opisu stopnia regularności struktury wielkości miast Wielkopolski zastosowano regułę wielkości i kolejności miast Zipfa (1949). Porządek wielkościowy miast w regionie określa reguła Zipfa (1949) w postaci:Pj= P1j-a , gdzie: Pj – liczba ludności j-tego miasta, P1 – liczba ludności miasta największego (tj. w tym przypadku – Poznania), j – ranga j-tego miasta, a – wykładnik kontrastu. Podstawą reguły Zipfa jest wyznaczenie wykładnika kontrastu sieci miast – a. Gdy a = 1, system pozostaje w równowadze, miasta rozwinięte są równomiernie, miasto z najwyższą rangą dominuje. Gdy a < 1 to w układzie regionalnym nadwyżkę znaczenia posiadają miasta średnie i zmniejsza się rola miasta głównego. Siła rozpraszająca ludność przewyższa siłę skupiającą ludność. Gdy a > 1 to w układzie miast silną pozycję posiada miasto główne oraz nadwyżkę znaczenia mają miasta mniejsze. Zipf law for measuring regularity of towns’ grandiosity in Wielkopolska układ regionalny regional level (NUTS 2) BRAK (LACK OF INDICATOR) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) BRAK (LACK OF INDICATOR) 130 wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową (uwzględnione w analizie warunkowo) indicators covering incomplete time series (conditional inclusion in the analysis) Strona (b) II. RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI LABOUR MARKET AND ECONOMY STRUCTURE (administrator: Michał Dolata) (a) wskaźniki obejmujące pełną serię czasową indicators covering complete time series (2000-2010) układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) RYNEK PRACY LABOUR MARKET 2.1.N2.3. Współczynnik aktywności zawodowej – kobiety (w %) Vocational activity coefficient - females (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 131 2.1.N2.2. Współczynnik aktywności zawodowej – mężczyźni (w %) Vocational activity coefficient - males (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 2.1.N4.1. Bezrobotni w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym (w %) Registered unemployed persons in the total number of persons of working age (in %) 2.1.N4.2. Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie mężczyzn w wieku produkcyjnym (w %) Unemployed males in the total number of males of working age (in %) 2.1.N4.3. Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie kobiet w wieku produkcyjnym (w %) Unemployed females in the total number of females LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 2.1.N2.1. Współczynnik aktywności zawodowej ogółem (w %) Vocational activity coefficient total (in %) of working age (in %) 2.1.N2.5. Wskaźnik zatrudnienia - mężczyźni (w %) Employment rate - males (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 2.1.N2.6. Wskaźnik zatrudnienia - kobiety (w %) Employment rate - females (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 2.1.N2.7. Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem (w %) Registered unemployment rate total (in %) 2.1.N2.8. Stopa bezrobocia rejestrowanego – mężczyźni (w %) Registered unemployment rate - males (in %) 2.1.N2.9. Stopa bezrobocia rejestrowanego – kobiety (w %) Registered unemployment rate - females (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 2.1.N4.8. Bezrobotni w wieku do 34 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons aged up to 34 years in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.9. Bezrobotni w wieku 45 lat i więcej w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons at the age of 45 years and more LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2003-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2003-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 132 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 2.1.N4.4. Bezrobotni zamieszkali w miastach w ogólnej liczbie ludności miast w wieku produkcyjnym (w %) Unemployed persons living in urban areas in the total number of persons of working age living in urban areas (in %) 2.1.N4.5. Bezrobotni zamieszkali na wsi w ogólnej liczbie ludności wsi w wieku produkcyjnym (w %) Unemployed persons living in rural areas in the total number of persons of working age living in rural areas (in %) 2.1.N4.6. Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed males in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.7. Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed females in the total number of unemployed persons (in %) Strona 2.1.N2.4. Wskaźnik zatrudnienia ogółem (w %) Employment rate total (in %) in the total number of unemployed persons (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 2.1.N2.11. Stopa bezrobocia rejestrowanego na wsi (w %) Registered unemployment rate – rural areas (in %) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 2.1.N4.11. Bezrobotni z wykształceniem zawodowym, gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by basic vocational, lower secondary, primary and incomplete primary educational level in the total number of unemployed persons (in %) LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 20002010SŁOWACJA: BRAK 133 2.1.N2.12. Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed males in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.13. Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed females in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.14. Bezrobotni w wieku do 34 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons aged up to 34 years in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.15. Bezrobotni w wieku 45 lat i więcej w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) 2.1.N4.10. Bezrobotni z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by tertiary educational level in the total number of unemployed persons (in %) Strona 2.1.N2.10. Stopa bezrobocia rejestrowanego w miastach (w %) Registered unemployment rate – urban areas (in %) LITWA: 2001-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK STRUKTURA GOSPODARKI ECONOMY STRUCTURE 2.2.N2.1. Pracujący w rolnictwie w liczbie pracujących ogółem LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 134 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona Unemployed persons at the age of 45 years and more in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.16. Bezrobotni z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by tertiary educational level in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.17. Bezrobotni z wykształceniem zawodowym, gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons by basic vocational, lower secondary, primary and incomplete primary educational level in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.18. Bezrobotni pozostający bez pracy do 6 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work up to 6 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.19. Bezrobotni pozostający bez pracy od 12 do 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 12-24 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N2.20. Bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 24 months and more in the total number of unemployed persons (in %) LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 135 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 Strona w gospodarce narodowej (w %) Employed persons in agriculture in the total number of employed persons in national economy (in %) 2.2.N2.2. Pracujący przemyśle w liczbie pracujących ogółem w gospodarce narodowej (w %) Employed persons in industry in the total number of employed persons in national economy (in %) 2.2.N2.3. Pracujący w usługach w liczbie pracujących ogółem w gospodarce narodowej (w %) Employed persons in services in the total number of employed persons in national economy (in %) 2.2.N2.4. Wartość dodana brutto wytworzona w rolnictwie w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in agriculture in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.5. Wartość dodana brutto wytworzona w przemyśle w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in indystry in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.6. Wartość dodana brutto wytworzona w usługach w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in services in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.7. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji A (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section A (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA 2000-2010 136 LITWA 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK Strona 2.2.N2.8. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji D (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section D (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.9. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji F (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section F (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.10. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji G (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section G (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.11. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcji H (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in section H (NACE Rev. 1) in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.12. Wartość dodana brutto wytworzona w sekcjach I-K (PKD 2004) w całkowitej WDB wytworzonej w gospodarce (w %) Gross value added produced in sections I-K (NACE Rev. 1) LITWA 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 137 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona in the total Gross value added produced in national economy (in %) 2.2.N2.13. Pracujący w gospodarce w przedsiębiorstwach własności prywatnej w ogólnej liczbie pracujących (w %) Persons employed in enterprises of private sector in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.14. Pracujący w przedsiębiorstwach własności zagranicznej w ogólnej liczbie pracujących w sektorze prywatnym (w %) Persons employed in enterprises of foreign ownership in the total number of employed persons in private sector (in %) 2.2.N2.15. Pracujący w przedsiębiorstwach własności mieszanej w ogólnej liczbie pracujących w sektorze prywatnym (w %) Persons employed in enterprises of mixed ownership in the total number of employed persons in private sector (in %) 2.2.N2.16. Pracujący w gospodarce w podmiotach własności publicznej w ogólnej liczbie pracujących (w %) Persons employed in subjects of public sector in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.17. Pracujący w podmiotach własności Skarbu Państwa w ogólnej liczbie pracujących w sektorze publicznym (w %) Persons employed in subjects of State Treasury ownership in the total number of employed persons in public sector (in %) 2.2.N2.18. Pracujący w podmiotach własności państwowych osób prawnych w ogólnej liczbie pracujących w sektorze publicznym (w %) Persons employed in subjects of ownership of state legal persons in the total number of employed persons in public sector (in %) 2.2.N2.19. Pracujący w podmiotach własności jednostek samorządu terytorialnego w ogólnej liczbie pracujących w sektorze publicznym (w %) Persons employed in subjects of self-government ownership in the total number of employed persons in public sector (in %) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową (uwzględnione w analizie warunkowo) indicators covering incomplete time series (conditional inclusion in the analysis) układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) 2.1.N4.100. Stopa bezrobocia rejestrowanego (w %) Registered unemployment rate (in %) 2.1.N4.101. Bezrobotni mężczyźni w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed males in the total number of unemployed LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2004-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2010 138 RYNEK PRACY LABOUR MARKET Strona (b) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 139 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona persons (in %) 2.1.N4.102. Bezrobotne kobiety w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed females in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.103. Bezrobotni w wieku do 34 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons aged up to 34 years in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.104. Bezrobotni w wieku 45 lat i więcej w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Unemployed persons at the age of 45 years and more in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.105. Bezrobotni pozostający bez pracy do 6 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work up to 6 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.106. Bezrobotni pozostający bez pracy od 12 do 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 12-24 months in the total number of unemployed persons (in %) 2.1.N4.107. Bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych ogółem (w %) Unemployed persons out of work 24 months and more in the total number of unemployed persons (in %) STRUKTURA GOSPODARKI ECONOMY STRUCTURE 2.2.N2.102. Pracujący w sekcji F (PKD 2004) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section F (NACE Rev. 1) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.103. Pracujący w sekcji G (PKD 2004) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section G (NACE Rev. 1) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.104. Pracujący w sekcji H (PKD 2004) w liczbie pracujących ogółem (w %) LITWA: 2000-2008 SŁOWACJA: 2000-2008 LITWA: 2000-2008 SŁOWACJA: 2000-2008 LITWA: 2000-2008 SŁOWACJA: 2000-2008 LITWA: 2000-2008 SŁOWACJA: 2000-2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2005-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2005-2010 140 2.2.N2.101. Pracujący w sekcji D (PKD 2004) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section D (NACE Rev. 1) in the total number of employed persons (in %) LITWA: 2000-2008 SŁOWACJA: 2000-2008 2.2.N4.100. Pracujący w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w %, PKD 2004) Employed persons in agriculture in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 1) 2.2.N4.101. Pracujący w przemyśle w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w %, PKD 2004) Employed persons in industry in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 1) 2.2.N4.102. Pracujący w usługach w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w %, PKD 2004) Employed persons in services in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 1) 2.2.N4.103. Pracujący w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w %, PKD 2007) Employed persons in agriculture in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 2) 2.2.N4.104. Pracujący w przemyśle w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w %, PKD Strona 2.2.N2.100. Pracujący w sekcji A (PKD 2004) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section A (NACE Rev. 1) in the total number of employed persons (in %) Employed persons in section H (NACE Rev. 1) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.107. Pracujący w sekcji C (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section C (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.108. Pracujący w sekcji F (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section F (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.109. Pracujący w sekcji G (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section G (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) LITWA: 2009-2010 SŁOWACJA: 2009-2010 LITWA: 2009-2010 SŁOWACJA: 2009-2010 2.2.N4.106. Pracujący w sektorze publicznym w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w%) Employed persons in public sector in the total number of employed persons including private farming (in %) 2.2.N4.107. Pracujący w sektorze prywatnym w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w%) Employed persons in private sector in the total number of employed persons including private farming (in %) LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2005-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2005 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2003-2005 LITWA: 2009-2010 SŁOWACJA: 2009-2010 141 2.2.N2.106. Pracujący w sekcji A (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section A (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) LITWA: 2000-2008 SŁOWACJA: 2000-2008 LITWA: 2009-2010 SŁOWACJA: 2009-2010 Strona 2.2.N2.105. Pracujący w sekcjach I-K (PKD 2004) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in sections I-K (NACE Rev. 1) in the total number of employed persons (in %) 2007) Employed persons in industry in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 2) 2.2.N4.105. Pracujący w usługach w ogólnej liczbie pracujących włącznie z rolnictwem indywidualnym (w %, PKD 2007) Employed persons in services in the total number of employed persons including private farming (in %, NACE Rev. 2) LITWA: 2009-2010 SŁOWACJA: 2009-2010 LITWA: 2009-2010 SŁOWACJA: 2009-2010 LITWA: 2008-2010 SŁOWACJA: BRAK 142 LITWA: 2008-2010 SŁOWACJA: BRAK Strona 2.2.N2.110. Pracujący w sekcji I (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in section I (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.111. Pracujący w sekcjach K-M (PKD 2007) w liczbie pracujących ogółem (w %) Employed persons in sections K-M (NACE Rev. 2) in the total number of employed persons (in %) 2.2.N2.112. Pracujący w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób w przemyśle w liczbie pracujących ogółem w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób (w %) Employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons in industry in the total number of employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons (in %) 2.2.N2.113. Pracujący w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób w usługach w liczbie pracujących ogółem w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób (w %) Employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons in services in the total number of employed persons in enterprises of the employment up to 49 persons (in %) III. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE AND SPATIAL ACCESSIBILITY (administrator: Robert Perdał) (a) wskaźniki obejmujące pełną serię czasową indicators covering complete time series (2000-2010) układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) INFRASTRUKTURA TECHNICZNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 3.1.N4.1.(1) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – metoda (1) Density of district and communal public roads – method (1) 3.1.N4.1.(2) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – metoda (2) Density of district and communal public roads – method (2) 3.1.N4.2.(1) Gęstość dróg powiatowych – metoda (1) Density of district public roads – method (1) 3.1.N4.2.(2) Gęstość dróg powiatowych – metoda (2) Density of district public roads – method (2) 3.1.N4.3.(1) Gęstość dróg gminnych – metoda (1) Density of communal public roads – method (1) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 143 3.1.N2.1.(2) Gęstość dróg ogółem – metoda (2) Density of total public roads – method (2) 3.1.N2.2.(1) Gęstość dróg krajowych – metoda (1) Density of national public roads – method (1) 3.1.N2.2.(2) Gęstość dróg krajowych – metoda (2) Density of national public roads – method (2) 3.1.N2.3. Długość autostrad (w km) Length of motorways (in km) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 3.1.N2.1.(1) Gęstość dróg ogółem – metoda (1) Density of total public roads – method (1) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2004, 2009-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2004, 2009-2010 3.1.N4.5. % dróg powiatowych ulepszonych % of district improved hard surface roads 3.1.N4.6. % dróg gminnych ulepszonych % of communal improved hard surface roads LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2004, 2009-2010 3.1.N4.7.(1) Gęstość dróg powiatowych i gminnych o ulepszonej – metoda (1) Density of district and communal improved public roads – method (1) 3.1.N4.7.(2) Gęstość dróg powiatowych i gminnych o ulepszonej – metoda (2) Density of district and communal improved public roads – method (2) nawierzchni LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 hard surface nawierzchni LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK hard surface 144 3.1.N2.7. Długość autostrad i dróg ekspresowych (w km) Length of motorways and expressways (total)(in km) Strona 3.1.N2.4.(1) Gęstość autostrad – metoda (1) Density of motorways – method (1) 3.1.N2.4.(2) Gęstość autostrad – metoda (2) Density of motorways – method (2) 3.1.N2.5. Długość dróg ekspresowych (w km) Length of expressways (in km) 3.1.N2.6.(1) Gęstość dróg ekspresowych – metoda (1) Density of expressways – method (1) 3.1.N2.6.(2) Gęstość dróg ekspresowych – metoda (2) Density of expressways – method (2) 3.1.N4.3.(2) Gęstość dróg gminnych – metoda (2) Density of communal public roads – method (2) 3.1.N4.4. % dróg powiatowych i gminnych ulepszonych % of district and communal improved hard surface roads Metody pomiaru gęstości (1)-(2): Methods for measuring the density (1)-(2): (1) gęstość wyrażona w: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 density measured in: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 (2) średnioważony wskaźnik gęstości: the weighted average density rate: LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 3.1.N4.9. Liczba lotnisk Number of airports LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 3.1.N4.10. Gęstość sieci ciepłowniczej Density of teating network LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 145 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2004, 2009-2010 Strona 3.1.N2.8.(1) Gęstość autostrad i dróg ekspresowych – metoda (1) Density of motorways and expressways – method (1) 3.1.N2.8.(2) Gęstość autostrad i dróg ekspresowych – metoda (2) Density of motorways and expressways – method (2) 3.1.N2.9.(1) Gęstość dróg wojewódzkich – metoda (1) Density of regional public roads – method (1) 3.1.N2.9.(2) Gęstość dróg wojewódzkich – metoda (2) Density of regional public roads – method (2) 3.1.N2.10.(1) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – metoda (1) Density of district and communal public roads – method (1) d – długość drogi (length of road) / linii kolejowej (length of railway) (w/in km), p – powierzchnia obszaru (area) (w/in km2), l – liczba ludności (population) (w/in 1000 lub/or 10 tys./thousand) 3.1.N4.8. Gęstość punktów obsługi pasażerów density of passenger service points Liczba punktów na 100 km2; number of passenger service points per 100 km2; 3.1.N2.13. % dróg powiatowych i gminnych ulepszonych % of district and communal improved hard surface roads 3.1.N2.14.(1) Gęstość linii kolejowych ogółem – metoda (1) Density of railway lines overall – method (1) 3.1.N2.14.