Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego

Transkrypt

E K O N O M I A
S P O Ł E C Z N A
T E K S T Y
2 0 0 8
Maria Płonka, Rafał Sułkowski
Koncepcja utworzenia
Małopolskiego
Funduszu
Poręczeniowego
Ekonomii Społecznej
11/2008

Spis treści
Rekomendacje 4
Wstęp 5
1.
Diagnoza potrzeb finansowych wynikających z procesu ekonomizacji podmiotów ekonomii społecznej 6
2.
Małopolska jako obszar działalności Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej 11
3.
Fundusz poręczeniowy jako narzędzie wspierania rozwoju przedsiębiorstw społecznych 13
4.
Mechanizm finansowy funduszu poręczeniowego 15
5.
Projekt Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej 18
5.1.
Cele i misja FPeS 18
5.2.
Proponowana forma prawna FPeS 18
5.3.
Konstrukcja funduszu 20
5.4.
Prowizje pobierane przez FPeS 21
5.5.
Prognoza przychodów i kosztów FPeS 21
5.6.
Zabezpieczenie poręczenia 23
5.7.
Współpraca z instytucjami kredytowymi i pożyczkowymi 23
5.8.
Egzekucja należności z tytułu wypłaconych poręczeń 24
5.9.
Promocja FPeS 24
6.
Inne usługi oferowane przez FPeS 26
7.
Partnerzy zewnętrzni niezbędni dla funkcjonowania i rozwoju FPeS 27
11/2008
Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej
Rekomendacje
wniosków o udzielenie poręczenia oraz podział obowiązków w zakresie monitoringu spłat,
15. powierzenia partnerom finansowym procesu windykacji
ewentualnych należności z tytułu wypłaconych poręczeń,
16. oferowanie poręczeń łącznie z innymi, odpłatnymi produktami, takimi jak doradztwo, szkolenia czy usługi konsultacyjne, w celu wyeliminowania erozji kapitału funduszu,
17. stosowania niskonakładowych narzędzi promocji, ze
szczególnym naciskiem na komunikację elektroniczną oraz
udział w spotkaniach podmiotów sektora NGO i ekonomii
społecznej.
Analiza możliwości utworzenia i funkcjonowania Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej
(MFPeS) wykazała duży potencjał planowanej instytucji,
możliwy do wykorzystania pod warunkiem:
1. zorientowania działalności na sektor przedsiębiorstw
społecznych,
2. nawiązanie stałej, długoterminowej współpracy z partnerami samorządowymi i finansowymi,
3. koncentracja na obsłudze klientów z terenu województwa
małopolskiego,
4. umożliwienie donatorom funduszu kontroli nad jego
funkcjonowaniem i realizacją celów, poprzez powołanie
Rady Fundacji,
5. zgromadzenie kapitału na utworzenie funduszu w wysokości 1.250 tys. zł,
6. ograniczenie kosztów funkcjonowania funduszu do niezbędnego minimum, szczególnie w początkowym okresie
działalności,
7. wybór fundacji jako formy prawnej MFPeS,
8. kontraktowania bieżącej obsługi funduszu u podmiotu
zewnętrznego, np. Regionalnego Centrum Ekonomii
Społecznej,
9. zagwarantowanie częściowego finansowania kosztów
bieżącej działalności ze źródeł zewnętrznych,
10. powołanie Komitetu Poręczeniowego, z zadaniem obiektywnej oceny wniosków o poręczenie, i włączenie do jego
składu przedstawicieli sektora NGO i specjalistów z zakresu
analizy finansowo-ekonomicznej,
11. stosowanie prowizji zawierających się w przedziale 1-2%
wartości poręczenia, na poziomie zapewniającym pokrycie
kosztów funduszu,
12. przyjęcie ograniczeń w wysokości udzielanego poręczenia
do 70% wartości kredytu i 5% kapitału funduszu przypadającego na jedno poręczenie,
13. stałej kontrola wpływu kosztów operacyjnych na wielkość
posiadanego kapitału,
14. oparcia współpracy z instytucjami kredytowymi i pożyczkowymi o formalne umowy, regulujące procedury analizy
4
Wstęp
11/2008
Wstęp
Niniejsze opracowanie przedstawia koncepcję utworzenia
funduszu pożyczkowego nakierowanego w swojej działalności na przedsiębiorstwo społeczne. Podmioty te można
zdefiniować jako prywatne, autonomiczne organizacje dostarczające produktów lub usług na rzecz szerszej społeczności (community), której założycielem albo zarządzającym
jest grupa obywateli i w której zakres korzyści materialnych
podlega ograniczeniom. Przedsiębiorstwo społeczne przywiązuje dużą wagę do swej autonomii i gotowość do przyjmowania ekonomicznego ryzyka związanego z prowadzoną w sposób ciągły działalnością ekonomiczną1.
1.
2.
3.
Celem przedmiotowego opracowania jest przygotowanie
projektu powołania Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej (FPeS lub MFReS), rozumianego
jako wypracowanie i implementacja innowacyjnego rozwiązania – bazującego na pozytywnie zweryfikowanych
mechanizmach krajowych i zagranicznych – służącego
ułatwieniu lub wręcz umożliwieniu podmiotom ES dostępu do kapitału niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. Wdrożenie niniejszego projektu powinno
skutkować lepszym wykorzystaniem narzędzi ekonomiczno-finansowych przez podmioty ES, a przez to lepszym zaspokojeniem potrzeb społecznych.
4.
Głównym problemem i powodem przystąpienia do projektu jest fakt, iż podmioty eS, w tym przedsiębiorstwa społeczne, ze względu na swoją specyfikę (odmienna misja, kultura
organizacyjna, źródła finansowania, potencjał i inne) mają
– w swej głównej masie – utrudniony dostęp do zwrotnych
instrumentów finansowych i licznych środków pomocowych, których dystrybucja jest oparta o standardowe kryteria oceny wnioskodawcy.
Niewiele instytucji finansowych jest skłonnych podjąć
współpracę kredytową czy zaoferować inne instrumenty
1
Ekonomizacja organizacji pozarządowych, Jakub Wygnański, Kraków 2007
5
finansowe, ułatwiające dostęp do kapitału, sektorowi NGO.
Nie ma również na rynku polskim instytucji finansowych,
wyspecjalizowanych w obsłudze sektora NGO, czy węziej,
przedsiębiorstw społecznych. Aktualna współpraca w zakresie instrumentów finansowych jest raczej sporadyczna
i dotyczy dużych podmiotów ES, i częściej przyjmuje postać bezzwrotnych grantów. Powszechnie występuje relacja: sponsor (bank) – sponsorowany (podmiot ES). Na ten
stan rzeczy wpływają następujące czynniki:
nieznajomość specyfiki działalności podmiotów ES,
nieumiejętność oceny ryzyka i potencjału sektora ES,
przyzwyczajenia do obsługi komercyjnych podmiotów
i niechęć wejścia w sektor wymagający odmiennego
podejścia do oceny efektywności przedsięwzięć,
brak skutecznych narzędzi oceny ryzyk i efektów społecznych w ocenie projektów przez komercyjne instytucje
finansowe.
11/2008
1.
Diagnoza potrzeb finansowych wynikających z procesu
ekonomizacji podmiotów ekonomii społecznej
Podstawowe skutki procesu ekonomizacji podmiotów ES:
1. Zróżnicowany zakres i stopień ekonomizacji podmiotów
ES, sprawiają iż stworzenie jednolitego szablonu oceny
efektywności i monitoringu sektora jest niemożliwe.
2. Prymat celów niefinansowych w działalności NGO (założenia: „not profit”, „not for profit”, not only for profit”), sprawiający, że podstawową miarą oceny efektywności sektora ES
jest osiągnięcie celów społecznych a nie efektów w czysto
finansowym ujęciu.
3. Uzupełniający charakter prowadzenia działalności gospodarczej i osiągania z tego tytułu przychodów, zysków, co
implikuje inny rozkład ryzyka prowadzonej przez NGO
działalności i inny rozkład struktur organizacyjnych.
4. Niska kapitalizacja potencjału NGO związana z faktem, że
ewentualna nadwyżka finansowa jest przeznaczana na bieżąco na konsumpcję w postaci realizacji celów statutowych
a nie na pomnażanie majątku i maksymalizację zysku.
5. Odmienna struktura zasobów i kapitałów sektora NGO
(dodatkowo wewnętrznie zróżnicowana) w porównaniu
do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą,
utrudniająca ocenę wiarygodności podmiotu ES w świetle
dotychczasowych procedur i standardów pod kątem pozyskania zwrotnych i bezzwrotnych środków finansowych.
6. Rachunek zysków i strat w przypadku sektora NGO musi
uwzględniać jego specyfikę wyrażającą się dodatkowo w:
*realizacji potrzeb społecznych, socjalnych wobec określonych grup społecznych,
*nierynkowej alokacji „oferty” NGO, związanej z zaspokajaniem potrzeb społecznych,
*nieekwiwalentnej wymianie wartości w relacji usługowej między NGO a jej „klientami”,
*bliskości, swojskości „rynku” i znajomości jego
problemów,
*zdefiniowaniu pojęcia „zysku społecznego” jako głównego kryterium oceny efektywności sektora NGO,
*zdefiniowania pojęcia i komponentów „kosztów społecznych” w ocenie przedsięwzięć społecznych,
*zdefiniowanie na użytek specyfiki NGO pojęć: rynek,
klient, zysk, strata, koszt, oferta, produkt.
Stopień ekonomizacji podmiotów ES, rozumiany jako udział
działalności gospodarczej w działalności statutowej podmiotu, jest zróżnicowany. Przedsiębiorczość społeczna jest
tutaj rozumiana i traktowana jako forma wsparcia procesów i celów społecznych organizacji, zawartych w jej misji.
Zysk (nadwyżka finansowa) w sektorze ES jest pożądanym
efektem ubocznym przedsiębiorczości lub innej aktywności
podmiotów sektora ES i środkiem realizacji grupowych celów społecznych (zasada „not for profit” i „non profit”).
Obecnie istnieje bardzo duża różnorodność form organizacyjnych i celów podmiotów ekonomii społecznej. Są podmioty,
których główną funkcją jest prowadzenie działalności gospodarczej a cele społeczne są realizowane w ramach wygospodarowanej nadwyżki finansowej (zysku) (spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, przedsiębiorstwa społeczne),
są podmioty nie prowadzące działalności gospodarczej i utrzymujące się jedynie z dotacji, donacji (niektóre stowarzyszenia,
fundacje) lub prowadzące działalność gospodarczą w niewielkim zakresie. Większość podmiotów ekonomii społecznej łączy (w różnych proporcjach) prowadzenie działalności
gospodarczej i realizację celów społecznych. Zasadniczymi
zatem kierunkami rozwoju podmiotów ekonomii społecznej
jest ekonomizacja celów społecznych lub „socjalizacja” celów
ekonomicznych.
Cechą specyficzną podmiotów ekonomii społecznej jest to,
że funkcjonują w środowisku komercyjnym i realizują swą
misję w warunkach alokacji rynkowej. Jednocześnie w swej
działalności realizują inne cele (głównie cele społeczne),
zatem kryteria oceny ich efektywności są odmienne. Brak
możliwości wsparcia instytucji ES przez komercyjne instytucje finansowe (z powodów formalnych i finansowych)
hamuje ich rozwój, powstrzymując jednocześnie procesy
harmonizacji celów społecznych w mikroskali.
6
Diagnoza potrzeb finansowych wynikających z procesu ekonomizacji podmiotów ekonomii społecznej
7. Inny sposób księgowości NGO i zakres publikowanych
informacji finansowych powoduje konieczność stworzenia elastycznego i na bieżąco modyfikowalnego systemu
sprawozdawczości i monitoringu instytucji kontrolnych
i wierzycieli wobec sektora ES.
*przychody majątkowe.
3. Z punktu widzenia stabilności:
*stabilne,
*niestabilne.
W przypadku NGO stabilnymi źródłami finansowania są:
yy regularne i przewidywane przychody z działalności
gospodarczej,
yy regularne i przewidywane przychody z aktywów własnych
(np. nieruchomości, ruchomości),
yy długoterminowe umowy o dofinansowanie oparte na jasnych warunkach,
yy wieloletnie umowy na dostawę usług z organami administracji publicznej,
yy długoterminowe i regularne umowy darowizn z firmami i/
lub osobami fizycznymi.
