Tworzenie strategii w Zawoi - szczegółowy opis

PRACOWNIA BADAŃ I
INNOWACJI
SPOŁECZNYCH
STOCZNIA
OPIS CIEKAWEGO PRZYKŁADU
PARTYCYPACJI
PARTYCYPACYJNE TWORZENIE STRATEGII
W ZAWOI
ALEKSANDRA ZAJĄC
Opracowanie powstało w ramach programu Laboratorium Partycypacji
Obywatelskiej realizowanego przy wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.
W SKRÓCIE
Metoda: warsztaty z lokalną społecznością z użyciem akceleratora ISIS, badania
społeczne
Przydatna do: tworzenia strategii zrównoważonego rozwoju w społecznościach
lokalnych
Organizator: Fundacja Sendzimira we współpracy z Urzędem Gminy w Zawoi
Czas trwania: cały projekt trwał 8 miesięcy, od kwietnia 2010 , w tym czasie odbyły się
4 serie dwudniowych warsztatów (warsztaty odbywały się od października 2010).
Co się działo: od lata 2010 Fundacja Sendzimira prowadzi w Zawoi projekt skierowany
do lokalnej społeczności, którego głównym elementem są warsztaty z jej członkami
(urzędnikami z Urzędu Gminy, radnymi, sołtysami, pracownikami Babiogórskiego Parku
Narodowego, członkami Lokalnej Grupy Działania oraz mieszkańcami), mające służyć
wypracowaniu strategii zrównoważonego rozwoju Zawoi, ze szczególnym
uwzględnieniem kwestii gospodarki ściekami. Warsztaty prowadzone są z
wykorzystaniem metody Ackeleratora ISIS AtKissona, która organizuje dyskusję na
temat zrównoważonego rozwoju gminy wokół czterech kwestii: natury, społeczeństwa,
ekonomii i dobrostanu jednostki.
Kontakt: Karolina Maliszewska [email protected]
2
HISTORIA POMYSŁU
Fundacja Sendzimira od 1998 roku prowadzi szkołę letnią „Wyzwania
zrównoważonego rozwoju w Polsce”. Jej uczestnicy oprócz wykładów uczestniczą
również
w
projektach
praktycznych,
związanych
z
zaszczepianiem
idei
zrównoważonego rozwoju w społecznościach lokalnych. Wiele z nich dotyczyło
gminy Zawoja lub poszczególnych jej części (np. przysiółka Przysłop). Ich tematy
oscylowały wokół kwestii ochrony przyrody, gospodarki wodno-ściekowej oraz
partycypacji członków społeczności lokalnych. Kursowicze prowadzili wywiady z
lokalnymi aktorami, badali dane zastane oraz wypracowywali propozycje różnych
strategii i programów dla gminy. Linki do raportów powstałych w czasie kolejnych
edycji można znaleźć na stronie kursu.
Po kilku zrealizowanych działaniach „studenckich” przedstawiciele Fundacji
Sendzimira zdecydowali się zaproponować gminie Zawoja udział we wspólnym
przedsięwzięciu, tym razem nie będącym częścią szkoły letniej, a samodzielnym
projektem. Jako ważny temat wybrano gospodarkę wodno-ściekową oraz kwestię
śmieci w gminie. Zawoja jest największą pod względem powierzchni wsią w Polsce, a
jej zabudowa jest bardzo rozproszona. Z tego względu tradycyjne, scentralizowane
rozwiązania (budowa sieci kanalizacji w całej wsi) są nieopłacalne i konieczne jest
poszukiwanie innych, na przykład uwzględniających przydomowe oczyszczalnie.
Jeśli chodzi o śmieci, największym problemem w gminie wydaje się palenie ich w
piecach przez mieszkańców oraz podrzucanie śmieci do lasów i rzek.
Fundacja
Sendzimira
wraz
z
zaprzyjaźnionym
Centrum
Rozwiązań
Systemowych z Wrocławia uzyskały dofinansowanie z Funduszu dla Organizacji
Pozarządowych na projekt Wyzwania Zrównoważonego Rozwoju, który zakładał
następujące działania:

Dwie
edycje
corocznej
zrównoważonego
intensywnej
rozwoju
w
Akademii
Polsce,
w
letniej
której
Wyzwania
uczestniczy
międzynarodowa, interdyscyplinarna grupa studentów.