(2) Gęstość linii kolejowych ogółem – metoda (2) Density of railway lines overall – method (2) 3.1.N2.15.(1) Gęstość czynnych linii kolejowych – metoda (1) Density of operated railway lines – method (1) 3.1.N2.15.(2) Gęstość czynnych linii kolejowych – metoda (2) Density of operated railway lines – method (2) 3.1.N2.16.(1) Gęstość linii kolejowych normalnotorowych – metoda (1) Density of standard gauge railway lines – method (1) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.11. Gęstość sieci gazowej Density of the gas network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N4.12. Gęstość sieci wodociągowej Density of water supply network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N4.13. Gęstość sieci kanalizacyjnej Density of sanitary sewer network (w/inkm/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N4.14. % ludności korzystającej z sieci energetycznej % of population using the energy network LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.15. % ludności korzystającej z sieci gazowej % of population using the gas network LITWA: 2004-2009 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.16. % ludności korzystającej z sieci wodociągowej % of population using the water supply network LITWA: 2004-2009 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 146 3.1.N2.12. % dróg wojewódzkich ulepszonych % of regional improved hard surface roads (w/in km/1000 km2; km/100 km2) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona 3.1.N2.10.(2) Gęstość dróg powiatowych i gminnych – metoda (2) Density of district and communal public roads – method (2) 3.1.N2.11. % dróg krajowych ulepszonych % of national improved hard surface roads LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.17. % ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej % of population using the sanitary sewer network LITWA: 2004-2009 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 147 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK Strona 3.1.N2.16.(2) Gęstość linii kolejowych normalnotorowych – metoda (2) Density of standard gauge railway lines – method (2) 3.1.N2.17.(1) Gęstość linii kolejowych zelektryfikowanych – metoda (1) Density of electrified railway lines – method (1) 3.1.N2.17.(2) Gęstość linii kolejowych zelektryfikowanych – metoda (2) Density of electrified railway lines – method (2) 3.1.N2.18.(1) Gęstość linii kolejowych dwutorowych – metoda (1) Density of double and more track railway lines – method (1) 3.1.N2.18.(2) Gęstość linii kolejowych dwutorowych – metoda (2) Density of double and more track railway lines – method (2) 3.1.N2.19. Udział czynnych linii kolejowych normalnotorowych w ogólnej długości linii kolejowych (w %) Share of operated railway lines in railway lines overall (in %) 3.1.N2.20. Udział linii kolejowych zelektryfikowanych w ogólnej długości linii kolejowych (w %) Share of electrified railway lines in railway lines overall (in %) 3.1.N2.21. Udział linii kolejowych dwutorowych w ogólnej długości linii kolejowych (w %) Share of double and more track railway lines in railway lines overall (in %) Metody pomiaru gęstości (1)-(2): Methods for measuring the density (1)-(2): (1) gęstość wyrażona w: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 density measured in: km/1000 km2; km/100 km2; km/10 km2 (2) średnioważony wskaźnik gęstości: the weighted average density rate: LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 148 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 Strona d – długość drogi (length of road) / linii kolejowej (length of railway) (w/in km), p – powierzchnia obszaru (area) (w/in km2), l – liczba ludności (population) (w/in 1000 lub/or 10 tys./thousand) 3.1.N2.22. Gęstość punktów obsługi pasażerów Density of passenger service points liczba punktów na 100 km2; Number of passenger service points per 100 km2; 3.1.N2.23. Liczba lotnisk Number of airports 3.1.N2.24. Gęstość sieci ciepłowniczej Density of heating network (w/in km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.25. Gęstość sieci gazowej Density of the gas network (w/inkm/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.26. Gęstość sieci wodociągowej Density of water supply network (w km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.27. Gęstość sieci kanalizacyjnej Density of sanitary sewer network (w km/1000 km2; km/100 km2) 3.1.N2.28. % ludności korzystającej z sieci energetycznej % of population using the energy network 3.1.N2.29. % ludności korzystającej z sieci gazowej % of population using the gas network 3.1.N2.30. % ludności korzystającej z sieci wodociągowej % of population using the water supply network 3.1.N2.31. % ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej % of population using the sanitary sewer network LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: 2004-2009 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: 2004-2009 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 LITWA: 2004-2009 SŁOWACJA: 2002, 2004, 2006, 2008 DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA SPATIAL ACCESSIBILITY 149 BRAK (LACK OF INDICATOR) Strona BRAK (LACK OF INDICATOR) (b) wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową indicators covering incomplete time series (conditional inclusion in the analysis) układ regionalny regional level (NUTS 2) 3.1.N2.100. Bilans przewozów towarowych transportem samochodowym ogółem (w tonokilometrach) Balance of goods road transport overall (in million tonne- układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) INFRASTRUKTURA TECHNICZNA TECHNICAL INFRASTRUCTURE 3.1.N4.100. Gęstość dróg ogółem – metody (1)-(2) LITWA: 2000-2010 Density of total public roads – methods (1)-(2) SŁOWACJA: BRAK POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) LITWA: 2010 SŁOWACJA: 2000-2010 kilometres) 3.1.N2.101. Bilans przewozów towarowych transportem samochodowym do i z zagranicy (w tonokilometrach) Balance of goods road transport from abroad (in million LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.101. Gęstość dróg krajowych – metody (1)-(2) Density of national public roads – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) LITWA: 2010 SŁOWACJA: 2000-2010 tonne-kilometres) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000, 2005-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.103. Gęstość dróg ekspresowych – metody (1)-(2) Density of expressways – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.104. Gęstość autostrad i dróg ekspresowych – metody (1)(2) Density of motorways and expressways – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) LITWA: 2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 150 3.1.N2.104. Długość tras lotniczych (w km) Length of air router in km LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.1.N4.102. Gęstość autostrad – metody (1)-(2) Density of motorways – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 3.1.N2.102. Liczba pasażerokilometrów w transporcie samochodowym zarobkowym Numbers of passenger-kilometres in road transport for hire or reward 3.1.N2.103. Średni przebieg 1 autobusu (w km) The average distance travelled by 1 bus in km 3.1.N2.108. Ruch towarowy w porcie lotniczym ogółem (w tonach) Freight traffic in air port overall (in tons) 3.1.N2.109. % ruchu towarowego krajowego w porcie lotniczym % of national freight traffic in airport 3.1.N2.110. % ruchu towarowego zagranicznego w porcie lotniczym % of foreign freight traffic in airport LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 3.1.N4.105. Gęstość czynnych linii kolejowych – metody (1)-(2) Density of operated railway lines – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.106. Gęstość