Analiza porównawcza grup docelowych uczestników interwencji

PRACE ORYGINALNE
Ma³gorzata PIKALA1
Marzenna BROSZKIEWICZ1
Irena MANIECKA-BRY£A1
Wojciech DRYGAS1,2
Analiza porównawcza grup docelowych
uczestników interwencji zaprzestania palenia
o zasiêgu populacyjnym zrealizowanych w
aglomeracji ³ódzkiej w pierwszej dekadzie XXI
wieku - wyniki badañ w³asnych
Comparative analysis of target groups participating
in smoking cessation population scale interventions
in Lodz in the first decade 21st - own research findings
Katedra Medycyny Spo³ecznej
i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny
w £odzi
Kierownik:
Prof. dr hab. n. med. Wojciech Drygas
1
Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób
Uk³adu Kr¹¿enia i Promocji Zdrowia,
Instytut Kardiologii w Warszawie
Kierownik:
Prof. dr hab. n. med. Wojciech Drygas
2
Dodatkowe s³owa kluczowe:
zaprzestanie palenia
kampania Quit&Win
interwencja intensywna w formacie grupowym
analiza porównawcza
Additional key words:
smoking cessation
community recruitment
Quit&Win contest
group-based intensive intervention
comparative statistical analysis
Adres do korespondencji:
mgr Ma³gorzata Pikala
Katedra Medycyny Spo³ecznej
i Zapobiegawczej
Uniwersytet Medyczny w £odzi
90-752 £ódŸ ul. ¯eligowskiego 7/9
tel.: 42 639 32 65; faks: 42 639 32 69
e-mail: [email protected]
924
Wprowadzenie: Uczestnikami interwencji zaprzestania palenia o zasiêgu
populacyjnym s¹ samo dobieraj¹cy siê
ochotnicy. Udowodniono, ¿e tego typu
interwencje s¹ efektywnymi i op³acalnymi metodami pomocy du¿ym grupom spo³eczeñstwa w rzuceniu palenia. Cel pracy: Zdefiniowanie populacji docelowych dwóch interwencji o zasiêgu populacyjnym oraz rozpoznanie
cech optymalnych uczestników, do
których nale¿y kierowaæ oferty uczestnictwa. Materia³ i metoda: Populacjami badanymi byli doroœli mieszkañcy
£odzi pal¹cy tytoñ, którzy odpowiedzieli na ofertê terapeutyczn¹ udzia³u
w interwencji intensywnej zaprzestania palenia zrealizowanej w formacie
grupowym przez poradniê antynikotynow¹ w latach 2001-2007 oraz ofertê
udzia³u w kampanii Quit&Win w latach
2000-2006. Rekrutacja do obydwu interwencji mia³a postaæ community recruitment, g³ównie poprzez œrodki
masowego przekazu. Analizê porównawcz¹ populacji badanych dokonano
przy u¿yciu testu nieparametrycznego
c2 na poziomie istotnoœci 0,05. Wyniki: Populacja uczestników interwencji
intensywnej w formacie grupowym
charakteryzowa³a siê du¿¹ przewag¹
kobiet (62,5%), wysok¹ œredni¹: wieku
48,7(±11,72) lat, liczby papierosów wypalanych na dobê 23,5 (±9,29), sta¿u
palenia 28,93 (±11,21) i wielokrotnymi
próbami rzucenia. Populacja uczestników kampanii Quit&Win charakteryzowa³a siê niewielk¹ przewag¹ mê¿czyzn
(51,1%), œrednim wiekiem uczestników
(43,0±13,0), umiarkowan¹ œredni¹: liczby papierosów wypalanych na dobê
20,1(±9,6) i sta¿u palenia 21,6(±11,7) lat
oraz nielicznymi próbami rzucenia.
Ró¿nica struktur obydwu populacji
badanych by³a wysoce istotna p<0,001.
Wnioski: Zdefiniowanie grup docelowych zastosowanych interwencji o
zasiêgu populacyjnym pozwoli w przysz³oœci kierowaæ oferty uczestnictwa
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10
Background: Self-selected volunteers are participants of smoking cessation intervention in population scale.
There is evidence that such interventions are cost-effective to aid large
groups of society in quitting smoking.
Objective: To identify target groups of
two smoking cessation interventions
in population scale and recognize the
potential participant characteristics.
Methods: The data of two populations
were involved into analysis. They were
cigarette smoking adults in Lodz who
were recruited via community recruitment strategy to intensive groupbased intervention in outpatient clinic
in 2001 to 2007 and Quit&Win participants in 2000 to 2006. The comparative statistical analysis was made by
using non-parametric chi square test,
p<0.05. Results: The characteristics of
intensive intervention participants
were following: women were participants more often than men (62.5%),
they were older than middle aged
M=48.7 (±11.72), smoked high number
of cigarettes per day and night M=23,5
(±9.29), were smokers for a very long
time M=28.93 (±11.21) and had many
quitting attempts. The Quit&Win participants were slightly more often men
than women (51,1%, p>0,05), they were
middle aged M=43,0 (±13,0), smoked
no more than one package of cigarette
a day M=20.1 (±9.6) for about 20 years
M=21.6 (±11.7) and tried to quit no more
often than ones or twice previously.
