zobacz fragment

Warszawa 2012
Spis treści
Wstęp.................................................................................................................................... 7
Andrzej Wrzyszcz
Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat
II Rzeczypospolitej
(The Liability for Rape on Historically Polish Territory until the First Years
of the Second Polish Republic – Summary)........................................................................... 9
Aneta Michalska-Warias
Ustawowe znamiona przestępstwa zgwałcenia
(Statutory Features of the Offence of Rape – Summary).................................................... 31
Marian Filar
Kiedy ofiarą zgwałcenia pada zdrowy rozsądek
(When Common Sense Becomes the Victim of Rape – Summary)...................................... 61
Marek Kulik
Przestępstwo zgwałcenia w ujęciu porównawczym
(The Offence of Rape in the Light of Comparative Law – Summary)................................. 73
Wiesław Kozielewicz
Pojęcia: „czyn nierządny”, „czyn lubieżny”, „obcowanie płciowe”
i „inna czynność seksualna” w orzecznictwie Sądu Najwyższego
(The Terms: “Act of Gross Indecency”, “Lecherous Act”, “Sexual Intercourse”
and “Other Sexual Act” in the Decision of the Supreme Court – Summary).................. 117
Katarzyna Dudka
Procesowe aspekty przestępstwa zgwałcenia
(Procedural Aspects of Rape – Summary)......................................................................... 129
Spis treści
Ryszard A. Stefański
Zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu powstania ciąży
w wyniku czynu zabronionego
(Certificate Confirming the Justified Suspicion that Pregnancy Resulted
from a Forbidden Act – Summary).................................................................................... 149
Jacek Sobczak
Zgwałcenie w przekazie internetowym
(Rape in Internet Transmission – Summary)................................................................... 161
Marek Marczewski
Obraz statystyczny przestępstw z art. 197 k.k.
(The Statistical Picture of the Offences Described in Art. 197 – Summary).................... 197
Marek Mozgawa, Patrycja Kozłowska-Kalisz
Zgwałcenie w małżeństwie (w świetle badań empirycznych)
(Matrimonial Rape (in the Light of Empirical Data) – Summary).................................. 217
Magdalena Budyn-Kulik
Wybrane wiktymologiczne (i psychologiczne) aspekty zgwałcenia
(Chosen Victimological (and Psychological) Aspects of Rape – Summary)...................... 243
Marek Mozgawa
Zgwałcenia popełniane przez kobiety
(Rapes committed by Women – Summary)....................................................................... 281
Agnieszka Szczekala
Cywilnoprawna problematyka zadośćuczynienia za zgwałcenie
(Civil Law Aspects of Compensation for Rape – Summary)............................................. 315
Wstęp
Dnia 12 grudnia 2011 r. odbyła się w Lublinie konferencja naukowa
„Przestępstwo zgwałcenia”, zorganizowana przez Katedrę Prawa Karnego
Porównawczego w ramach – kolejnego już – III Lubelskiego Seminarium
Karnistycznego. Przedmiotem poprzednich seminariów była problematyka
bigamii (I) oraz pornografii (II). Niniejsza publikacja zawiera referaty przedstawione na konferencji. Celem III Lubelskiego Seminarium Karnistycznego było zaprezentowanie szerokiej gamy zagadnień związanych z problematyką przestępstwa zgwałcenia, nie tylko odnoszących się do dogmatyki
prawa karnego materialnego, lecz także kwestii procesowych, kryminologicznych, wiktymologicznych, cywilistycznych i historycznych.
W pierwszej części konferencji obradom przewodniczył Prezes Sądu
Okręgowego w Lublinie Krzysztof Wojtaszek, a uczestnicy wysłuchali następujących referatów: prof. dr. hab. Andrzeja Wrzyszcza (UMCS Lublin)
„Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej”, dr Anety Michalskiej-Warias (UMCS Lublin) „Ustawowe znamiona
przestępstwa zgwałcenia”, prof. dr. hab. Mariana Filara (UMK Toruń) „Kiedy
ofiarą zgwałcenia pada zdrowy rozsądek” oraz dr. Marka Kulika (UMCS
Lublin) „Przestępstwo zgwałcenia w ujęciu porównawczym”.
