S T U D I A I M A T E R I A Ł Y WSPÓLNOTA TERYTORIALNA A

S
T
U
D
I
A
I
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
„Etnografia P o l s k a " , t. X I I I : 1969 z. 2
DANUTA
MARKOWSKA
WSPÓLNOTA
TERYTORIALNA A
STYCZNOŚCI
SPOŁECZNE
Jaką rolę o d g r y w a t e r y t o r i u m w s i w życiu j e j mieszkańców? W j a ­
k i c h w a r u n k a c h h i s t o r y c z n y c h d e t e r m i n u j e i ogranicza zakres styczności
społecznych, a w j a k i c h j e o t w i e r a , poszerza?
Rozważania poniższe poświęcone są historycznej zmienności r o l i t e ­
r y t o r i u m w s i i j e j l o k a l i z a c j i . Podajemy t u w y n i k i badań t e r e n o w y c h
przeprowadzanych w l a t a c h 1955—1963 w e w s i Modlnica, pow. Kraków.
Były to terenowe studia r e t r o s p e k t y w n e obejmujące Okres od r o k u 1880
do 1963. Skupiały się one na problematyce społeczności lokalnej i r o ­
dziny. Zebrane materiały zostały opracowane w postaci m o n o g r a f i i r o ­
dziny w i e j s k i e j , która nie objęła j e d n a k omawianej t u p r o b l e m a t y k i . .
1
M o d l n i c a położona jest w odległości 8 k m w k i e r u n k u północno-zachodnim od K r a k o w a . Około 1880 r o k u liczyła 70 rodzin, w r o k u
1963 — 146. W ciągu tego 80-lecia przekształciła się ona ze w s i topo­
graficznie podmiejskiej, lecz w sensie społeczno-ekonomicznym izolowa­
nej i t r a d y c y j n i e rolniczej, w wieś-osadę f u n k c j o n a l n i e podmiejską
o charakterze robotniczo-chłopskim.
W t y m procesie wyróżnić należy t r z y okresy: 1) od około 1880 r.
do 1919 г.; 2) od r o k u 1919 do 1945; 3) od r o k u 1945 do 1963.
P i e r w s z y z n i c h można b y najogólniej określić j a k o fazę r o z w o j u p o pańszczyźnianego. Pod w i e l o m a względami s t a n o w i ona kontynuację
okresu pańszczyźnianego, zwłaszcza w s t r u k t u r z e społecznej ludności,
opartej przede w s z y s t k i m na s t r u k t u r z e własnościowej, oraz w t y p i e
l o k a l n y c h powiązań. Fazę tę cechuje jednakże p r a w n o - f o r m a l n a samo­
dzielność chłopstwa, działanie k r e d y t u lichwiarskiego, a także swobodny
rozwój w i e l u dziedzin k u l t u r y l u d o w e j , zwłaszcza a r t y s t y c z n e j . Okres
1
D. M a r k o w s k a ,
kowskiej,
Rodzina
K r a k ó w 1964.
5 — E t n o g r a f i a P o l s k a t. Х1Ш2
w
środowisku
wiejskim.
Studium
wsi
podkra­
66
D A N U T A
M A R K O W S K A
ipouwłaszczeniowy był dla chłopstwa próbą adaptacji do n o w y c h w a ­
runków społeczno-ekonomicznych, p r z y c z y m nie następowało r a d y k a l n e
zerwanie z przeszłością. Przeciwnie — społeczność w i e j s k a starała się
podporządkować t e n proces t r a d y c y j n y m i n s t y t u c j o m w i e j s k i m l u b p r z y ­
stosować te i n s t y t u c j e do n o w y c h warunków. Ekonomiczno-Społeczny
rozwój M o d l n i c y tego okresu przebiegał analogicznie do procesu w całej
Galicji Zachodniej .
Okres międzywojenny ma c h a r a k t e r przejściowy. S t r u k t u r a własnoś­
ciowa w r o l n i c t w i e t r a c i zwolna swe dominujące znaczenie. Coraz silniej
i szerzej p r z e j a w i a się dążność do powiązania z miastem poprzez zajęcia
i zawody pozarolnicze. Jednakże miasto nie jest w stanie wchłonąć ca­
łego n a d m i a r u siły roboczej w s i . Równocześnie parcelacja ziem d w o r ­
skich stwarza możliwość n a b y w a n i a działek r o l n i c z y c h i wzmaga zain­
teresowania rolnicze. Z d r u g i e j s t r o n y niepewność i d o r y w c z y c h a r a k t e r
z a t r u d n i e n i a pozarolniczego działa hamująco na proces t w o r z e n i a się
nowej s t r u k t u r y społeczno-zawodowej ludności w s i . Procesy społeczno-gospodarcze badanej w s i nie dadzą się już w t y m okresie odnieść do
t y p o w y c h przeobrażeń w s i małopolskiej o k r e s u międzywojennego. M o d l nica tego okresu nie miała jeszcze w pełni c h a r a k t e r u „strefy p o d m i e j ­
s k i e j " , ale także nie była już typową rolniczą wsią małopolską .