Differences between the populations
were high significant p<0.001. Conclusions: The results of the comparative
analysis will enable health professionals to aim the attending offers in the
population scale interventions at defined target groups directly. Such kind
of interventions should be offered as
a part of the general smoking cessation services besides the clinical minimal or brief ones providing by clinicians.
M. Pikala i wsp.
bezpoœrednio do tych grup. Interwencje populacyjne kierowane do osób pal¹cych tytoñ powinny stanowiæ wa¿ne uzupe³nienie ogólnej oferty interwencji
zaprzestania palenia, obok terapii klinicznych œwiadczonych przez lekarza.
Wstêp
Interwencje zaprzestania palenia o zasiêgu populacyjnym charakteryzuj¹ siê u¿yciem rekrutacji typu community recruitment
wykorzystuj¹cej ró¿ne kana³y, w tym g³ównie œrodki masowego komunikowania, dotarcia z ofert¹ udzia³u do licznych grup spo³eczeñstwa. Populacje uczestników interwencji populacyjnych tworz¹ samo dobieraj¹cy siê ochotnicy. Udowodniono, ¿e tego
typu interwencje s¹ efektywnymi i op³acalnymi metodami pomocy du¿ym grupom spo³eczeñstwa w rzuceniu palenia [18,19]. Oferta udzia³u w interwencji zaprzestania palenia przy u¿yciu community recruitment jest
powszechnie stosowana w kampanii Quit &
Win. Miêdzynarodowa kampania antytytoniowa Quit&Win by³a, jak dotychczas, najpopularniejsz¹ interwencj¹ o zasiêgu populacyjnym, nie tylko w Polsce ale równie¿ globalnie. Jej g³ównym elementem by³ konkurs
z nagrodami, adresowany do doros³ych
osób pal¹cych tytoñ. W Polsce przy wsparciu Programu CINDI WHO zorganizowano
³¹cznie siedem kampanii: dwie o zasiêgu
regionalnym (1994, 1996) i piêæ o zasiêgu
ogólnopolskim (1998, 2000, 2002, 2004,
2006). Ze wzglêdu na wysok¹ intensywnoœæ
rekrutacji prowadzon¹ w aglomeracji ³ódzkiej, populacja mieszkañców £odzi pal¹cych
tytoñ by³a najliczniej reprezentowana we
wszystkich konkursach. Metody i techniki
wykorzystywane w kampanii oraz wyniki
analiz skutecznoœci zosta³y opublikowane
ju¿ wczeœniej [6,11].
Przegl¹d literatury przedmiotu pokazuje, ¿e rekrutacja typu community recruitment
jest stosowana równie¿ w intensywnych interwencjach zaprzestania palenia, gdy oferta
terapeutyczna jest kierowana do ogó³u spo³eczeñstwa. Interwencje intensywne wykraczaj¹ poza kliniczne, œwiadczone najczêœciej
przez lekarza, w czasie porady trwaj¹cej nie
d³u¿ej ni¿ 10 minut. Stanowi¹ g³ównie ofertê terapeutyczn¹ dla osób pal¹cych tytoñ
wymagaj¹cych podejœcia bardziej intensywnego i wysokospecjalistycznego, dopasowanego do indywidualnych potrzeb jednostki.
Udowodniono, ¿e efektywnoœæ interwencji
intensywnych wzrasta wraz z czasem trwania, liczb¹ i ró¿norodnoœci¹ specjalistów
oraz zastosowaniem zró¿nicowanych formatów (indywidualny, grupowy, samopomoc) [13]. Dotychczas opublikowano opis
metod i technik zastosowanych w interwencji intensywnej w formacie grupowym zrealizowanej w latach 2001-2007 w aglomeracji ³ódzkiej, charakterystykê populacji badanej oraz wybrane wyniki analiz skutecznoœci krótko- i d³ugoterminowej [4,5].
Materia³ i metody
W pracy wykorzystano nastêpuj¹ce materia³y badawcze:
1. Dane zawarte w 1216 kuponach konkursowych
wype³nionych przez osoby pal¹ce tytoñ, zamieszka³e w
aglomeracji ³ódzkiej, uczestnicz¹ce w kampaniach Quit&Win 2000, 2002, 2004 przeprowadzonych przez Katedrê Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej (KMSiZ)
Uniwersytetu Medycznego w £odzi oraz w Quit&Win
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10
2006 przeprowadzonym przez ZOZ Miejski Oœrodek
Profilaktyki Zdrowotnej (MOPZ) w £odzi przy wspó³pracy z KMSiZ.