W drugiej części seminarium obradom przewodniczył mecenas Stanisław
Estreich, a przedstawiono następujące wystąpienia: sędziego Sądu Najwyższego Wiesława Kozielewicza „Pojęcia »czyn nierządny«, »czyn lubieżny«, »obcowanie płciowe« i »inna czynność seksualna« w orzecznictwie Sądu Najwyższego”, prof. dr hab. Katarzyny Dudki (UMCS Lublin) „Procesowe aspekty przestęp­
stwa zgwałcenia”, prof. dr. hab. Ryszarda Stefańskiego (Uczelnia Łazarskiego
Warszawa) „Zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu powstania ciąży.
w wyniku czynu zabronionego”, sędziego Sądu Najwyższego prof. dr. hab. Jacka
Sobczaka (SWPS Warszawa) „Zgwałcenie w przekazie internetowym”.
Wstęp
W trzeciej części konferencji obradom przewodniczył prof. dr hab. Ryszard A. Stefański, a referaty wygłosili: dr Marek Marczewski (IWS Warszawa) „Obraz statystyczny przestępstw z art. 197 k.k.”, prof. dr hab. Marek
Mozgawa, dr Patrycja Kozłowska-Kalisz (UMCS Lublin) „Zgwałcenie w mał­
żeństwie (w świetle badań empirycznych)”, dr Magdalena Budyn-Kulik
(UMCS Lublin) „Wybrane wiktymologiczne (i psychologiczne) aspekty
zgwałcenia”, prof. dr hab. Marek Mozgawa (UMCS Lublin) „Zgwałcenia
popełniane przez kobiety”, dr Agnieszka Szczekala (UMCS Lublin) „Cywilno­
prawna problematyka zadośćuczynienia za zgwałcenie”.
W dyskusji poruszono wiele wątków związanych z bardzo złożoną
problematyką stanowiącą przedmiot obrad. Podniesiono między innymi
historyczne aspekty analizowanej materii, jak również kwestie natury
dogmatycznej (między innymi problematykę przesłuchiwania dzieci
w charakterze świadków przestępstwa zgwałcenia oraz możliwości przeprowadzenia konfrontacji z ich udziałem; podejmowanie przez prokuratora czynności procesowych w sytuacji, gdy jest wiadome, że pokrzywdzony
nie złoży wniosku o ściganie; problematykę stosowania kwalifikacji prawnej w kontekście wadliwej konstrukcji przepisów art. 197 k.k.; kwestie
władzy rodzicielskiej rodziców będących podejrzanymi o przestępstwo
seksualne popełnione wobec swojego dziecka i możliwości ustanowienia
opieki nad nim).
W podsumowaniu dyskusji stwierdzono, że III Lubelskie Seminarium
Karnistyczne (podobnie jak i dwa poprzednie) stanowiło doskonałą okazję
do wymiany poglądów dotyczących problematyki przestępstwa zgwałcenia
(i zjawiska zgwałcenia jako takiego) jako materii niezwykle złożonej, wielowątkowej, implikującej liczne wątpliwości zarówno natury dogmatycznej,
jak i praktycznej. Pozwolę sobie mieć nadzieję, że niniejsze opracowanie
(podobnie jak i dwa poprzednie), prezentujące interdyscyplinarne rozważania w materii zjawiska zgwałcenia (oczywiście z głównym akcentem
położonym na prawo karne), wzbudzi zainteresowanie Czytelników. Moim
zamierzeniem jest to, aby Lubelskie Seminarium Karnistyczne, które już.
na stałe wpisało się w kalendarium naukowych przedsięwzięć mających na
celu dalsze zbliżenie teorii i praktyki, także w przyszłości przyniosło wiele
równie interesujących tematów badawczych, a prezentowane referaty
charakteryzowały się wciąż wysokim poziomem merytorycznym.
prof. dr hab. Marek Mozgawa
Andrzej Wrzyszcz
Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich
do pierwszych lat II Rzeczypospolitej
1. Dla przedstawienia karalności przestępstwa zgwałcenia w ciągu tysiącletniej historii Polski (od początku państwowości do pierwszych lat.