Wydanie w 2010 r. podręcznika Wyzwania zrównoważonego rozwoju w
Polsce.
3

Wydanie dwóch numerów (2010 i 2011) cyklicznego magazynu
Zrównoważony rozwój. Zastosowania. Dostępne numery magazynu
można przeczytać w zakładce Magazyn ZRZ

Stworzenie
dwóch
internetowych
gier
edukacyjnych
"Mikroświaty
Zrównoważonego Rozwoju", które będą udostępnione do publicznego
użytku on-line

Stworzenie portalu społecznościowego ChallengeSD

Konkurs Małych Grantów, umożliwiający realizację wartościowych
projektów na rzecz zrównoważonego rozwoju w Polsce

Serię warsztatów w społecznościach lokalnych gminy Zawoja i Karpacz,
które maja prowadzić do partycypacyjnego wypracowania rozwiązania
gospodarki wodno-ściekowej na tych obszarach.
Mimo iż wszystkie komponenty projektu są ze sobą powiązane, w niniejszym
opisie skoncentrujemy się na opisie warsztatów w Zawoi (część dotycząca Karpacza
realizowana jest przez CRS), jako najistotniejszym elemencie z punktu widzenia
partycypacji obywatelskiej.
METODY
Zgodnie ze wstępnymi założeniami projekt miał trwać dwa lata, jednak ze
względu
na
opóźnienie
w
alokacji
środków
z
Funduszu
dla
Organizacji
Pozarządowych, jego rozpoczęcie opóźniło się i wszystkie części musiały zostać
zakończyć się w ciągu ośmiu miesięcy. Jak mówi Karolina Maliszewska osiem
miesięcy to mało na efektywne przeprowadzenie takiego procesu, stąd pracownicy
Sendzimira spodziewali się pewnych trudności przy realizacji.
Działania realizowane w ramach projektu „Wyzwania Zrównoważonego
Rozwoju” w Zawoi rozpoczęto latem 2010, gdy uczestnicy szkoły letniej
organizowanej przez Fundację Sendzimira oraz wolontariusze przeprowadzili
badania
jakościowe
wśród
mieszkańców
Zawoi.
Dotyczyły
one
czterech
najważniejszych kwestii: stosunku do środowiska, relacji społecznych, stosunku do
innowacji i stosunku do władz. Badania wykazały, że mieszkańcy nie negowali
konieczności
dbania
o
środowisko
naturalne,
podkreślając
konieczność
segregowania śmieci czy odpowiedniego postępowania ze ściekami (niewpuszczania
ich do rzek). Latem odbył się również festyn „zapoznawczy” dla mieszkańców Zawoi.
4
Kolejnym krokiem były warsztaty dla członków lokalnej społeczności. Zostały
one zorganizowane według metodologii Akceleratora ISIS, stworzonej przez Alana
AtKissona, szwedzkiego specjalistę do spraw zrównoważonego rozwoju. Nazwa ISIS
pochodzi od pierwszych liter słów Indicators, Systems, Innovation i Strategy
(wskaźniki,
systemy,
innowacja,
strategia),
które
opisują
kolejne
etapy
podejmowanych działań. Szczegółowe informacje o metodzie ISIS można znaleźć w
magazynie Zrównoważony Rozwój – Zastosowania, wydawanym przez Fundację
Sendzimira.
Uczestnikami pierwszego, dwudniowego warsztatu, który odbył się w
październiku 2010 byli przedstawiciele władz gminy, radni, pracownicy Urzędu
Gminy, sołtysi, pracownik Babiogórskiego Parku Narodowego a także członkowie
Lokalnej Grupy Działania Podbabiogórze.
Podczas tego spotkania zastosowano narzędzie Kompas, wchodzące w skład
metody Akceleratora ISIS, które pozwala na analizę aktualnej sytuacji danej
społeczności w czterech obszarach – Nature (natura), Economy (ekonomia), Society
(społeczeństwo), Well-being (jakość życia jednostki). Uczestnicy zostali podzieleni na
cztery grupy, z których każda
zastanawiała
się
nad
najważniejszymi
problemami
gminy w każdym z obszarów,
a
także
proponowała
wskaźnik,
posłużyć
zmian
który
do
w
mógłby
monitorowania
przyszłości.
zakończeniu
Po
pracy
poszczególnych
grup,
omówienia
do
wyników
zastosowano metodę World
Cafe
(członkowie
przesiadali
się
do
grup
Kompas stworzony przez uczestników warsztatów
innych
stolików i komentowali problemy i wskaźniki opracowane przez innych).
