Konieczność radykalnych zmian w systemie edukacji w dziedzinie

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie
Seria: Pedagogika
2011, z. XX
Lidia WàODARSKA-ZOàA
KoniecznoĞü radykalnych zmian
w systemie edukacji w dziedzinie zarządzania
WstĊp
Wzrostowi roli wyksztaácenia sprzyja rozwój sytuacji na rynku pracy. Dzieje
siĊ tak gáównie ze wzglĊdu na fakt, Īe o pozycji zawodowej czáowieka decydują
jego kwalifikacje, zdolnoĞci i efektywnoĞü.
PoniewaĪ w gospodarce rynkowej zmienia siĊ rola edukacji, powinien zmieniü siĊ równieĪ jej charakter. JuĪ dziĞ oczywiste jest, Īe wyksztaácenie ma dawaü
szanse znalezienia jednostce miejsca w spoáeczeĔstwie. Wyksztaácenie „nie moĪe ograniczaü siĊ do nauk Ğcisáych czy technicznych, musi obejmowaü szeroki
wymiar humanistyczny – nie tylko w klasycznym sensie nauk humanistycznych,
lecz w sensie szerszym, ksztaátującym osobowoĞü jednostki i jej przygotowanie
do czynnego udziaáu w Īyciu spoáecznym, pozwalającym jednostce byü peánym
czáowiekiem. Poza tym, wyksztaácenie powinno dostarczyü raczej niezbĊdnych
w spoáeczeĔstwie informacyjnym umiejĊtnoĞci niĪ bardzo rozlegáej wiedzy encyklopedycznej. Najistotniejszą jednak cechą nowego charakteru ksztaácenia jest
moĪliwie najwczeĞniejsze uksztaátowanie umiejĊtnoĞci samoksztaácenia i przyzwyczajenie do idei ksztaácenia ustawicznego. Na koniec, kwestią byü moĪe najtrudniejszą jest taka zmiana charakteru ksztaácenia, by wspieraá on twórcze i innowacyjne aspekty osobowoĞci”1.
Wedáug Maágorzaty Gablety „wzrost zatrudnienia staje siĊ pochodną wzrostu wiedzy i umiejĊtnoĞci. Wspóáczesna organizacja potrzebuje bowiem przede
1
A.P. Wierzbicki, Perspektywy cywilizacji Ğwiatowej w XXI wieku a przemiany w Polsce, [w:]
ĝwiat przyszáoĞci a Polska. Przemiany systemowe w Polsce a tendencje rozwojowe wspóáczesnej cywilizacji, Komitet Prognoz w XXI wieku, Warszawa 1995, s. 52.
192
Lidia WàODARSKA-ZOàA
wszystkim ludzi, którzy posiadają «Ğrodki produkcji» w postaci kompetencji”2 –
dotyczy to zarówno menedĪerów, jak i w zasadzie wszystkich pozostaáych pracowników.
SpecjaliĞci w dziedzinie problematyki ksztaácenia zawodowego podkreĞlają
Ğcisáe związki miĊdzy gospodarką, rynkiem pracy i systemem ksztaácenia. Zwracają uwagĊ, Īe ksztaácenie zawodowe jest istotnym elementem wpáywającym na
konkurencyjnoĞü gospodarki, podkreĞlają teĪ, Īe ze wzglĊdu na wagĊ tych problemów „relacje miĊdzy kierunkami ksztaácenia a popytem na pracĊ lub szerzej
rzecz ujmując miĊdzy koncepcją ksztaácenia zawodowego a rozwojem gospodarczym stają siĊ przedmiotem interdyscyplinarnych programów badawczych”3.
Dzieje siĊ tak ze wzglĊdu na czáonkostwo Polski w Unii Europejskiej, które
wymaga, poza zmianami w sferze gospodarki, w stosunkowo krótkim czasie, intensywnych procesów dostosowawczych w dziedzinie edukacji zawodowej.