Ekonomizacja sektora ES powoduje określone trudności
i potrzeby. Ilustruje je poniższe zestawienie.
Tabela 1. Najważniejsze problemy odczuwane przez NGO
w 2006 roku2
yy
yy
yy
yy
yy
Problemy
% NGO
Trudności w zdobywaniu funduszy lub sprzętu niezbędnego
do prowadzenia działań organizacji
73,0
Brak osób gotowych bezinteresownie angażować się w działania organizacji
56,0
Nadmiernie skomplikowane formalności związane z korzystaniem ze środków grantodawców, sponsorów lub funduszy UE
53,7
Nadmiernie rozbudowana biurokracja administracji publicznej
51,5
Niejasne zasady współpracy organizacji z administracja
publiczną
37,7
Niedoskonałość lub brak przepisów regulujących działania
organizacji
30,4
Stabilność finansowania i przychodów pozwala na planowanie działań w długim okresie, a ta okoliczność jest niezbędna
dla sporządzania np. biznes planu, niezbędnego załącznika
w aplikacjach o dofinansowanie zwrotne lub bezzwrotne.
Podstawowymi źródłami finansowania podmiotów ES są
różne bezzwrotne środki publiczne, darowizny osób prywatnych oraz składki członkowskie. W mniejszym stopniu
NGO wykorzystują przychody z własnej działalności gospodarczej oraz aktywów. Rzadko i najczęściej w sytuacjach
przymusowych, sięgają po zwrotne instrumenty finansowe
(np. kredyt). Źródła finansowania sektora ES w 2006 roku
przedstawia poniższe zestawienie.
Jednym ze sposobów rozwiązywania wymienionych i innych problemów NGO są szkolenia. Badania Stowarzyszenia Klon/Jawor wykazały, że potrzeba szkoleń była zgłaszana przez sektor ES w następujących dziedzinach:
pozyskiwanie funduszy: 56,6%,
wiedza związana ze specyfiką sektora ES: 36,5%,
zagadnienia formalno-prawne, związane z funkcjonowaniem NGO: 33,1%,
budowanie wizerunku organizacji, promocja, współpraca
z mediami: 28,2%,
finanse organizacji (księgowość, zarządzanie finansami): 24%3.
Tabela 2. Źródła finansowania sektora NGO
Tak pierwsza jak i druga grupa danych wyraźnie pokazuje, że NGO, a co za tym idzie i przedsiębiorstwa społeczne,
borykają się z brakiem kapitału, bariera formalności związanych z jego pozyskaniem oraz brakiem wiedzy i umiejętności koniecznych do wykorzystania istniejących możliwości.
Źródła finansowania NGO można ogólnie sklasyfikować
następująco:
1. z punktu widzenia pochodzenia finansowania:
*publiczne: rządowe, samorządowe, zagraniczne;
*prywatne: osoby fizyczne, pozarządowe, obce, własna
działalność;
2. z punktu widzenia formy finansowania:
*działalność gospodarcza,
*działalność statutowa,
*składki członkowskie, darowizny,
2
3
11/2008
Gumkowska M., Herbst J. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006, s. 66
Gumkowska M., Herbst J. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006
7
Źródła finansowania
% w całości
zasobów
sektora
% organizacji, które
korzystały
z danego
źródła
Dochody z działalności gospodarczej
20,7
10,5
Źródła samorządowe (środki od gminy,
powiatu)
16,5
45,2
Źródła rządowe (ministerstwa, agencje
rządowe)
13,1
19,3
12,3
Inne źródła
12,1
Składki członkowskie
8,1
59,9
Darowizny od instytucji i firm
7,0
38,8
Opłaty w ramach odpłatnej działalności
4,8
statutowej
8,2
Darowizny od osób prywatnych
4,7
40,9
Wsparcie od zagranicznych organizacji
pozarządowych
4,1
4,6
Zagraniczne źródła publiczne (w tym
środki Phare, Sapard i in.)
3,5
4,0
Przychody finansowe (otrzymane
odsetki, udziały, akcje i inne)
2,7
15,3
Przychody ze zbiórek publicznych, akcji
1,2
charytatywnych itp.
6,5
Wsparcie z innych krajowych organizacji pozarządowych
1,1
9,2
Dotacje od oddziału tej samej organizacji
0,3
3,1
11/2008
W całkowitej sumie środków zasilających sektor NGO najwięcej pochodzi z krajowych źródeł publicznych – 35%,
z czego ponad 25 p.p. stanowią środki samorządowe,
ok. 8 p.p. – rządowe, ok. 2 p.p. – środki unijne i zagraniczne
programy pomocowe, m.in. środki przedakcesyjne4. Niewiele mniej – ponad 25% przychodów statystycznej NGO
pochodzi ze składek członkowskich. Kolejna pozycja, ok.
20% – to darowizny. Działalność gospodarcza i odpłatna
działalność statutowa łącznie finansują ok. 7% budżetu statystycznej organizacji pozarządowej w Polsce.
Podmioty NGO duże o stabilnej pozycji finansowej i majątkowej nie mają na ogół problemów czy przeszkód w korzystaniu z usług komercyjnych instytucji finansowych (kredyty inwestycyjne, dostęp do funduszy unijnych), problemem
jest natomiast uczestnictwo i pomoc małym podmiotom
o majątku nie liczącym się w świetle kryteriów oceny kredytobiorcy przez banki. 81% NGO twierdziło, że nie posiadało
żadnego istotnego majątku. Jedynie 5% podmiotów sektora dysponuje znacznym funduszem statutowym – jego
średnia wielkość to ponad 170.000 zł.
Z badań Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że działalność
gospodarczą zadeklarowało nieco ponad 8% organizacji ES
(w 2004 roku było ich 16%), 14,7% organizacji zadeklarowało, że prowadzi działalność odpłatną nie dla zysku. Rozkład
przychodów badanych organizacji w latach 2001, 2003,
2005 przedstawia tablica:
Lokale i nieruchomości, grunty oraz środki transportu ma
po około 3% podmiotów działających w sektorze. Jedynie
18% NGO posiadało rezerwy finansowe. Ich wartość wzrastała w miarę wzrostu przychodów organizacji – w grupie podmiotów o przychodach rzędu 1-5 mln zł ponad
50% posiada rezerwy, a w grupie z przychodami powyżej
5 mln zł – ponad 80%. Co więcej 17,6% podmiotów ES nie
prowadziło w ogóle księgowości6.
Tabela 3. Przychody sektora NGO w latach 2001, 2003, 2005 [w %]
Przychody organizacji w przedziałach
wartości
2001
2003
2005
1. Poniżej 1 tys. zł
15,3
21,6
20,4
2. 1-10 tys. zł
26,6
26,0
29,8
3. 10-100 tys. zł
35,6
31,4
30,3
4. 100 tys. – 1 mln zł
17,5
17,4
15,4
5. 1 mln zł i więcej
4,9
3,6
3,9
Mamy także do czynienia z niską kapitalizacją potencjału NGO związana jest z faktem, że ewentualna nadwyżka
finansowa jest przeznaczana na bieżąco na konsumpcję
w postaci realizacji celów statutowych, a nie na pomnażanie majątku i maksymalizację zysku. Zatem rozwój podmiotów ES musi być mierzony nie potencjałem majątkowym
lecz zakresem realizowanych celów społecznych (konsumpcją). Brak inwestycji ogranicza jednak poziom konsumpcji
sektora ES, stąd też szerszy dostęp do zewnętrznych źródeł
finansowania zwiększy zakres misji społecznej, realizowanej
przez sektor NGO. Powołanie FPeS mogłoby stanowić dźwignię rozwoju wielu podmiotów ES.
Z analizy sektora ES wynika duże rozwarstwienie, jeżeli
chodzi o skalę realizowanych efektów finansowych, jednak
w swej głównej masie są to małe i mikro przedsięwzięcia.
Przychody połowy organizacji nie przekroczyły 13.000 zł
rocznie. Podmioty z 4. i 5. przedziału nie powinny mieć
problemów z dostępem do komercyjnych i unijnych źródeł finansowania, problemem jest natomiast ponad 80%
podmiotów ES, które osiągają przychody w niskiej skali,
nie kwalifikującej ich często do dostępu do komercyjnych
instrumentów finansowych. Innym problemem jest fakt, iż
zmniejsza się skala ekonomizacji sektora ES.
Odmienna struktura zasobów i kapitałów sektora NGO (dodatkowo wewnętrznie zróżnicowana) w porównaniu do
podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, utrudnia ocenę wiarygodności podmiotu ES w świetle dotychczasowych procedur i standardów pod kątem pozyskania
zwrotnych i bezzwrotnych środków finansowych.
W ujęciu tradycyjnej oceny zasoby firmy tworzą aktywa
trwałe oraz aktywa obrotowe (kapitał pracujący), w tym
środki finansowe, wyrażone wartościowo w bilansie i zestawione ze źródłami ich pochodzenia (kapitały własne
i kapitały obce). W przypadku sektora NGO dodatkowymi
zasobami, nie branymi pod uwagę w tradycyjnym ujęciu bilansowym i nie wycenianymi a pełniącymi funkcje kapitału
(w sensie pomnażania wartości) są:
yy kapitał społeczny kształtujący podaż: ludzie młodzi, wykształceni, zaangażowani,
yy kapitał społeczny kształtujący popyt: wizerunek organizacji,
zaufanie społeczne, wartość firmy,
Co więcej, z ostatnich badań przeprowadzonych przez
Stowarzyszenie Klon/Jawor w 2006 roku na grupie 900 organizacji pozarządowych wynika, iż prawie połowa z nich
osiąga przychody niższe niż 10.000 zł. Podmioty o przychodach powyżej 100.000 zł – grupa identyfikowana przez
banki jako potencjalni klienci –stanowią niecałe 20% sektora. Z kolei NGO o przychodach wyższych niż 1 mln zł to
zaledwie 3,5%5.
4
5
Gumkowska M., Herbst J. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006
za: „Raport dotyczący ofert bankowych dla organizacji pozarządowych” przygotowany
w ramach realizacji projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”
przez zespół Banku DnB NORD Polska pod kierownictwem Anny Królikowskiej, marzec
2008
6
8
Gumkowska M., Herbst J. Podstawowe ...
Diagnoza potrzeb finansowych wynikających z procesu ekonomizacji podmiotów ekonomii społecznej
yy wolontariat i praca społeczna.
ści sektora NGO; w praktyce widać wyraźnie tendencję do
zawężania możliwości generowania zysku finansowego
przez podmioty ES i ograniczenia kosztów wynagrodzeń
(wolontariat),
yy nierynkowej alokacji „oferty” NGO, związanej z zaspokajaniem potrzeb społecznych, wyrażającej się w tym, że
większość celów społecznych jest realizowana nie poprzez
przychody z działalności gospodarczej, lecz pozostałe
przychody, co powoduje określone ograniczenia np. w zakresie swobody w dysponowaniu środkami (donator o tym
decyduje),
yy nieekwiwalentnej wymianie wartości w relacji usługowej
między NGO a jej „klientami”; wymiana ta nie zawsze ma
postać wymiany towarowo-pieniężnej, często jest ze strony
finansowej jednostronna a wartość przedmiotu transakcji
jest relatywna (np. praca, zdrowie, ekologia, aktywność,
edukacja mają różnie postrzeganą wartość w poszczególnych grupach społecznych),
yy bliskości, swojskości „rynku” i znajomości jego problemów,
co wynika z małej skali prowadzonej działalności i często
lokalnego zakresu działalności podmiotów ES; przekłada się to na znajomość środowiska, jego specyficznych
problemów i możliwości ich rozwiązania w sposób często
odmienny od przyjętych standardów (np. stosowanie
na większa skalę poręczeń osobowych).