Radykalną zmianę w życiu społeczno-gospodarczym w s i przynosi do­
piero okres po r o k u 1945, k i e d y t o doprowadzono do końca parcelację
gruntów d w o r s k i c h i nastąpiło trwałe powiązanie rezerw siły roboczej
w s i z ośrodkami przemysłowymi i miastem. W następstwie t y c h z m i a n
zaczyna się kształtować n o w a s t r u k t u r a społeczno-zawodowa ludności,
charakteryzująca się dominantą liczebną chłopów-robotników i p o j a w i e ­
n i e m się robotników, traktujących wieś j e d y n i e j a k o miejsce zamiesz­
kania . Natomiast n i e w i e l k a już dziś g r u p a rolników niezarobkujących
w y k a z u j e stałą tendencję spadkową. Jednocześnie w gospodarce r o l n e j —
zarówno w samej p r o d u k c j i , j a k i organizacji z b y t u — zachodzą c h a r a k ­
terystyczne dla strefy podmiejskiej procesy: specjalizacja w k i e r u n k u
gospodarstw warzywniczo-ogrodniczych. W każdym z wyróżnionych t u
okresów t e r y t o r i u m w s i o d g r y w a odmienną rolę w życiu j e j mieszkań­
ców. O g r a n i c z y m y się j e d y n i e do przedstawienia s y t u a c j i wyjściowej,
t j . około 1880 r o k u , oraz a k t u a l n e j , t j . 1963 r o k u .
2
3
4
2
Por. F . B u j a k ,
3
P o r . M. M i e s z c z a n k o w s k i ,
G a l i c j a , t. I , W a r s z a w a — L w ó w «1908.
Struktura
agrarna
Polski
międzywojennej,
W a r s z a w a 1960.
4
P r o c e s y te przebiegają w M o d l n i c y
a n a l o g i c z n i e j a k w całej s t r e f i e
s k i e j K r a k o w a , p a t r z : J . S u l i m s k i , Procesy
Krakowa,
K r a k ó w 1967.
urbanizacji
w strefie
podmiej­
podmiejskiej
WSPÓLNOTA
T E R Y T O R I A L N A A STYCZNOŚCI
WSPÓLNOTA
TERYTORIUM A
SPOŁECZNE
GRANICE
67
WSI
H i s t o r y c y datują powstanie M o d l n i c y na przełom X I I i X I I I w .
Stanowiła ona wówczas prawdopodobnie jedną całość z obecną wsią
Modlniczką, oddaloną 1,5 k m na południe. W późniejszych w i e k a c h
znalazły się one w rękach różnych właścicieli f e u d a l n y c h : M o d l n i c a —
świeckich, Modlniczką — k l a s z t o r u . W w i e k u X V I — X V I I I te d w a nieco
odmiennie zorganizowane f o l w a r k i miały przemieszane przestrzennie
g r u n t y chłopów poddanych . Granice w s i nie wyodrębniały więc z w a r ­
tego t e r y t o r i u m , lecz dokumentowały historię kształtowania się f e u d a l ­
nej własności (por. m a p k a 1). T o przemieszanie gruntów o b u w s i p r z e ­
trwało po dzień dzisiejszy. Dodajmy, że w okresie pańszczyźnianym
chłopi M o d l n i c y m i e l i wspólne pastwisko i las z d w o r e m i p o d d a n y m i
z i n n y c h w s i , należącymi do tego d w o r u . Działki z i e m i u p r a w n e j , użyt­
kowane przez rodzinę chłopską mogły być przez pana zamieniane n a
inne, położone w i n n y m miejscu. Ludność bezrolna z a t r u d n i o n a wyłącz­
nie w e d w o r z e miała swoje d o m k i pośród zagród gospodarzy. Chłopskie
pola i zabudowania nie wyodrębniały się więc w sposób u t r w a l o n y od
d w o r s k i c h . N i e była to jeszcze c h ł o p s k a w s p ó l n o t a
teryto­
r i a l n a , lecz f e u d a l n a w s p ó l n o t a p r z e s t r z e n n a
całości
dwór—poddani, ostro wyodrębniająca się w stosunku do obszarów i n ­
n y c h właścicieli f e u d a l n y c h , nawet jeśli z p u n k t u widzenia topograficz­
nego były one przemieszane z g r u n t a m i danej w s i .
5
6
A k t uwłaszczenia przydziela ściśle zlokalizowany obszer k o n k r e t n e j
rodzinie chłopskiej. Ze wspólnot w y d z i e l a się fizycznie część chłopską
j a k o wspólnotę g m i n y od części pańskiej. Dwór skupia swe zabudowania
gospodarcze w j e d n y m miejscu, t a m też buduje pomieszczenia mieszkal­
ne dla s w y c h najemników. Wówczas dopiero kształtuje się c h ł o p s k a
wspólnota
t e r y t o r i a l n a , respektująca i n d y w i d u a l n e posiada­
nie każdego z gospodarzy i regulująca korzystanie ze wspólnot — p a ­
s t w i s k i lasów. Dwór pozostał j e d n a k najpoważniejszym właścicielem
gruntów na terenie w s i . Łącznie z n i e w i e l k i m f o l w a r k i e m plebańskim
g r u n t y d o m i n i a l n e stanowiły ponad połowę ogółu gruntów w s i (por.
tab. I ) . Wzrastająca liczba ludności powoduje napór na ziemie dworskie.
Jednocześnie modernizacja techniczna gospodarki d w o r s k i e j z końcem
X I X w . powoduje zadłużenie d w o r u i wyprzedaż części ziemi chłopom.
Stąd już w 1900 r . g r u n t y r u s t y k a l n e przeważają w e w s i . Odtąd n i e ­
p r z e r w a n i e „chłopska przestrzeń" narasta kosztem d w o r s k i e j .
5
Patrz: F . B u j a k ,
s. 323—324.
6
I b i d e e m , s. 319
Studia
nad osadnictwem
Małopolski,
cz. I , K r a k ó w 1905,
00
Plan
w
w s i Modlnica
Archiwum
Miasta
Wielka
i Modlnica
Krakowa.