II Rzeczypospolitej) niezbędne wydaje się wyjaśnienie kwestii terminologicznych. Przede wszystkim przez prawie cały ten okres pojęcie zgwałcenia
odnosiło się wyłącznie do przypadków, w których sprawcą był mężczyzna,
a ofiarą kobieta, prawo nie przewidywało innych możliwości. Dopiero
dwudziestowieczny rosyjski kodeks Tagancewa z 1903 r. zawierał sformułowanie neutralne (ofiarą mogło być dziecko – bez wyraźnego określenia
płci, a w doktrynie stwierdzano, że sprawczynią w tej sytuacji mogła być
także kobieta).
W dawnej Polsce (do 1795 r.) używano najczęściej słowa „usilstwo”
(„violentia”, „stuprum”, „oppressio feminae”) dla określenia zgwałcenia
kobiety przez mężczyznę, chociaż można też podać przykłady stosowania
bardziej ogólnego pojęcia gwałtu („rapt”, „raptus”), które odnoszone było
W. Makowski, Kodeks karny obowiązujący tymczasowo w Rzeczypospolitej Polskiej na ziemiach
b. zaboru rosyjskiego z dodaniem przepisów przechodnich i ustaw zmieniających i uzupełniających postanowienia karne kodeksu, odpowiednich przepisów Kodeksu Karnego Niemieckiego i Ustawy Karnej Austriackiej,
obowiązujących w pozostałych dzielnicach Rzeczypospolitej oraz komentarza i orzeczeń Sądu Najwyższego,
t. II, cz. II–XIX, Warszawa 1921, s. 196–199 (komentarz do art. 522 kodeksu Tagancewa). Należy
jednak przytoczyć odmienny pogląd innego komentatora Sz. Choynowskiego, który stwierdził,
że podmiotem zbrodni zgwałcenia może być tylko mężczyzna; Sz. Choynowski, Zarys najważniejszych przestępstw pospolitych zawartych w k.k. 03 oraz w ustawach i rozporządzeniach karnych dodatkowych
zestawiony do użytku wojskowych organów spokoju, porządku i bezpieczeństwa publicznego, Grudziądz
1931, s. 51–52.
Andrzej Wrzyszcz
także do wielu innych stanów faktycznych. Inne określenia używane
w źródłach i opracowaniach z okresu dawnej Polski to: „violatio”, „op­
presio”, „oppresio violenta”, „vrauwen note”, „behurunge unde note”..
We współczesnej literaturze historyczno-prawnej charakteryzującej prawo
karne Polski przedrozbiorowej powszechne jest stosowanie nazwy „zgwałcenie”, ale można też wskazać wyjątki (B. Lesiński używa słowa „gwałt”,
W. Szafrański także nie wyodrębnia przestępstwa zgwałcenia z szerokiego
pojęcia gwałtu, podobnie W. Organiściak).
W aktach prawnych z okresu zaborów zdecydowanie dominuje już
nazwa „zgwałcenie”, chociaż w oficjalnym tłumaczeniu na język polski
austriackiej Józefiny (ustawa powszechna o występkach i ich karaniu
z 1787 r.) użyto określenia „gwałtowne porubstwo”, a w oficjalnym tłumaczeniu Franciszkany (Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r.) pojawia się słowo „porubstwo”.
2. U progu państwowości polskiej, w okresie istnienia państw plemiennych zgwałcenie kobiety traktowane było, jak się wydaje, jako naruszenie
praw jej opiekuna (męża, ojca). W następnych stuleciach wraz z kształtowaniem się stanów doszło do znacznego zróżnicowania karalności za
przestępstwo zgwałcenia. W najstarszym zwodzie prawa polskiego (tzw.
Księdze elbląskiej) sankcją za zgwałcenie kobiety należącej do stanu rycerskiego (zarówno panny, jak i mężatki) była wysoka kara pieniężna w wysokości 50 grzywien. Inaczej potraktowano kobiety ze stanu chłopskiego
(identycznie panny i mężatki). Jeśli zostały zgwałcone na polu lub w lesie
(na wyprawie po jabłka albo na jagody), to sprawca musiał zapłacić tylko
sześć grzywien. Kara mogła być jeszcze mniejsza (trzysta grudek soli), jeśli
dziewczyna samotnie udała się do lasu lub na pole wbrew zakazowi. Po
P. Szczerbic, Ius municipale to jest prawo miejskie magdeburskie nowo z łacińskiego i z niemieckiego na
polski język z pilnością i wiernie przełożone, Poznań 1610, s. 165, S.S. lib: i. arti: liij; S. Kutrzeba, Dawne
polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów–Warszawa–Kraków 1927, s. 38.