2. Dane zawarte w kwestionariuszach Ankiety osoby pal¹cej, stanowi¹cej integraln¹ czêœæ dokumentacji
medycznej pacjentów specjalistycznej Poradni Antytytoniowej przy ZOZ Miejskim Oœrodku Profilaktyki Zdrowotnej w £odzi, którzy od stycznia 2001 roku do lipca
2007 roku zg³osili siê dobrowolnie poszukuj¹c pomocy
w rzuceniu palenia, w wyniku prowadzonej przez poradniê rekrutacji. Grupê badan¹ stanowi³y osoby, które
wed³ug kolejnoœci zg³oszenia (quasi-randomizacja), zosta³y skierowane do co drugiej grupy (³¹cznie 52 grupy),
spoœród wszystkich utworzonych, w których interwencjê, wed³ug programu autorskiego, realizowa³a terapeutka poradni-wspó³autorka niniejszej pracy. Do grupy badanej wesz³o 627 osób, co stanowi³o 47,8% wszystkich
uczestników programów terapii grupowej dla osób pal¹cych tytoñ, zrealizowanych w okresie objêtym obserwacj¹. Losowy dobór pacjentów i terapeutów do interwencji pozwala uznaæ grupê badan¹ za reprezentatywn¹ dla ogó³u uczestników interwencji.
Do analizy danych u¿yto metod opisowych (wskaŸników struktury, miar przeciêtnych, miar rozrzutu). Porównania struktur populacji uczestników interwencji intensywnej z populacj¹ uczestników Quit&Win dokonano przy u¿yciu testu nieparametrycznego c2 na poziomie istotnoœci 0,05. Analizy statystyczne przeprowadzono przy u¿yciu pakietu statystycznego PASW Statistics
17.0.2.
Celem pracy jest rozpoznanie oraz porównanie,
wed³ug wybranych cech demograficznych i historii palenia, populacji doros³ych mieszkañców £odzi pal¹cych
tytoñ, która odpowiedzia³a na ofertê terapeutyczn¹ udzia³u w interwencji intensywnej zaprzestania palenia zrealizowanej w formacie grupowym przez poradniê antynikotynow¹ w latach 2001-2007 z populacj¹ doros³ych
mieszkañców £odzi, którzy wziêli udzia³ w kampanii
Quit&Win w latach 2000-2006. Osi¹gniêcie powy¿szego celu pozwoli zdefiniowaæ populacje docelowe obydwu interwencji oraz rozpoznaæ cechy optymalnych grup
uczestników, do których g³ównie nale¿y kierowaæ oferty
uczestnictwa. W dostêpnej literaturze przedmiotu nie
znaleziono prac opartych na wynikach tego typu analiz
porównawczych.
Wyniki
Charakterystyka populacji badanych
Populacja osób pal¹cych tytoñ uczestnicz¹cych w interwencji intensywnej w formacie grupowym charakteryzowa³a siê du¿¹
przewag¹ kobiet (62,5%). Œrednia wieku
uczestnika by³a wysoka i wynosi³a
48,7(±11,72) lat, przy modalnej 50 lat.
Uczestnik interwencji wypala³ przeciêtnie
23,5 (±9,29) papierosów/dobê, pali³ przez
28,93 (±11,21) lat i podejmowa³ wielokrotne
próby rzucenia palenia. Populacja uczestników kampanii Quit&Win charakteryzowa³a siê niewielk¹ przewag¹ mê¿czyzn
(51,1%). Uczestnik wypala³ przeciêtnie
20,1(±9,6) papierosów/dobê, pali³ przez
21,6(±11,7) lat.
Porównanie struktur populacji
badanych/objêtych interwencjami
Dokonano porównania struktur - wed³ug
cech demograficznych: p³ci, wieku oraz cech
historii palenia: wczeœniejszych prób rzucenia palenia, sta¿u palenia i liczby wypalanych papierosów - populacji osób pal¹cych
uczestnicz¹cych w interwencji intensywnej
zaprzestania palenia zrealizowanej w formacie grupowym w latach 2001-2007 z populacj¹ uczestników kampanii Quit&Win w
aglomeracji ³ódzkiej w latach 2000-2006.
Wyniki porównania struktur obydwu populacji umieszczono w tabeli I.
Jak widaæ z wyników umieszczonych w
tabeli ró¿nice struktur obydwu populacji objêtych interwencjami s¹ wysoce istotne
(p<0,001). Wyniki porównania struktur populacji interwencji intensywnej w formacie
grupowym z populacj¹ Quit&Win pokazuj¹:
Tabela I
Porównanie struktur populacji osób pal¹cych tytoñ uczestnicz¹cych w grupowej interwencji intensywnej z
populacj¹ Quit&Win w aglomeracji ³ódzkiej w latach 2000-2007.
Comparison of the cigarette smoking populations participated in the group-based intensive intervention and Quit&Win
contest in Lodz in 2000 to 2007.