Wymaganiom nowej gospodarki i nowego zarządzania mogą sprostaü tylko
menedĪerowie posiadający poĪądane predyspozycje, dziĊki którym w procesie
edukacji zawodowej uzyskają potrzebną wiedzĊ i umiejĊtnoĞci, a w procesie zarządzania bĊdą w stanie efektywnie funkcjonowaü. Dlatego teĪ szczególnie
waĪne są reformy w dziedzinie edukacji menedĪerskiej, gdyĪ od wiedzy, umiejĊtnoĞci i kompetencji menedĪerów zaleĪy gospodarczy rozwój kraju. We
wspóáczesnych realiach, które stwarza dynamicznie zmieniająca siĊ gospodarka
rynkowa, role menedĪerów, realizowane przez nich funkcje i zadania na wszystkich szczeblach zarządzania są niewspóámiernie bardziej záoĪone i jest ich nieporównywalnie wiĊcej niĪ w systemie gospodarki centralnie sterowanej. Zmiany
zachodzące obecnie w zarządzaniu oraz pojawiające siĊ tendencje pokazują, Īe
wymagania wobec menedĪerów wciąĪ wzrastają i równieĪ w przyszáoĞci bĊdą
siĊ zwiĊkszaáy. Kierowanie przedsiĊbiorstwem bĊdzie stawaáo siĊ coraz bardziej
záoĪone, gdyĪ menedĪer bĊdzie zmuszony rozpoznawaü i kojarzyü znacznie
wiĊkszą iloĞü czynników zmiennych, szczególnie w perspektywie przechodzenia
do czwartej generacji zarządzania. Sytuacje, którym menedĪer bĊdzie musiaá
sprostaü, stwarzają nowe wymagania odnoĞnie do jego wiedzy, umiejĊtnoĞci
i kompetencji. Pojawiają siĊ zupeánie nowe aspekty przygotowania menedĪerów
do dziaáalnoĞci zawodowej4. Przygotowanie to powinno uwzglĊdniaü uwarunkowania spoáeczno-ekonomiczne, w których bĊdzie funkcjonowaá menedĪer,
gdyĪ efektywny rozwój firm i przedsiĊbiorstw wymaga zarządzania opierającego
siĊ na doskonaáej znajomoĞci ekonomicznych aspektów gospodarki rynkowej5.
2
3
4
5
M. Gableta, Czáowiek i praca w zmieniającym siĊ przedsiĊbiorstwie, Wrocáaw 2003, s. 207.
S.M. Kwiatkowski, Ksztaácenie zawodowe w kontekĞcie europejskiego rynku pracy, „Pedagogika Pracy” 2001, nr 38, s. 7.
J. Penc, Nowe zarządzanie w nowej gospodarce, Warszawa 2010.
L. Wáodarska-Zoáa, Analiza podstawowych etapów ksztaácenia zawodowego w dziedzinie zarządzania w polskich uczelniach technicznych, „Ksztaácenie Zawodowe: Pedagogika i Psychologia”, nr 9, red. T. Lewowicki i in., CzĊstochowa – Kijów 2007; L. Wáodarska-Zoáa, Implika-
KoniecznoĞü radykalnych zmian…
193
Nowoczesne zarządzanie, w którym menedĪerowie są w stanie skutecznie
rozwiązywaü problemy swych firm, powinno byü skierowane gáównie na innowacyjne zmiany oraz kreowanie przyszáoĞci. Wymaga to stosowania nowych
metod dziaáania, wypracowania takiego stylu zarządzania, dziĊki któremu organizacja sprosta nowym wyzwaniom, niepewnoĞci towarzyszącej podejmowaniu
decyzji oraz skutecznemu wykorzystywaniu pojawiających siĊ okazji. Do wypeániania nowych funkcji, zadaĔ i ról przez menedĪerów6 niezbĊdna jest im nowoczesna wiedza i nowe umiejĊtnoĞci. Sukces zarządzania w coraz wiĊkszym
stopniu zaleĪy od ich wiedzy, umiejĊtnoĞci oraz intelektu i jest funkcją ich przygotowania edukacyjnego. Aby przygotowanie to byáo na miarĊ wspóáczesnych
i przyszáych potrzeb dobrze funkcjonującej organizacji, system edukacji w dziedzinie zarządzania powinien zostaü zreformowany, restrukturyzacja tego systemu powinna byü procesem przeksztaáceĔ i adaptacji istniejących struktur, z punktu widzenia wymogów europejskich i oczekiwaĔ krajowych, w zmieniających
siĊ warunkach transformacji caáego systemu edukacyjnego.