5
Drugi dzień warsztatów miał charakter edukacyjny, zaproszeni goście mówili
między innymi o założeniach gospodarki ściekowej w gminie i konieczności
wprowadzenia rozwiązań zdecentralizowanych, o stanie wód, mechanizmach
finansowania tego typu przedsięwzięć jak również zaprezentowano modelową
oczyszczalnię roślinną, która kilka miesięcy wcześniej została zainstalowana przy
Urzędzie Gminy. Na zakończenie spotkania uczestnicy dyskutowali w grupach na
temat potencjalnych szans i zagrożeń wprowadzania scentralizowanych (kanalizacja)
i zdecentralizowanych (oczyszczalnie przydomowe, w tym oczyszczalnie roślinne)
rozwiązań ściekowych w gminie, z punktu widzenia czterech obszarów omawianych
w Kompasie.
Po warsztatach powstał raport, który został wysłany do uczestników warsztatu.
W
kolejnych
warsztatach
zadaniem
uczestników
będzie
stworzenie
mapy
systemowej wybranych wskaźników z Kompasu - będą zastanawiać się nad tym, co
wpływa na poszczególne wskaźniki, a także na co wpływają zmiany tych wskaźników
i
na
tej
podstawie
stworzą mapę powiązań
między
różnymi
zjawiskami społecznymi,
ekonomicznymi
czy
związanymi
ze
środowiskiem w gminie,
a także zastanowią się
nad
propozycjami
innowacyjnych
działań,
zmierzających
do
rozwiązania
Praca przy stoliku ekonomicznym
zdiagnozowanych
problemów, które zostaną poddane ocenie. Na koniec wypracowane zostaną
rekomendacje do strategii gminy,
które będą miały na celu
rozwiązanie
1
najważniejszych problemów społeczności lokalnych . W międzyczasie zaplanowała
była również wizyta studyjna w małej miejscowości w Szwecji, podczas której
1
Szczegółowy opis kolejnych elementów procesu prowadzonego z użyciem metody ISIS można
znaleźć we wspomnianym wcześniej magazynie Zrównoważony Rozwój – Zastosowania.
6
uczestnicy zapoznają się ze stosowanymi tam metodami partycypacji mieszkańców
w ustalaniu polityk środowiskowych.
EFEKTY
Głównym celem projektu Wyzwania Zrównoważonego Rozwoju w Zawoi
początkowo miało być partycypacyjne wypracowanie rozwiązania problemów
związanych z gospodarką wodną ściekową. W trakcie trwania projektu rozszerzono
ten cel o wsparcie gminy w stworzeniu szerszej strategii rozwoju, z rozwiniętym
komponentem gospodarki wodno-ściekowej. Jak podkreśla Karolina Maliszewska,
nie chodzi tu o pomoc w napisaniu takiego dokumentu od początku do końca, a
raczej o stworzenie atmosfery sprzyjającej dyskusji, prezentację pewnych narzędzi i
procesów i doprowadzenie gminy do momentu, kiedy będą mieli zalążek strategii i
pomysł na to, jak dalej działać, żeby ją uchwalić i wdrożyć.
„My mamy dwa podejścia do dobrej praktyki. Po pierwsze sam
proces: na ile jesteśmy w stanie przejść przez tą piramidę ISIS, czy
ludzie są w stanie zrozumieć zrównoważony rozwój i podejście
systemowe. Po drugie jest samo rozwiązanie – wypromowanie i
wprowadzenie zdecentralizowanych rozwiązań w gospodarce ściekowej
samo
w
sobie
byłoby
dobrą
praktyką
nie
tylko
od
strony
partycypacyjnej, ale też od strony koncepcji radzenia sobie ze
ściekami.” (Karolina Maliszewska, Funacja Sendzimira)
Warto tu zaznaczyć, że jako przykład
działającej
biologicznej
oczyszczalni
przydomowej może służyć fitooczyszczalnia
zbudowana przy Urzędzie Gminy. Według
słów wójta, mieszkańcy początkowo byli raczej
nieufni, spodziewali się przykrych zapachów
czy tego, że oczyszczalnia będzie brzydka.
Jednak kiedy po paru miesiącach okazało się,
że wygląda ona jak kępa krzaków i nie
Przykładowa fitooczyszczalnia
produkuje niemiłych woni, mieszkańcy Zawoi
zaczęli
7
bardziej
ufnie
podchodzić
do
możliwości wprowadzenia takich oczyszczalni.
Dodatkowym ważnym celem było udostępnienie „naturalnego laboratorium”