Zmienna
P³eæ
M
K
Wiek
18-24
25-34
35-44
45-54
55-64
65+
Wczeœniejsze próby
rzucenia
0
1-2
3+
Sta¿ palenia (lata)
<20
?20
21-40
>40
Liczba wypalanych
papierosów
?20
<20
>20
Populacja Quit&Win
N=1216
n
%
Populacja interwencji
intensywnej N=627
n
%
621
595
51,1
48,9
235
392
37,5
62,5
123
227
258
394
164
50
10,1
18,7
21,2
32,4
13,5
4,1
25
58
104
228
170
42
4,5
9,3
16,6
36,4
27,1
6,7
218
497
501
17,9
40,9
41,2
102
222
303
16,3
35,4
48,3
632
537
47
52,0
44,2
3,9
151
397
79
24,1
63,3
12,6
888
328
73,0
27,0
370
257
59,0
41,0
p
0,0001
0,0001
0,001
0,0001
0,0001
925
Rycina 1
Ró¿nica struktur populacji uczestników grupowej interwencji intensywnej i Quit&Win w aglomeracji ³ódzkiej
w latach 2000-2007 wed³ug p³ci.
Differences between the participants of the group-based intensive intervention and Quit&Win contest in Lodz in 2000
to 2007 according to gender.
Rycina 2
Ró¿nica struktur populacji uczestnicz¹cej w grupowej interwencji intensywnej i Quit&Win w aglomeracji
³ódzkiej w latach 2000-2007 wed³ug wieku.
Differences between the participants of the group-based intensive intervention and Quit&Win contest in Lodz in 2000
to 2007 according to age.
Rycina 3
Ró¿nica struktur populacji uczestnicz¹cych w grupowej interwencji intensywnej i Quit&Win w aglomeracji
³ódzkiej w latach 2000-2007 wed³ug liczby prób rzucania palenia.
Differences between the participants of the group-based intensive intervention and Quit&Win contest in Lodz in 2000
to 2007 according to quit attempts.
926
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10
1. Nadreprezentacjê kobiet (62,5 vs
48,9%) i niedoreprezentowanie mê¿czyzn
(37,5 vs 51,1%), p<0,0001 (rycina 1).
2. Nadreprezentacjê grupy w wieku 45
lat i wiêcej (63,5 vs 50%) i niedoreprezentowanie grupy poni¿ej 45 lat (13,8 vs 50%),
p<0,0001 (rycina 2).
3. Niedoreprezentowanie osób, które nie
podejmowa³y wczeœniej ¿adnej próby rzucenia lub podejmowa³y 1-2 próby (51,7 vs
58,8%) i nadreprezentacjê osób z wielokrotnymi (3 i wiecej) próbami rzucenia (48,3
vs 41,2%) p<0,001 (rycina 3).
4. Nadreprezentacjê osób ze sta¿em
palenia powy¿ej 20 lat (75,9 vs 24,1%) i niedoreprezentowanie osób ze sta¿em 20 lat i
krócej (24,1 vs 52%), p<0,0001 (rycina 4).
Na rycinie 4 widaæ wyraŸne przesuniêcie lat sta¿u palenia w populacji interwencji
intensywnej w kierunku wartoœci wysokich
w porównaniu do lat sta¿u palenia w populacji Quit&Win.
5. Niedoreprezentowanie osób wypalaj¹cych na dobê 20 papierosów i mniej (59
vs 73%) i nadreprezentacjê osób wypalaj¹cych powy¿ej 20 sztuk (41 vs 27%),
p<0,0001 (rycina 5).
Przy braku zmiennej dotycz¹cej poziomu uzale¿nienia nikotynowego uczestników,
wyniki analizy porównawczej zmiennych:
sta¿ palenia i liczba wypalanych papierosów
pozwalaj¹ poœrednio przypuszczaæ, ¿e populacja uczestników interwencji intensywnej
ró¿ni³a siê od populacji Quit&Win wy¿szym
poziomem uzale¿nienia.
Dyskusja
W dostêpnej literaturze przedmiotu nie
znaleziono prac opartych na wynikach analiz porównawczych dwóch ró¿nych populacji uczestnicz¹cych w tym samym czasie w
ró¿nych interwencjach zaprzestania palenia.
Mocn¹ stron¹ pracy jest oparcie jej na w³asnym materiale badawczym, gromadzonym
w ci¹gu 8 lat, przez jeden kilkuosobowy zespó³ naukowo-badawczy, z udzia³em du¿ych
populacji. Obydwie interwencje oparte s¹ na
dowodach. Ograniczeniem przeprowadzonej analizy porównawczej by³a niewielka liczba zmiennych, których pomiaru dokonano
w obydwu populacjach. Spowodowane to
by³o ograniczon¹ liczb¹ pytañ, które mo¿na
by³o umieœciæ w kuponie konkursowym Quit&Win.