W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963, s. 252–253.
B. Lesiński, Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Wrocław 1956,
s. 150–159; W. Szafrański, Kodeks Stanisława Augusta, Poznań 2007, s. 268–275; W. Organiściak, Kodeksy
wojskowe w Polsce roku 1775, Katowice 2001, s. 151.
Ustawa powszechna o występkach i ich karaniu, Wiedeń 1787, Biblioteka Główna Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, cz. I, rozdział V, s. 142, § 126.
Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa, Wiedeń 1817, s. 62, rozdział piętnasty „O porubstwie i innej cielesnej sprośności”.
M. Filar, Przestępstwa seksualne w polskim prawie karnym, Toruń 1985, s. 33; tenże, Zgwałcenie.
(w:) System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego,.
J. Waszczyńskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989, s. 158.
10
Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej
dobne zróżnicowanie odnosiło się do środków dowodowych. Aby uwolnić
się od zarzutu zgwałcenia kobiety ze stanu rycerskiego, należało złożyć
przysięgę i przedstawić sądowi ośmiu współprzysiężników, w przypadku
oskarżenia o zgwałcenie chłopki – już tylko dwóch, a w sprawie samowolnej dziewczyny tylko jednego.
Kolejny fundamentalny spis polskiego prawa ziemskiego to statuty
Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. W Statucie wielkopolskim kara za
zgwałcenie kobiety na drodze była jeszcze wyższa niż w Księdze elbląskiej
i wynosiła 70 grzywien. Poza tym znalazł się tam niezwykle interesujący
przepis ograniczający samowolę szlachty w stosunku do podległej jej
ludności chłopskiej. Szlachcic, który zgwałcił poddaną mu chłopkę, mógł
ponieść szczególne konsekwencje. Otóż wszyscy sąsiedzi ofiary (mieszkańcy całej wsi) mogli natychmiast opuścić wieś, uwalniając się spod
zwierzchnictwa feudała. Dotychczasowe ustalenia historyków prawa nie
pozwalają na weryfikację praktycznego znaczenia tego przepisu (brak
dowodów, czy taka emigracja chłopów miała rzeczywiście miejsce)10. Zachowane dane świadczą o różnorodnej praktyce dotyczącej prywatnej
nawiązki. W ziemi łęczyckiej pod koniec XIV stulecia obok publicznej kary
70 grzywien sprawca musiał zapłacić odszkodowanie w wysokości 30 grzywien, ale znany też jest przykład, gdy zgwałcona dochodziła zadośćuczynienia na całym majątku sprawcy11. W XIV w. uprzywilejowanie prawne
wyższych warstw społecznych nie było jeszcze tak znaczne jak w następnych stuleciach. Chłop, który w obronie gwałconej córki przyczynił się do
śmierci wysokiego dostojnika kościelnego, nie podlegał za to odpowiedzialności karnej12.
Najstarszy zwód prawa polskiego, wydał, przetłumaczył i wstępem opatrzył Józef Matuszewski, Warszawa 1959, s. 194–196, art. 17. J. Bardach inaczej zinterpretował użyte w Księdze elbląskiej sformułowanie „samodziewiąt”; uznał, że trzeba przedstawić sądowi dziewięciu współprzysiężników;.
J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I do połowy XV wieku, Warszawa 1965, s. 352. H. Grajewski wysunął hipotezę, że w przypadku niewypłacalności (kary pieniężne za zgwałcenie szlachcianki były praktycznie nieosiągalne dla sprawców wywodzących się ze stanu chłopskiego) stosowano subsydiarnie karę śmierci lub karę cielesną; H. Grajewski, Kara śmierci w prawie polskim do połowy XIV wieku, Warszawa 1956, s. 161–162.
H. Grajewski, Kara śmierci…, s. 164.
10
B. Lesiński, Stanowisko kobiety…, s. 157. Przepis o możliwości opuszczenia przez chłopów wsi
powtórzony został kilkadziesiąt lat później w spisie prawa łęczyckiego z początku XV w.; tamże,
s. 157.
11
Tamże, s. 156.
12
B. Baranowski, Sprawy obyczajowe w sądownictwie wiejskim w Polsce wieku XVII i XVIII, Łódź 1955,
s. 64–65.
11