Z badań Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że w 2006 roku
74,5% podmiotów ES nie zatrudniało płatnych pracowników
i opierało się na pracy społecznej. W pozostałych jednostkach ES znalazło zatrudnienie na zasadzie umowy o pracę
ok. 120 tys. osób (65 tys. etatów) i na zasadzie umów zlecenia ok. 200 tys. osób. Istotnym jest fakt, iż 57,7% płatnych
pracowników NGO skończyło studia wyższe7. 52% wszystkich członków NGO w Polsce aktywnie włącza się w życie
organizacji, poświęca jej swój czas i uczestniczy w jej pracach. Brak płatnego personelu podmioty ES rekompensują
społecznym zaangażowaniem członków lub wolontariuszy. Często zaangażowanie to przybiera postać regularnej,
nieodpłatnej pracy na rzecz organizacji. Tego potencjału
społecznego nie uwzględnia się zwykle w opracowaniach
dotyczących zasobów ludzkich w organizacji. W świetle
przytoczonych badań 2 na 3 polskie instytucje ES opierają
się w swoich działaniach na regularnej, społecznej pracy, co
najmniej 6 osób, co oznacza około 1 mln „społecznych pracowników” organizacji. Dodatkowo 40% NGO może korzysta z pomocy wolontariuszy. Łączna liczbę wolontariuszy
wspierających pracę NGO szacuje się na 600-700 tys. osób.
Z reprezentatywnych badań Omnibus 2004 wynika, że
na 18,3% dorosłych Polaków zadeklarowało faktyczne zaangażowanie w pracę (bez wynagrodzenia) na rzecz organizacji pozarządowych, społecznych, religijnych. Z badań tych
wynikało również, że:
yy 42% wolontariuszy miało tytuł co najmniej magistra,
yy 61% członków zarządów organizacji miało wyższe
wykształcenie,
yy 61% wolontariuszy nie skończyło 30 roku życia.8
Reasumując, orientacja FPeS na sektor NGO wymaga odmiennego, alternatywnego podejścia w ocenie podmiotów
tego sektora, wyrażającego się w zredefiniowaniu typowych
pojęć stosowanych w analizie finansowej i ich adaptację dla
potrzeb oceny przydatności i efektywności społecznej podmiotu o statusie NGO. Podejście takie wymaga odmiennej
operacjonalizacji w postaci wypracowania specjalnych metod i kryteriów oceny sektora ES jako klienta FPeS. Punktem
wyjścia jest zdefiniowanie na użytek specyfiki NGO pojęć:
rynek, klient, produkt, zysk, strata, przychód, korzyść, koszt,
aktywa, kapitał.
Przytoczone dane świadczą o wysokim potencjale społecznym sektora ES, który – w świetle typowych kryteriów formalnych – nie jest brany pod uwagę (lub w marginalnym
stopniu) przez instytucje finansowe przy ocenie potencjalnego klienta zainteresowanego pozyskaniem środków.
Tymczasem faktycznie jest to kapitał pracujący o wysokiej
„rentowności” (generuje relatywnie niższe koszty); problemem jest natomiast wycena tego kapitału oraz wycena
efektów społecznych, które generuje.
Dla banku podstawowym kryterium oceny kredytobiorcy
i dostępu do zwrotnych instrumentów finansowania przedsięwzięć jest analiza sprawozdań finansowych i ocena wyników zdarzeń gospodarczych w aspekcie finansowym pod
kątem:
yy stabilności finansowania (pochodzenie, okres, pewność,
ryzyko),
yy swobody w dysponowaniu środkami (własność, dyspozycyjność, decyzyjność),
yy generowania zysku.
Z uwagi na specyficzna misję podmiotów ES, rachunek zysków i strat sektora NGO musi uwzględniać jego specyfikę
wyrażającą się dodatkowo w:
yy realizacji potrzeb społecznych, socjalnych wobec określonych grup społecznych, które należy kwantyfikować i zoperacjonalizować zaczynając od zdefiniowania pojęcia „zysku
społecznego” jako głównego kryterium oceny efektywno-
7
8
11/2008
Zróżnicowany zakres i stopień ekonomizacji podmiotów ES,
sprawiają iż stworzenie jednolitego szablonu oceny efektywności i monitoringu sektora jest niemożliwe.
Często NGO sięgają po zwrotne zewnętrzne źródła finansowania w sytuacji „przymusowej” i działając pod presją czasu
Gumkowska M., Herbst J. Podstawowe ...
Bazy danych gromadzone w portalu instytucji pozarządowych NGO (www.ekonomiaspoleczna.pl/bazy danych, www.badania.ngo.pl)
9
11/2008
yy obowiązujące rygory ostrożnościowe, wynikające z przepisów bankowych,
yy brak przykładów dobrych praktyk,
yy brak instrumentów wspomagających działalność NGO
w zakresie zabezpieczeń, doradztwa finansowego,
yy słabość kondycji finansowej i nieprzejrzystość
sprawozdawczości,
yy wysoka fluktuacja i niestabilność kadr (wolontariat, praca
społeczna),
yy wysoka „umieralność” NGO, uniemożliwiająca generowanie
historii kredytowej.9
nie wybierają najkorzystniejszych ofert, kierując się często
potrzebą minimalizacji niezbędnych formalności i zabezpieczeń oraz szybkością dostępu do środków. Tego rodzaju
oferta kredytowa jest znacznie droższa od standardowej
lub wymagającej większych formalności (z uwagi na zwiększone ryzyko dostawcy kapitału). W przypadku NGO rzadko kredyt jest elementem długoterminowego planowania
w organizacji i świadomą decyzją realizacji poprzez obce
środki finansowe dźwigni finansowej (zaciąganie kredytu jest korzystne, gdy stopa zwrotu przedsięwzięcia jest
wyższa od kosztu kredytu). Takie rozwiązanie jest korzystne w przypadku NGO prowadzących stabilną działalność
gospodarczą (spółdzielnie, TUW) lub posiadające stabilne
źródła finansowania działalności statutowej – w przypadku
podmiotów nie prowadzących działalności gospodarczej.
Pozostaje problem z podmiotami, które nie mają stabilnego finansowania ale mają dobry pomysł na działalność, zaangażowanie i „know how”.
Podstawowym warunkiem realizacji misji przez FPeS jest
stworzenie alternatywnego, przyjaznego sektorowi ES,
zwłaszcza tej „gorszej finansowo” większości, systemu uwiarygodniania tych podmiotów wobec sektora finansowego
i instytucji rozdzielających środki unijne. Stworzenie takiego
systemu i jego operacjonalizacja powinny nastąpić w efekcie dyskusji i uzgodnień najważniejszych partnerów FPeS:
banków, JST, Funduszu Poręczeń Unijnych, instytucji unijnych, dystrybuujących środki UE, strategicznych partnerów,
donatorów. Brak takiego systemu uniemożliwia realizację
misji społecznej Funduszu i upodabnia go do istniejących
funduszy pożyczkowych, czyniąc dostęp środków finansowych do większości podmiotów ES niemożliwym.
Niski udział działalności gospodarczej w finansowaniu działalności statutowej sektora ES zmniejsza zakres swobody
NGO w dysponowaniu środkami. Swoboda w dysponowaniu środkami finansowymi jest bowiem często zależna
od pochodzenia środków. Do „swobodnych” instrumentów
można zaliczyć:
yy przychody z działalności gospodarczej,
yy niektóre darowizny.
Podsumowując, zdecydowana większość organizacji pozarządowych, a w tym i przedsiębiorstw społecznych, nie
korzysta z produktów kredytowych lub pożyczkowych.
Jedynie organizacje posiadające wysokie przychody oraz
najczęściej prowadzące działalność gospodarczą, sięgają
po kredyt jako narzędzie finansowania swoich potrzeb, tak
bieżących jak i inwestycyjnych. Za przyczynę tego stanu
należy uznać fakt, iż ponad 50% organizacji ma stosunkowo niskie przychody roczne, a ponadto około 85% z nich,
nie posiada żadnych składników majątku własnego, które
mogłyby służyć jako zabezpieczenie kredytu.
Źródłami „wiążącymi” są:
yy kredyty celowe,
yy dotacje,
yy przychody ze zbiórek publicznych na określony, szczególny
cel.
Z punktu widzenia instytucji finansowej podstawowym
miernikiem oceny przedsięwzięć jest zdolność do generowania zysku w długim terminie oraz płynność finansowa.
Z punktu widzenia NGO dążenie do zysku jest przejawem
komercjalizacji i w sensie zasad – odejściem od misji a nawet statusu „non profit”. W tym kontekście należy w odniesieniu do podmiotów ES wypracować i zoperacjonalizować
kategorię „zysku społecznego”, opracować miary jego kwantyfikacji i metodologię oceny podmiotów ES pod kątem realizacji zysków społecznych.
Zadanie to ma znaczenie kluczowe i nowatorskie dla projektu, ponieważ instytucje finansowe mają obecnie problem z kwantyfikacją i operacjonalizacją kosztów i korzyści
społecznych. Wynika to nie tyle z braku chęci obsługi sektora ES, lecz głównie z barier formalno-prawnych obsługi
sektora NGO przez banki i komercyjne instytucje finansowe.
Zgłaszanymi przez Związek Banków Polskich głównymi problemami, związanymi z obsługą podmiotów ES są:
yy trudności z kwantyfikacją ryzyka działalności NGO,
9
10
Wystąpienie prezesa ZBP na konferencji: „Banki uczestnikami procesów ekonomii społecznej w Polsce” Warszawa 19.06.2007, materiały wewnętrzne z konferencji
Małopolska jako obszar działalności Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej
11/2008
2.
Małopolska jako obszar działalności Małopolskiego
Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej
Województwo małopolskie zajmuje powierzchnię
15 190 km2, co stanowi 4,8% powierzchni Polski i plasuje je
na 12 miejscu w kraju.
Wskaźnik zatrudnienia dla województwa małopolskiego jest wyższy od średniej ogólnokrajowej o ok. 3 punkty
procentowe.
W Małopolsce (22 powiatach, 182 gminach) mieszka 3,3
mln osób, co stanowi 8,6% ludności kraju i plasuje województwo na 4 miejscu. Pod względem gęstości zaludnienia (215 osób/km2) Małopolska zajmuje 2 miejsce w kraju,
znacznie przekraczając średnią krajową, wynoszącą 122
osób/km2 oraz średnią dla UE 27 – 113,4 osób/km2. Silniej
zaludniona jest centralna i zachodnia część województwa,
słabiej – północna i południowo-wschodnia.
Małopolskę można zaliczyć do średnio rozwiniętych gospodarczo regionów kraju. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca
wyniosło 85,5% średniej krajowej (decyduje o tym niska wydajność rolnictwa).
Według rankingu Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową Małopolska została uznana za region o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej (4 pozycja po województwach: śląskim, mazowieckim i dolnośląskim).
Wskaźnik przyrostu naturalnego w Małopolsce jest ponadprzeciętny (1,1 na 1000 mieszkańców, w UE 27 – 0,6%
na 1000 mieszkańców). Pozytywnymi cechami demograficznymi województwa są także:
yy niższy od przeciętnego dla kraju i UE przeciętny wiek ludności (mediana dla mężczyzn wynosiła 34,1 lat, dla kobiet
37,4 lat),
yy dodatnie saldo migracji (+1,0 promil),
yy przyrost liczby ludności województwa (średnio 101,4%
rocznie).
Wskaźnik przedsiębiorczości (liczba przedsiębiorstw
na 1000 mieszkańców) wynosił dla województwa 86, co
plasuje województwo w połowie rankingu ogólnokrajowego. Najwyższe wskaźniki przedsiębiorczości uzyskały powiaty: grodzki krakowski, tatrzański, olkuski (100-140), najniższe:
gorlicki, limanowski, dąbrowski, nowosądecki, tarnowski.
W Małopolsce dominują przedsiębiorstwa małe, lokalne, zatrudniające do 9 osób (94,8% ogółu); są to również podmioty młode (ok. 30% ma mniej niż 5 lat).
Liczba osób pracujących wynosi 1,023 mln osób, co stanowi ok. 8% pracujących w Polsce. W tej grupie 49,2% stanowią kobiety.
Sektor prywatny obejmuje prawie 57% pracujących. 18%
zatrudnionych to osoby czynne w rolnictwie, 26,3% – w sektorze przemysłowym i budownictwie, 55,7% w usługach
(W UE struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach
wynosi analogicznie: 3%, 27%, 70%).
yy
Struktura wykształcenia ludności Małopolski przedstawia
się następująco:
yy 36% – zasadnicze zawodowe,
yy 25,6% – średnie i policealne,
yy 17,6% – wyższe.
yy
yy
yy
yy
Występuje branżowe wyspecjalizowanie się przedsiębiorstw sektora MSP na obszarze niektórych powiatów,
mianowicie:
tatrzański: usługi związane z turystyką i produkcja
pamiątkarską,
suski: obróbka drewna,
wadowicki: meble, obuwie, wędliny,
nowosądecki, limanowski, brzeski, myślenicki:
budownictwo,
miechowski, proszowicki, tarnowski: rolnictwo.