Uzyskane wyniki analizy porównawczej
pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e na ofertê udzia³u
w dwóch ró¿nych interwencjach o zasiêgu
populacyjnym - kierowanych w tym samym
czasie, do pal¹cych tytoñ mieszkañców £odzi, czêsto wspólnymi kana³ami komunikowania siê - odpowiedzia³y dwie zasadniczo
ró¿ni¹ce siê populacje. Populacja interwencji intensywnej w porównaniu do populacji
Quit&Win charakteryzowa³a siê przewag¹
kobiet, by³a populacj¹ starsz¹, wielokrotnych
prób rzucenia, z d³u¿szym sta¿em palenia i
wy¿sz¹ liczb¹ wypalanych papierosów.
Wyniki przeprowadzonych badañ pokaza³y, ¿e istnieje w £odzi populacja osób pal¹cych tytoñ poszukuj¹ca interwencji o zasiêgu populacyjnym. Nale¿y przyj¹æ, ¿e obydwie populacje badane wyró¿nia³y siê, na
tle reszty kraju, dojrza³oœci¹ do korzystania
z tego typu interwencji. Aglomeracja ³ódzka
wyró¿nia³a siê spoœród du¿ych aglomeracji
M. Pikala i wsp.
Rycina 4
Rozk³ad populacji uczestników grupowej interwencji intensywnej i Quit&Win w aglomeracji ³ódzkiej w latach
2000-2007 wed³ug sta¿u palenia.
Distribution of the participants of group-based intensive intervention and Quit&Win contest in £ódŸ in 2000 to 2007
according to years of smoking.
Rycina 5
Rozk³ad populacji uczestników grupowej interwencji intensywnej i Quit&Win w aglomeracji ³ódzkiej w latach
2000-20007 wed³ug liczby wypalanych papierosów.
Distribution of the participants of group-based intensive intervention and Quit&Win contest in £ódŸ in 2000 to 2007
according to cigarette numbers.
w Polsce dostêpnoœci¹ tego typu interwencji w minionych dwóch dekadach. £ódŸ jest
jedynym miastem w Polsce, w którym w latach 1982-1989 roku istnia³a placówka Pañstwowego Zak³adu Higieny PZH w Warszawie prowadz¹ca badania nad toksykologi¹
dymu tytoniowego, dostarczaj¹ca œwiadczeñ terapeutycznych osobom pal¹cych tytoñ przy u¿yciu technik awersyjnych. W
1993 roku, kilka lat po zlikwidowaniu placówki PZH, w³adze samorz¹dowe miasta powo³a³y specjalistyczn¹ poradniê antytytoniow¹, która od pocz¹tku istnienia dostarcza³a
œwiadczeñ w postaci terapii grupowej i indywidualnej oraz farmakoterapii, z udzia³em
wspó³autorki niniejszej pracy jako terapeuty
palenia i uzale¿nienia od tytoniu. Od 1999
roku œwiadczenia te s¹ refundowane przez
narodowego p³atnika. Ponadto w £odzi, w
latach 1994-2006 w cyklu 2-letnim, by³y realizowane interwencje populacyjne w ramach
Programu CINDI WHO kierowane do osób
pal¹cych tytoñ, umo¿liwiaj¹ce im rzucenie
palenia w globalnej kampanii Quit&Win.
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10
Przedstawiona charakterystyka populacji interwencji intensywnej znajduje oparcie
w innych interwencjach z udzia³em ochotników. Fiore i wspó³autorzy [14] opisali osoby
pal¹ce w USA korzystaj¹ce z interwencji intensywnych jako populacjê z przewag¹ kobiet, mocnych palaczy (ang. heavy smokers), w œrednim wieku, z próbami rzucenia
palenia w przesz³oœci. Wyniki wielooœrodkowego badania CEASE (Collaborative European Anti-Smoking Evaluation) [20] na
próbie 3575 ochotników pal¹cych tytoñ, pacjentów klinik pulmonologicznych, korzystaj¹cych z interwencji intensywnych z do³¹czonym plastrem nikotynowym, ujawni³y
przewagê osób, które podejmowa³y kolejne
próby rzucenia palenia, w porównaniu do
populacji generalnej osób pal¹cych tytoñ.
Znaleziono liczne prace dotycz¹ce grupowych interwencji intensywnych prowadzonych w populacjach opartych na ochotnikach, które charakteryzowa³y siê przewag¹ kobiet [2,7,9,10,15,22]. W badaniach z
przewag¹ mê¿czyzn, interwencje realizowa-
ne by³y albo w klinikach pulmonologicznych
[1] albo w populacji pracowników instytucji
zmilitaryzowanej [8].
Wyniki badañ w³asnych i innych badañ
pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e pomimo, i¿ kobiety w populacjach generalnych, do których
adresowano interwencje, pali³y tytoñ istotnie rzadziej ni¿ mê¿czyŸni, to w poszukiwaniu interwencji zaprzestania palenia opartych na community-recruitment pozostawa³y
bardziej aktywne.
WskaŸniki korzystania z intensywnych
interwencji zaprzestania palenia w USA
oszacowano w 1990 roku na oko³o 10%
populacji generalnej pal¹cych tytoñ [14].