Mała
J e s t to p l a n
przechowany
odręczny
w
aktach
Archiwum
S e n a c k i e g o z 1806 г., o b e c n i e
„bloss a l a v u e a u f g e n o m m e n " ,
n a n i m napis
jak brzmi
umieszczony
W S P Ó L N O T A
Tab.
I. Udział
areale
T E R Y T O R I A L N A
gruntów
użytków
A
S T Y C Z N O Ś C I
dominialnych
rolnych
we
wsi
i rustykalnych
Modlnicy
w
w
latach
ogólnym
1869—1900
Grunta
Grunta
dominialne
rustykalne
(w °/o)
(w %>)
1869*
55,8
44,2
Słownik
geograficzny,
W a r s z a w a 1885, s. 568
1880
57,1
42,9
Materiały
Rok
Źródło i n f o r m a c j i
do o b l i c z e n i a
rodzin
i
39,5
relacje
zien,
t.
6,
historie
dawnych
dworskich
Gemeindelexikon
60,6
służące
odsetków
terenowe:
funkcjonariuszy
1900
69
S P O Ł E C Z N E
von
Gali-
W i e n 1907, s. 306, 3 1 0 —
—314i
* D a n e d l a 1869 r. dotyczą
n i c a i Modlniczką.
Grajmy
Modlnicy,
obejmującej
wsie
Modl­
U schyłku X I X w . j e d y n i e północno-wschodnia granica w s i przebie­
gała w sposób ostry, była to zarazem granica państwowa między za­
b o r e m a u s t r i a c k i m a r o s y j s k i m . Pozostałe podlegały różnym k o r e k t o m .
Utrzymywał się też stan przemieszania gruntów chłopskich ludności w s i
M o d l n i c y i M o d l n i c z k i . A j e d n a k w świadomości mieszkańców w s i
funkcjonowało silne poczucie wspólnoty t e r y t o r i a l n e j i odrębności
w s t o s u n k u do w s i sądziednich. Jak wskazują na to historie rodzin, t y l k o
w j e d n y m p r z y p a d k u bliskość pól skłoniła modlnickiego gospodarza do
współdziałania z sąsiadem z M o d l n i c z k i , choć z w r o t n a pomoc sąsiedzka
była w o w y m Okresie powszechna. K i e d y w Niedzielę Palmową po
wyjściu z kościoła obchodzono granice w s i i zatykano święcone p a l m y
w ziemię, b y uchronić wieś przed klęskami żywiołowymi i zapewnić
dobre p l o n y — omijano w t y m s k o m p l i k o w a n y m pochodzie działki n a ­
leżące do M o d l n i c z k i . Jeszcze dziś przedstawiciele generacji starszej
utrzymują, że m i m o przemieszania gruntów od razu można było za­
uważyć, które należą do „naszej" w s i , gdyż były lepiej u p r a w i o n e .
Szereg stereotypów co do c h a r a k t e r u sąsiadów (lenistwo, skłonność do
kradzieży itp.) akcentował w sferze świadomości społecznej granice
własnej w s i , t a k t r u d n e do w y t y c z e n i a w sposób topograficzny.
7
s
7
Materiały
terenowe
autorki
grafii Ogólnej i S o c j o l o g i i U J w
8
Materiały
terenowe
autorki
g r a f i i Ogólnej i S o c j o l o g i i U J w
z 1956 г.,
złożone w
Archiwum
Zakładu
Etno­
z 1955 г., złożone w
Archiwum
Zakładu
Etno­
Krakowie.
Krakowie.
70
DANUTA
MARKOWSKA
STYCZNOŚCI
SPOŁECZNE
Około 1880 r. M o d l n i c a liczyła 70 rodzin, ludności 537 o s ó b . Z a ­
równo n i e w i e l k i e r o z m i a r y tej społeczności, j a k i t y p zabudowy w s i
powodowały, iż wszyscy j e j mieszkańcy znali się wzajemnie i k o n t a k ­
t o w a l i stale.- M o d l n i c a jest wielodrożnicą o z w a r t e j zabudowie z c e n t r a l ­
n y m placem na wzniesieniu, gdzie stoi kościół. J a k k o l w i e k ludność w s i
pozostawała ze sobą w stałych stycznościach, to jednak istniał określony
rytuał regulujący te styczności i dystansujący niektóre k o n t a k t y .
9
Tab.
П. Struktura
Nazwa
kategorii
społeczno-własnościowa
Obszar
społecznej
ludności
gospodarstwa
Liczba
w ha
rodzin
Kmiecie
Zagrodnicy,
8,5—10
Gospodarze
Półgospodarze
Chałupnicy \
2
5,5— 8,5
Komornicy
>
Fornale
'
— 5,5
0,5— 2
•
b e z r o l n i i do 0,5
Razem
Ź r ó d ł o : Materiały t e r e n o w e :
wsi Modlnicy
—
historie
około
1880 r.
Odsetek
ogółu
rodzin
6
8,6
11
22
15,7
31,4
13
18,6
18
25,7
70
100,0
rodzin
W t o k u codziennej współpracy k o n t a k o w a l i się przede w s z y s t k i m
bogaci ze s w y m i n a j e m n i k a m i oraz równorzędni sobie gospodarczo p a r t ­
nerzy powiązani zasadami z w r o t n e j pomocy sąsiedzkiej. Zróżnicowanie
społeczno-ekonomiczne ludności w s i było b o w i e m znaczne (por. t a b . I I ) .
Ono to określało różne f o r m y powiązań gospodarczych (por. t a b . I I I )
zamykających się w obrębie w s i .