W województwie działa szereg instytucji tzw. otoczenia
biznesu, promujących rozwój przedsiębiorczości i innowa-
11
11/2008
cji. Szacuje się, że występuje tu 7,6% wszystkich organizacji
wspierających biznes.
Pozycję sektora ekonomii społecznej w Małopolsce na tle
danych ogólnopolskich prezentuje poniższa tablica:
Małopolska ma jeden z najwyższych w kraju wskaźników
potencjału badawczo-rozwojowego (2 miejsce w kraju po
województwie mazowieckim). 88 jednostek BR zatrudniało
ponad 17 tys. osób (14,2% zatrudnionych w kraju), w tym
prawie 1300 zatrudnionych z tytułem profesora. W działalności BR zatrudnionych było w województwie 1,4% ogółu
pracujących, co odpowiada średniej UE 25 (1,49%) a przewyższa znacznie średnią ogólnopolską (0,92%).
Tabela 4. Pozycja małopolskiego sektora ekonomii społecznej
na tle Polski
W Małopolsce działa ok. 8% wszystkich krajowych organizacji pozarządowych, funkcjonujących w różnych dziedzinach
– pod tym względem wyprzedzają Małopolskę tylko województwa mazowieckie i śląskie.
Podmioty sektora ES/ pola
działań
Małopolska
Polska
Udział
%
Organizacje pozarządowe ogółem, w tym:
yyzabezpieczenie społeczne
yyintegracja i aktywizacja społeczna
yyprawa i wolności człowieka
i obywatela
yynauka, kultura, edukacja, wychowanie
yybezpieczeństwo publiczne
i obrona narodowa,
yyinne
9 293
110 872
8,38
1 119
884
227
15 872
10 753
3 876
7,05
8,23
5,86
3 466
38 786
8,94
1 435
16 339
8,78
595
8 363
7,11
893
0
5
0
12 786
18
56
13
6,98
0
8,93
0
2
23
8,7
0
6
0
Spółdzielnie ogółem, w tym:
yyzabezpieczenie społeczne
yyintegracja i aktywizacja społeczna
yyprawa i wolności człowieka
i obywatela
yynauka, kultura, edukacja, wychowanie
yybezpieczeństwo publiczne
i obrona narodowa,
yyinne*
W 2006 roku w województwie małopolskim było zarejestrowanych 5 225 stowarzyszeń i fundacji, co przekłada się na około 16 tego rodzaju organizacji na 10 000
mieszkańców.
W skali Polski jest to średnia pozycja. Lepszą pozycje pod
tym względem posiadają województwa mazowieckie (19,3)
i gdańskie (17,4). Pozostałe województwa mają podobną
lub niższą pozycję w skali ogólnopolskiej.
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku stopnia penetracji podmiotów ekonomii społecznej w środowisku
wiejskim. Województwo małopolskie zajmuje tutaj średnie
pozycje z ilością 10,2 stowarzyszenia i fundacje przypadające na 10 000 ludności wiejskiej. Wyższy wskaźnik penetracji
posiadają w Polsce województwa w Polsce północnej i zachodniej. Niższy wskaźnik penetracji – województwo mazowieckie i Polski środkowo-wschodniej10.
Z punktu widzenia dynamiki i kierunków rozwoju penetracji
rynku przez podmioty ekonomii społecznej w Polsce, województwo małopolskie jest na średniej pozycji z dynamiką
w ilości +4,2 podmioty na 10 000 mieszkańców w latach
2002-2005. Lepszą dynamikę rozwoju wykazywały województwa Polski zachodniej oraz mazowieckie. Wartość ta
przekłada się na dynamikę w wysokości 135,6% w badanym
okresie w województwie małopolskim. Jest to wskaźnik dynamiki dość niski, ponieważ tylko cztery województwa wykazywały niższą dynamikę.
Analizując dane zawarte w bazach danych NGO [www.ekonomiaspoleczna.pl/bazy danych], zarejestrowane w bazie
podmioty ekonomii społecznej są metodycznie podzielone
na 6 obszarów problematycznych.
10 Gumkowska M., Herbst J. Podstawowe ...
12
0
15
0
Centra integracji społecznej
0
35
0
Warsztaty terapii zajęciowej
38
410
9,27
Zakłady aktywności zawodowej
5
38
13,16
Spółdzielnie socjalne
7
89
7,87
Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych
0
9
0
Fundusz poręczeniowy jako narzędzie wspierania rozwoju przedsiębiorstw społecznych
11/2008
3.
Fundusz poręczeniowy jako narzędzie wspierania
rozwoju przedsiębiorstw społecznych
to np. pomoc w załatwieniu formalności związanych z ustanowieniem dodatkowego zabezpieczeniem pożyczki przez
przedstawiciela funduszu lub pomoc doradcza w zakresie
dopracowania biznesplanu.
Fundusz oferujący poręczeniowy dla przedsiębiorstw jest
klasycznym przykładem dostawcy usług finansowych. Koncepcja usługi finansowej opiera się na założeniu, że każda
usługa może zostać zaprojektowana w taki sposób, aby zaspokajać konkretne potrzeby zdefiniowanego klienta.
Ostatni poziom, usługa potencjalna, pokazuje jak jej świadczenie powinno wyglądać w przyszłości i może wynikać
z obserwacji potrzeb klienta juz po nawiązaniu współpracy.
W związku z tym usługa posiada pewne podstawowe cechy,
które są wspólne dla wszystkich produktów z danej grupy,
np. kredyty lub pożyczki dostarczają funduszy na pokrycie
określonych wydatków. W tym przypadku wszyscy pożyczkodawcy dostarczają usługę identyczną na poziomie jej jądra i wersji podstawowej. Schemat poziomów usługi finansowej przedstawia Rysunek 1.
Usługa kredytowa, lub poręczeniowa jak w tym przypadku, jest zbiorem pewnych korzyści i wartości dla klienta.
Kluczowym elementem tych właściwości jest funkcja podstawowa – zaspokojenie zapotrzebowania na środki finansowe. Poza funkcją podstawową, w przypadku poręczenia
możemy wyróżnić następujące elementy:
1. czas oczekiwania na udzielenie poręczenia,
2. warunki, w jakich jest ono oferowane,
3. jakość obsługi,
4. warunki płatności prowizji,
5. okres poręczenia,
6. stopień komplikacji procedury,
7. doradztwo, oraz
8. dopuszczalne łączenie poręczenia z innymi formami
zabezpieczenia.
Rysunek 1. Schemat budowy usługi finansowej.
JĄDRO
USŁUGI
ja
po
ncjalna usługa
pote
na wersja u
erzo
słu
gi
zsz
ro
z
e
c
k
o
i
w
a
g
an
u
ł
a
us
w owa we
a
t
rs
ds
Budując usługę dedykowaną podmiotom ES, w szczególności przedsiębiorstwom społecznym, należy uwzględnić
ich preferencje i specyfikę działalności.
Źródło: Opracowanie własne.
Proces różnicowania produktu zaczyna się na poziomie
usługi oczekiwanej, kiedy wyposaża się ją w cechy oczekiwane przez klienta, np. możliwość negocjacji prowizji,
nieskomplikowane procedury, korzystne terminy spłat itp.
Cechy te dodają dodatkowej wartości do podstawowych
cech usługi. Warstwa usługi oczekiwanej obejmuje te cechy, których klient spodziewa się podejmując współpracę
z pożyczkodawcą.
Poziom usługi rozszerzonej to cechy dodane do usługi, jednak klient nie oczekiwał wcześniej, że je otrzyma. Może być
13
11/2008
Tabela 5. Struktura usługi poręczeniowej oferowanej przez RFPeS.
Istota
produktu
Ułatwienie podmiotom ES dostępu do zwrotnych instrumentów finansowych poprzez udzielane poręczenie.
Produkt
podstawowy
Warunki i kryteria udzielanych poręczeń dla podmiotów
ES (np. audyt, czas oczekiwania na udzielenie poręczenia,
warunki płatności, okres poręczenia, procedury formalne,
dopuszczalne łączenie poręczenia z innymi formami
zabezpieczenia, doradztwo i in.).
Cena poręczeń (prowizja) i kryteria jej różnicowania.
Zabezpieczenie poręczeń.
Monitoring udzielonych poręczeń i usługa „wczesnego
ostrzegania”.
Wypłata poręczeń i windykacja należności.
Tabela 6. Źródła przychodów organizacji pozarządowych – zakres
publikowanych informacji
Pakiet specjalny dla podmiotów ES (atrakcyjne prowizje,
Produkt
korzystne terminy spłat, elastyczność podejścia do inicjaoczekiwany tyw społecznych, ułatwienie, uproszczenie formalności
i procedur, specjalistyczne doradztwo i szkolenia).
Produkt
poszerzony
Prowadzące działalność gospodarczą
Nie prowadzące działalności
gospodarczej
I. Przychody netto ze sprzedaży
produktów, towarów i materiałów,
w tym:
yyprzychody netto ze sprzedaży
produktów,
yyprzychody netto ze sprzedaży
towarów i materiałów.
I. Przychody z działalności statutowej:
yyskładki brutto określone
statutem,
yyprzychody z nieodpłatnej
działalności statutowej,
yyprzychody z odpłatnej działalności statutowej,
yypozostałe przychody określone
statutem.
II. Pozostałe przychody operacyjne, II. Pozostałe przychody
w tym:
yyzysk ze zbycia niefinansowych
aktywów trwałych,
yydotacje,
yyinne przychody operacyjne,
yyprzychody z odpłatnej działalności statutowej,
yypozostałe przychody określone
statutem,
yypozostałe przychody operacyjne.
Doradztwo i pomoc (bezpłatnie) w ramach pakietu usługi
poręczeniowej dla podmiotów ES (w zakresie sporządzania
dokumentów, np. biznes planów, procedur), opcjonalnie
na zasadzie „outsourcingu” świadczona przez RCES.
Audyt społeczny, zorientowany na specyfikę podmiotów
ES.
Szkolenia podmiotów ES na podstawie diagnozy potrzeb
w zakresie pozyskania źródeł finansowania ich działalności,
procedur.
Współpraca z instytucjami badawczymi w zakresie
budowy i rozszerzania bazy danych o podmiotach ES
Produkt po- w Małopolsce i ich kondycji finansowej (np. Regionalne
tencjalny
Centrum Ekonomii Społecznej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie, Małopolska Agencja Rozwoju
Regionalnego i inne), oraz instytucjami kredytowo-pożyczkowymi w Małopolsce.
Rozwijanie instytucji certyfikującej podmioty ES w Małopolsce.
Źródło: Opracowanie własne
III. Przychody finansowe, w tym:
yydywidendy i udziały w zyskach,
yyodsetki,
yyzysk ze zbycia inwestycji,
yyaktualizacja wartości inwestycji.
III. Przychody finansowe (sprzedaż
akcji, udziałów, odsetki od lokat,
wkładów, pożyczek, posiadanych
papierów wartościowych, inne
przychody finansowe)
IV. Wyniki wydarzeń nadzwyczajnych
IV. Zyski (straty) nadzwyczajne
Inny sposób księgowości NGO i zakres publikowanych informacji finansowych powoduje konieczność stworzenia
elastycznego i na bieżąco modyfikowalnego systemu sprawozdawczości i monitoringu instytucji kontrolnych i wierzycieli wobec sektora ES.
Pierwszym i najistotniejszym elementem jest prymat celów
niefinansowych w działalności NGO, co zasadniczo różnicuje je od klasycznych podmiotów gospodarczych. Powoduje także, iż docelową miarą oceny efektywności sektora ES
powinno być osiągnięcie celów społecznych, a nie efektów
w czysto finansowym ujęciu. Realizacja celów społecznych
jest w mniejszym stopniu kwantyfikowalna i rozłożona
na długie okresy czasu (okres zwrotu inwestycji społecznych jest dłuższy, niż inwestycji komercyjnych), stad też
podstawowym zadaniem związanym z powołaniem przedmiotowego Funduszu jest wypracowanie metod i narzędzi
oceny efektywności podmiotów ES starających się o uzyskanie poręczenia kredytu lub pożyczki.