Oceniono, ¿e stanowi³o to niezbyt wysoki,
ale wa¿ny odsetek osób pal¹cych, bior¹c
pod uwagê wysokie ryzyko chorób i zgonów
z przyczyn tytoniozale¿nych wœród mocnych
palaczy. Nale¿y przewidywaæ, ¿e zapotrzebowanie na interwencje intensywne bêdzie
wzrastaæ wraz ze spadkiem czêstoœci palenia w spo³eczeñstwach o wysokim poziomie kontroli tytoniu i wzrostem odsetka osób
z wielokrotnymi próbami, silnie uzale¿nionych od tytoniu. Zjawisko wzrostu poziomu
uzale¿nienia od tytoniu wraz ze spadkiem
czêstoœci palenia w populacjach krajów o
najwy¿szych poziomach kontroli tytoniu, takich jak USA i Finlandia, zaobserwowano w
badaniu zrealizowanym na próbach z lat
1985-95 w 8 krajach: Austrii, Danii, Finlandii,
Francji, Polski, Szwecji, Wielkiej Brytanii,
USA [12].
Wed³ug szacunków dla populacji osób
pal¹cych w USA, podjêcie próby rzucenia
palenia bez jakiejkolwiek pomocy (ang. unaided quitting) dawa³o jedynie 4-7% szansy
na sukces krótkoterminowy [17,22] i 1-3%
szansy na abstynencjê powy¿ej jednego
roku. Podobne wyniki uzyskano dla populacji pacjentów pal¹cych tytoñ z wybranych
klinik pulmonologicznych i alergologicznych
w pó³nocnej Polsce [21]. Spoœród tych, którzy w przesz³oœci podejmowali próby rzucenia palenia: 77% nie korzysta³o z ¿adnej
pomocy, 20% przyjmowa³o leki i 3% korzysta³o z psychoterapii. Jedynie 3% spoœród
nich utrzymywa³o abstynencjê tytoniow¹ co
najmniej jeden rok. Powodem tak niskich
wskaŸników by³ brak dostêpnoœci specjalistycznych œwiadczeñ leczenia palenia i uzale¿nienia w Polsce. Osoby uzale¿nione od
tytoniu wymagaj¹ce interwencji intensywnych, mog³y je znaleŸæ zaledwie w kilku
województwach, w których kontraktowane
by³y przez Narodowy Fundusz Zdrowia
(NFZ) œwiadczenia specjalistyczne dostarczane w poradniach leczenia uzale¿nieñ
oraz w poradniach leczenia uzale¿nienia od
tytoniu (kod 1742) [3]. Wartoœæ kontraktów
NFZ na te œwiadczenia wynosi³a: w 2005
roku 230 tys. z³, w 2006 roku - blisko 600
tys. z³, w 2007 roku - ponad 560 tys. z³. Na
leczenie w poradniach antynikotynowych,
w tym w poradni, w której zbierano materia³
badawczy, NFZ wyda³ w 2005 roku 86 tys.
z³, w 2006 roku - blisko 50 tys, z³, w 2007
roku ponad 50 tys.z³. [23]. Do tych faktów
nale¿y dodaæ, ¿e spadek czêstoœci palenia
tytoniu w populacji, jaki nast¹pi³ w Polsce w
latach 90. zosta³ osi¹gniêty g³ównie przy
u¿yciu metod interwencji populacyjnej: kampanii krajowej „Rzuæ palenie razem z nami”
i globalnej Quit&Win, bez zaanga¿owania
927
œrodków publicznych. Badanie epidemiologiczne GATS [16] i inne interwencje z obszaru kontroli tytoniu w Polsce w latach
2007-2010 zosta³y w ca³oœci sfinansowane
z grantów Bloomberg Initiative. Z œrodków
finansowych na realizacjê Programu Ograniczania Zdrowotnych Nastêpstw Palenia
Tytoniu w Polsce, które zgodnie z Ustaw¹ o
ochronie przed nastêpstwami u¿ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych z 1995 roku
powinny wynosiæ 0,5% kwoty wp³ywów do
bud¿etu z tytu³u akcyzy od wyrobów tytoniowych, w latach 2002-2007 rz¹d przekazywa³ na te cele jedynie oko³o 0,02 tej kwoty [23]. Dominacja celów fiskalnych nad spo³ecznymi i zdrowotnymi oraz troska o dochody bud¿etu przewa¿aj¹ca nad potrzebami ochrony zdrowia prowadzi do stanu, w
którym wed³ug badañ i ocen Banku Œwiatowego, straty gospodarki z tytu³u chorób
tytoniozale¿nych s¹ 2-3-krotnie wy¿sze ni¿
dochody z produkcji i konsumpcji tytoniu.
W cytowanej wczeœniej pracy, Siemiñska i wspó³autorzy odnotowali, ¿e osoby
badane, które w dalszym ci¹gu pali³y, podejmowa³y wczeœniejsze próby rzucenia.