Sytuacje odświętne, rekreacyjne, obrzędowe wyznaczały poszcze­
gólnym g r u p o m społecznym i g r u p o m w i e k u odpowiednie
miejsca:
w kościele, w karczmie, w czasie wieczornych spotkań, na weselach,
chrzcinach czy odpustach. Wówczas to k o n t a k t o w a l i się przede wszyst­
k i m równi z równymi — równi społecznie i równi w i e k i e m czy stanem
cywilnym.
W okresie 1880—1919 znacznie wzrosła liczba rodzin w e w s i , słabszy
był stosunkowo p r z y r o s t liczby ludności . Usamodzielnianie się małych
10
D a n e co do l i c z b y r o d z i n pochodzą z badań t e r e n o w y c h a u t o r k i , t j . z e s t a w u
h i s t o r i i w s z y s t k i c h r o d z i n zamieszkujących wieś około 1880 r. D a n e o liczbie
ludności zaczerpnięto ze Słownika geograficznego,
t. 6, W a r s z a w a 1885, s. 568/569.
9
W 1910 r. l i c z b a r o d z i n wynosiła około 100 ( b r a k dokładnych d a n y c h ) , l i c z b a
ludności 568 {Allgemeines
Verzeichnis
der Ortsgemeinden
Osterreichs
nach
den
Ergebnissen
der Volkszahlung
vara 31 December,
1910, W i e n 1915, s. 346/347).
10
T o b . III.
Odrobek,
najem
i zwrotna
pomoc
sąsiedzka
w rodzinach
wsi
Modlnicy
około
1900 г . *
Korzystanie
Obszar
Kategoria
społeczno-ekonomiczna
Liczba
gospo­
gospo­
darstw
rodziny
w
z odrobków
darstw
ha
stałe
do­
ryw­
cze
z najmu
stałe
do­
ryw­
cze
(dane
absolutne)
Świadczenie
z pomocy
sąsiedzkiej
stałe
do­
ryw­
cze
odrobków
pomocy
najmu
sąsiedzkiej
do­
ryw­
cze
do­
ryw­
cze
stałe
—
—
—
—
1
2
—
12
10
11
4
Kmiecie
8,5—10
5
4
1
3
2
Zagrodnicy,
5,5— 8,5
12
2
—
10
2
1
—
Gospodarze
2 , 0 - 5,5
31
15
7
—
0 , 5 — 2,0
21
—
14
Półgospodarze
—
7
8
—
11
6
2
18
—
18
do 0,5
7
4
1
6
5
6
19
6
23
—
—
—
—
Razem
76
6
16
3
26
stałe
1
—
Chałupnicy,
komornicy.
do­
ryw­
cze
stałe
28
15
—
24
16
Ź r ó d ł o : Materiały t e r e n o w e : h i s t o r i e r o d z i n
* W
t a b e l i pominięto
rozumiemy
świadczenie
14 r o d z i n f o r n a l s k i c h ,
odrobków
we
powiązanych stałym nájmem z m i e j s c o w y m d w o r e m . P r z e z „stałe o d r o b k i "
w s z y s t k i c h s e z o n a c h r o l n i c z y c h , podobnie rozumieć należy „stałą pomoc
P r z e z „stały n a j e m " sytuację, w której z a w a r t o roczną u m o w ę o pracę n a cały r o k
gospodarczy.
sąsiedzką".
72
DANUTA
MARKOWSKA
r o d z i n nie prowadziło j e d n a k do p o w s t a w a n i a przysiółków. Wieś p o ­
została nadal skupiona, a styczności społeczne zachowały t r a d y c y j n y
charakter.
ZASIEDZIAŁOŚĆ
A
WŁASNOŚĆ
Ciągłość osadnictwa w e w s i u t r z y m y w a n a była przede w s z y s t k i m
poprzez element zamożniejszy. Małżeństwa zawierane
były głównie
w obrębie własnej w s i , rzadziej w s i sąsiednich. Dobór t e r y t o r i a l n y mał­
żonków w o m a w i a n y m okresie przedstawia tabelka I V . Łącznie 6 1 , 7 %
małżonków pochodziło z t e j samej w s i . Z w r a c a uwagę f a k t , iż ciągłość
osadnictwa utrzymywała się m n i e j więcej równomiernie poprzez linię
męską (82,7% mężczyzn z tej samej wsi), j a k i kobiecą (72,8% kobiet).
W t y c h w a r u n k a c h p o w i n o w a c t w o i pokrewieństwo splatało się n i e ­
rozerwalnie z sąsiedztwem. Szerszych powiązań r o d z i n n y c h pozbawione
były w e w s i t y l k o niektóre r o d z i n y bezrolnych, zwłaszcza fornalskie.
Tab.
terytorialny
I V . Dobór
małżonków.
Małżeństwa
1880—1919 r. (w odsetkach
ogółu
zawarte
w
latach
między
małżeństw)
P o c h o d z e n i e t e r y t o r i a l n e męża
terytorialne
żony
Pochodzenie
Ogółem małżeństw
z b a d a n y c h 121
Inny
T a sama T a sama T e n sam
wieś
gromada
powiat
powiat
T a s a m a wieś
61,7
1,2
6,2
3,7
Ta sama
11,1
gromada
T e n sami p o w i a t
4,9
Inny
5,0
powiat
R a z e m
Tabelka
sporządzona
82,7
na
podstawie
Razem
72,8
ПД
6,1
1,2
j
1,2
materiałów
J
J
7,4
terenowych
5,0
10,0
8,7
100,0
autorki,
tj. historii
rodzin.