Istotnym ułatwieniem w procesie podejmowania decyzji
o traktowaniu potencjalnego pożyczkobiorcy jako podmiotu ekonomii społecznej, może być wcześniejsze przeprowadzenie audytu społecznego. Wykonanie takiego
badania, przy jego satysfakcjonującym wyniku, w pewnym
sensie certyfikującego społeczny charakter prowadzonej
działalności, znacznie przyspiesza proces oceny wniosku
pożyczkowego.
Pozytywny wynik oceny oddziaływania społecznego jest
warunkiem koniecznym dalszego rozpatrywania wniosku.
Ocena ekonomiczna obejmuje analizę dokumentów finansowych, głównie bilansu, oraz zdolności generowania
odpowiednich przepływów pieniężnych. Jej istota jest tożsama z procedurami szeroko stosowanymi wobec wszystkich pożyczkobiorców. Jednak większy nacisk kładziony być
powinien na bardziej zindywidualizowane podejście do
każdego podmiotu ekonomi społecznej ubiegającego się
o finansowanie. Wynika to z konieczności głębokiego zrozumienia pozaekonomicznych celów podmiotu ekonomi
społecznej i jego wpływu na obsługę udzielonej pożyczki.
Drugi ze specyficznych elementów sektora ES, to uzupełniający charakter prowadzenia działalności gospodarczej
i osiągania z tego tytułu przychodów, zysków implikuje
inny rozkład ryzyka prowadzonej przez NGO działalności
i wymusza wdrożenie odrębnych procedur w odniesieniu
do sektora NGO.
Odmienna struktura finansowania i działalności przekłada
się na specyficzną sprawozdawczość i zakres publikowanych informacji przez NGO. Źródła przychodów organizacji pozarządowych oraz zakres publikowanych informacji
przedstawia tablica.
14
Mechanizm finansowy funduszu poręczeniowego
11/2008
4.
kredytowego. Rozwiązanie takie postrzegać również należy
w aspekcie motywacyjnym. Brak całościowej gwarancji wiąże się jednak z koniecznością znalezienia przez kredytobiorcę źródła poręczenia dla pozostałej kwoty. Dlatego, w celu
skutecznej realizacji podstawowego zadania funduszu, czyli
świadczenia pomocy w zaciąganiu pożyczek, jego udział
w gwarancji nie może zostać ustalony na zbyt niskim poziomie. Na skutek działania tych przeciwstawnych czynników
konieczne jest wypracowanie optymalnej wielkości poręczenia. Należy nawet mówić o optymalnym zakresie tych
wartości, bowiem mogą być one dostosowywane do indywidualnych klientów. Za optymalną wartość poręczenia, tak
ze względu na ryzyko ponoszone przez fundusz, jak i atrakcyjność pomocy dla kredytobiorcy, przyjmuje się przedział
od 60% do 70% kwoty kredytu. W praktyce zagranicznych
funduszy ustala się wielkości poręczenia pomiędzy 70%
a 80 % wartości kredytu. Opierają się one na przewidywaniu zachowań pożyczkodawcy, a nie pożyczkobiorcy, jak
ma to miejsce w warunkach polskich. Argumentuje się, iż
przy ryzyku mniejszym niż 20% wartości kredytu, komercyjni pożyczkodawcy będą skłonni finansować przedsięwzięcia o nieuzasadnionym poziomie ryzyka.
Jak wspomniano już wcześniej podmioty sektora organizacji pozarządowych rzadko korzystają z kredytów i pożyczek.
Za przyczynę tego stanu należy uznać fakt, iż ponad 50%
organizacji ma stosunkowo niskie przychody roczne, a ponadto około 85% z nich, nie posiada żadnych składników
majątku własnego, które mogłyby służyć jako zabezpieczenie kredytu.
Działając na rzecz zwiększenia skali ekonomizacji podmiotów ekonomii społecznej należy więc stworzyć możliwość
uzyskania alternatywnej formy zabezpieczenia zaciąganego
zobowiązania. Temu właśnie służą fundusze poręczeniowe.
Rodzi się jednak pytanie. Dlaczego udzielać poręczeń a nie
bezpośrednich pożyczek? Odpowiedzią jest skala wsparcia,
jakie mogą uzyskać podmioty korzystające z poręczeń a nie
pożyczek.
Najważniejszą cechą funduszy poręczeń, pozwalającą
na zwiększenie skali ich działalności, w porównaniu do
udzielania pożyczek, jest zastosowanie dźwigni finansowej, nazywanej efektem multiplikacji. Miarą tej dźwigni jest
mnożnik kapitałowy, będący stosunkiem wartości udzielonych poręczeń do wartości kapitałów funduszu.
Druga możliwość powstania efektu multiplikacji związana
jest z mechanizmem o konstrukcji zbliżonej do rozwiązań
stanowiących podstawę działalności kredytowej banków.
Opiera się on na założeniu, iż fundusz w małej liczbie przypadków jest zmuszony do faktycznego wykorzystania swoich środków na spłatę poręczonego kredytu. Dlatego może
on poręczyć kredyty na większą kwotę, niż wynika to z wielkości jego kapitałów. Zastosowanie tego mechanizmu
wymaga jednak spełnienia co najmniej jednego warunku.
Konieczne jest, aby bank udzielający kredytu nie wymagał
fizycznego zablokowania środków w wysokości wynikającej z poręczenie. Drugim warunkiem, nie mającym już jednak tak zasadniczego znaczenia, jest odpowiednio długa
historia gwarancji udzielanych przez fundusz. Pozwala ona
na statystyczną ocenę ściągalności poręczonych kredytów.
Pozytywny wynik takiej analizy należy wykorzystać głównie
Podstawą dla udzielania poręczeń przez fundusz jest zgromadzony w tej instytucji kapitał. W wypadku poręczania
całej kwoty kredytu zaciąganego przez podmiot będący
klientem funduszu oraz blokowania środków funduszu
w wysokości równej wartości poręczenia efekt multiplikacji
nie występuje. Maksymalna suma kredytów zaciągniętych
dzięki poręczeniom funduszu jest równa jego kapitałowi.
Fundusz ponosi całość ryzyka kredytowego. O powstaniu
efektu multiplikacji można mówić w dwóch przypadkach.
Pierwsza możliwość to poręczenie przez fundusz tylko część
kredytu. W takim przypadku im mniejszy jest udział funduszu w gwarancji, tym więcej kredytów może zostać zaciągniętych. Fundusz przejmuje na siebie tylko część ryzyka
15
11/2008
kredytów, co jest celem działalności funduszu. Dodatkowo,
wraz ze zmniejszaniem się zadłużenia, może również obniżać się relacja udziału funduszu w wartości poręczenia przy
niezmienionej wielkości zabezpieczeń ze strony klienta.
Skutkiem tego środki funduszu nie są zablokowane przez
cały okres spłaty zaciągniętego kredytu.
w dwóch celach. Z jednej strony może on posłużyć za argument w negocjacjach z bankiem, mających na celu blokady
mniejszych środków. Z drugiej strony analiza zgromadzonych danych pozwala określić maksymalną sumę poręczeń, nie stwarzającą zagrożenia dla płynności funduszu.
Syntetycznym wynikiem tej analizy powinien być wskaźnik
określający stosunek maksymalnej sumy poręczeń do wartości kapitału. Udzielając każdego poręczenia fundusz musi
monitorować, na ile wartość tego wskaźnika zbliży się do
maksymalnego dopuszczalnego poziomu. Oczywiście analiza danych historycznych nie daje gwarancji wystąpienia
identycznych wartości w przyszłości, jednak przyjęcie odpowiedniego marginesu bezpieczeństwa pozwala stworzyć efektywne narzędzie finansowania. W terminologii polskich funduszy poręczeniowych przyjęło się określać efekt
multiplikacji wywołany udzieleniem poręczeń na większa
kwotę niż wartość posiadanego kapitału, mnożnikiem kapitałowym. Ta wielkość jest istotniejsza z punktu widzenia
zarządzania ryzykiem funduszu, podczas gdy efekt multiplikacji w szerszym rozumieniu odnosi się do wpływu działań poręczeniowych na wielkość kapitału udostępnionego
pożyczkobiorcom.
Część rozwiązań, jakie mogą zostać zastosowane do podniesienia efektywności funduszu, wymaga akceptacji ze
strony kredytodawców. Główną kwestią konieczną do
uzgodnienia jest skala możliwej do zaakceptowania dźwigni finansowej. Z punktu widzenia banków i innych kredytodawców jej wzrost zmniejsza wiarygodność poręczenia.
Jednak w warunkach konkurencji pomiędzy kredytodawcami możliwe jest ustalenie mnożnika na wysokim poziomie,
gwarantującym jednocześnie efektywność działania funduszu i wystarczające zabezpieczenie kredytu.
Mnogość możliwych do zastosowania rozwiązań sprawia,
iż konieczne jest aktywne zarządzanie ryzykiem kredytowym funduszu. Element ten zyskuje na znaczeniu wraz ze
wzrostem wielkości funduszu i skali jego działania. Z jednej
strony powinno ono dotyczyć kształtowania struktury czasowej i jakościowej poręczanych kredytów. Możliwe są tutaj do zastosowania standardowe procedury opierające się
na budowie portfela kredytów o dywersyfikację terminów
zapadalności oraz walut, w jakich zaciągane są kredyty. Drugim elementem, wymagającym dostosowania do specyfiki
działalności funduszu jest wykorzystanie instrumentów pochodnych do zabezpieczenia przed ryzykiem stóp procentowych. Konieczne jest zmodyfikowanie stosowanych w tej
dziedzinie rozwiązań, ze względu na fakt, iż dotyczą one nie
faktycznych lecz potencjalnych zobowiązań.
Przedstawione powyżej przypadki to jedynie usystematyzowane, w celu łatwiejszej analizy, dwie możliwości wprowadzenia mechanizmu multiplikacji. Jednak w praktyce
możliwe jest ich szerokie modyfikowanie.
Najczęściej wykorzystywany jest model mieszany. Zakłada
on jednoczesne poręczanie tylko części kredytu oraz udzielanie poręczeń na kwotę większą niż wynika to z wielkości
kapitału funduszu. Zestawienie tych rozwiązań skutkuje
znacznym zwiększeniem dźwigni finansowej. Dla zabezpieczenia płynności funduszu konieczne jest przyjęcie niższych
wartości mnożnika. Niezbędnym jest również większe rozproszenie portfela poręczeń, niż w przypadku stosowania
jedynie jednego z modeli.
Wpływy funduszu to prowizja jaką płacą podmioty korzystające z poręczeń oraz przychody z posiadanego kapitału.
Wysokość prowizji powinna zostać ustalona na poziomie
zbliżonym do różnicy pomiędzy kosztem zaciągnięcia kredytu bez poręczenia funduszu i po udzieleniu gwarancji.
Najczęściej różnica ta wynosi od 2 do 4 punktów procentowych, co daje funduszowi przychód w wysokości 2-4%
wartości kredytu. Dodatkowo czasami fundusze pobierają
bezzwrotną opłatę za rozpatrzenie wniosku poręczeniowego. Opłata ta wynosi około 500 zł.
Drugim mechanizmem znacznie podnoszącym efektywność działania funduszu i poszerzającym możliwości
udzielania poręczeń jest dynamiczna wielkość poręczenia.
Zasadniczą kwestią jest w tym wypadku sposób obliczania
wielkości gwarancji w stosunku do poręczanego kredytu.
Stosowanie sztywnego poziomu sumy poręczenia, wynikającego z początkowej wielkości kredytu, powoduje zablokowanie nadmiernych środków funduszu. Przy kolejnych
spłatach rat kapitałowych i odsetek, zmniejsza się wyrażone
nominalnie ryzyko kredytowe pożyczkodawcy a niezmieniona pozostaje ekspozycja funduszu. Rośnie natomiast ryzyko ponoszone przez fundusz wyrażone jako stosunek do
wartości kredytu.
