Spis treści

Spis treści
Wstęp
11
1.1. Kilka słów o autobiografizmie
1.2. Historia kształtowania się poczucia własnej tożsamości i czasu rozumianego w sposób nowożytny
1.3. Historia rozwoju powieści autobiograficznej i motywacje autorów do
sięgania po ten gatunek literacki
1.4. Tradycyjne gatunki literatury dokumentu osobistego (dziennik, wspomnienia, pamiętnik, autobiografia)
1.5. Pakt autobiograficzny
1.6. Autobiografia a prawda
1.7. Powieść autobiograficzna a teoria paktu autobiograficznego
1.8. Typy narracji w powieści autobiograficznej
1.9. Czas w powieści autobiograficznej
1.10. Fabuła w powieści autobiograficznej
1.11. Motywy charakterystyczne dla powieści autobiograficznej
1.12. Teoria powieści autobiograficznej – podsumowanie
19
1. Teoria powieści autobiograficznej 19
22
27
31
34
37
39
42
46
46
49
50
2. Powieść autobiograficzna a biografia twórcy 55
2.1. Rainer Maria Rilke – biografia
56
2.2. Mieczysław Jastrun – biografia
71
2.3. Biografie Rainera Marii Rilkego i Mieczysława Jastruna
(podsumowanie)86
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 5
12.12.2016 08:33:53
Spis treści
3. Miejsca 94
3.1. Miejsca – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge94
3.1.1. Miasto
94
3.1.2. Mieszkanie
98
3.1.3. Inne miejsca związane z przestrzenią miejską 102
3.1.4. Miejsca niezwiązane z Paryżem 104
3.2. Miejsca – Piękna choroba106
3.2.1. Miasto 106
3.2.2. Mieszkanie 110
3.2.3. Inne miejsca związane z przestrzenią miejską 111
3.2.4. Miejsca niezwiązane z Krakowem 113
3.3. Miejsca – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie)
115
4. Sztuka 119
4.1. Sztuka – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge119
4.1.1. Poezja 119
4.1.2. Dramat 127
4.1.3. Muzyka 129
4.2. Sztuka – Piękna choroba130
4.2.1. Poezja 130
4.2.2. Malarstwo 136
4.2.3. Muzyka 139
4.3. Sztuka – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie)
140
5. Samotność wśród ludzi 146
5.1. Samotność wśród ludzi – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge146
5.1.1. Rodzice 146
5.1.2. Miłość 150
5.1.3. Inni ludzie 152
5.1.4. Maski 156
5.2. Samotność wśród ludzi – Piękna choroba159
5.2.1. Rodzice 159
5.2.2. Maski 162
5.2.3. Miłość 164
5.2.4. Inni ludzie 168
5.3. Samotność wśród ludzi – Pamiętniki… i Piękna choroba
(podsumowanie)172
6
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 6
12.12.2016 08:33:53
Spis treści
6. Choroba 178
6.1. Choroba – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge178
6.2. Choroba – Piękna choroba184
6.3. Choroba – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie)
191
7. Śmierć 195
7.1. Śmierć – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge195
7.2. Śmierć – Piękna choroba206
7.3. Śmierć – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie)
215
8. Czas / Bóg 218
8.1. Czas / Bóg – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge218
8.1.1. Czas 218
8.1.2. Bóg 221
8.2. Czas / Bóg – Piękna choroba223
8.2.1. Czas 223
8.2.2. Bóg 230
8.3. Czas / Bóg – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 232
9. Rzeczy / lustra 237
9.1. Rzeczy / lustra – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge237
9.1.1. Rzeczy 237
9.1.2. Lustra 241
9.2. Rzeczy / lustra – Piękna choroba247
9.2.1. Rzeczy 247
9.2.2. Lustra 250
9.3. Rzeczy / lustra – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie)
254
Dwa teksty (zakończenie) 258
Bibliografia 262
I. Literatura podmiotu
II. Literatura przedmiotu 262
262
Indeks nazwisk 269
7
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 7
12.12.2016 08:33:53
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 8
12.12.2016 08:33:53
Wspaniałemu Promotorowi –
Janowi Zielińskiemu
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 9
12.12.2016 08:33:53
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 10
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
Niniejsza książka stanowi interpretację porównawczą dwóch powieści
autobiograficznych: Pamiętników Malte-Lauridsa Brigge pióra Rainera
Marii Rilkego oraz Pięknej choroby Mieczysława Jastruna. Istotne zbieżności między wymienionymi dziełami jako pierwszy dostrzegł Tymon
Terlecki1. Krytyk już w niespełna rok od wydania powieści J­astruna
sygnalizował w sugestywnie zatytułowanym szkicu Polski Malte: „Jest
to dość osobliwe uczucie, gdy w twarzy jakiegoś nowego utworu ­poznaje
się rysy innego, znanego dawniej. To jest tak jakby się w synu spotkało
przedłużone istnienie ojca. Świeżo przeżyłem taką przygodę z książką Mieczysława Jastruna Piękna choroba. Wywodzi się ona z książki
­Rainera Marii Rilkego Pamiętniki Malte-Lauridsa ­Brigge”2. Znamienna jest też odpowiedź polskiego poety: „Szkic Tymona ­Terleckiego
o ­Pięknej ­chorobie […] nadmiernie uzależnia tę książkę od powieści
Rilkego – a raczej – z przesadą wskazuje jako na prawzór, gdyż zdaje
sobie sprawę z odrębności mojej książki”3.
