Charakterystyka akt Sztabu Generalnego WP z lat 1945-1950

Wiesława Hiller
CHARAKTERYSTYKA AKT SZTABU GENERALNEGO WP
Z LAT 1945—1950
Zarys organizacyjny
Po zakończeniu działań wojennych nastąpiła konieczność reorganizacji i
rozbudowa Wojska Polskiego, dostosowana do pokojowych zadań społeczno —
gospodarczych i administracyjnych państwa. Dotyczyło to również naczelnego organu
dowodzenia jakim był w 1945 roku Sztab Główny WP. Dlatego też 18 lipca 1945
roku naczelny dowódca WP wydał rozkaz organizacyjny nr 00177/org., w którym
nakazywał szefowi Sztabu Głównego WP gen. broni W. Korczycowi zreorganizować
do 31 lipca 1945 roku podległy mu Sztab Główny, z jednoczesną zmianą na Sztab
Generalny WP1.
Podstawę organizacyjną tych zmian, stanowił opracowany przez Oddział
Organizacyjno — Etatowy Sztabu Głównego WP etat nr 1/48, zgodnie z którym
struktura organizacyjna Sztabu Generalnego WP przedstawiała się następująco2:
1. Sztab
2. Oddział I Organizacyjno-Mobilizacyjny
3. Oddział II Wywiadu
4. Oddział III Operacyjny
1
2
CAW, IV.501.1/A/142, k. 319.
Tamże, k. 321.
5. Oddział Komunikacji Wojskowej
6. Oddział V Szyfrowy
7. Wydział Inspekcji
8. Wydział Wojskowych Spraw Zagranicznych
9. Wydział Polityczno-Wychowawczy
10. Wydział Administracyjno-Gospodarczy
11. Wydział Finansów
12. Kancelaria Główna
13. Komenda Ochrony
14. Akademia Sztabu Generalnego
15. Wojskowy Instytut Geograficzny
16. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy
Zaraz po ukazaniu się tego rozkazu nastąpiły już pierwsze zmiany w
strukturze organizacyjnej Sztabu Generalnego. 20 lipca 1945 roku naczelny dowódca
WP
wydał
rozkaz
nr
0189/org.3,
w
którym
nakazywał
sformowanie
podporządkowanego szefowi Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Biura
Historycznego WP, co oznaczało wyłączenie z etatu WINW i rozformowanie
istniejącego w jego składzie Wojskowego Biura Historycznego. Już 5 sierpnia 1945
roku ukazał się rozkaz NDWP nr 0190/org.4, który nakazywał sformowanie w
składzie Sztabu Generalnego WP — Wojskowego Oddziału Historycznego wg etatu
nr 1/485, który miał za zadanie opisanie działań wojennych jednostek WP za okres
wojny z Niemcami, na podstawie dokumentów operacyjnych. W skład Wojskowego
Oddziału Historycznego włączono również istniejące dotychczas w ramach WINW
Archiwum Wojskowe.
Kolejną zmianą organizacyjną było wyłączenie ze składu Sztabu Generalnego
WP, Wydziału Wojskowych Spraw Zagranicznych, który na podstawie rozkazu nr
0209/org.6 z 21 sierpnia 1945 roku został włączony w skład GZPW. Jednakże już 24
września 1945 roku Wydział ten ponownie włączono w strukturę Sztabu
3
Tamże, k. 349.
Tamże, k. 350.
5
CAW, IV. 501.1/A/142, k. 330 i 331.
6
CAW, IV.501.1/A/143, k. 12.
4
Generalnego7. Również we wrześniu przeniesiono na nowy etat Oddział II oraz
wprowadzono stanowisko zastępcy szefa Sztabu Generalnego do prac wśród oficerów
armii radzieckiej8.
Stan ten, poza drobnymi zmianami wewnątrz wydziałów utrzymywał się do
14 stycznia 1946 roku, kiedy to na skutek wcześniejszego rozkazu organizacyjnego nr
0342/org.9 z 27 grudnia 1945 roku nakazującego redukcję Sztabu Generalnego WP,
rozkazem nr 014/org.10 anulowano etat 1/48 wprowadzając nowy 1/69 wg którego
stan osobowy zmniejszył się o 129 osób i wynosił 326 wojskowych i 85 pracowników
kontraktowych.