Należy jednak stwierdzić, iż przychody z opłat i prowizji są
zazwyczaj niewystarczające na pokrycie kosztów administracyjnych i kosztów zrealizowanych poręczeń. W związku
z tym środki zgromadzone w funduszu muszą być inwestowane. Często są one lokowane w bankach komercyjnych,
z którymi współpracuje fundusz przy poręczaniu kredytów.
Taka forma inwestowania nie jest najkorzystniejsza pod
względem stopy zwrotu. Stosowana jest jednak z dwóch
powodów. Pozwala ona wzmocnić pozycję negocjacyjną
funduszu, gdyż bankom zależy na utrzymaniu klientów
Stopniowe uwalnianie środków stanowiących poręczenie
pozwala na wykorzystanie ich do poręczenia kolejnych
16
11/2008
ich udzielenia jest często wysoki. W konsekwencji zmusza
to fundusze poręczeniowe do wyznaczania swoich prowizji
na poziomie równym lub nawet wyższym niż komercyjne
instytucje, świadczące podobne usługi.
instytucjonalnych. Możliwe jest więc wykorzystanie tego
faktu podczas ustalania wysokości dopuszczalnej dźwigni
finansowej.
Lokaty bankowe nie muszą być jednak jedyną formą lokaty
kapitału funduszu. Inne możliwości to lokata w bezpiecznych i płynnych instrumentach finansowych, tzn. obligacjach Skarbu Państwa, papierach wartościowych emitowanych przez NBP, jednostkach uczestnictwa funduszy rynku
pieniężnego, oraz obligacjach komunalnych z gwarancją
dojścia emisji do skutku udzieloną przez bank organizujący
emisję.
Doświadczenia instytucji mikrofinansowych, tak poręczeniowych jak i pożyczkowych, wskazują, że przy ograniczonych
kwotach pożyczek, nawet kilka punktów procentowych
różnicy w prowizji lub oprocentowaniu (w stosunku do tradycyjnych instytucji finansowych), nie wpływa na zdolność
pożyczkobiorcy do jej spłacenia.
Struktura przychodów funduszu powinna być uzależniona od stopnia wykorzystania zgromadzonego kapitału.
W przypadku wykorzystania większości środków funduszu,
dochód powinny stanowić pobierane prowizje. W odwrotnej sytuacji, szczególnie w początkowym okresie działania
funduszu, większość przychodów pochodzić będzie z zainwestowanego kapitału.
yy
yy
yy
Wielkość przychodów funduszu z działalności operacyjnej
zmienia się w zależności od czasu jego istnienia. Ma to duże
znaczenie przy planowaniu finansowym. Najtrudniejszym
okresem w działalności funduszu jest pierwsze 6 miesięcy
jego istnienia. Informacje o jego usługach są jeszcze słabo
rozpowszechnione, co skutkuje niewielką liczbą udzielanych poręczeń. W okresie po uruchomieniu funduszu wysiłek powinien być położony na akcję promocyjną, przy
maksymalnym ograniczeniu kosztów administracyjnych.
Największą popularnością oferta funduszu cieszy się pomiędzy 6 a 24 miesiącem jego istnienia. Wtedy poręczana jest
największa liczba kredytów, co wiąże się ze zwiększonymi
przychodami. Uzyskane środki powinny zostać przeznaczone na rozwój nowych form promocji oraz ewentualne „wyjście” poza pierwotny teren działania. Po dwóch latach zainteresowanie produktami funduszu ponownie spada. Jeżeli
wcześniej nie zostaną stworzone nowe kanały działalności
to może dojść do zahamowania jego rozwoju. Konieczne
może okazać się także dofinansowanie funduszu.
yy
Warto przy tej okazji wspomnieć o zdecydowanie negatywnych skutkach stosowania subsydiowanych prowizji i stóp
procentowych, bowiem kredyt subsydiowany:
kreuje wśród przedsiębiorców oczekiwania, że państwo
zawsze powinno zapewnić dostęp do „łatwego” pieniądza;
może być podłożem dla korupcji – ponieważ jest to kapitał
tylko dla wybranych przedsiębiorców;
może tworzyć nieuczciwą konkurencję – przedsiębiorcy,
którzy go otrzymują, stosować mogą niższą cenę na swoje
towary i usługi, w przeciwnej sytuacji różnica w cenie pokrywana przez podatnika jest dla nich czystym zyskiem;
uniemożliwia budowanie instytucji dążących do samowystarczalności w oparciu o rynkowe stawki wynagrodzenia
za ponoszone ryzyko.
Typową cechą kosztów instytucji mikrofinansowych jest
zdecydowanie dominujący udział w strukturze wydatków,
kosztów stałych i semi-stałych (czyli takich, które będąc
stałymi, zmieniają się skokowo po przekroczeniu wartości
granicznych rozmiaru jej działalności). Kolejną cechą, charakterystyczną dla instytucji świadczących usługi niematerialne jest wysoki udział kosztów wynagrodzeń w strukturze
kosztów.
Udział kosztów zmiennych w strukturze wydatków zależy
od przyjętej metodologii liczenia kosztów, tzn. czy są brane
pod uwagę koszty straconych poręczeń, które nie stanowią
typowego kosztu operacyjnego, czy też następuje wyłączenie tych kwot z rachunku kosztów. W drugiej sytuacji, zgodnej ze standardami rachunkowości w Polsce, koszty zmienne uzależnione od liczby udzielanych poręczeń wahają się
w granicach 10%-20% kosztów działalności.
Instytucje poręczeniowe o wielkości porównywalnej do
planowanego FPeS udzielają poręczeń na stosunkowo
niewielkie kwoty (w porównaniu z dużymi funduszami
poręczeniowymi o zasięgu krajowym) przy dużym nacisku
na analizę indywidualnych potrzeb klienta. Tego rodzaju
podejście, konieczne ze względu na specyfikę sektora najmniejszych podmiotów gospodarczych, jest kosztowne.
Chcąc jednocześnie zapewnić sobie samowystarczalność
finansową, fundusze poręczeniowe wyznaczają wysokość
prowizji na poziomie zapewniającym pokrycie wszystkich
kosztów funkcjonowania oraz zwiększonego ryzyka. Ze
względu na wyżej dokładną indywidualną analizę każdego
klienta oraz niskie kwoty poręczanych zobowiązań, koszt
17
11/2008
5.
Projekt Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej
w oparciu o samowystarczalność? Czy istnieje konflikt
między osiągnięciem samowystarczalności a dotarciem
do określonej grupy docelowej? Jak taki konflikt zostanie
rozwiązany przez daną organizację?
3. wizja długookresowa: Czy organizacja będzie czynić starania, aby przekształcić się w samodzielną instytucję? W jakiej
formie prawnej? Czy istnieje wiarygodny plan transformacji
z fazy projektu w samodzielną instytucję rozwijającą się
w oparciu o komercyjne źródła finansowania?
5.1.
Cele i misja FPeS
Tworząc instytucję finansową, w pierwszej kolejności należy jasno sformułować cel jej funkcjonowania. W przypadku
FPeS wydaje się, że za główny cel należy uznać:
„Wspieranie przedsiębiorstw społecznych poprzez zapewnienie dostępu do kapitału”
W przypadku FPeS proponuje się następujące sformułowanie misji:
Rozwinięciem i uzupełnieniem celu głównego powinny
być cele szczegółowe. Można je zdefiniować jako:
1. Pomoc w ekonomizacji podmiotów ES poprzez stworzenie
i oferowanie dedykowanych produktów finansowych,
oraz
2. Gromadzenie i kapitalizacja doświadczeń dotyczących
rozwoju podmiotów ES dzięki narzędziom rynkowym.
„Fundusz Poręczeniowy Ekonomii Społecznej jest niezależną i samofinansującą się instytucją dążącą do stworzenia
i oferowania przedsiębiorstwom społecznym poręczeń
kredytowych, pozwalających im rozwijać się i realizować
cele pozaekonomiczne. Fundusz dąży do wypracowania
wartościowej i możliwej do replikacji, formuły finansowego wsparcia przedsiębiorstw społecznych, przy zachowaniu mechanizmów rynkowych”.
Konsekwencją przyjęcia celów działalności funduszu jest
określenie jego misji. Jej realizacja przekłada się na strategiczne i operacyjne decyzje funduszu. Bez wyraźnie sformułowanej misji żadna organizacja nie może działać skutecznie.
Właściwie skonstruowana misja stanowi drogowskaz dla
funduszu poręczeniowego, ponieważ wiąże w spójną całość wartości i przekonania osób z nim związanych oraz realizowaną strategią. Misja jest źródłem motywacji dla osób
zaangażowanych w działania organizacji oraz podstawą dla
rozwoju jej skutecznego planu strategicznego. Organizacje
mikrofinansowe muszą mieć klarowną misję obejmujące
3 zasadnicze obszary ich działania:
1. grupę docelową. Kogo obsługuje dana organizacja? Osoby
bezrobotne? Kobiety? Przedsiębiorstwa społeczne? Jak
zdefiniowane? Jakie usługi dla grupy docelowej będą
zapewnione?
2. dążenie do stworzenia niezależnej, samowystarczalnej
finansowo instytucji: Czy organizacja działa w oparciu
o samowystarczalność finansową? Czy planuje rozwój
5.2.
Proponowana forma prawna FPeS
Orientacja RFeS na działalność głównie o charakterze poręczeniowym lub gwarancyjnym, upodabnia go do działających już funduszy poręczeniowych. Instytucje te tworzone
w Polsce od początku lat 90. ub. wieku, wykształciły się ze
struktur lokalnych, rzadziej regionalnych, przybierając kilka
charakterystycznych form prawnych. Mowa o formie stowarzyszenia, fundacji, lub spółce kapitałowej: akcyjnej lub
z o.o.
18
11/2008
Na wybór formy prawnej przez tworzące się instytucje poręczeniowe, zasadniczy wpływ mieli donatorzy. Często warunkiem udostępnienia kapitału było posiadanie określonej
formy prawnej. Przykładowo szereg programów pomocowych preferowało stowarzyszenia i fundacje jako formy
prowadzenia działalności poręczeniowej.
yy
yy
yy
yy
yy
yy
Można więc założyć, że tworząc fundusz poręczeniowy,
jakim będzie RFeS należy przyjąć formę prawną, stanowiąca dla donatorów gwarancję, właściwego wykorzystania
udostępnionych przez nich środków. Jako właściwe wykorzystanie rozumieć należy pomoc w finansowaniu przedsięwzięć i projektów, których rezultaty wpisywać się będą
w cele nakreślone przez donatorów, zbieżne z misją i wizją
działalności RFeS.
gospodarczo użytecznych. Dodatkowo majątek fundacji
tworzą:
składniki majątkowe wskazane przez Fundatorów
w oświadczeniu woli o ustanowieniu Fundacji,
dotacje, darowizny, spadki i zapisy,
dochody z majątku ruchomego, nieruchomego oraz praw
majątkowych,
odsetki bankowe,
dochody ze zbiórek i imprez publicznych,
dochody z działalności gospodarczej.
Prowadzenie działalności poręczeniowej, z tytułu której uzyskiwane są dochody, niewątpliwie stanowi przykład działalności gospodarczej. Istotne jest także, iż darczyńcy, przekazując środki na rzecz fundacji mogą zastrzec określony
rodzaj działalności, na jaki mają zostać przeznaczone. W wypadku fundacji nie mamy w ogóle do czynienia z instytucją
członkostwa. Cel działania fundacji zostaje określony przez
fundatora i może być zmieniony jedynie, jeżeli statut fundacji wyraźnie taką możliwość przewiduje. Fundacja nie może
zostać zlikwidowana z woli jakiegokolwiek organu fundacji,
a jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie.
Analizując przydatność głównych form prawnych organizacji funduszu należy zwrócić uwagę na kilka istotnych
elementów.
Stowarzyszenie jest związkiem osób, które postanawiają
realizować jakiś wspólny cel. Do założenia stowarzyszenia
konieczne jest współdziałanie co najmniej 15 członków
założycieli, którzy podejmują uchwałę o powołaniu stowarzyszenia. W wypadku, kiedy ilość członków stowarzyszenia
spadnie poniżej tej liczby podlega ono rozwiązaniu.
Z wyżej wymienionych powodów formuła fundacji pozwala
tak fundatorom, jak i darczyńcom zachować kontrolę nad sposobem spożytkowania powierzonego przez nich majątku.