Z t y m i zasadami d o b o r u t e r y t o r i a l n e g o skorelowane były zasady
doboru społecznego. Ogółem w zbiorowości małżeństw z a w a r t y c h w t y m
okresie w 7 1 , 2 % p a r t n e r z y d o b i e r a l i się z t y c h samych k a t e g o r i i społeczno-własnościowych, a w 5 8 , 7 % stwierdzono dokładną równowagę
wyposażenia początkowego młodych (patrz t a b . V ) .
Wśród o w y c h 6 1 , 7 % małżeństw, gdzie oboje p a r t n e r z y pochodzili
z tej samej w s i , zgodność pozycji społeczno-majątkowej wyrażała się
odsetkiem 8 8 , 2 % a równowaga wyposażenia początkowego •— 76,4%.
u
1 1
Ogół
według
dóbr,
ówczesnych
czątkowego
jakie
młodzi
otrzymywali,
c e n i następnie u s t a l a n o
młodych.
Tak
dokonane
o p i n i a m i informatorów n a t e n temat,
przeliczano
na
wartości
stopień r ó w n o w a g i
szacunki
skonfrontowano
pieniężne
wyposażenia
z
po­
subiektywnymi
WSPÓLNOTA
T E R Y T O R I A L N A A STYCZNOŚCI
73
SPOŁECZNE
Ciągłość osadnictwa we w s i była więc kontynuacją pokoleń gospo­
darzy rolników, kontynuacją normowaną z w y c z a j o w y m systemem k o ­
jarzenia małżeństw.
Tab.
V . Dobór
tach
1880—1919,
społeczny
małżonków.
1920—1944,
Małżeństwa
1945—1963
(w
zawarte
odsetkach
w
ogółu
la­
mał­
żeństw)
Małżeństwa z a w a r t e w o k r e s i e
Małżonkowie
z
pochodzą
gospodarstw
O tej s a m e j
1880—1919
1920—1944
1945—1963
N = 121
N = 75
N = 76
71,2
38,2
42,8
20,1
25,7
40,1
8,7
36,1
17,1
100,0
100,0
100,0
grupie*
obszarowej
O zbliżonej g r u p i e
obszarowej
O odległej
grupie
obszarowej
R a z e m
WSPÓŁCZESNE L O S Y L O K A L N Y C H
.
POWIĄZAŃ
N a przełomie X I X i X X w . M o d l n i c a była p o g r a n i c z n y m bastionem
k u l t u r y l u d o w e j r e g i o n u k r a k o w s k i e g o . Jako siedziba d w o r u , p a r a f i i
i g m i n y oraz miejsce t a r g o w i s k stanowiła ośrodek ciążenia okolicznych
wsi.
A k t u a l n y porządek a d m i n i s t r a c y j n y nadal powierza j e j rolę c e n t r u m .
M o d l n i c a jest siedzibą zarządu gromady, w skład której poza nią w c h o ­
dzą jeszcze cztery inne wsie. Zachowała się też j e j r o l a j a k o ośrodka
parafialnego. W y d a j e się jednak, że n i e j e j f u n k c j e ośrodkowe są n a j ­
istotniejsze. Bliskość miasta powoduje zresztą, że w porównaniu z i n n y ­
m i ośrodkami g r o m a d z k i m i województwa czy k r a j u r o l a M o d l n i c y j a k o
c z y n n i k a więzi społeczno-gospodarczej jest s ł a b a . Istotniejsza w y d a j e
się topograficzna i społeczna lokalizacja w s i n a szlaku ruchliwości
wieś — miasto. Zachodnią swą granicą M o d l n i c a przylega do d a w n e j w s i
B r o n o w i c e — dziś już dzielnicy K r a k o w a . Przecina ją w i e l k i t r a k t —
szosa, a k o m u n i k a c j a autobusowa wiąże ją w sposób dogodny z miastem
(dojazd do c e n t r u m K r a k o w a t r w a 35 m i n u t , a autobusy kursują co
30 m i n u t ) . M o d l n i c a jest w pełni z e l e k t r y f i k o w a n a . Toteż w ostatnich
l a t a c h zdarzają się p r z y p a d k i z a k u p u parcel b u d o w l a n y c h na terenie w s i
12
1 2
P o r . M. C h i l c z u k , Sieć ośrodków
sce, W a r s z a w a 1963.
więzi społeczno-gospodarczej
wsi w
Pol­
74
DANUTA
MARKOWSKA
przez mieszkańców K r a k o w a z intencją osiedlenia się t u t a j . Coraz częściej
osoby zdobywające wyższe wykształcenie nadal zamieszkują w e w s i .
Bezpośrednie sąsiedztwo miasta i znaczny odsetek z a t r u d n i o n y c h w m i e ­
ście (patrz tab. V I ) powodują, iż w z o r y k u l t u r y m i e j s k i e j są t u szybciej
przejmowane niż w e wsiach dalej od t r a k t u położonych . Zbliżenie do
13
pozarolniczego
i grup
obszarowych
zarobkowania
poza
i ktoś z pozostałych j e j
członków
Zarobkuje głowa rodziny
Głowa rodziny nie zarob­
kuje — zarobkuje jeden
lub kilku członków ro­
dziny
Zarobkuje
darstw
tylko
liczba
gospo­
w ha
rodziny
Ogółem
gospodarstwa
głowa
L i c z b a rodzin o danym typie
pozarolniczego
Obszar
gospo­
w 1963 r.