Zgodnie z przyjêtym w teorii i praktyce terapeutycznej modelem choroby przewlek³ej w
odniesieniu do palenia i uzale¿nienia od tytoniu, wiêkszoœæ osób pal¹cych podejmuje
wielokrotne próby rzucenia, przechodz¹c
przez okresy remisji i nawrotu. Wieloletnie
obserwacje populacji osób pal¹cych tytoñ
w Polsce prowadzone przez Zatoñskiego i
wspó³. doprowadzi³y do konkluzji, ¿e osoba
pal¹ca potrzebuje przeciêtnie 7-8 prób, aby
skutecznie rzuciæ palenie [25]. W obydwu
badaniach w³asnych osoby, które nie podejmowa³y wczeœniejszej próby rzucenia palenia stanowi³y zaledwie 16-18% ogó³u badanych.
Dojrzewanie populacji poszukuj¹cej interwencji wystêpuje w spo³eczeñstwie w
nastêpstwie wzrostu poziomu kontroli tytoniu. WskaŸnikiem poziomu kontroli tytoniu
w pañstwie jest zaawansowanie w realizacji szeœciu strategii MPOWER Œwiatowej
Organizacji Zdrowia [24]. W Polsce od po³owy lat 90. obserwowana jest polityka pañstwa prowadz¹ca do czêœciowej delegalizacji tytoniu poprzez, miêdzy innymi, zakaz
reklamy wyrobów tytoniowych oraz palenia
w miejscach publicznych i s³u¿bowych. Od
dwóch dekad kolejne, reprezentatywne badania epidemiologiczne (Zatoñski, WOBASZ, GATS) odnotowywa³y spadek palenia tytoniu w populacji, zarówno wœród kobiet, jak i mê¿czyzn. Pomimo to poziom konsumpcji tytoniu w Polsce, mierzony liczb¹
wypalanych papierosów w ci¹gu roku w
przeliczeniu na jednego mieszkañca, nale¿y ci¹gle do najwy¿szych na œwiecie. W
2007 roku Inicjatywa Bloomberga zaliczy³a
Polskê do „piêtnastki” krajów œrednio- i s³abo rozwiniêtych (wed³ug kryterium Banku
928
Œwiatowego), obok Rosji, Ukrainy, Turcji,
Chin, Pakistanu, Indii, Bangladeszu, Filipin,
Tajlandii, Wietnamu, Egiptu, Indonezji, Brazylii i Meksyku, w których skupia siê 2/3 globalnej konsumpcji tytoniu. Nale¿y zatem
przyj¹æ, ¿e wysoka konsumpcja tytoniu w
Polsce kumuluje siê w coraz wê¿szej populacji mocnych palaczy, którzy jeszcze nie
rzucili palenia. Stanowi¹ oni potencjaln¹ populacjê uczestników interwencji zaprzestania palenia o zasiêgu populacyjnym, w tym
interwencji intensywnych.
Wnioski
1. Rozpoznano i zdefiniowano grupy docelowe ochotników uczestnicz¹cych w interwencjach zaprzestania palenia o zasiêgu
populacyjnym, które odpowiedzia³y na oferty uczestnictwa, kierowane g³ównie poprzez
œrodki masowego przekazu.
2. Zdefiniowanie grup docelowych zastosowanych interwencji o zasiêgu populacyjnym oraz ró¿nic pomiêdzy nimi pozwoli w
przysz³oœci kierowaæ oferty uczestnictwa
bezpoœrednio do tych grup.
3. Ofertê uczestnictwa w interwencji intensywnej zaprzestania palenia nale¿y kierowaæ g³ównie do populacji kobiet pal¹cych
tytoñ, w co najmniej œrednim wieku i starszych, z wielokrotnymi próbami rzucenia
palenia, bêd¹cych mocnymi palaczami, z
bardzo d³ugim sta¿em palenia i du¿¹ liczb¹
wypalanych papierosów.
4. Ofertê uczestnictwa w interwencji
Quit&Win nale¿y kierowaæ do pal¹cych tytoñ zarówno mê¿czyzn, jak i kobiet, g³ównie
w m³odym i œrednim wieku, którzy podejmowali wczeœniej nieliczne próby rzucenia, zarówno z krótkim, jak i d³ugim sta¿em palenia, z liczb¹ wypalanych papierosów na
dobê nie przekraczaj¹c¹ jednej paczki.
5. Interwencje populacyjne kierowane do
osób pal¹cych tytoñ powinny stanowiæ wa¿ne uzupe³nienie ogólnej oferty interwencji
zaprzestania palenia, obok terapii klinicznych
œwiadczonych przez lekarza.
Piœmiennictwo
1. Anthonisen N.R., Skeans M.A., Wise R.A. et al.:
The effects of smoking cessation intervention on 14.5year mortality. Ann Intern Med 2005, 142, 233.
2. Bakkevig O., Steine S., von Hafenbradl K. et al.:
Smoking cessation - A comparative, randomised study
between management in general practice and the behavioural programme SmokEnders. Scandinavian
Journal of Primary Health Care 2000, 18, 247.