studentom, którzy chcą się uczyć realizacji takich procesów i pracy społecznościach
lokalnych. Aby to uzyskać, do projektu zaangażowano absolwentów szkół letnich,
którzy prowadzili wywiady z mieszkańcami, obserwują warsztaty i pomagają
organizacyjnie, a także uczestniczą merytorycznie w pracach. Dzięki temu efekty
takich projektów nie ograniczają się tylko do jednej społeczności, ale mogą być
rozprzestrzeniane dalej przez studentów i wolontariuszy.
Dla autorów projektu ważne jest również wypracowanie metod wdrożenia w
Polsce metody AtKissona, która ich zdaniem bardzo ułatwia poruszanie się po
zagadnieniach zrównoważonego rozwoju i przyspiesza pracę nad strategiami
zrównoważonego rozwoju.
WSPÓŁPRACA
Projekt „Wyzwania zrównoważonego rozwoju” ze względów formalnych
(Fundacja Sendzimira była bardzo młodą organizacją, co mogło rzutować na szanse
uzyskania dotacji) złożony został przez Centrum Rozwiązań Systemowych.
Komponent realizowany w Zawoi realizowany jest przez Fundację Sendzimira.
Głównym partnerem jest tu Urząd Gminy Zawoja, który uczestniczył w planowaniu
działań, a także partycypuje w projekcie, zapewniając wkład własny (sale na
spotkania, materiały, poczęstunek itp.). Innymi instytucjami, z którymi podpisano
oficjalne umowy o współpracy są LDG Przedbabiogórze oraz Babiogórski Park
Narodowy, który deleguje pracownika na warsztaty i spotkania. Ponadto Fundacja
Sendzimira korzysta z pomocy Gminnego Ośrodka Kultury. Niemniej jednak, jak
wskazywała Karolina Maliszewska, brakuje lokalnych organizacji pozarządowych,
które mogłyby animować ten projekt.
FINANSOWANIE:
Projekt finansowany jest w ramach Funduszy Norweskich i Funduszu dla
Organizacji
Pozarządowych.
Dofinansowanie
całego
projektu,
łącznie
z
komponentem edukacyjnym i z działaniami w Karpaczu, wynosiło 800 tys. zł, z czego
na warsztaty w Zawoi przeznaczono ok. 30 tys., na połączoną wizytę studyjną w
8
Szwecji dla interesariuszy z Zawoi i z Karpacza ok. 65 tys. Dodatkowo Urząd Gminy
Zawoja
jako
wkład
własny
do
projektu
udostępniał
za
darmo
sale
do
przeprowadzenia warsztatów, poczęstunek na przerwy kawowe itd.
WSKAZÓWKI DO REPLIKACJI
Pierwsze pytanie jakie należy sobie postawić realizując tego typu projekty
dotyczy odpowiedzialności – kto ma brać odpowiedzialność za proces. Fundacja
Sendzimira jest organizacją z zewnątrz, co nastręczało dodatkowych trudności.
Dlatego też ważne jest, aby na początku ustalić kto za co odpowiada w procesie (np.
to Urząd Gminy zaprasza gości) i kto jest jego właścicielem. Konieczne jest również
dostosowanie się do obowiązującego w danej społeczności modelu komunikacji. W
Zawoi wielu spraw nie da się załatwić mailem – lepiej widziana jest osobista
rozmowa z osobami na odpowiednich stanowiskach. Nastręcza to wielu trudności
organizacyjnych, zważywszy, że osoby pracujące przy projekcie mieszkają w
Krakowie i w Warszawie.
Ważnym elementem projektu Fundacji Sendzimira jest interdyscyplinarny
zespół. Ponieważ działania objęte projektem dotyczą ochrony środowiska, ale mają
też szeroki oddźwięk społeczny, ważne jest aby jeden aspekt nie dominował nad
drugim. Z tego powodu interdyscyplinarny, dopełniający się zespół realizatorów może
być bardzo pomocny.
Przeszkodą w realizacji tego typu projektów może być również forma
finansowania w postaci grantów. Pisząc wniosek i planując działania nie sposób jest
przewidzieć
wielu
zdarzeń. Czasem dla dobra procesu korzystnie byłoby
zrezygnować z pewnego elementu, czy przedłużyć inny, jednak grantodawcy
zazwyczaj nie przewidują tego typu zmian w czasie trwania projektu i dostosowania
procesu do potrzeb danej społeczności.
9