Renta lub dożywocie jako
we wsi Modlnicy
j źródło utrzymania
zarobkowania
darstw
gospodarstwem
według
Nikt nie zarobkuje
T a b . V I . Rodziny
10
6
_
1
1
2
9
3
1
2
1
2
0,5—2
66
28
13
14
2
2 —5
58
15
9
16
16
11
5 —7
2
1
—
—
—
2
7 —(10
—
—
—
1
—
—
Razem:
146
52
2 fi
32
30
6
O d s e t k i ogółu r o d z i n
100,0
35,7
17,8
21,8
20,5
4,1
B e z r o l n i i do 0,1
0,1—0,5
Odsetki
rodzin
kowaniem
z
zarob­
pozarolniezym
—
75,4
—
—
M o d l n i c y jest więc dla t y c h w s i zbliżeniem do miasta. W sąsiednich
wsiach obserwuje się ostatnio tendencję do lokalizowania n o w y c h zagród
nie w środku w s i , lecz na działkach położonych bliżej M o d l n i c y . „Miesz­
kać w M o d l n i c y to już j a k b y w mieście, to już na p r o g u " — mówią
mieszkańcy t y c h w s i . Powszechne jest wśród n i c h oczekiwanie, że w p r z y ­
szłości nastąpi połączenie i c h w s i z M o d l n i c a w jedną wielką osadę .
Tendencja do zawierania małżeństw z dziewczętami z M o d l n i c y p o ­
wszechna jest wśród młodych mężczyzn o k o l i c z n y c h w s i . Z n a j d u j e to
u
D o t y c z y to zwłaszcza m o d e r n i z a c j i g o s p o d a r s t w a domowego.
? W e w s i a c h t y c h przeprowadziła a u t o r k a b a d a n i a sondażowe,
obejmujące całej zbiorowości.
13
4
jednakże n i e
WSPÓLNOTA
T E R Y T O R I A L N A A STYCZNOŚCI
75
SPOŁECZNE
w y r a z w zasadach doboru t e r y t o r i a l n e g o małżeństw z a w a r t y c h w okresie
1945—1963. J a k wskazuje na to tab. V I I , ogółem 7 5 , 2 % kobiet pochodzi
z M o d l n i c y , a mężczyzn t y l k o 4 6 , 1 % , natomiast przybysze z i n n y c h w s i
stanowią łącznie 51,3%. Mężczyźni ci w przeważającej liczbie z a t r u d n i e n i
b y l i przed zawarciem małżeństwa w gospodarstwie r o d z i c i e l s k i m l u b
też t r u d n i l i się sezonowo t y l k o zajęciami pozarolniczymi. Osiedlenie się
w M o d l n i c y łączyło się p r a w i e w e w s z y s t k i c h p r z y p a d k a c h z podjęciem
trwałego zajęcia pozarolniczego.
T a b . V I I . Dobór terytorialny
(w
małżonków. Małżeństwa z a w a r t e
odsetkach
ogółu
małżeństw)
w l a t a c h 1945—1963
*
P o c h o d z e n i e t e r y t o r i a l n e męża
Ogółem
76 małżeństw
zbadanych
CU (U
T a s a m a wieś
С
T a sama
д
о £ о
sí - £ - N
Я í
Он *•
T a sama T a sama T e n s a m
gromada
powiat
wieś
Inny
Miasto
po­
lub
wiat
osiedle
Razem
34,3
2,6
7,9
11,9
18,5
2,6
2,6
—
—
5,2
T e n sam powiat
5,3
-
—
2,6
2,6
—
10,5
Inny
powiat
3,9
1,3
M i a s t o l u b osiedle
—
—
46,1
11,8
gromada
R a z e m
1,3
1,3
17,1
1.3
75,2
7,8
—
—
22,4
2,6
1,3
100,0
W w y m i a r z e o b i e k t y w n y m r o l a M o d l n i c y w sieci osiedleńczej polega
przede w s z y s t k i m na j e j f u n k c j i pomostu pomiędzy miastem a w s i a m i
bardziej r o l n i c z y m i i o d d a l o n y m i od t r a k t u k o m u n i k a c y j n e g o .
Jak widzą lokalizację swojej w s i sami Modlniczanie? W y p o w i e d z i na
ten temat przedstawia tabelka V I I I . Uderza zdecydowana orientacja na
miasto. N a uwagę zasługuje f a k t , iż k o b i e t y częściej wskazują na nega­
t y w n e s k u t k i bliskości miasta dla r o l n i c t w a i widzą w niej przyczynę
z a n i k u f o r m współżycia wioskowego. Spowodowane to jest t y m , że są
one silniej powiązane z losami r o l n i c t w a i w s i niż mężczyźni, których
większość z a t r u d n i o n a jest w mieście.
Interesująco przedstawiają się również w i z j e przyszłości w s i . U k a z u j e
je tabelka I X . Są one także silnie zorientowane n a miasto. Słabe jest
na ogół poczucie wspólnoty losów z i n n y m i w s i a m i gromady, silniej
j e d n a k zaznaczone w opiniach kobiet.
Można więc powiedzieć, że w świadomości mieszkańców M o d l n i c y ,
zwłaszcza mężczyzn, o r i e n t a c j a
na miasto
przesłania
rolę tej wsi wobec w s i o k o l i c z n y c h i
rzeczywiste
z n i m i p o w i ą z a n i a , że lokalizacja w s i oceniana jest przede wszyst­
k i m z p u n k t u widzenia topograficznej i społeczno-gospodarczej bliskości
miasta.
* Źródło: a n k i e t a p r z e p r o w a d z o n a
w 1963 r.