Przemiany w edukacji w dziedzinie zarządzania
SpecjaliĞci w dziedzinie edukacji menedĪerów stwierdzają, Īe przygotowanie kadr menedĪerskich jest niezadowalające, gdyĪ kadry te nie potrafią skutecznie zarządzaü, oraz Īe aktualny system ksztaácenia menedĪerów zupeánie nie
odpowiada zapotrzebowaniu spoáecznemu i gospodarczemu. SpecjaliĞci ci uwaĪają teĪ, Īe ksztaácenie menedĪerów powinno byü podporządkowane wymaganiom stawianym przez rozwój wspóáczesnej wiedzy w zakresie techniki, technologii oraz dziedzin nauk spoáecznych, jak równieĪ wymaganiom praktyki gospodarczej, sytuacji na rynku pracy i potrzebom spoáecznym. Wskazują teĪ, Īe przy
okreĞlaniu kierunków zmian w edukacji menedĪerów, w warunkach integracji
z Unią Europejską, naleĪy uwzglĊdniaü zjawiska o charakterze spoáeczno-ekonomicznym dokonujące siĊ w skali globalnej i krajowej, zmienioną rolĊ zarządzania we wspóáczesnej gospodarce, trendy wystĊpujące w nowoczesnej teorii
zarządzania oraz nowoczesną wiedzĊ z dziedziny nauk humanistycznych, ze
wzglĊdu na znaczenie czynników psychologicznych dla efektywnej pracy menedĪerów w gospodarce rynkowej, poniewaĪ w gospodarce tej roĞnie rola czynnika
ludzkiego i znaczenie umiejĊtnoĞci uruchamiania caáego potencjaáu czáowieka
poprzez stymulowanie jego rozwoju, oraz z uwagi na to, Īe kapitaá ludzki nabiera wiĊkszego znaczenia od kapitaáu finansowego.
6
cje przemian systemowych dla ksztaácenia na kierunkach związanych z zarządzaniem, „Prace
Naukowe Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie. Seria: Pedagogika”, t. 18, red. K. RĊdziĔski, CzĊstochowa 2009.
L. Wáodarska-Zoáa, Funkcje, umiejĊtnoĞci i osobowoĞü menedĪera przyszáoĞci, „Problemy Profesjologii” 2009, nr 1, s. 151–161.
194
Lidia WàODARSKA-ZOàA
SpecjaliĞci z dziedziny edukacji menedĪerów podkreĞlają, Īe szczególną
uwagĊ naleĪy poĞwiĊciü nastĊpującym problemom:
— uwarunkowaniom rozwoju systemu ksztaácenia menedĪerów7;
— okreĞleniu sylwetki absolwenta uczelni ksztaácącej w dziedzinie zarządzania8;
— analizowaniu organizacji procesu ksztaácenia menedĪerów9;
— analizowaniu wiedzy niezbĊdnej menedĪerowi oraz programów nauczania
i ich opracowania metodologiczno-informacyjnego10;
— badaniom gáównych kierunków restrukturyzacji edukacji menedĪerów w uczelniach technicznych oraz problemom modelowania przyszáej edukacji menedĪerskiej11;
— badaniu aspektów humanistycznych w edukacji menedĪerów12.
Rozwijające siĊ spoáeczeĔstwo informacyjne wymaga, aby w systemie edukacyjnym menedĪerów, a takĪe innych grup zawodowych, „zmieniü model przygotowania ludzi umiejących stosowaü wiedzĊ na model ludzi przygotowanych
do tworzenia wiedzy”13.
KoniecznoĞü reform w dziedzinie edukacji menedĪerskiej, o których wielokrotnie pisaáam14, wynika z potrzeb rynku pracy oraz z dokonujących siĊ w Europie procesów integracyjnych. Polska otwierając siĊ na UniĊ Europejską oraz
na Ğwiat, otwiera siĊ równieĪ na konkurencjĊ. Konieczne są wiĊc reformy edukacyjne oparte na zaáoĪeniach zorientowanych na przyszáoĞü, gdyĪ od wiedzy,
umiejĊtnoĞci i kompetencji menedĪerów zaleĪy gospodarczy rozwój kraju.
