sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla
Transkrypt
sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla
480 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Marcin Żekało Roczniki Naukowe ● tom XV ● zeszyt 4 Marcin Żekało Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB w Warszawie SYTUACJA PRODUCENTÓW ŻYWCA WIEPRZOWEGO I KONSEKWENCJE DLA RYNKU WIEPRZOWINY W POLSCE THE SITUATION OF PRODUCERS OF PIGS FOR FATTENING AND THE IMPACT ON PORK MARKET IN POLAND Słowa kluczowe: produkcja żywca wieprzowego, koszty produkcji, opłacalność Key words: pigs for fattening production, costs of production, profitability Abstrakt. Niekorzystna sytuacja producentów żywca wieprzowego w Polsce była wynikiem wielu przyczyn. Obserwatorzy rynku wieprzowiny wskazywali m.in. na brak wsparcia rozwoju gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej, duże rozdrobnienie i małą skalę produkcji, małą siłę grup producenckich oraz brak profesjonalizmu w zarządzaniu produkcją, w tym problemy z kontrolą kosztów produkcji. Z pewnością poprawa sytuacji na rynku wieprzowiny wymaga wielu długotrwałych zabiegów na różnych ogniwach tego łańcucha, natomiast na poziomie operacyjnym rolnicy mogą wesprzeć procesy decyzyjne kalkulacjami ekonomicznymi kosztów produkcji. Gospodarstwa uczestniczące w systemie AGROKOSZTY w wiodących w produkcji żywca wieprzowego regionach Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie (razem ponad 70% pogłowia krajowej trzody chlewnej) wykazywały straty z tej produkcji. Wskaźnik opłacalności kształtował się na poziomie 88,7 i 93,5%. Wstęp Stan pogłowia trzody chlewnej w Polsce budzi prawdziwy niepokój na krajowym rynku mięsa. Według statystyki publicznej, liczebność świń (stan na koniec lipca 2012 r.) wykazała gwałtowny spadek z poziomu 18,9 mln szt. w 2006 r. do 11,6 mln szt. w 2012 r., czyli w ciągu zaledwie sześciu lat redukcja pogłowia wyniosła aż 38,6% [Rolnictwo w 2011 r… 2012]. Na koniec 2012 r. liczebność trzody spadła o kolejne 3,9% do poziomu 11,1 mln szt. Niestety prognozy ekspertów zakładają dalszy ubytek krajowej trzody chlewnej. W ślad za gwałtownym spadkiem pogłowia świń podążyło załamanie produkcji żywca. W latach 2006-2011 produkcja krajowa żywca wieprzowego (uboje przemysłowe i gospodarcze mln szt./mln pcs. mln t uwzględniające bilans eksportu i 2,774 2,775 import żywych zwierząt) zmniejszyła się o 13,8% – z poziomu 2774 tys. t do 2391 tys. t. Spadkowy kierunek produkcji trzody chlewnej w Polsce w latach 2006-2011 został przedstawiony na rysunku 1. Statystyki rynku wieprzowiny obrazują sytuację, do której doprowadziło wiele czynników. Jak wskazują eksperci, dużym zaniedbaniem był brak zapewnienia bezpośredniego wsparcia z funduszy unijnych dla Rysunek 1. Produkcja trzody chlewnej i pogłowie świń w Polsce producentów żywca wieprzowego w latach 2006-2011 Figure 1. The number and production of pigs for fattening in w celu perspektywicznego rozwoju Poland in years 2006-2011 sektora. Po wstąpieniu Polski do Źródło/Source: Rolnictwo w 2011 r… 2012 Sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla rynku wieprzowiny w Polsce 481 Unii Europejskiej (UE) właściciele gospodarstw trzodowych tylko pośrednio mogli otrzymać wsparcie na rozwój działalności, np. na zakup sprzętu do produkcji pasz. Możliwości większego finansowania pojawiają się w przypadku zawiązania przez rolników grup producenckich, jednak nie jest to jeszcze powszechna forma współdziałania wśród małych i średnich specjalistów produkujących wieprzowinę. W porównaniu z działaniem grupy producentów pojedyncze jednostki mają często trudności z utrzymaniem wyrównanej produkcji i stabilnej jakości surowca, nie mają też dużych możliwości negocjacji cen sprzedaży żywca i zakupu środków do produkcji, głównie pasz. To właśnie mała skala oraz duże rozdrobnienie produkcji żywca wieprzowego w Polsce rodzi duże problemy w utrzymaniu krajowej produkcji na stabilnym poziomie. Należy jednak