3. Ba³a M.M., Leœniak W.: Skutecznoœæ niefarmakologicznych metod leczenia uzale¿nienia od tytoniu meta analiza. Pol Arch Med. Wewn. 2007,117, 504.
4. Broszkiewicz M., Drygas W.: Metody pomiaru
abstynencji tytoniowej wed³ug rekomendacji towarzystw naukowych na przyk³adzie wyników badañ
w³asnych i kanadyjskich. Przegl. Lek. 2010, 67, 914.
5. Broszkiewicz M., Sobala W., Drygas W.: Predyktory
skutecznego zaprzestania palenia w grupowym
programie interwencji behawioralnej - wyniki badañ
w latach 2001-2007. Przegl. Lek. 2008, 65, 634.
6. Broszkiewicz M., Szymañska I., Pikala M., Drygas
W.: Rola wsparcia spo³ecznego w utrzymaniu
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10
abstynencji tytoniowej w populacyjnym programie
interwencji antytytoniowej. Przegl. Lek. 2004, 61,
1151.
7. Brown R.A., Kahler C.W., Niaura R. et al.: Cognitive-behavioral treatment for depression in smoking
cessation. Journal of Consulting and Clinical Psychology 2001, 69, 471.
8. Bushnell F.K., Forbes B., Goffaux J.,et al.: Smoking cessation in military personnel. Mil. Med. 1997,
162, 715.
9. Camarelles F., Asensio A., Jimenez-Ruiz C. et al.:
Effectiveness of a group therapy intervention to quit
smoking. Randomized clinical trial. Medicina Clinica
(Barc) 2002, 119, 53.
10. Carlson L.E., Taenzer P., Koopmans J. et al.:
Eight-year follow-up of a community-based large
group behavioral smoking cessation intervention.
Addict. Behav. 2000, 25, 725.
11. Drygas W., Kowalska A., Dziankowska-Stachowiak E.: Effectiveness of the second international
"Quit and Win" anti-smoking campaign in Poland.
[In:] Tobacco: The Growing Epidemic. (eds.) Lu R.,
Mackay J., Peto R. Springer Verlag 2000.
12. Fagerstrom K., Kunze M., Schoberberger R. et
al.: Nicotine dependence versus smoking prevalence: comparisons among countries and categories of smokers. Tobacco Control 1996, 5, 52.
13. Fiore M.C., Jaén C.R., Baker T.B., et al.: Treating
Tobacco Use and Dependence: 2008 Update. Clinical Practice Guideline. Rockville, MD: U.S. Department of Health and Human Services. Public Health
Service 2008.
14. Fiore M.C., Novotny T.E., Pierce J.P., et al.: Methods used to quit smoking in the United States: Do
cessation programs help? JAMA 1990, 263, 2760.
15. Garcia M.P., Becona E.: Evaluation of the amount
of therapist contact in a smoking cessation program.
Span. J. Psycho.l 2000, 3, 28.
16. Globalny sonda¿ dotycz¹cy u¿ywania tytoniu przez
osoby doros³e (GATS) Polska 2009-2010. Opracowanie: Centrum Onkologii-Instytut im. Marii
Sk³odowskiej-Curie, Warszawski Uniwersytet
Medyczny, Center for Disease Control and Prevention. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2010.
17. Hughes J.R.: Motivating and helping smokers to
stop smoking. J. Gen. Intern. Med. 2003b, 18, 1053.
18. Korhonen T., Puska P.: International Quit & Win:
Successful global action for smoking cessation.
Centr. Eur. J. Public Health 2000, 8, 82.
19. Korhonen T., Sun S., Korhonen H.J. et al.: Evaluation of a national Quit & Win contest: determinants
for successful quitting. Prev. Med. 1997, 26, 55.
20. Monso E., Campbell J., Tennesen P. et al.:
Sociodemographic predictors of success in smoking cessation. Tob. Control 2001, 10, 165.
21. Siemiñska A., Buczkowski K., Jassem E. et al.:
Patterns of motivations and ways quitting smoking
among Polish smokers: A questionnaire study. BMC
Public Health 2008, 8, 274. DOI:10.1186/1471-24588-274. http://www.biomedcentral.com/1471-2458/8/
274 dostêp 29 grudzieñ 2009.
22. Ward T.: Using psychological insights to help people quit smoking. J. Adv. Nurs. 2001, 34, 754.
23. Ward T.: Using psychological insights to help people quit smoking. J. Adv. Nurs. 2001, 34, 754.
24. World Health Organization. The current status of the
Tobacco epidemic in Poland. WHO, Copenhagen
2009.
25. World Health Organization. WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008 - The MPOWER package. WHO, Geneva 2008.
26. Zatoñski W.: Tobacco smoking in central European
countries: Poland. [In:] Boyle P, Gray N, Henningfield
J, Seffrin J, Zatonski W, editors. Tobacco and public
health: science and policy. Oxford: Oxford University Press; 2004, 235.
M. Pikala i wsp.