Ksztaácenie menedĪerów naleĪy rozpatrywaü przez pryzmat otoczenia, w jakim bĊdą funkcjonowaü. W związku z dokonującymi siĊ w nim fluktuacjami
ksztaácenie to, bez wzglĊdu na to, jak doskonale zostanie zorganizowane, nie zabezpieczy ich skutecznego funkcjonowania w dáuĪszym okresie. MenedĪerowie
zmuszeni bĊdą permanentnie doksztaácaü siĊ. Ich wyksztaácenie zdobyte w trakcie studiów musi byü ciągle uzupeániane.
7
8
9
10
11
12
13
14
Dylematy ksztaácenia menedĪerów u progu XXI wieku, red. T. Borkowski, A. Marcinkowski,
A. Oherow-Urbaniec, Kraków 2001.
A.M. KoziĔska, J. Dworzecki, Nowy profil menedĪera – wyzwanie dla procesów edukacyjnych.
Zmiany na rynku edukacji ekonomicznej w Polsce w latach dziewiĊüdziesiątych, red. B. Minkiewicz, Warszawa 2001.
L. Wáodarska-Zoáa, Analiza podstawowych etapów...
Dylematy ksztaácenia...
TamĪe.
J. Penc, Systemowe zarządzanie organizacją. Nowe zadania, funkcje i reguáy gry, Szczytno
2007.
W. Walat, PodrĊcznik multimedialny na tle wyzwaĔ stawianych przez spoáeczeĔstwo informacyjne, „Ksztaácenie Zawodowe: Pedagogika i Psychologia”, nr 6, red. T. Lewowicki i in., Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Pedagogicznej w CzĊstochowie, CzĊstochowa – Kijów 2004, s. 334.
L. Wáodarska-Zoáa, Analiza podstawowych etapów...; tejĪe, Efekty modernizacji polskiego systemu ksztaácenia menedĪerów, [w:] Ƚɭɦɚɧɡɚɰɿɹ ɧɚɜɱɚɥɶɧɨ-ɜɢɯɨɜɧɨɝɨ ɩɪɨɰɟɫɭ, ɧɚɭɤɨɜɨɦɟɬɨɞɢɱɧɢɣ ɡɛɿɪɧɢɤ, ɜɢɩɭɤ XXXIX, ɦɿɧɿɫɬɟɪɫɬɜɨ ɨɫɜɿɬɢ ɿ ɧɚɭɤɢ ɍɤɪɚʀɧɢ, ɋɥɨɜ’ɹɧɫɶɤɢɣ
ɞɟɪɠɚɜɧɢɣ ɩɟɞɚɝɨɝɿɱɧɢɣ ɭɧɿɜɟɪɫɢɬɟɬ, ɋɥɨɜ’ɹɧɫɶɤ 2008.
KoniecznoĞü radykalnych zmian…
195
MenedĪer powinien byü kompetentny w kwestii technicznego podsystemu
organizacji. Wiedza z dziedziny techniki oraz techniki komputerowej powinna
znaleĨü siĊ w programach ksztaácenia menedĪerów. Ze wzglĊdu na ogromny postĊp techniczny oraz ciągle postĊpującą komputeryzacjĊ we wszystkich dziedzinach Īycia, zakres tej wiedzy bĊdzie siĊ rozszerzaá, a na bazie wiedzy o kierunkach przemian zachodzących we wspóáczesnym Ğwiecie menedĪer powinien
projektowaü zmiany we wáasnym przedsiĊbiorstwie. Stwarza to zapotrzebowanie na ich nowe kwalifikacje.