Jak widać, próba porównania dwóch dzieł literackich z intencją wskazania zachodzących między nimi zbieżności wiąże się z potencjalnym
1
2
3
Jako pierwszy, ale nie jedyny. Podobną zależność uwzględnia Robert Mielhorski
w: R. Mielhorski, Mieczysława Jastruna powieść o artyście. (O sposobach realizacji
podgatunku w „Pięknej chorobie”), w: Z problemów prozy – powieść o artyście, red.
W. Gutowski i E. Owczarz, Toruń 2006, s. 352-370.
T. Terlecki, Polski Malte, „Kultura”, (Paryż) 1962, nr 5/175, s. 145.
M. Jastrun, Dziennik 1955-1981, red. M. Rydlowa, Kraków 2002, s. 350.
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 11
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
ryzykiem. Realnym i w zasadzie niemożliwym do całkowitego zniwelowania zagrożeniem jest wykazanie zbyt daleko idących, rzekomych
inspiracji. Tekst chronologicznie drugi znajduje się wtedy na z góry
przegranej pozycji – zwłaszcza jeśli między utworami zachodzi duże,
a nieplanowane przez pisarza (przynajmniej teoretycznie) podobieństwo. W tym konkretnym przypadku sytuacja ulega dodatkowym
komplikacjom, ponieważ porównywane dzieła są tekstami autobiograficznymi. Wykazanie zależności Pięknej choroby od Pamiętników…
zakłada pewną stylizację polskiej powieści, a tym samym w jakimś sensie
odbiera jej rys autentyczności i szczerości4.
Czy w związku z tym zasadne jest porównanie obu dzieł? Będziemy
próbowali udowodnić, że tak. Podstawowym celem niniejszej książki
jest wykazanie, że Mieczysław Jastrun, pisząc Piękną chorobę, i n s p ir o w a ł s i ę Pamiętnikami Malte-Lauridsa Brigge. Nie chodzi tu bynajmniej o chęć wytknięcia Jastrunowi wtórności względem zagranicznego
pisarza. Porównanie obu dzieł ma służyć przede wszystkim pokazaniu,
jak duży wpływ na autorską wyobraźnię polskiego twórcy miała wysoko
przez niego ceniona i rzeczywiście wyjątkowa powieść Rainera Marii
Rilkego.
Do próby porównania obu tekstów skłaniają przede wszystkim trzy
wspólne im elementy, zwracające uwagę już przy pierwszym odbiorze:
1) Oba dzieła są klasyfikowane jako powieści autobiograficzne (wspólnota gatunku literackiego).
2) Występujące w powieściach elementy autobiografizmu wykazują
pewne względem siebie podobieństwo. Bohaterami-narratorami Pamiętników… i Pięknej choroby są początkujący poeci, którzy, poddani
wpływom wielkiego, obcego miasta, próbują odnaleźć własną tożsamość (wspólnota doświadczeń życiowych).
4
O stylizacji Pięknej choroby szerzej w: T. Burek, Zemsta oszukanej biografii, podrozdz.
w: tegoż, Zamiast powieści, Warszawa 1971, s. 108-117.
12
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 12
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
3) Łączna lektura obu powieści ujawnia podobną wrażliwość artystyczną
ich autorów, sięgających po zbliżone, a często wręcz tożsame sceny
i motywy (wspólnota wyobraźni artystycznej).
Powyższe punkty, w sposób jednoznaczny potwierdzające zasadność
porównania obu powieści, porządkują jednocześnie konstrukcję niniejszej książki. Została ona podzielona na trzy części, w obrębie których
dokonywana jest szczegółowa analiza wyeksponowanych podobieństw.