Wykorzystanie form spółek kapitałowych: z o. o. bądź akcyjnej ma wiele zalet wspólnych zwłaszcza z formą fundacji.
Kontrola realizacji założonych celów wsparcia jak również
przeznaczenia powierzonego majątku możliwa jest poprzez organy statutowe – zarząd lub rade nadzorczą. Jednak
w kontekście pożądanych cech projektowanego funduszu
jedna ich cecha ma silnie negatywny wydźwięk. Tak w przypadku spółki z o.o. jak i akcyjnej bardzo wysokie są koszty
funkcjonowania. Juz na etapie tworzenia tych podmiotów
opłaty sądowe i rejestracyjne znacząco przewyższają analogiczne koszty ponoszone przez fundacje lub stowarzyszenia. Także na etapie bieżącej działalności, obowiązki związane z badaniem sprawozdań finansowych, prowadzeniem
rozbudowanej rachunkowości oraz funkcjonowaniem obligatoryjnych organów ww. spółek, generują wysokie koszty.
Stoi to w jaskrawej sprzeczności z fundamentalnym założeniem „niskokosztowej” struktury funduszu. Wysokie koszty
bieżącej działalności i administracji mogą istotnie wpływać
na osiągnięcie stanu samofinansowania, a co za tym idzie
zagrozić funkcjonowaniu funduszu w dłuższej perspektywie. Innymi słowy, istniałoby realne zagrożenie „przejadania”
przez struktury powołanego podmiotu, majątku powierzonego przez donatorów i darczyńców.
Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków oraz samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty
wewnętrzne dotyczące jego działalności. Najwyższą władzą
stowarzyszenia jest walne zebranie członków. Członkowie
stowarzyszenia, w sposób przyjęty w statucie, mogą zmieniać cele działania stowarzyszenia, mogą podjąć decyzję
o jego rozwiązaniu lub wystąpieniu ze stowarzyszenia. Cel
stowarzyszenia nie musi być celem społecznie użytecznym
w tym znaczeniu, że stowarzyszenie może realizować partykularne interesy jakiejś wąskiej grupy osób. Biorąc pod
uwagę powyższe cechy stowarzyszenia, należy stwierdzić,
że potencjalni dawcy kapitału, mogą uważać kontrolę nad
powierzonym majątkiem za niewystarczającą z punktu widzenia realizacji przyjętych celów.
Fundację możemy określić jako „formalnie spersonifikowany majątek, o którego przeznaczeniu decyduje wola fundatora wyrażona w statucie”. Definicja ta wskazuje najważniejsze cechy fundacji, którymi są majątek oraz cel, dla realizacji,
którego fundacja zostaje powołana. Zgodnie z art. 3 ustawy
o fundacjach „w oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji
fundator powinien wskazać cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację”. Fundacja może
zostać powołana jedynie dla realizacji celów społecznie lub
Podsumowując powyższe argumenty, należy stwierdzić,
że cechy fundacji doskonale predysponują ją jako formę
prawną organizacji FPeS.
19
11/2008
5.3.
Konstrukcja funduszu
Komitet Poręczeniowy nie będzie organem fundacji, a jedynie ciałem opiniodawczym. Jego rolą będzie analiza wniosków o udzielenie poręczenia i wydanie opinii o ewentualnym podpisaniu umowy z wnioskodawcą.
Przyjmując za cel świadczenie usług poręczeniowych przy
minimalizacji kosztów operacyjnych, pozwalającej na samofinansowanie funduszu, należy założyć, iż na jego strukturę składać będą się:
1. Rada Fundacji,
2. Zarząd,
3. Komitet Poręczeniowy,
4. Dział Operacyjny.
W skład komitetu wchodzić będzie 4 członków i Przewodniczący. 2 członków będzie reprezentować organizacje zaliczane do sektora NGO i posiadać wiedzę z zakresu funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej. 2 pozostałych
członków musi legitymować się wykształceniem wyższym
ekonomicznym i posiadać wiedzę niezbędną do oceny ekonomicznej i finansowej wykonalności opiniowanego wniosku. Listę członków Komitetu przygotowuje Zarząd i przedstawia corocznie do akceptacji Radzie Fundacji. Na wniosek
Zarządu Rada może dokonać zmiany liczby członków Komitetu, jednak nie może być ona mniejsza niż 4, oraz musi zostać zachowany równy udział dwóch grup specjalistów.
Rada Fundacji będzie organem statutowym fundacji prowadzącej fundusz poręczeniowy. Jej rola to z jednej strony kontrolowanie zgodności działań funduszu z celami zawartymi
w statucie fundacji i odzwierciedlającymi wolę fundatorów,
a z drugiej korekta jego procedur i reguł funkcjonowania.
Coroczną decyzją, Rada określi czy członkowie Komitetu będą pełnić swoje funkcje za wynagrodzeniem. Rada,
na wniosek Zarządu zatwierdzi również wysokość i sposób
kalkulacji ewentualnego wynagrodzenia.
Członkami Rady będą przedstawiciele wszystkich fundatorów, reprezentowani w osobie członka Rady. Do Rady
będą mogli również wchodzić przedstawiciele darczyńców. Członkowie Rady będą pełnić swoje funkcje bez
wynagrodzenia.
Każdy zgłoszony wniosek o udzielenie poręczenia opiniowany będzie przez 2 członków Komitetu – jednego reprezentujący sektor NGO i jeden specjalista z zakresu ekonomicznej oceny wniosku. Przydziału wniosków do oceny
dokonuje Przewodniczący Komitetu. Członek Komitetu po
przydzieleniu wniosku może odstąpienie od dokonania
oceny ze względu na brak obiektywizmu w odniesieniu do
konkretnego klienta. W takim przypadku Przewodniczący
dokonuje przydziału innego członka Komitetu.
Rada zbierać będzie się co najmniej raz w roku kalendarzowym. Jej rolą będzie zatwierdzenie rocznego sprawozdania
z działalności fundacji przygotowanego przez Zarząd. Ponadto Rada zatwierdzi Regulamin Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej, a także wprowadzi ewentualne
zmiany do jego treści w kolejnych latach funkcjonowania.
Inicjatorem zmian, a także podmiotem odpowiedzialnym
za przygotowanie projektu Regulaminu będzie Zarząd.
Członkowie Komitetu zobowiązani są do pozytywnego lub
negatywnego zaopiniowania wniosku poręczeniowego.
Nie mogą natomiast wstrzymać się od dokonania oceny.
Zarząd jest organem statutowym fundacji powoływanym
obligatoryjnie. Na jego czele stać będzie Prezes Zarządu.
Do jego zadań, oprócz obowiązków nakładanych zapisami
ustawy, będzie należało kierowanie działalnością funduszu,
w tym pełnienie funkcji przewodniczącego Komitetu Poręczeniowego. Drugim statutowym członkiem Zarządu ujętym w statucie fundacji będzie Zastępca Prezesa Zarządu.
Podobnie jak Prezes, będzie on mógł reprezentować fundację w stosunku do osób trzecich, a także zastępować Prezes
Zarządu w pełnieniu funkcji przewodniczącego Komitetu
Poręczeniowego.
W przypadku jednomyślności obu oceniających Przewodniczący zobowiązany jest do wydania decyzji o udzieleniu
lub odmowie udzielenia poręczenia zgodnie z opinią członków Komitetu.
Jeżeli opinie są rozbieżne, Przewodniczący jako trzeci
z członków Komitetu dokonuje oceny i jego opinia staje się
decydująca.
Jedynie w przypadku opiniowania wniosków podmiotów,
które nie zostały zakwalifikowane jako przedsiębiorstwa
społeczne, oceny dokonuje 2 członków komitetu z puli
specjalistów z zakresu analizy ekonomicznej. W przypadku
zgodności lub rozbieżności ich opinii Przewodniczący postępuje identycznie jak w odniesieniu do przedsiębiorstw
społecznych.
W statucie fundacji znajdzie się zapis pozwalający na wynagradzanie członków Zarządu. Mogą oni pełnić swoje funkcje także bez wynagrodzenia. Decyzję w tej sprawie podejmować będzie corocznie Rada.
Do obowiązków Zarządu należeć będzie również przygotowanie corocznego spotkania Rady fundacji, a także inicjowanie nadzwyczajnych jej spotkań, niezbędnych z punktu
widzenia działalności funduszu.
20
yy
yy
yy
yy
yy
yy
11/2008
5.5.
Prognoza przychodów i kosztów FPeS
Dział Operacyjny funduszu jest strukturą organizacyjną.
Jego rolą będzie prowadzenie bieżącej działalności funduszu. W jej zakres wchodzą:
kontakty z klientami,
kontakty z partnerskimi instytucjami finansowymi,
formalna analiza złożonych wniosków o udzielenie
poręczenia,
prowadzenie monitoringu i dokumentacji udzielonych
poręczeń, w tym
dokonywanie wizytacji klientów, którzy uzyskali poręczenie,
administrowanie stroną www funduszu.
Na wniosek Zarządu, Rada Fundacji może wyrazić zgodę
na powierzenie funkcji Działu Operacyjnego podmiotowi
zewnętrznemu. Tak w przypadku funkcjonowania Działu
Operacyjnego w strukturze Fundacji jak i w ramach podmiotu zewnętrznego, Rada Fundacji może upoważnić Zarząd do wypłaty wynagrodzenia z tego tytułu.
yy
yy
5.4.
Prowizje pobierane przez FPeS
yy
Ponownie należy zaznaczyć, że doświadczenia instytucji
mikrofinansowych, tak poręczeniowych jak i pożyczkowych,
wskazują, że przy ograniczonych kwotach pożyczek, nawet
kilka punktów procentowych różnicy w prowizji lub oprocentowaniu (w stosunku do tradycyjnych instytucji finansowych), nie wpływa na zdolność pożyczkobiorcy do jej spłacenia. Dlatego prowizji pobieranej w przypadku udzielenia
poręczenia przez FPeS powinna wynosić 1%-2% wartości
poręczenia. Nie zakłada się natomiast pobierania opłat za
samo rozpatrzenie wniosku o udzielenie poręczenia.
yy
yy
yy
yy
yy
Wartość niższa powinna odnosić się do poręczeń udzielanych stałym klientom, których sytuacja finansowa i majątkowa jest już znana, a co za tym idzie wymaga mniejszych
nakładów pracy przy ocenie ryzyka. Ponadto powinna być
zarezerwowana dla poręczeń dużych, o wartości od 80100% maksymalnego zaangażowania funduszu w jeden
podmiot. Oba te warunki powinny być spełnione łącznie.
Celem instytucji poręczeniowej jest zapewnianie przedsiębiorstwom trwałego dostępu do finansowania. W wypadku
instytucji dążących do samowystarczalności, koszt poręczenia odzwierciedlać musi koszt prowadzenia działalności. Takie założenie wymusza na funduszach docieranie do
największej liczby klientów w grupie docelowej, oraz ciągłe
obniżanie kosztów operacyjnych. Opierając się na obserwacji aktywnych instytucji poręczeniowych działających w Polsce można określić następujące ramy prognozy:
średnia wysokość poręczenia w grupie najmniejszych
funduszy wynosiła 229 tys. zł a mediana 126 tys. zł11,
średnia, roczna liczba poręczeń udzielonych przez jeden
fundusz w grupie najmniejszych podmiotów, wynosi 87;
jednak przyjmując za miernik medianę równą 52 poręczenia rocznie, niweluje się wpływ wyników najaktywniejszych
funduszy12,
wielkość kapitału niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania funduszu poręczeniowego o zasięgu większym
niż jeden powiat określa się na 750 tys. zł, a w przypadku
działalności na obszarze województwa lub większym na 2,5
mln zł13,
maksymalny dopuszczalny mnożnik kapitałowy – 300%
kapitału funduszu,
maksymalny udział poręczenia w wartości zaciąganego
zobowiązania – 70%,
maksymalna kwota poręczenia przypadającego na jeden
podmiot – 5% kapitału funduszu,
maksymalny okres poręczanego kredytu lub pożyczki nie
może przekraczać 5 lat,
średnioroczna rentowność lokat dokonywanych przez
fundusz – 6%.