Według powyższego etatu organizacja Sztabu Generalnego przedstawia się
następująco11:
1. Sztab
2. Oddział Organizacyjno-Mobilizacyjny
3. Oddział II
4. Oddział III Operacyjny
5. Oddział IV Komunikacji Wojskowej
6. Oddział V Szyfrowy
7. Oddział VI Wojskowo-Historyczny
8. Wydział Inspekcji
9. Wydział Polityczno-Wychowawczy
10. Kancelaria Główna
11. Wydział Administracyjno-Gospodarczy
12. Komenda Ochrony
13. Sekcja Finansowa
14. Akademia Sztabu Generalnego12
15. Wojskowy Instytut Geograficzny
7
Rozkaz organizacyjny NDWP nr 0261. Tamże, k. 166.
Rozkaz organizacyjny nr 0237 i 0238 z 10.09.1945 roku. Tamże, k. 112 i 113.
9
Tamże, k. 318.
10
CAW, IV.501.1/A/150, k. 27.
11
CAW, IV.501.1/A/203, k. 52.
12
Akademia Sztabu Generalnego nie została jednak sformowana. 15 lipca 1946 roku powołano przy
CWPiech. sześciomiesięczny kurs dla oficerów sztabowych. Rozkaz NDWP nr 97/org. CAW, IV.501.1/A/151,
k. 161.
8
16. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy
Pierwsza poważniejsza zmiana organizacyjna Sztabu Gen. nastąpiła w dniu 4
maja 1946 roku, kiedy to na podstawie rozkazu NDWP nr 072/org. został
rozformowany Wydział Inspekcji Sztabu Generalnego i Wydział II Wyszkolenia
Oficerów Wyższych i Sztabowych w Oddziale III Operacyjnym13. Na bazie tych
wydziałów sformowano Oddział VII Wyszkolenia Bojowego, którego zadaniem było
opracowywanie programów i wytycznych do szkolenia, koordynowanie szkolenia we
wszystkich rodzajach wojsk i inspekcjonowanie jednostek w zakresie szkolenia. Pod
koniec 1946 roku powołane zostały dwie kolejne komórki organizacyjne Sztabu Gen.:
Wojskowy Instytut Techniczny (WIT)14 mający za zadanie dostosowanie produkcji
przemysłowej do potrzeb obronności kraju oraz Oddział Planowania Materiałowego15,
do którego zadań należało planowanie materiałowe i koordynowanie potrzeb wojska
w tym zakresie z organami administracji państwowej.
Również w 1947 roku nastąpiły pewne posunięcia organizacyjne. W kwietniu
nastąpiła
poważna
redukcja
stanu
osobowego
Wojskowego
Instytutu
Geograficznego16. 17 kwietnia rozkazem nr 0128/org. minister ON nakazał
rozformowanie Oddziału VI Wojskowo-Historycznego i Biura Historycznego
Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP, a na ich miejsce powołał Biuro
Historyczne WP, podporządkowane szefowi GZWP, któremu zlecił zorganizowanie
tej instytucji oraz określenie zakresu prac i studiów historycznych17.
W lipcu ukazał się rozkaz MON nr 0184/org. nakazujący sformowanie
kolejnej instytucji Sztabu Generalnego — Akademii Sztabu Generalnego18.
Ważną zmianą organizacyjną było powołanie do życia w październiku 1947
roku Oddziału Mobilizacyjnego, który powstał na bazie wyłączonego ze składu
Oddziału I Organizacyjno-Mobilizacyjnego — Wydziału II Mobilizacyjnego. Przyjął
13
Tamże, k. 80.
CAW, IV.501.1/A/154, k. 110.
15
Tamże, k. 112.
16
CAW, IV.501.1/A/158, k. 106.
17
Tamże, k. 132.
18
ASG występowała w etatach Szt. Gen. WP od 1945 roku. Jednakże dopiero 17.04.1947 roku
rozkazem MON nr 0126/org. powołano grupę przygotowawczą mającą zadanie przeprowadzenia wstępnych
prac organizacyjnych. Tamże, k. 127 oraz IV.501.1/A/18, k. 43.
14
on nazwę — Oddział VI Mobilizacyjny19.