linii kolejowych zelektryfikowanych – metody (1)-(2) Density of electrified railway lines – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) 3.1.N4.107. Gęstość linii kolejowych dwu i więcej torowych – metody (1)-(2) Density of double and more track railway lines – methods (1)-(2) POMIAR WŁASNY / OWN MEASUREMENT (GIS) LITWA: 2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 151 3.1.N2.107. % ruchu pasażerskiego zagranicznego w porcie lotniczym % of foreign passenger traffic in airport LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 3.1.N2.105. Ruch pasażerski w porcie lotniczym ogółem (w osobach) Passenger traffic in airport overall (in person) 3.1.N2.106. % ruchu pasażerskiego krajowego w porcie lotniczym % of national passenger traffic in airport DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA SPATIAL ACCESSIBILITY 3.2.N2.101. Długość linii regularnej komunikacji autobusowej dalekobieżnej (w km) Length of regular long-distance bus lines (in km) 3.2.N2.102. Długość linii regularnej komunikacji autobusowej regionalnej (w km) Length of regular regional bus lines (in km) LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 152 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.2.N4.100. Średnia odległość czasowa (średni czasu dojazdu między miastem powiatowym a pozostałymi punktami układu – miastami powiatowymi) w minutach Average distance of time (average time of travel between the county town and other points of the system - county towns) in minutes [ZAKRES PRZESTRZENNY ZALEŻY OD CZASU PRZEZNACZONEGO NA ZEBRANIE DANYCH/ SCOPE OF SPATIAL DEPENDS ON THE TIME INTENDED TO GATHER DATA] 3.2.N4.101. Wskaźnik dostępności transportowej mierzony liczbą kursów komunikacji zbiorowej w jednostce czasu przypadającej na 10 tys. / 100 tys. mieszkańców (np. dla miasta powiatowego) Index of transport accessibility measured by the number of courses of public transport in time unit per 10 thousand. / 100 thousand. population (eg district town) 3.2.N4.102. Liczba ludności miast (ośrodków gminnych) położonych w określonej odległości od: drogi, stacji lub przystanku, węzła autostradowego, portu lotniczego (metoda izolinii) Urban population (community centers) located at a certain distance of: roads, station or stop, motorway junction, airport (isoline method) Strona 3.2.N2.100. Długość linii regularnej komunikacji autobusowej ogółem (w km) Length of regular bus lines in total (in km) 3.2.N2.103. Długość linii regularnej komunikacji autobusowej międzynarodowej (w km) Length of regular international bus lines (in km) 3.2.N4.103. Wskaźnik dostępności topologicznej Index of topological accessibility LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 3.2.N2.104. Wskaźnik międzygałęziowej transportowej (zmodyfikowany wg metodologii IGiPZ PAN) Index of inter-brach transport accessibility x = 1, 2, …, n; x, y (G – graf / graph) dxy – oddalenie wierzchołka x od y / distance between vertices; oddalenie – długość najkrótszej drogi między x a y mierzonej liczbą krawędzi (e) / distance - the length of the shortest path between x and y measured by the number of edges (e) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK dostępności wskaźnik LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona - dostępność regionu i środkiem transportu m; region accessibility i by mode of transport m - masa regionu j; region j mass - czas przejazdu między regionem i a j środkiem transportu m. /time of travel between region i and j mode of transport 3.2.N2.105. Średnia odległość czasowa (średni czasu dojazdu między miastem wojewódzkim a pozostałymi punktami układu – miastami powiatowymi) w minutach Average distance of time (average time of travel between the regional town and other points of the system - county towns) in minutes 153 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 3.2.N2.106. Wskaźnik wydłużenia trasy: Index of extention of route: LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 154 3.2.N2.108. Liczba ludności miast (ośrodków gminnych) położonych w określonej odległości od: drogi, stacji lub przystanku, węzła autostradowego, portu lotniczego (metoda izolinii) Urban population (community centers) located at a certain distance of: roads, station or stop, motorway junction, airport (isoline method) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona dlp – długość w linii prostej (w km)/ length in a straight line (in km), dr– długość rzeczywista (w km) / the real length (in km) [POMIĘDZY MIASTAMI WOJEWÓDZKIMI LUB POWIATOWYMI/BETWEEN THE REGIONAL TOWNS OR POVIAT TOWNS] 3.2.N2.107. Liczba miast (ośrodków gminnych) położonych w określonej odległości od: drogi, stacji lub przystanku, węzła autostradowego, (metoda izolinii) Number of towns (community centers) located at a certain distance of: roads, station or stop, motorway junction, (isoline method) (G – graf / graph) x = 1, 2, …, n; x, y dxy – oddalenie wierzchołka x od y / distance between vertices; oddalenie – długość najkrótszej drogi między x a y mierzonej liczbą krawędzi (e) / distance - the length of the shortest path between x and y measured by the number of edges (e) LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 155 Ai – dostępność obszaru i / region accessibility i, Qi – działalności w regionie (masa np. liczba mieszkańców, WDB) / region mass – eg number of population, GVA , - czas najszybszego połączenia komunikacyjnego z regionu i do j (α=1) / time of fastes communication connection from the region i to j (α = 1) 3.2.N2.111. Wskaźnik dostępności topologicznej Index of topological accessibility LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK Strona 3.2.N2.109. Wskaźnik dostępności transportowej mierzony liczbą kursów komunikacji zbiorowej w jednostce czasu przypadającej na 10 tys. / 100 tys. mieszkańców (np. dla miasta wojewódzkiego) Index of transport accessibility measured by the number of courses of public transport in time unit per 10 thousand. / 100 thousand. population (eg regional town) 3.2.N2.110. Wskaźnik dostępności regionu Index of regional accessibility IV. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI FINANCIAL SITUATION ANDLEVEL OF AFFLUENCE (Administrator: Anna Borowczak) wskaźniki obejmujące pełną serię czasową indicators covering complete time series (2000-2010) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) SYTUACJA FINANSOWA SAMORZĄDU FINANCIAL SITUATION OF SELF-GOVERNMENTS 4.1.N2.1 4.1.N4.1 Wielkość dochodów JST w relacji do PKB na poziomie Udział dochodów własnych w budżetach JST18 LITWA: 2004-2010 krajowym Share of the own revenues in general incomes of local selfSŁOWACJA: 2000-2010 General incomes of regional self-governments in relation to governments national GDP level 4.1.N2.2 4.1.N4.2 Wskaźnik udziału dochodów JST w dochodach Wartość wpływów podatkowych od osób fizycznych LITWA: 2004-2010 publicznych ogółem na 1 mieszkańca SŁOWACJA: 2000-2010 Share of the regional self-government incomes in general Personal Income Tax value per person public incomes 4.1.N2.3 4.1.N4.3 Wskaźnik udziału dochodów podatkowych JST Wartość wpływów podatkowych od osób prawnych LITWA: 2008-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 w dochodach podatkowych budżetu państwa na podmiot gospodarczy Share of the income taxes in regional self-government Corporate Income Tax value per company 18 Agregaty danych na poziomie NUTS 5. Data are aggregated NUTS 5 level due to more competence, decisiveness and fiscal power. LITWA:: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK 156 układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (a) LITWA:: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA:: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 4.1.N4.4 Udział transferów publicznych (z wyłączeniem środków europejskich) w budżetach JST Share of the public transfers in general incomes of the local self-governments (excluding EU funds) 4.1.N4.5 Wartość transferów publicznych w przeliczeniu na 1 mieszkańca Public transfers per capita 4.1.N4.6 Wartość bezwzględna transferów publicznych Absolute value of public transfers 4.1.N4.7 Wartość wydatków inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca Investment expenditures per capita LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 4.1.N4.8 Dynamika wydatków inwestycyjnych Dynamics of investment expenditures LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK 157 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: BRAK Strona budgets in relation to general income taxes on national level 4.1.N2.4 Wskaźnik udziału dochodów własnych JST w dochodach JST ogółem Share of the own revenues in general incomes of the regional self-governments 4.1.N2.5 Udział dochodów transferowych przekazanych z budżetu państwa w dochodach JST ogółem Share of the public transfers in general incomes of the regional self-governments 4.1.N2.6 Wskaźnik udziału wydatków JST w wydatkach publicznych ogółem Share of the regional self-governments spending in general public spending 4.1.N2.7 Wskaźnik udziału wydatków majątkowych JST w relacji do wydatków majątkowych budżetu państwa Share of the regional self-governments expenditures on capital in general public expenditures on capital 4.1.N2.8 Wielkość wydatków JST w relacji do PKB na poziomie krajowym Regional self-governments expenditures in relation to general public expenditures KONDYCJA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTW FINANCIAL SITUATION OF ENTREPRISES LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.1 Przychody ogółem na podmiot gospodarczy General incomeper company 4.2.N4.2 Koszty ogółem na podmiot gospodarczy General costper company 4.2.N4.3 Aktywa trwałe na podmiot gospodarczy Fixed assets per company 4.2.N4.4 Kapitał własny na podmiot gospodarczy Equity per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 19 Dane z podziałem na sekcje PKD będą dostępne w następującym układzie: lata 2000-2008 wg sekcji PKD 2004; lata 2009-2010 wg sekcji PKD 2007. Strona 158 4.2.N2.1 Przychody ogółem wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD19, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy General income by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.2 Koszty ogółem wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy General cost by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.3 Aktywa trwałe wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Fixed assets by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.4 Kapitał własny wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Equity by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.6 Zysk/strata brutto na podmiot gospodarczy Gross profit/ loss per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.7 Zobowiązania długoterminowe-kredyty i pożyczki na podmiot gospodarczy Long-term liabilities – credits, loans per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.8 Zobowiązania krótkoterminowe-kredyty i pożyczki na podmiot gospodarczy Short-term liabilities – credits, loans per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.9 Dotacje do działalności podstawowej na podmiot gospodarczy Public aid to basic company’s operations per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 159 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.5 Kapitał zapasowy na podmiot gospodarczy Supplementary capital per company Strona 4.2.N2.5 Kapitał zapasowy wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Supplementary capital by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.6 Zysk/strata brutto wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Gross profit/ loss by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.7 Zobowiązania długoterminowe-kredyty i pożyczki wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Long-term liabilities – credits, loans by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.8 Zobowiązania krótkoterminowe-kredyty i pożyczki wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Short-term liabilities – credits, loans by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.9 Dotacje do działalności podstawowej wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Public aid to basic company’s operations by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.10 Wartość nakładów inwestycyjnych na podmiot gospodarczy Value of investments’ inputs per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.11 Wartość brutto środków trwałych w gospodarce narodowej na podmiot gospodarczy Gross value of assets in national economy per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK na LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK podmiot 4.2.N4.13 Wskaźnik rentowności obrotu brutto na podmiot gospodarczy Profitability ratio (Gross profit/ general income) per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 160 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.12 Nakłady brutto na środki trwałe gospodarczy Gross inputs on assets per company LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK Strona 4.2.N2.10 Wartość nakładów inwestycyjnych wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego Value of investments’ inputs by size of company, sort na podmiot gospodarczy of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.11 Wartość brutto środków trwałych w gospodarce narodowej wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Gross value of assets in national economy by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.12 Nakłady brutto na środki trwałe wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy Gross inputs on assets by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.13 Wskaźnik rentowności obrotu brutto wg klas wielkości przedsiębiorstw i sekcji PKD oraz z udziałem kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy (Zysk brutto/przychód ogółem) Profitability ratio (Gross profit/ general income) by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.14 Wskaźnik płynności finansowej I stopnia wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy (Kapitał własny/ aktywa trwałe) 1-st degree liquidity index ( Equity / fixed assets) by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital 4.2.N2.15 Wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności wg klas wielkości przedsiębiorstw, sekcji PKD, w zależności od udziału kapitału zagranicznego na podmiot gospodarczy (Koszty ogółem/ przychody ogółem) Ratio of cots level in relation to all operations in the company (General cost/ general income) by size of company, sort of company’s activities, share of foreign capital LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.14 Wskaźnik płynności finansowej I stopnia na podmiot gospodarczy 1-st degree liquidity index (Equity / fixed assets) per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 4.2.N4.15 Wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności na podmiot gospodarczy Ratio of cots level in relation to all operations in the company (General cost/ general income) per company LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK POZIOM ZAMOŻNOŚCI LEVEL OF AFFLUENCE LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 4.3.N4.1 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Average monthly