stwierdzić, że koncentracja produkcji postępuje, jednak dużo wolniej niż tempo spadku pogłowia ogółem. Jeszcze w 2000 r. gospodarstwa utrzymujące poniżej 20 szt. świń stanowiły 72,4% ogółu gospodarstw trzodowych i skupiały 23,4% pogłowia. W 2012 r. odsetek małych gospodarstw, w których utrzymywane było już niewiele ponad 10% pogłowia trzody chlewnej zmienił się do 65% [Rolnictwo w 2011 r… 2012]. W tym samym czasie odsetek gospodarstw mających ponad 200 szt. świń, które w 2000 r. stanowiły niespełna 1% wszystkich gospodarstw trzodowych, wzrósł 3-krotnie w 2012 r. i zajmował w tym roku już prawie 48% pogłowia, zamiast około 16% w 2000 r. Koncentracja produkcji być może zmieni także sytuację zakładów przetwórczych, których liczba niestety także spada. Okazuje się, że dobrze rozwinięte dzięki unijnym dotacjom zakłady przetwórcze ciągle wykazują niewielką rentowność, a możliwości ubojowe jednostek są tylko częściowo wykorzystywane. Wydaje się, że redukcja krajowego pogłowia świń nie jest problemem zakładów mięsnych, ponieważ mogą one zaopatrzyć się w surowiec w innych krajach UE, bez potrzeby budowania stałej bazy surowcowej opartej na rynku krajowym. Ważnym z punktu widzenia ekonomiki jest problem kosztów produkcji, a szczególnie kosztów związanych z paszami stosowanymi w żywieniu trzody chlewnej. Hodowla i chów trzody chlewnej są silnie związane z produkcją roślinną, a opłacalność produkcji żywca wieprzowego jest uzależniona od cen zbóż paszowych [Blicharski 2011]. Relacja cen zboża paszowego do ceny żywca wieprzowego jest czynnikiem decydującym o opłacalności produkcji trzody chlewnej. Relacja na poziomie 1:9 liczona dla żyta wskazuje na opłacalność produkcji, natomiast jako granicę opłacalności przyjmuje się relację 1:7. Problemy z utrzymaniem korzystnej relacji żyto:żywiec zaczęły się, gdy w 2007 r. ceny zbóż gwałtownie wzrosły i spowodowały załamanie opłacalności produkcji żywca wieprzowego. Najbardziej niekorzystna relacja wystąpiła na przełomie 2007/2008 r. (1:4,7), w późniejszych latach (2009-2010) ceny zbóż spadły, a relacje do cen żywca kształtowały się w granicach 1:9-10. Niestety od września 2010 r. relacje cen żyta do cen trzody są znowu bardzo niekorzystne dla chowu (poniżej 1:7), w tym wypadku wielu producentów wycofuje się z rynku. Produkcja żywca wieprzowego w Polsce wykazuje zróżnicowanie terytorialne i można wskazać tereny, na których ten kierunek produkcji jest znacznie częściej spotykany. Największa liczba gospodarstw trzodowych występuje w województwach: wielkopolskim (33% pogłowia świń), kujawsko-pomorskim (11,6%), łódzkim (8,9%) i mazowieckim (8,2%). Struktura gospodarstw według skali chowu trzody chlewnej w tych województwach sprzyja rozwojowi produkcji żywca wieprzowego. Małe gospodarstwa (do 20 szt. świń) stanowią niewielki odsetek – we wspomnianych województwach odpowiednio: 3,9, 5,7, 11,6 i 16,3% ogółu gospodarstw trzodowych, natomiast duża skala produkcji (200 szt. i więcej) jest reprezentowana odpowiednio w 60,7, 43,2, 45,4 i 50,0%. Wysoki udział pogłowia i postępujące procesy koncentracji produkcji wskazują, że prawdopodobnie w obrębie tych województw będzie w przyszłości skupiała się produkcja krajowa żywca wieprzowego. Celem badań była analiza opłacalności produkcji żywca wieprzowego w wiodących pod względem produkcji żywca wieprzowego regionach rolniczych Wielkopolska i Śląsk (51,1% pogłowia trzody ogółem) oraz Mazowsze i Podlasie (25,7% pogłowia trzody ogółem). 