DANUTA
76
T a b . V I I I . Opinie
MARKOWSKA
mieszkańców
wsi Modlnicy
Opinie
O p i n i e mężczyzn
Treść o p i n i i
Łącznie
kobiet
wypowie­
°/o
dzi
dzi
dobre
położeniu
opinie
mężczyzn i k o b i e t
Liczba
Liczba
Liczba
wypowie­
Bardzo
o jej
%
wypowie­
%
dzi
położenie
z u w a g i n a bliskość m i a s t a
i dogodną komunikację (bez
rozważań
nad
98
60,9
76
43,7
174
52,0
41
25,5
32
18,4
73
21,8
10
6,2
36
20,7
46
13,7
6
3,7
14
8,0
20
5,9
4
2,5
12
6,9
16
4,8
2
1,2
4
2,3
6
1,8
335
1100,0
przyszłością
wsi)
B a r d z o dobre położenie ze
względu n a bliskość m i a s t a
i szansę przyłączenia w s i
do m i a s t a
Opinie niejednoznaczne: do­
bre
położenie
połączenie
ale
bliskość
duje
z uwagi
na
komunikacyjne,
miasta
nadmierny
rolnictwa,
powo­
odpływ
współżycie
z
wio­
s k o w e z a n i k a itp.
Opinie niejednoznaczne: do­
b r e położenie z u w a g i n a
połączenia
komunikacyjne,
ale w e w s i nie m a r o z r y ­
w e k , zaimiera życie k u l t u ­
ralne
—
młodzi
szukają
r o z r y w e k w mieście
Bardzo
dobre
zarówno
ze
położenie
względu
na
połączenie
komunikacyjne
z miastem
j a k i bliskość
sąsiednich w s i
Brak
zdania;
nie
zastana-
w i a ł ( a ) się n a d t y m
161
R a z e m
Zródlo:
materiały
Uwaga: w
terenowe
autorki,
ankiecie postawiono
1 100,0 1 174
ankieta
dotycząca
to p y t a n i e j a k o
otwarte.
opinii
1100,0
przeprowadzona
w
1963 r.
WSPÓLNOTA
KOBIETY,
TERYTORIALNA A
CIĄGŁOŚĆ
STYCZNOŚCI
OSADNICTWA
77
SPOŁECZNE
I ZMIERZCH
„OJCOWIZNY"
W p i e r w s z y m z o m a w i a n y c h okresów zasiedziałość łączyła się w y ­
raźnie ze stanem posiadania ziemi, a ciągłość osadnictwa utrzymywała
się m n i e j więcej równomiernie poprzez linię męską, j a k i kobiecą. Już
procesy ruchliwości okresu międzywojennego wprowadziły n a t e r e n w s i
„nowych" rolników, zmieniły zasady d o b o r u t e r y t o r i a l n e g o małżonków.
Obecnie ciągłość osadnictwa u t r z y m y w a n a jest zdecydowanie poprzez
Tab.
IX.
Wyobrażenia
Odpowiedzi
na
pytanie:
„Jaka z d a n i e m P a n a ( i ) b ę ­
10—15 l a t "
Modlnica
Liczba
wypo' wiedzi
o przyszłości
Opinie
kobiet
wypo­
wsi
Łącznie opinie
mężczyzn i k o b i e t
Liczba
Liczba
%
ich
%
wiedzi
wypo.-
°/o
wiedzi
połączy się z i n ­
wsiami
gromady
w
jedną dużą wieś, część osób
będzie pracowała
cie,
Modlnicy
O p i n i e mężczyzn
dzie s y t u a c j a M o d l n i c y z a
nymi
mieszkańców
część —
w
w
mieś­
12
7,5
28
16,1
40
11,9
51
31,7
48
27,6
99
29,5
75
46,6
61
35,1
136
40,6
13
8,0
22
12,6
35
10,5
10
6,2
15
8,6
25
7,5
161
100,0
174
100,0
335
100,0
gospodar­
stwie r o l n y m
N i e nastąpią żadne p o w a ż ­
niejsze zmiany
będzie
dzielnicą
miasta K r a k o w a ,
Modlnica
rolnictwo
w e w s i będzie zanikało. I n ­
ne w s i e g r o m a d y
pozostaną
wsiami
Zarówno Modlnica j a k i i n ­
ne
wsie
gromady
zostaną
przyłączone do m i a s t a K r a ­
k o w a , r o l n i c t w o będzie z a ­
nikało
Inne
(np. —
przyłączona
rolnictwo
—
wieś
zostanie
do m i a s t a , a l e
się
utrzyma
wieś n i e będzie
przyłą­
c z o n a do m i a s t a , a l e zanikać
będzie r o l n i c t w o ) oraz
brak
zdania
R a z e m
Źródło: Materiały t e r e n o w e a u t o r k i , a n k i e t a
Uwaga: Odpowiedzi
na postawione
pytanie
dotycząca o p i n i i p r z e p r o w a d z o n a
w 1963 r .
zostały w a n k i e c i e
skategoryzowane.
78
DANUTA
MARKOWSKA
linię kobiecą (por. tab. V I I ) . C z y n n i k społeczno-własnościowy nie określa
już dziś zasiedziałości. Ludność bezrolna l u b małorolna osadziła się na
trwałe na w s i , posiada własne d o m y mieszkalne i zagrody. Wśród bez­
r o l n y c h i właścicieli gospodarstw do 1 ha 7 2 % posiada d o m mieszkalny
stosunkowo n o w y , bo w y b u d o w a n y po r o k u 1935.