Były to ostatnie zmiany organizacyjne przed wprowadzeniem nowego etatu
Sztabu Gen. Nowy etat nr 1/19420 wprowadzony na podstawie rozkazu MON nr
092/org.21 z 13 maja 1948 roku określał następująca strukturę organizacyjną Sztabu
Generalnego:
1. Kierownictwo
2. Sekretariat Szefa Sztabu
3. Oddział I Organizacyjny
4. Oddział II Wywiadowczy
5. Oddział III Operacyjny
6. Oddział IV Komunikacji Wojskowej
7. Oddział V Łączności Specjalnej
8. Oddział VI Mobilizacyjny
9. Oddział VII Planowania
10. Wojskowy Instytut Techniczny
11. Wydział Polityczno-Wychowawczy
12. Wydział Administracyjno-Gospodarczy
W okresie obowiązywania powyższego etatu dokonano szeregu zmian
organizacyjnych zarówno o zasadniczym znaczeniu, jak również różnych przesunięć
wewnątrz poszczególnych oddziałów22. W efekcie tych zmian w końcowym okresie
obowiązywania etatu 1/194 tj. w pierwszym kwartale 1950 roku, struktura
organizacyjna Sztabu Generalnego WP przedstawiała się następująco:
1. Kierownictwo
2. Sekretariat Szefa Sztabu
3. Oddział I Organizacyjny
4. Oddział II Wywiadowczy
5. Oddział III Operacyjny
19
Rozkaz MON nr 0212 z 1.10.1947 roku, CAW, IV.501/1/A/18, k. 114. Dotychczasowy Oddział I
Organizacyjno-Mobilizacyjny występował pod nazwą „Organizacyjny”.
20
CAW, spis 1544/73/1190.
21
CAW, IV.501.1/A/163, k 109.
22
Zmiany te zostały dokładnie omówione we „Wstępie do inwentarza zespołu akt Sztabu
Generalnego z lat 1945—1950” opracowanego przez E. M a z u r a.
6. Oddział IV Komunikacji Specjalnej
7. Oddział V Łączności Specjalnej
8. Oddział VI Mobilizacyjny
9. Oddział VII Planowania
10. Oddział VIII Techniczny (b. WIT)
11. Oddział IX Topograficzny (b. WIG)
12. Wydział Marynarki Wojennej
13. Wydział Wyższego Wyszkolenia Wojskowego
14. Wydział Polityczno-Wychowawczy
15. Wydział Finansowo-Budżetowy
16. Wydział Administracyjno-Gospodarczy
29 marca 1950 roku minister Obrony Narodowej wydał rozkaz organizacyjny
nr 021/org., w którym anulował organizację Sztabu Generalnego wg powyższego
etatu i rozkazał sformować poszczególne piony i komórki organizacyjne Sztabu
Generalnego wg odrębnych etatów23.
Struktura organizacyjno-etatowa wg powyższego rozkazu przedstawia się
następująco:
1. Kierownictwo Sztabu Generalnego — etat 1/232
2. Oddział I Organizacyjny — etat 1/233
3. Oddział II Wywiadowczy — etat 1/231
4. Oddział III Operacyjny — etat 1/234
5. Oddział IV Komunikacji Wojskowej — etat 1/235
6. Oddział V łączności Specjalnej — etat 1/236
7. Oddział VI Mobilizacyjny — etat 1/237
8. Oddział VII Planowania Materiałowego — etat 1/238
9. Oddział VIII Techniczny — etat 1/239
10. Oddział DC Topograficzny — etat 1/240
11. Oddział X Uzupełnień i Służby Wojskowej — etat 1/241
12. Oddział XI Studiów Doświadczeń Wojennych — etat 1/257
13. Wydział Administracyjno-Gospodarczy — etat 1/242
14. Wydział Polityczno-Wychowawczy
15. Wydział Marynarki Wojennej
16. Wydział Kadr
17. Wydział Wyższego Wyszkolenia Wojskowego
18. Wydział Cenzury
19. Wydział Finansów
20. Biblioteka
Powyższa struktura Sztabu obowiązywała do 25 listopada 1951 roku, kiedy to
nastąpiła kolejna zmiana wprowadzająca w miejsce oddziałów zarządy.
Charakterystyka zawartości aktowej
Akta Sztabu Generalnego WP za lata 1945—1950 są niezmiernie bogate
zarówno pod względem formy jak i treści. Odzwierciedlają bowiem całokształt spraw
związanych z funkcjonowaniem i rozwojem wojska, a w wielu przypadkach
działalność wykraczającą poza ramy ściśle wojskowe. W niniejszym artykule
omówione zostaną jedynie najważniejsze grupy materiałów i dokumenty występujące
w poszczególnych komórkach organizacyjnych.
Zespół otwierają akta Sekretariatu szefa Sztabu Generalnego i Kancelarii
Głównej. Są to ustawy i dekrety oraz projekty ustaw i dekretów, rozporządzenia
Prezydium Rady Ministrów, materiały z posiedzeń Sejmu. Największą wartość
wydają się mieć komplety rozkazów ogólnych, organizacyjnych, wewnętrznych,
personalnych i okolicznościowych NDWP, MON i szefa Sztabu Generalnego.