PoniewaĪ ksztaácenie menedĪerów odbywa siĊ w warunkach gwaátownego
wzrostu podaĪy informacji, do programów ksztaácenia powinny byü wprowadzane przedmioty związane z zarządzaniem informacjami. PoĪądane jest opracowanie i wdroĪenie do programów ksztaácenia menedĪerów bloków przedmiotów, pomagających menedĪerom lepiej przygotowaü siĊ do wypeániania zadaĔ,
które narzuciáa rewolucja informatyczna. Wspóáczesny menedĪer powinien nie
tylko umieü posáugiwaü siĊ raz stworzonym dla niego oprogramowaniem, ale
równieĪ wspóápracowaü z zewnĊtrznymi ekspertami dokonującymi modyfikacji
istniejącego w firmie systemu informacyjnego. SzybkoĞü pozyskiwania i przetwarzania informacji determinuje pracĊ wspóáczesnego menedĪera. MenedĪerowie powinni byü przygotowani do wypeániania nowych zadaĔ w zakresie planowania, organizowania i kontroli systemów informacyjnych w przedsiĊbiorstwie. NiezbĊdne jest wiĊc zrozumienie przez menedĪera istoty zadaĔ analityka
systemowego oraz posiadanie podstawowych umiejĊtnoĞci w tym zakresie. Za
propagowaniem wiedzy z zakresu szeroko pojĊtego zarządzania informacją
przemawia fakt, Īe oĞrodek wáadzy w przedsiĊbiorstwie przesuwa siĊ w stronĊ
osób zatrudnionych w charakterze informatyków. MenedĪer przyszáoĞci musi
wiĊc posiadaü wiedzĊ z zakresu systemów komputerowych, sposobów wykorzystania, budowania, wdraĪania i zarządzania technologiami informacyjnymi, tak,
by wspieraáy go w podejmowaniu decyzji.
JuĪ dziĞ powszechne zastosowanie Internetu w zarządzaniu firmami stanowi
uzasadnienie postulatu wprowadzenia wiedzy z zakresu Internetu do programów
nauczania w dziedzinie zarządzania. Wiedza ta pozwoli na prawidáową ocenĊ
i kontrolĊ moĪliwoĞci zastosowania wiadomoĞci z zakresu nowych technologii
w praktyce zarządzania. Obecne wykorzystanie Internetu w logistyce i innych
dziaáach przez wiele firm oraz przewidywany dalszy jego rozwój obliguje do
wprowadzenia do procesu nauczania menedĪerów wiedzy o wirtualnych rynkach, zastosowaniach nowoczesnych technologii, itp. Wiedza z tego zakresu
powinna byü wprowadzona od początku procesu ksztaácenia menedĪerów. Powinna byü ona kluczowa i kompleksowa, odnoszona do wszystkich elementów
nauki o zarządzaniu, wprowadzona obligatoryjnie i sukcesywnie na kaĪdym etapie ksztaácenia.
Wiedza jest jednym z podstawowych czynników ksztaátujących wizerunek
menedĪera. Gáówną jej funkcją w procesie ksztaácenia menedĪerów winno byü
196
Lidia WàODARSKA-ZOàA
rozwijanie twórczych moĪliwoĞci, dziĊki którym bĊdą zdolni do przetwarzania
tej wiedzy w procesie efektywnego rozwiązywania problemów. MenedĪer poza
umiejĊtnoĞcią dokáadnego stosowania nabytej wiedzy powinien wiĊc wykazywaü umiejĊtnoĞü jej twórczego przetwarzania, zdolnoĞü alternatywnego myĞlenia, zdolnoĞü do tworzenia innowacji itp. Kwalifikacje menedĪera są wiĊc zdeterminowane jego twórczym rozwojem, moĪliwoĞciami oraz stopniem ich wykorzystania.
W efekcie ksztaácenia zawodowego na kierunku zarządzanie, ksztaácący siĊ
powinni uzyskaü potrzebną w zawodzie menedĪera przydatnoĞü zawodową, czyli taką sprawnoĞü zawodową, która bĊdzie adekwatna do wymagaĔ stawianych
przez Ğrodowisko pracy. O tej sprawnoĞci decyduje sprawnoĞü psychiczna menedĪera. Tak wiĊc sprawnoĞü psychiczna i zaleĪna od niej sprawnoĞü zawodowa
determinują przydatnoĞü zawodową. Ludzie o niskiej sprawnoĞci psychicznej
nie mają szans na skuteczne funkcjonowanie w zawodzie menedĪera, gdyĪ nie
mają kompetencji natury psychologicznej, takich jak: dąĪenie do profesjonalizmu, umiejĊtnoĞü osiągania sukcesu, pomysáowoĞü i kreatywnoĞü, umiejĊtnoĞü
kierowania zespoáem oraz umiejĊtnoĞü zapobiegania konfliktom, a w razie wystąpienia konfliktów – umiejĊtnoĞü ich likwidowania.