Rozdział pierwszy skupia się na nastręczającej wiele trudności, nawet
znawcom zagadnienia, teorii powieści autobiograficznej. Jego celem
jest przede wszystkim uporządkowanie wiedzy na temat tego, czym
jest autobiografizm i w jaki sposób może realizować się w dziele. Aby
jak najrzetelniej wyjaśnić5 specyfikę powieści autobiograficznej, rozdział został podzielony na podrozdziały, poruszające kwestie takie jak:
ogólnie pojęty autobiografizm; historia kształtowania się indywidualnej
tożsamości oraz kategorii czasu; geneza i etapy rozwoju konkretnej,
szczególnie interesującej nas odmiany prozy – powieści autobiograficznej; najbardziej popularne motywacje autorów sięgających po ten
gatunek literacki; tradycyjne gatunki literatury dokumentu osobistego
(dziennik, wspomnienia, pamiętnik, autobiografia); teoria paktu autobiograficznego; relacja prawdy i fikcji w tekstach autobiograficznych;
analiza charakterystycznych dla powieści autobiograficznej rozwiązań
w zakresie narracji, konstrukcji czasu, fabuły oraz użytych motywów.
Rozdział kończy się podsumowaniem części ogólnej i odniesieniem
płynących z niej wniosków do porównywanych powieści.
Zgodnie z przyjętą koncepcją książki treść drugiego rozdziału poświęcona została życiorysom Rainera Marii Rilkego i Mieczysława Jastruna. Bez odwołania się do biografii twórców trudno byłoby dokonać
5
Czy też może rozjaśnić, zważywszy na fakt, że dyskusja na temat statusu i wyznaczników powieści autobiograficznej nie zakończyła się ustaleniami ostatecznie porządkującymi tę kwestię.
13
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 13
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
podziału na to, co w obu dziełach fikcyjne (powieść), i to, co zaczerpnięte z życia („prawda” autorów o nich samych). Innymi słowy – nieuwzględnienie biografii Rilkego i Jastruna wiązałoby się z zawężeniem
perspektywy badawczej, odjęciem od słowa „powieść” przymiotnika
„autobiograficzna” i, co za tym idzie, zignorowaniem swoistej zbieżności gatunkowej Pamiętników… i Pięknej choroby. A przecież fakt, że
obaj pisarze posłużyli się tym właśnie typem powieści, jest dla porównania obu tekstów kluczowy. Odwołanie się do konkretnych sytuacji
z życia Rilkego i Jastruna ma na celu przede wszystkim przedstawienie
ich jako „żywych” ludzi, funkcjonujących w społeczeństwie, dokonujących ważnych wyborów, budujących więzi z innymi. Takie podejście
daje możliwość głębszego przyjrzenia się autobiografizmowi utajonemu
w powieściach. Życiorysy pisarzy zostały przedstawione z myślą o wyeksponowaniu wątków najważniejszych dla niniejszej książki. Mamy tu na
myśli zbieżności w biografiach Rilkego i Jastruna (tych, jak się okazuje,
jest naprawdę dużo) oraz skupienie się na tematach korespondujących
z analizowanymi przez nas motywami występującymi w powieściach.
Kolejny rozdział daje początek trzeciej części książki – analizie porównawczej Pamiętników… i Pięknej choroby. Został on poświęcony
miejscom, które miały kluczowe znaczenie dla rozwoju osobowości
Maltego Brigge i Edwarda Ostrzenia. Rozpoczęcie analizy od refleksji na
temat poszczególnych przestrzeni i ich wpływu na początkujących artystów wydaje się w pełni uzasadnione. Miejsca (zwłaszcza miasta: Paryż
w Pamiętnikach… i Kraków w Pięknej chorobie) są bowiem swoistymi
„bohaterami”, wpływającymi na Maltego i Edwarda nierzadko silniej
niż ludzie. Poza tym fabułę obu powieści otwierają sceny, w których
narratorzy próbują odnaleźć się w nowym, nieprzychylnym im, obcym
i ponurym świecie. Opisane miejsca stanowią również znaczący trop
autobiograficzny.
Zaproponowana metoda porównawcza w tym oraz w każdym kolejnym rozdziale polega na początkowym przeanalizowaniu motywu
14
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 14
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
w obrębie jednego tekstu (Pamiętników… w podrozdziale pierwszym
i Pięknej choroby w drugim). Podrozdział trzeci podsumowuje wnioski
i wyszczególnia znaczące analogie między powieściami.