Zwracają uwagę liczne zarządzenia naczelnych władz oraz sprawozdania i meldunki
instytucji centralnych, dowództw rodzajów wojsk i służb oraz okręgów wojskowych.
Bardzo
liczną
grupę
dokumentów
stanowią
protokoły
pokontrolne
oraz
korespondencja wzbogacająca treść wyżej wymienionych dokumentów. Całość
uzupełniają materiały ewidencyjne i personalne w postaci ksiąg, wykazów,
meldunków o stanach ewidencyjno-personalnych i etatowych.
23
CAW, IV.501/1/A/178, k. 77—80.
Sprawy związane z doskonaleniem organizacji wojska odzwierciedlają akta
Oddziału Organizacyjnego. Obrazują one procesy i sposoby realizacji planów
organizacyjnych w postaci wstępnych opracowań projektów nowych etatów,
nadsyłanych uwag i potrzeb dowództw okręgów i rodzajów wojsk i służb oraz
korespondencji związanej z możliwościami finansowymi proponowanych zmian.
Działalność Oddziału I odzwierciedlają ponadto rozkazy i zarządzenia organizacyjne
MON i szefa Sztabu Generalnego, plany i programy zmian organizacyjnych,
ewidencje stanów osobowych jednostek. W aktach Oddziału znajdują się także
informacje o przeprowadzonej demobilizacji po zakończeniu wojny i o powrotach
żołnierzy polskich z zagranicy.
Dużą wartość przedstawiają materiały zgromadzone w Oddziale III
Operacyjnym. Zawierają one bogactwo informacji o walkach jednostek WP ze
zbrojnym
podziemiem,
uzupełnionych
aktami
Państwowego
Komitetu
Bezpieczeństwa oraz wojskowych grup operacyjnych, a w szczególności GO „Wisła”.
Są to m.in.: rozkazy operacyjne, instrukcje, wytyczne, sprawozdania, meldunki oraz
korespondencja. Znaczną grupę akt Oddziału Operacyjnego tworzą dokumenty o
dyslokacji jednostek WP, rewindykacji mienia wojskowego i poniemieckiego,
rozminowania terytorium kraju i przybrzeżnych wód Bałtyku, a także dotyczące
operacyjnego rozpoznania stanu dróg, umocnień obronnych i fortyfikacji o znaczeniu
obronnym. Akta tego Oddziału odzwierciedlają również problematykę szkolenia,
inspekcji, a także działalność nad badaniem i doskonaleniem możliwości
operacyjnych sił zbrojnych.
Niewielką grupę stanowią akta Oddziału IV Komunikacji Wojskowej.
Zawierają one informacje o planowaniu, modernizacji i rozbudowie państwowej sieci
komunikacji
kolejowej,
z
uwzględnieniem
potrzeb
przeładunkowych
i
przewozowych. Zachowana dokumentacja to: mapy, szkice, schematy i projekty
budowanych bądź modernizowanych linii i obiektów kolejowych.
Wśród materiałów Oddziału V Łączności (Szyfrowego) znajdują się między
innymi rozkazy i zarządzenia NDWP i MON dotyczące systemu tajnego dowodzenia
jednostkami WP. Działalność tę obrazują rozkazy własne oraz sprawozdania i
meldunki organów szyfrowych sztabów i jednostek wojskowych. Niezwykle cenną
wartość stanowią meldunki operacyjne, bojowe i sytuacyjne, zawierające informacje o
działalności zbrojnego podziemia i walki z nim jednostek WP, KBW i WOW, o
działalności grup operacyjnych, o wysiedleniu ludności ukraińskiej i niemieckiej.
Niewielką
Mobilizacyjnego.
grupę
Do
akt
stanowią
najważniejszych
również
należą
materiały
rozkazy
MON
Oddziału
i
VI
instrukcje
mobilizacyjne opracowane przez Oddział. Na uwagę zasługują również sprawozdania
i meldunki o mobilizacyjnych zasobach osobowych i materiałowych kraju, a także
dokumenty normujące oraz usprawniające pracę organów mobilizacyjnych różnych
szczebli.
Dokumentacja zgromadzona w Oddziale VII Planowania Materiałowego to
ustawy sejmowe, dyrektywy i rozporządzenia prezesa Rady Ministrów, rozkazy i
zarządzenia MON traktujące o potrzebach zaopatrzeniowych całości sił zbrojnych,
planowania wieloletnich i rocznych dostaw sprzętu, uzbrojenia i amunicji, planowania
budżetu i koordynowania potrzeb wojska z planami państwa. Na uwagę zasługuje
również korespondencja z Ministerstwem Obrony i Sztabem Generalnym Armii
Radzieckiej dotycząca planów rozwoju Wojska Polskiego oraz dostaw radzieckiego
sprzętu i uzbrojenia.