U t r z y m y w a n i e się ciągłości osadnictwa przede w s z y s t k i m poprzez linię
kobiecą m a doniosłe konsekwencje nie t y l k o d l a kształtowania się g r u p
k r e w n y c h i p o w i n o w a t y c h na terenie w s i , ale także d l a przeobrażeń
w sferze wartości. Obserwuje się zmierzch ideologii „ojcowizny", która
nakazywała d a w n i e j u p r z y w i l e j o w a n i e synów w p r z e k a z y w a n i u i m za­
g r o d y i podstawowego zrębu gospodarstwa, b y zachować ciągłość l i n i i
męskiej, ciągłość nazwiska przypisanego do określonego w y c i n k a p r z e ­
strzeni w i e j s k i e j . W badaniach t e r e n o w y c h usiłowano ustalić znaczenie
wiązane dziś z pojęciem „ojcowizna". Okazało się, że zaledwie dla 5 %
mężczyzn-gospodarzy jest to nadal ideologia żywa, że skłonni b y l i b y
zgodnie z nią rozwiązywać p r o b l e m y przekazywania g o s p o d a r s t w a .
15
TYPY
KONTAKTÓW
SPOŁECZNYCH
M o d l n i c a liczyła w 1963 r o k u 672 mieszkańców. N i e jest to więc
z b y t w i e l k i p r z y r o s t w porównaniu z r o k i e m 1880 (537 osób). Zabudowa
w s i nie uległa w i e l k i m zmianom, przybyły nowe domy, ale zachowany
został stan skupienia zabudowy. A j e d n a k nie wszyscy mieszkańcy w s i
znają się dziś wzajemnie. Dotyczy to zwłaszcza młodych mężczyzn, p o ­
chodzących z i n n y c h w s i i z a t r u d n i o n y c h w mieście — o n i nie znają
w i e l u mieszkańców w s i i nie są przez w i e l u znani. Częstokroć i n f o r m a ­
torzy s t w i e r d z a l i , że znają w p r a w d z i e w s z y s t k i c h mieszkańców w s i , ale
z w i e l o m a spotykają się zaledwie k i l k a razy w r o k u . O wiele pełniejsza
jest wiedza kobiet o mieszkańcach w s i , one też kontaktują się częściej
między sobą. Ogół styczności społecznych mieszkańców w s i można b y
ująć w następujące t y p y :
1. Styczności p r z y p a d k o w e , ograniczające się do w y m i a n y pozdrowień,
charakterystyczne d l a młodych mężczyzn z b e z r o l n y c h czy małorolnych
rodzin, z a t r u d n i o n y c h w mieście i n i e mających jeszcze dzieci w w i e k u
szkolnym.
1. Urzeczowione k o n t a k t y gospodarcze, charakterystyczne zwłaszcza
dla rolników i chłopów-robotników z o r i e n t o w a n y c h na gospodarstwo
r o l n e oraz dla w i e l k i e j l i c z b y żon chłopów-robotników, kierujących
gospodarstwem.
W k w e s t i i tej p r z e p r o w a d z o n o b a d a n i a o p i n i i w s z y s t k i c h mężczyzn — g ł ó w
g o s p o d a r s t w (materiały A r c h i w u m Zakładu E t n o g r a f i i Ogólnej i S o c j o l o g i i U J
w Krakowie).
15
WSPÓLNOTA
T E R Y T O R I A L N A A STYCZNOŚCI
SPOŁECZNE
79
3. K o n t a k t y oparte na wspólnocie celów czy zainteresowań pozagospodarczych, n p . pomiędzy r o d z i c a m i posiadającymi dzieci w t e j samej
klasie l u b t e j samej szkole w mieście, czy też pomiędzy młodymi mał­
żeństwami (zarówno rolników, j a k i nierolników), dla wspólnego spędza­
nia czasu wolnego i organizowania r o z r y w e k .
4. Rzadkie styczności odświętne, rodzinne — obowiązkowe w i z y t y
składane zwłaszcza starszym k r e w n y m , respektujące jeszcze elementy
dawnego k o n w e n a n s u rodzinnego.
Cechą znamienną styczności społecznych we w s i jest więc tworzenie
się różnych kręgów kontaktów na różnych zasadach: od tradycją nakaza­
n y c h c e r e m o n i a l n y c h kontaktów z k r e w n y m i poprzez konieczne z gospo­
darczego p u n k t u widzenia współdziałanie aż po k o n t a k t y oparte wyłącznie
na s w o b o d n y m doborze, na wspólnocie zainteresowań i wzorów zachowań.
UWAGI
KOŃCOWE
Granice t r a d y c y j n e j w s i wyznaczały j e j mieszkańcom podstawową
przestrzeń aktywności gospodarczej i społecznej, izolowały i c h i w y ­
odrębniały w stosunku do w s i sąsiednich. C z y n n i k wspólnoty t e r y t o r i a l ­
nej był więc aktywną komponentą sieci l o k a l n y c h powiązań.
Współczesne procesy ruchliwości społecznej zmieniły g r u n t o w n i e rolę
wspólnoty t e r y t o r i a l n e j . Przestrzeń w s i stała się dla j e j mieszkańców
określonym w y c i n k i e m szerokiej sieci osadniczej, wyrażającej strukturę
powiązań między zapleczem w i e j s k i m a m i a s t e m . Według miejsca w t e j
sieci, według dostępności topograficznej i społecznej miasta ocenia się
dziś własną wieś. Granice w s i otwarły się zresztą nie t y l k o na pobliskie
miasto, ale także na sąsiedzkie wsie r e l a t y w n i e bardziej rolnicze. Można
więc powiedzieć, że poprzez różne dziedziny swej aktywności oraz różne
g r u p y l u d z k i e M o d l n i c a powiązała się zarówno z miastem, j a k i z r o l ­
n i c z y m zapleczem.