Rozdział czwarty poddaje analizie szeroko rozumiane związki bohaterów-narratorów ze sztuką. Ponieważ i Malte, i Edward są początkującymi poetami (trop autobiograficzny), odbierany przez nich świat pełen
jest odwołań do twórczości artystycznej, zwłaszcza do poezji, malarstwa,
muzyki i dramatu. Kontakt z dziełami sztuki stanowi odskocznię od
rzeczywistości, dzięki czemu pomaga bohaterom zapanować nad strachem przed otaczającym światem. Uwzględnienie tego wątku ważne
jest również dlatego, że pozwala na porównanie wrażliwości artystycznej
samych poetów – Rilkego i Jastruna. Jest to możliwe, ponieważ fragmenty traktujące o sztuce nierzadko przeradzają się w monologi samych
pisarzy – autorów analizowanych powieści.
Kolejnym wątkiem, w którego obrębie można wykazać Jastrunowe
inspiracje powieścią Rilkego, jest sposób kształtowania się związków
bohaterów-narratorów z innymi ludźmi. Rozdział piąty rozpoczyna się
od refleksji dotyczących rodziców (wątek ściśle autobiograficzny), którzy jako pierwsi mieli wpływ na rozwój osobowości Maltego i Edwarda.
Innymi poruszonymi w tym rozdziale zagadnieniami są: miłość, inni
ludzie oraz maski. Miłość rozumiana jest tu zarówno jako uczucie do
konkretnej osoby, jak i, zwłaszcza w przypadku Maltego, jako cała głęboka filozofia życiowa. Analiza związków bohaterów z innymi ludźmi
ma na celu wykazanie, w jaki sposób funkcjonują oni w społeczeństwie
i dlaczego bardziej niż towarzystwo innych cenią sobie samotność. Motyw masek koresponduje ze sposobem postrzegania kondycji człowieka
w świecie i, zarówno w Pamiętnikach…, jak i w Pięknej chorobie, jest
przekaźnikiem głębszych refleksji natury egzystencjalnej.
Kolejnym tematem, któremu poświęcony został osobny rozdział, jest
choroba – tytułowy motyw powieści Jastruna. Motyw ów sam w sobie
nie stanowi wątku typowego dla powieści autobiograficznej, jest więc
15
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 15
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
tym istotniejszy dla porównania obu dzieł. Prześledzenie go w powieściach pozwala dostrzec podobieństwa wynikające nie tyle z tradycji
gatunku, ile przede wszystkim ze wspólnej Rilkemu i Jastrunowi potrzeby wyrażenia nieprzystosowania do świata jednostek wrażliwych,
poszukujących sensu istnienia.
Rozdział siódmy, ściśle korespondujący z poprzednim, skupia się na
motywie śmierci. Motyw ów, podobnie jak choroba, nie jest charakterystyczny dla analizowanego typu powieści. Dzięki temu w nim również
przejawia się podobieństwo obu tekstów niezależne od jakiejkolwiek
konwencji.
Rozdział ósmy powraca do tematów charakterystycznych dla powieści autobiograficznej. Traktuje on o czasie – motywie centralnym
zwłaszcza dla Pięknej choroby. W tym fragmencie książki zawiera się
także komentarz dotyczący stosunku bohaterów do Boga i wiary.
Kończący analizę porównawczą Pamiętników… i Pięknej choroby
rozdział dziewiąty łączy w sobie rozważania na temat rzeczy i luster.
Na pierwszy rzut oka zaproponowane rozwiązanie mogłoby budzić
pewne wątpliwości – w końcu zwierciadło również jest przedmiotem.
Taki podział ma jednak swoje uzasadnienie. Przede wszystkim – o ile
motyw lustra jest charakterystyczny dla powieści autobiograficznej,
o tyle rozbudowana fenomenologia rzeczy (które swoją drogą nie muszą
być wyłącznie przedmiotami) nie należy do wątków typowych dla tego
gatunku. A jednak, choć w różnym stopniu, motyw czujących rzeczy,
przepełnionych cierpliwym trwaniem, realizuje się w obu tekstach.
Lustro służy natomiast wyeksponowaniu innych treści: wprowadza
element tajemnicy, jest swoistym łącznikiem między światem żywych
i umarłych, a także wyraźnie koresponduje z motywem sobowtóra.
Niniejsza książka powstała na podstawie pracy magisterskiej napisanej przeze mnie pod opieką prof. UKSW dr. hab. Jana Zielińskiego
na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Wydanie rozprawy magisterskiej jako
16
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 16
12.12.2016 08:33:53
Wstęp
osobnej publikacji było możliwe dzięki pomocy i zaangażowaniu Promotora, a także przychylności Dziekana Wydziału Nauk Humanistycznych, prof. UKSW dr. hab. Tomasza Chachulskiego. Obu Szanownym
Panom chciałabym serdecznie podziękować za okazane mi wsparcie.
Słowa wdzięczności kieruję również do Recenzenta pracy magisterskiej,
prof. dr. hab. Krzysztofa Dybciaka.
17
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 17
12.12.2016 08:33:54