Akta Oddziału VIII Technicznego odzwierciedlają działalność Sztabu w
zakresie rozwoju nauk technicznych i wojskowych. W świetle zachowanej
dokumentacji działalność ta skierowana była głównie na rozwijanie współpracy
naukowej ze wszystkimi placówkami naukowym nad badaniem potrzeb wojska i
kształceniem kadr technicznych wojska w kompaniach akademickich i fakultetach
wojskowych. Wieloletnią współpracę Oddziału z uczelniami cywilnymi ilustrują takie
dokumenty jak: plany i programy badań, umowy o dzieło, sprawozdania
merytoryczne i rzeczowo-finansowe z prowadzonych badań na uczelniach,
korespondencja z uczelniami cywilnymi, budżety i preliminarze budżetowe.
Stosunkowo skromnie reprezentowane są akta Oddziału IX Topograficznego
(dawny WIG). Wśród zachowanej dokumentacji zwracają uwagę protokoły Komisji
Delimitacyjnej
do
spraw
wytyczania
granicy polsko-radzieckiej.
Z
innych
dokumentów można wymienić akta dotyczące organizacji i zakresu działania
Oddziału, akta personalne i korespondencję dotyczącą spraw wewnętrznych Oddziału.
Wśród akt Oddziału X Uzupełnień i Służby Wojskowej występują m.in.
rozkazy i zarządzenia MON oraz Sztabu Generalnego dotyczące rejestracji, poboru i
wcielenia poborowych, powoływania komisji lekarskich, a także sprawy normujące
zwolnienia żołnierzy do rezerwy po odbyciu służby wojskowej. Ponadto znajdują się
tu sprawozdania i meldunki o przebiegu rejestracji i poboru, a także dokumentacja o
charakterze ewidencyjno-personalnym,
Akta Oddziału XI Studiów Doświadczeń Wojennych (dawny Oddział VI
Wojskowo-Historyczny i częściowo Biuro Historyczne GZPW WP) obejmują
rozkazy i zarządzenia MON i Sztabu Generalnego o charakterze organizacyjnym,
operacyjnym, szkoleniowym i personalnym, instrukcje o zadaniach i zakresie
działania Oddziału, relacje uczestników walki zbrojnej.
Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy reprezentowany jest tylko przez 9
j.a. Są to materiały traktujące o strukturze, organizacji i obsadzie personalnej WINW.
Akta Wydziału Wojskowych Spraw Zagranicznych wykazują, że działalność
tej instytucji koncentrowała się głównie na repatriacji obywateli polskich, ekshumacji
zwłok żołnierzy państw zachodnich poległych na terenie Polski, wydawania zezwoleń
na wyjazdy i przyjazdy do kraju, rewindykacji mienia poniemieckiego, etatowej
obsady
attachatów
wojskowych.
Powyższą
działalność
ilustruje
liczna
korespondencja. Niewielką grupę akt tworzą uchwały i rozkazy, głównie dotyczące
nadania odznaczeń i orderów.
Wydział Polityczno-Wychowawczy reprezentowany głównie przez materiały
sprawozdawcze z pracy polityczno-wychowawczej, a także z zebrań partyjnych.
Zawiera on również wytyczne i zarządzenia GZPW WP, plany pracy wydziału oraz
protokoły z posiedzeń Komisji Kontroli Partyjnej Szt. Gen.
Akta Wydziału Marynarki Wojennej dotyczą głównie rozwoju tego rodzaju
wojsk, problemów szkolenia taktyczno-operacyjnego i kompletowania kadr morskich.
Reprezentowane są głównie przez rozkazy i zarządzenia dotyczące żeglugi, memoriał
o stanie Marynarki Wojennej, materiały dotyczące szkolenia specjalistów morskich
oraz rozminowania wód przybrzeżnych Bałtyku i korespondencję z tym związaną.
Nieliczna grupa akt obrazuje działalność Wydziału Wyższego Wyszkolenia
Wojskowego. Są to przeważnie materiały ilustrujące problematykę oficerów
studiujących na uczelniach zagranicznych (przeważnie w ZSRR), a także studentów
fakultetów wojskowych przy uczelniach cywilnych w kraju.
Również akta Wydziału Cenzury Wojskowej i Wydziału AdministracyjnoGospodarczego są niezwykle szczupłe. W dokumentacji WAG na uwagę zasługują
akta związane ze zmianą lokalizacji Sztabu Generalnego (z ul. Klonowej na ul.
Rakowiecką).