Proces ksztaácenia zawodowego menedĪerów powinien wiĊc byü tak zorganizowany, by jego uczestnicy uzyskali moĪliwie najwiĊkszą sprawnoĞü zawodową i psychiczną juĪ w momencie ukoĔczenia studiów. OczywiĞcie sprawnoĞci
te powinny byü ustawicznie doskonalone w trakcie pracy, tak by zwiĊkszaáa siĊ
odpowiednioĞü miĊdzy nimi a wymaganiami Ğrodowiska.
W przyszáoĞci naleĪy spodziewaü siĊ, Īe „bĊdzie zwiĊkszaáo siĊ zapotrzebowanie na pracowników krytycznych, z wyobraĨnią, bardziej zindywidualizowanych, o wysokim poziomie inteligencji, umiejących skutecznie przetwarzaü
informacje, zdolnych do samodzielnej i odpowiedzialnej pracy, dającej moĪliwoĞü wykorzystania wszystkich swoich atutów, chcących i umiejących podejmowaü samodzielne decyzje, poszukujących w pracy gáĊbszego sensu oraz
otwartych na proces ksztaácenia”15 – ta prognoza odnosi siĊ do ogóáu pracowników, jednak sądzĊ, Īe szczególnie dotyczy menedĪerów.
Edukacja zawodowa menedĪerów powinna adekwatnie reagowaü na dokonujące siĊ przeobraĪenia cywilizacyjne i wywoáane przez nie zmiany sytuacji na
rynku pracy, które stawiają nowe wymagania systemowi zarządzania, a wiĊc
równieĪ menedĪerom. Brak elastycznoĞci systemu przygotowania zawodowego
menedĪerów niewątpliwie hamuje rozwój gospodarczy i spoáeczny kraju.
Uczelnie ksztaácące menedĪerów powinny tworzyü i rozwijaü nowy model
menedĪera, który bardziej koncentruje siĊ na ludziach i kapitale wiedzy oraz
w szerszym zakresie uwzglĊdnia aspekty miĊdzynarodowe. DziĞ nieaktualny juĪ
15
J. Wilsz, Wymagania stawiane pracownikom w teraĨniejszoĞci i przyszáoĞci ze wzglĊdu na
zmiany w procesie pracy, [w:] Edukacja – Technika – Informatyka. Teoretyczne i praktyczne
problemy edukacji technicznej, t. 10, red. W. Walat, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2009, s. 83.
KoniecznoĞü radykalnych zmian…
197
jest model menedĪera „inĪyniera” sprawnie rozwiązującego zadanie dotyczące
optymalnego produkowania i dystrybuowania wyrobów i usáug, w celu zwiĊkszenia wartoĞci dla akcjonariuszy. Taki wizerunek menedĪera jest juĪ anachroniczny, gdyĪ techniczna sprawnoĞü, racjonalizacja dziaáalnoĞci pod kątem inĪynierii wytwarzania i stosowania marketingu nie wystarczy, by sprostaü unijnej
konkurencji i wyzwaniom przyszáoĞci. Potrzebni są menedĪerowie znający siĊ
dobrze na organizacji pracy, kierowaniu ludĨmi i zarządzaniu miĊdzynarodowym, postĊpujący w sposób zgodny z przyjĊtym przez spoáeczeĔstwo systemem
wartoĞci, którzy bĊdą zdolni do tworzenia wizji i strategii rozwoju organizacji,
stymulowania efektywnoĞci gospodarczej i pobudzania wspóápracowników do
efektywnych i kreatywnych dziaáaĔ16.
Summary
Necessity of radical changes in management education
In the article implications on manager’s education resulting from civilization
changes were presented. Necessity of radical changes in the system of education
in the field of management was supported by many arguments including labor
market requirements and pending integration processes in Europe. Directions of
those changes were illustrated which can either be observed already or are expected to appear in future.
16
J. Penc, Nowe zarządzanie...