482 Marcin Żekało Materiał i metodyka badań Materiał do rozważań stanowiły rzeczywiste dane rachunkowe gromadzone w gospodarstwach produkujących żywiec wieprzowy w 2 regionach wydzielonych na potrzeby FADN: Wielkopolska i Śląsk (województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnośląskie i opolskie) oraz Mazowsze i Podlasie (województwa: łódzkie, mazowieckie, podlaskie i lubelskie). Dane rzeczywiste zgromadzono w 2011 r. według założeń metodycznych systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych „AGROKOSZTY”. W odniesieniu do produkcji żywca wieprzowego zastosowano metodykę liczenia nadwyżki bezpośredniej [Augustyńska-Grzymek i in. 2000]. Jest to pierwsza kategoria dochodowa, przy której obliczaniu od wartości produkcji odejmuje się koszty bezpośrednie poniesione na jej wytworzenie. W przypadku żywca wieprzowego wartość produkcji podaje się w przeliczeniu na 100 kg żywca brutto (przyrost wagowy + waga zwierząt z zakupu). Do wyceny wartości produkcji stosuje się średnioroczne ceny realizacji. Koszty bezpośrednich w przypadku żywca wieprzowego, to: wymiana stada, pasze zakupywane oraz wytwarzane we własnym gospodarstwie, czynsze dzierżawne za użytkowanie powierzchni paszowej krócej niż 1 rok, ubezpieczenia zwierząt, lekarstwa i środki weterynaryjne oraz koszty specjalistyczne (w tym specjalistyczne wydatki, usługi oraz najem do prac specjalistycznych). Z rachunku do dochodu z działalności pozyskiwane są także informacje z Polskiego FADN. W opracowaniu podjęto także próbę określenia opłacalności, w tym także opłacalności bezpośredniej produkcji żywca wieprzowego, liczonej jako relacja wartości produkcji do kosztów ogółem lub bezpośrednich w ujęciu procentowym [Skarżyńska 2011]. Wyniki badań Rezultaty produkcyjno-ekonomiczne uzyskane w grupach gospodarstw w wybranych regionach rolniczych przedstawiono w tabeli 2. Ze względu na stosunkowo niewielką reprezentację badanych gospodarstw (razem 102 jednostki) wyników nie należy utożsamiać z całą populacją gospodarstw produkujących żywiec wieprzowy w tych regionach. Badane gospodarstwa w wybranych regionach rolniczych wyróżniały się (względem 2 pozostałych regionów Małopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury) stosunkowo dużą skalą produkcji, a za sprzedaż żywca rolnicy otrzymali cenę wyższą niż średnio w kraju w 2011 r. (według GUS średnio 4,52 zł/kg) [Fizyczne rozmiary… 2011]. Wartość produkcji pozwoliła na pokrycie kosztów bezpośrednich i wypracowanie nadwyżki bezpośredniej na poziomie 51 i 36 zł w przeliczeniu na 100 kg żywca brutto. Wśród kosztów bezpośrednich dużą część stanowiły koszty wymiany stada, głównie zakup młodych zwierząt (56,7-58,1% kosztów bezpośrednich ogółem), natomiast pasze ogółem (zakupione oraz własne) stanowiły 40,1%. Szacunkowe koszty pośrednie także zostały pokryte, natomiast po uwzględnieniu kosztów amortyzacji w przypadku obu regionów zanotowano stratę na poziomie wartości dodanej netto z działalności (tab. 1). Wskaźnik opłacalności bezpośredniej produkcji żywca wieprzowego w regionie Wielkopolska i Śląsk kształtował się na poziomie 112,6% (dla obserwacji w typowym obszarze zmienności w granicach 102,3-122,5%), natomiast w regionie Mazowsze i Podlasie – 108,3% (typowy obszar zmienności 101,5-121,8%). Po uwzględnieniu kosztów ogółem produkcji wskaźniki opłacalności wyniosły odpowiednio dla regionów 88,7% (typowy obszar zmienności 76,5-92,8%) i 93,5% (typowy obszar zmienności 70,1-89,8%). Sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla rynku wieprzowiny w Polsce 483 Tabela 1. Produkcja, koszty i dochody z produkcji żywca wieprzowego w badanej grupie gospodarstw w 2011 r. (dane rzeczywiste) Table 1. Production, costs and income from pig for fattening production in surveyed group of farms in 2011 (actual data) Średnio w badanych gospodarstwach/ Wyszczególnienie/Specification Average in surveyed farms jedn./units Wielkopolska Mazowsze i Śląsk i Podlasie dt/gosp./ Produkcja żywca wieprzowego brutto/ 576 420 dt/farm Gross production of pigs for fattening1 Cena sprzedaży żywca wieprzowego/ zł/kg/PLN/ 4,57 4,72 Selling price for pigs for fattening kg na 100 kg żywca brutto/ per 100 kg of gross live weight 457 472 Wartość produkcji ogółem/Total production value Koszty bezpośrednie ogółem, z tego:/ 406 436 Total specific costs, of which: 236 247 - wymiana stada/livestock replacement 94 128 - pasze z zewnątrz gospodarstwa/purchased feedingstuffs - pasze własne towarowe/farm-produced marketable 69 50 feedingstuffs 7 11 - pozostałe/other Nadwyżka bezpośrednia bez dopłat, w tym/ 51 36 Gross margin, without subsidies: zł/PLN 49 32 Koszty pośrednie rzeczywiste/Actual indirect costs 2 Wartość dodana brutto z działalności/ 2 4 Gross value added from activity 41 31 Amortyzacja, w tym/Depreciation, in which: 14 9 - budynków i budowli/buildings 14 11 - maszyn i narzędzi/machinery and equipment 13 10 - środków transportu/vehicles -39 -27 Wartość dodana netto z działalności/Net value added from activity 19 6 Koszty czynników zewnętrznych/Cost of external factors -58 -33 Dochód z działalności/Income from activity 515 505 Koszty ogółem/Total costs 1 przyrost + waga zakupionych zwierząt/increases + weight of purchased animals, 2 koszty pośrednie rzeczywiste bez kosztów czynników zewnetrznych /actual indirect costs without the cost of external factors Źródło: opracowanie wlasne Source: own study Wnioski Krajowa recesja w produkcji żywca wieprzowego spowodowała upadek wielu podmiotów na rynku. Jednocześnie można wskazać regiony rolnicze (a nawet województwa), w których skupiać się będzie przyszła produkcja trzody chlewnej. Postępująca koncentracja produkcji oraz znaczący udział w krajowym pogłowiu trzody chlewnej wskazują na to, że preferowanymi regionami są Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie. Badane gospodarstwa o dużej skali produkcji żywca wieprzowego w wiodących regionach Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie wykazywały straty z prowadzonej działalności, uwzględniając koszty ogółem produkcji. Opłacalność produkcji w tych jednostkach kształtowała się w granicach 70,1-92,8% dla typowych obserwacji w grupie badanych gospodarstw. 484 Marcin Żekało Wyniki badań wskazały, że koszty bezpośrednie produkcji żywca wieprzowego związane były głównie z zakupem młodych zwierząt (na wymianę stada) i z kosztami pasz z zakupu oraz własnych. Wyjście z kryzysu na rynku wieprzowym przez uzyskanie opłacalności produkcji żywca będzie ciągle zależało w bezpośredni sposób od relacji cenowych zbóż paszowych do cen żywca, ale także od możliwości pozyskania dobrego materiału hodowlanego do prowadzenia dalszego chowu trzody chlewnej. Literatura Augustyńska-Grzymek I. i in. 2000: Metodyka liczenia nadwyżki bezpośredniej i zasady typologii gospodarstw rolniczych, FAPA, Warszawa. Bujoczek K. 2013: Rynek świń: historia upadku! Top Agrar, 3. Blicharski T. 2011: Sytuacja na rynku trzody chlewnej, przyczyny kryzysu i prognozy, Trzoda Chlewna, Vol. 49, nr 11, s. 22-25. Fizyczne rozmiary produkcji zwierzęcej w 2010 r. Tablice wynikowe. 2011: GUS, Warszawa. Rolnictwo w 2011 r. 2012: GUS, Warszawa. Skarżyńska A. 2011: Skala produkcji rolniczych działalności produkcyjnych a ich opłacalność, Rocz. Nauk Roln., seria G, r. 98, z. 1, s. 1-21. Summary The unfavorable situation of pig producers in Poland seems to be the result of a number of reasons. Pork market observers indicate, inter alia, to the lack of support for the development of farms specialised in pig production, fragmentation and small-scale production, small power of producer’s groups and the lack of professionalism in the management of production, including problems with the control of production costs. Certainly improvement of the situation in the pork market requires a lot of long-term treatments, while at the operational level farmers can support decision-making with economic calculations of production costs. Farms participating in 2011 in the Agrokoszty system in the leading pig production regions Wielkopolska i Śląsk and Mazowsze i Podlasie (including more than 70% of the national herd of pigs) showed economic loss of this production. Profitability of production ratio was at 88.7% and 93.5%. Adres do korespondencji mgr inż. Marcin Żekało Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB ul. Świętokrzyska 20 00-002 Warszawa tel. (22) 50 54 644 e-mail: [email protected]