gross salary 4.3.N4.2 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w relacji do średniej krajowej Average monthly gross salary in relation to country average LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 161 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 Strona 4.3.N2.1 Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę ogółem Average general net disposable income per person 4.3.N2.2 Wyposażenie gospodarstw domowych w samochody osobowe Household and equipment in cars LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 162 4.3.N2.4 Wyposażenie gospodarstw domowych w komputery z dostępem do internetu Household and equipment in personal computers with internet access 4.3.N2.5 Przeciętna wartość pozarolniczych świadczeń socjalnych na os. (emerytury/renty) Average income from social transfers i.e. pensions/ disability pensions per person in non-agricultural sectors of economy 4.3.N2.6 Przeciętna wartość rolniczych świadczeń socjalnych na os. (emerytury/renty) Average income from social transfers i.e. pensions/ disability pensions per person in agricultural sector of economy 4.3.N2.7 Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwie domowym Average spending per person in household LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 4.3.N4.3 Wydatki jednostek samorządu lokalnego (powiatów i gmin) na pomoc i opiekę społeczną – zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe na 1 mieszkańca Spending of local self-governments (NUTS 4 and NUTS 5) on social aid and care: financial in kind allowances and welfare insurances per person Strona 4.3.N2.3 Wyposażenie gospodarstw domowych w telefony komórkowe Household and equipment in cell phones (b) wskaźniki obejmujące niepełną serię czasową indicators covering incomplete time series (conditional inclusion in the analysis) układ regionalny regional level (NUTS 2) układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) SYTUACJA FINANSOWA SAMORZĄDU FINANCIAL SITUATION OF SELF-GOVERNMENTS 4.1.N2.100 4.1.N4.100 LITWA: BRAK Wartość bezwzględna alokacji środków europejskich Wartość bezwzględna alokacji środków europejskich SŁOWACJA: 2004-2010 Absolute value of EU funds allocated Absolute value of EU funds allocated 4.1.N2.101 4.1.N4.101 Wartość alokacji środków europejskich w przeliczeniu Wartość alokacji środków europejskich w przeliczeniu LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2004-2010 na 1 mieszkańca na 1 mieszkańca EU funds per capita EU funds per capita LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK POZIOM ZAMOŻNOŚCI LEVEL OF AFFLUENCE LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK 163 4.3.N2.100 Minimum egzystencji Biological poverty 4.3.N2.101 Relatywna granica ubóstwa 4.3.N4.100 Liczba i kwoty wypłaconych dodatków mieszkaniowych (zagregowany z NUTS 5) Number and amounts of dwelling financial aid distributed by local self-governments (NUTS 5) Strona 4.3.N2.100-102 Udział osób zagrożonych ubóstwem wg granic ubóstwa (relatywnej, ustawowej, minimum egzystencji, subiektywnej) wg typów gospodarstw domowych oraz wg źródeł utrzymania (pracowników, rolników, emerytów, itp.) Share of persons at risk of poverty threshold (relative, legal, biological, self-evaluated): Strona 164 Relative poverty 4.3.N2.102 Ustawowa granica ubóstwa Legally defined threshold of poverty V. INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU INNOVATIVE ECONOMY AND BUSSINESS ENVIRONMENT (Administrator: Joanna Dominiak) wskaźniki obejmujące pełną serię czasową indicators covering complete time series (2000-2010) 5.1.N2.1. Liczba jednostek sfery B+R Number of R&D units 5.1.N2.2. Udział w krajowym zatrudnieniu w działalności B+R Share in the national employment in R&D 5.1.N2.3. Liczba pracowników naukowo-badawczych na1000 osób aktywnych zawodowo Number of researchers per 1,000 economically active persons 5.1.N2.4. Krajowe nakłady na działalność badawczorozwojowa w relacji do PKB Ratio of GERD (Gross domestic expenditure on R&D) to GDP a in % układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) SŁOWACJA: BRAK LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 165 R&D activity Działalność badawcza i prace rozwojowe Innowacyjna gospodarka Innovative economy układ regionalny regional level (NUTS 2) Strona (a) SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: BRAK SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2002-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2002-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2005-2010 - 5.2.N4.1. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu z sektora finansowo-ubezpieczeniowego przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprises providing bussiness services (finance and insurance sector J section NACE) per 1 thousand business entities 5.2.N4.2. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu – doradztwo, marketing, obsługa prawna przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprises providing bussiness services (K section NACE) per 1 thousand business entities 5.2.N4.3. Liczba pracujących w usługach dla biznesu przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Employed in bussiness services ( J and K section NACE) per 1 thousand business entities SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2002-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2002-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2005-2010 166 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 Strona Bussiness services Usługi dla Biznesu Otoczenie biznesu Bussiness environment 5.1.N2.5. Nakłady na B+R i środki budżetowe na 1 zatrudnionego według województw Expenditures on R&D and budgetary funds per 1 employed by voivodships 5.1.N2.6. wskaźnik dynamiki nakładów na B+R Dynamics growth rate of expenditures on R&D 5.2.N2.1. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu z sektora finansowo-ubezpieczeniowego przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprisesproviding business services (finance and insurance sector J section NACE) per 1 thousand business entities 5.2.N2.2. Liczba firm świadczących usługi dla biznesu – doradztwo, marketing, obsługa prawna przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Number of enterprisesproviding bussiness services (K section NACE) per 1 thousand business entities 5.2.N2.3. Liczba pracujących w usługach dla biznesu przeliczeniu na 1 tys. podmiotów gospodarczych Employed in bussiness services ( J and K section NACE) per 1 thousand business entities wskaźniki obejmujące nie pełną serię czasową indicators covering incomplete time series (conditional inclusion in the analysis) SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2000-2010 167 5.1.N2.101. Nakłady na działalność badawczorozwojową przez organizacje przemysłowe w relacji do PKB (BERD) Ratio of BERD (business expenditure on R&D) to GDP a in % 5.1.N2.102. Odsetek nakładów na działalność B+R finansowanych przez przedsiębiorstwa krajowe Percentage of expenditure on R&D financed by domestic enterprises 5.1.N2.103. Odsetek nakładów na działalność B+R finansowanych przez przedsiębiorstwa zagraniczne Percentage of expenditure on R&D financed by domestic enterprises układ wewnątrzregionalny intraregional level (NUTS 4) Strona 1. Działalność badawcza i prace rozwojowe R&D activity układ regionalny regional level (NUTS 2) Innowacyjna gospodarka Innovation ceconomy (b) SŁOWACJA: 2005-2010 LITWA: 2004-2008 SŁOWACJA: 2005-2010 LITWA: 2004-2008 168 USŁUGI SERVICES 5.1.N2.108. Udział przedsiębiorstw usługowych które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Share of services enterprises, with expenditures on innovation activity in total number of enterprises 5.1.N2.109. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo usługowe prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł Average expenditures for one services enterprise with innovation activity in thous. zl (current prices) Strona Działalność na rzecz innowacji Activitiesfor Innovation PRZEMYSŁ INDUSTRY 5.1.N2.104. Udział przedsiębiorstw przemysłowych które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Share of industrial enterprises, with expenditures on innovation activity in total number of enterprises 5.1.N2.105. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo przemysłowe prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł Average expenditures for one industrial enterprise with innovation activity in thous. zl (current prices) SŁOWACJA: 2005-2010 LITWA: 2003-2008 SŁOWACJA: 2004-2010 LITWA: 2003-2008 169 5.1.N2.107. Udział przedsiębiorstw które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Expenditures on innovation activity in industrial enterprises 5.1.N2.110. Udział w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w usługach Share in domestic expenditures on innovation activity for product and process innovation in services enterprises Strona 5.1.N2.106. Udział w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle Share in domestic expenditures on innovation activity for product and process innovation in industrial enterprises SŁOWACJA: 2002-2010 LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: 2000-2010 LITWA: 2004-2010 5.1.N4.101. Udział pracujących w sekcjach produkcyjnych wysokiej techniki w ogóle pracujących Share of high-tech manufacturing employment in total employment (HTM) SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK 170 SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2008 Strona Efekty działalności innowacyjnej The effectsof innovative activity 5.1.N2.111. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł Average expenditures for one industrial enterprise with innovation activity in thous. zl (current prices) 5.1.N2.112. Udział w krajowych nakładach na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych Share in domestic expenditures on innovation activity for product and process innovation in industrial enterprises 5.1.N2.121. 5.1.N2.113. Przedsiębiorstwa, Przedsiębiorstwa, które wprowadziły które wprowadziły innowacje (nowe innowacje (nowe lub istotnie lub istotnie ulepszone produkty) ulepszone w % ogółu produkty) w % przedsiębiorstw ogółu Industrial enterprises przedsiębiorstw which introduced Services enterprises innovation (new which introduced or significantly innovation (new improved products) or significantly in % of total improved products) enterprises in % in % of total of total number enterprises in % of enterprises of total number of enterprises 5.1.N2.115. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje organizacyjne w % ogółu przedsiębiorstw Industrial enterprises which introduced organizational innovation in % of total enterprises 5.1.N2.123. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje organizacyjne w % ogółu przedsiębiorstw Services enterprises which introduced organizational innovation in % of total enterprises 5.1.N4.102. Udział pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą w ogóle pracujących Share of high-tech services employment in total employment (HTS) SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK 5.1.N4.103. Udział pracujących w usługach wysokiej techniki w ogóle pracujących Share of knowledge intensive services employment in total employment (KIS) SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK 171 5.1.N2.122. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje (nowe lub istotnie ulepszone procesy) w % ogółu przedsiębiorstw Services enterprises which introduced innovation (new or significantly improved processes) in % of total enterprises in % of total number of enterprises Strona 5.1.N2.114. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje (nowe lub istotnie ulepszone procesy) w % ogółu przedsiębiorstw Industrial enterprises which introduced innovation (new or significantly improved processes) in % of total enterprises in % of total number of enterprises SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 5.1.N4.104. Udział podmiotów gospodarczych świadczących usługi o wysokim nasyceniu wiedzą w ogóle podmiotów gospodarczych Share of knowledge intensive services enterprises in total number of enterprises (KIS) 5.1.N4.105. Udział podmiotów gospodarczych skupionych w sekcjach produkcyjnych wysokiej techniki w ogóle podmiotów gospodarczych Share of high-tech manufacturing enterprises in total number of enterprises (HTM) SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK 172 5.1.N2.117. Udział produkcji wyrobów nowych/istotnie ulepszonych w wartości sprzedaży wyrobów ogółem Share of production of new or significantly improved products in total sold 5.1.N2.118. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych Share of net revenues from sales of innovation products 5.1.N2.124. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje marketingowe w % ogółu przedsiębiorstw Services enterprises which introduced marketing innovation in % of total enterprises Strona 5.1.N2.116. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje marketingowe w % ogółu przedsiębiorstw Industrial enterprises which introduced marketing innovation in % of total enterprises SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 173 SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 Strona 5.1.N2.119. Udział przedsiębiorstw wysokiej i średniowysokiej techniki w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego Share of high-tech and mid-tech manufacturing in total number of manufacturing enterprises 5.1.N2.120. Udział przychodów ze sprzedaży produktów przez przedsiębiorstwa wysokiej i średniwysokiej techniki w przychodach ogółem Share of revenues from sales of high-tech and mid-tech manufacturing enterprises in their total revenues SŁOWACJA: 2002-2009 LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: 2002-2010 LITWA: 2004-2010 SŁOWACJA: 2002-2009 LITWA: 2002-2009 SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK 174 SŁOWACJA: 2006-2009 LITWA: 2006-2009 Strona 5.1.N2.125. Odsetek pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą i przemyśle wysokiej technologii w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing and of knowledge intensive services employment in total employment (HTM+KIS) 5.1.N2.126. Zgłoszone wynalazki na 1 mln mieszkańców Patent applications per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.127. Udzielone patenty na 1 mln mieszkańców Patents granted per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.128. Zgłoszone wzory użytkowe na 1 mln mieszkańców Utility model applications per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.129. Udzielone prawa ochronne na 1 mln mieszkańców Rights of protection granted per 1 mln of inhabitants 5.1.N2.130. Udział pracujących w sektorach produkcyjnych wysokiej techniki w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing employment in total employment (HTM) SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK 175 SŁOWACJA: BRAK LITWA: BRAK Strona 5.1.N2.131. Udział pracujących w usługach wysokiej techniki w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing employment in total employment (HTS 5.1.N2.132. Udział pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą w zatrudnieniu ogółem Share of high-tech manufacturing employment in total employment (KIS)