Przyjmując powyższe założenia, przykładowa instytucja
dysponująca kapitałem równym 1.250 tys. zł może udzielić
poręczeń na kwotę 3.750.000 zł (1.250.000zł x 300%). Maksymalna wysokość poręczenia dla jednego podmiotu wynosi 62.500 zł (1.250.000zł x 5%). Widać, że jest to wartość
znacznie niższa od średniej wartości poręczenia w Polsce
dla grupy najmniejszych funduszy. Sugeruje to, iż ze względu na ograniczenia związane z funkcjonowaniem instytucji
nastawionej na podmioty ekonomii społecznej, musimy
zweryfikować średnie wartości ustalone dla całego rynku.
Najwyższa prowizja dotyczy poręczeń udzielanych nowym
klientom, o sytuacji finansowej i majątkowa wymagającej
całościowej analizy. Ponadto powinna być stosowana dla
poręczeń małych, o wartości do 20% maksymalnego zaangażowania funduszu w jeden podmiot. Oba te warunki
mogą wystąpić oddzielnie.
Stawka prowizji 2% stosowana będzie zawsze w przypadku
podmiotów, które nie zostaną zakwalifikowane jako przedsiębiorstwa społeczne.
11 Raport o stanie funduszy poręczeń kredytowych w Polsce. Stan na dzień: 31.12.2006 r.
Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych
12 Raport o stanie funduszy poręczeń ...
13 Zasady funkcjonowania funduszy poręczeniowych i pożyczkowych – (do rządowego programu rozbudowy systemu funduszy poręczeniowych i pożyczkowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2002 – 2006 „Kapitał dla przedsiębiorczych”) – Ministerstwo
Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej
21
11/2008
Tabela 8. Przychody i koszty funduszu oraz zmiany wielkości
kapitału funduszu [w zł].
Dążąc do oszacowania przychodów projektowanego funduszu należy jednak najpierw określić prawdopodobne
koszty. Jest to konieczne, ponieważ ponoszone koszty
pomniejszają wartość kapitału funduszu, a co za tym idzie
przychody z inwestycji.
Na koszty FPeS składają się:
yy czynsz za biuro – ok. 2000 zł,
yy wynagrodzenie miesięczne co najmniej 1 pracownika wraz
z obowiązkowymi składkami na ubezpieczenia społeczne –
2,5 tys. zł, oraz
yy pozostałe koszty, takie jak: telefony, zużycie materiałów biurowych, ubezpieczenie biura, podróże związane z udzielaniem i monitoringiem poręczanych zobowiązań, usługi
bankowe, koszty akcji promocyjnej itp. – ok. 1,5 tys. zł.
rok 2
rok 3
rok 4
24 000
24 000
24 000
24 000
24 000
inne koszty operacyjne
18 000
19 800
21 780
23 958
26 354
wynagrodzenia
30 000
33 000
36 300
39 930
43 923
straty na poręczeniach
33 750
32 186
22 464
27 343
38 148
razem
105 750 108 986 104 544 115 231 132 424
rok 4
rok 5
1 250 000
1 241 750
1 237 846
1 250 245
1 259 027
przychody
z lokat
75 000
74 505
74 271
75 015
75 542
uzyskana
prowizja
22 500
30 577
42 673
48 998
67 670
koszty
funduszu
-105 750
-108 986
-104 544
-115 231
-132 424
1 241 750
1 237 846
1 250 245
1 259 027
1 269 814
Jak widać przychody z lokat i prowizji nie równoważą ponoszonych kosztów, co prowadzi do erozji kapitału funduszu,
zwłaszcza w początkowym okresie działalności. Dodatkowo,
jeśli wielkość ponoszonych strat przekroczyłaby założone
wielkości to stan kapitału jakim dysponowałby fundusz
szybko zacząłby się zmniejszać.
W celu odwrócenia tej negatywnej tendencji można zastosować dwa podejścia.
Pierwsze z nich opiera się na naturalnym dążeniu do zwiększenia liczby udzielanych poręczeń, co skutkować będzie
podniesieniem wpływów z prowizji. Identyczny efekt miałoby podniesienie wysokości samej prowizji, jednak takie
rozwiązanie może zniechęcić część klientów do korzystania
z usług funduszu.
rok 5
czynsz
rok 3
W powyższej tabeli zostały ujęte przychody z lokat równe
6% p.a. Ponadto uwzględniono przychody z tytułu udzielenia poręczenia, wyliczone przy następujących założeniach:
yy średnia wartość poręczenia w pierwszym roku działalności
równa się połowie wartości maksymalnego dopuszczalnego poręczenia dla jednego podmiotu, w drugim wynosi
60%, w trzecim i czwartym 70%, oraz 80% w piątym,
yy w pierwszym roku działalności udzielane są 3 poręczenia
miesięcznie, w kolejnych latach ich liczba wzrasta o 20%,
yy prowizja od wszystkich poręczeń udzielonych w pierwszym roku wynosi 2%, w drugim i trzecim roku 1.9% oraz
1,8% w kolejnych dwóch latach.
Tabela 7. Prognoza kosztów funkcjonowania FPeS w okresie
5-letnim [w zł].
rok 1
rok 2
stan kapitału
Miesięczne koszty funkcjonowania funduszu możemy więc
w przybliżeniu określić na 6 tys. zł, co w skali pierwszego
roku działalności daje kwotę 72 tys. zł. Budżet w tej wysokości daje funduszowi możliwość prowadzenia bieżącej
działalności. Należy zaznaczyć, że są to koszty bezpośrednie
jego funkcjonowania, nie uwzględniające ewentualnych
kosztów funkcjonowania Zarządu oraz wynagrodzenia
dla Komitetu Poręczeniowego, a także specjalistycznych
szkoleń dla pracowników. Do kosztów ponoszonych przez
Fundusz zaliczyć należy także straty spowodowane wypłaceniem poręczenia. Przyjęto, że w pierwszym roku funkcjonowania wysokość utraconych kwot sięgnie 3% wartości
udzielonych poręczeń. W drugim roku będzie to analogicznie 2%, oraz 1% w kolejnych latach. Spadająca wartość strat
wynika z dopracowania procedur i zdobywania doświadczeń przez pracowników funduszu.
koszty
rok 1
kapitał
funduszu
Poniższa tabela obrazuje zmiany jakie zachodzą w wielkości kapitału przy założeniu, że liczba udzielanych poręczeń
wzrastać będą corocznie nie o 20%, lecz o 25% .
W kolejnych latach założono 10% wzrost innych kosztów
operacyjnych i wynagrodzeń.
Wracając do próby oszacowania przychodów FPeS należy
zacząć od prognozy przychodów z lokat skorygowanych
o przychody z prowizji od udzielanych poręczeń.
22
11/2008
Tabela 9. Stan wielkości kapitału funduszu przy wzroście liczby
poręczeń [w zł].
rok 1
rok 2
rok 3
rok 4
rok 5
kapitał
funduszu
1 250 000
1 241 750
1 237 779
1 251 891
1 263 621
przychody
z lokat
75 000
74 505
74 267
75 113
75 817
uzyskana
prowizja
22 500
31 851
46 301
55 455
79 963
koszty
funduszu
-105 750
-110 327
-106 455
-118 838
-139 378
stan
kapitału
1 241 750
1 237 779
1 251 891
1 263 621
Pewnym rozwiązaniem problemu niewystarczających zasobów kadrowych i konieczności ograniczenia kosztów funkcjonowania funduszu, może być „outsourcing” w zakresie
obsługi bieżącej jego działalności. Powierzenie wypełniania funkcji Działu Operacyjnego, Regionalnemu Centrum
Ekonomii Społecznej mogłoby ograniczyć koszty związane z czynszem i funkcjonowaniem biura, a zaoszczędzone
kwoty przeznaczyć na wynagrodzenie dla członków Komitetu Poręczeniowego. Rozłożenie kosztów biura i wynagradzania pracowników także na inne obszary działalności
RCES pozwoliłoby w efekcie zachować miesięczne wydatki
na funduszu, na niezmienionym poziomie.
1 280 024
Zwiększenie liczby udzielanych poręczeń jedynie nieznacznie poprawiło sytuację w zakresie stanu kapitału, i to dopiero od czwartego roku działalności. Co więcej osiągnięte
zostało to poprzez szybszy o ¼ wzrost liczby udzielanych,
co nie jest zmianą łatwa do osiągnięcia. Dlatego innym
rozwiązaniem pozwalającym zahamować erozję kapitału
jest świadczenie przez fundusz dodatkowych usług, np.
doradczych lub szkoleniowych. Wpływ dodatkowych przychodów w wysokości zaledwie 6 tys. zł rocznie obrazuje
Tabela 8.
5.6.
Zabezpieczenie poręczenia
Biorąc pod uwagę specyfikę podmiotów ES należy założyć
stosowanie przez FPeS alternatywne sposoby zabezpieczenia pożyczek. Organizacje poręczeniowe nie stosują standardowych metod zabezpieczenia takich jak hipoteka, czy
też przewłaszczenie na zabezpieczenie, gdyż ich klienci nie
dysponują majątkiem odpowiedniej wielkości lub jakości.
Dlatego najczęściej wykorzystywaną techniką zabezpieczenia wierzytelności funduszu, najtańszą i zarazem najprostsza,
jest weksel in blanco wraz z podpisaną deklaracją wekslową.. Zabezpieczenie poręczenia w tej formie jest uważane
za minimalną, możliwą do zaakceptowania gwarancję. Zabezpieczenie w takiej formie jest dobrze widziane przez
klientów funduszu, jako tanie i nieuciążliwe. Należy jednak
pamiętać, że weksel daje wierzycielowi prawo dochodzenia
należności z całego majątku dłużnika oraz wszystkich poręczycieli wekslowych, i to w dowolnej kolejności. Natomiast
z punktu widzenia wierzyciela, należy mieć na uwadze, że
weksel w istocie rzeczy nie zabezpiecza całości zobowiązani. Pozwala on jedynie na uproszczenie dochodzenia roszczeń w procesie egzekucyjnym.
Tabela 10. Stan wielkości kapitału funduszu w sytuacji świadczenia dodatkowych usług [w zł].
rok 1
rok 2
rok 3
rok 4
rok 5
kapitał
funduszu
1 250 000
1 247 750
1 250 293
1 271 624
1 291 412
przychody
z lokat
75 000
74 865
75 018
76 297
77 485
uzyskana
prowizja
22 500
32 005
46 769
56 329
81 722
koszty
funduszu
-105 750
-110 327
-106 455
-118 838
-139 378
dodatkowe
przychody
6 000
6 000
6 000
6 000
6 000
stan
kapitału
1 247 750
1 250 293
1 271 624
1 291 412
1 317 241
Jak widać, zdobycie dodatkowych wpływów znacznie poprawia stan kapitału, nawet przy tak niskiej kwocie przychodów jak 6 tys. zł w skali roku. Powyższy przykład pokazuje,
że dla stabilnego funkcjonowania funduszu niezbędne jest
rozwijanie także innych usług, pozwalających zrekompensować negatywny wpływ kosztów operacyjnych.
5.7.
Współpraca z instytucjami
kredytowymi i pożyczkowymi
Powyższe wyliczenia nie uwzględniają ani wynagrodzenia dla członków zarządu, ani dla uczestników Komitetu
Poręczeniowego, oceniających złożone wnioski. Również
kalkulacja kosztów osobowych jedynie dla jednej osoby
pracującej w Dziale Operacyjnym, może być niewystarczająca w warunkach faktycznego funkcjonowania funduszu.
Jednak biorąc pod uwagę wielorakie możliwości włączenia
działalności funduszu w przedsięwzięcia finansowane ze
środków strukturalnych UE, założyć można, że częściowo
koszty działalności pokryte zostaną ze źródeł zewnętrznych.
Produkt oferowany przez FPeS może zostać wykorzystany
jedynie w połączeniu z produktem kredytowym lub pożyczkowym innej instytucji finansowej, banku lub funduszu
pożyczkowego. Formalne uregulowanie współpracy z tymi
podmiotami jest warunkiem niezbędnym dla prawidłowego działania funduszu poręczeniowego. Jedynie formalna
umowa o współpracy, czyni poręczenie funduszu wartościowym zabezpieczeniem z punktu widzenia instytucji kredytowej. Jednak zapisy umowa o nie powinna stawiać instytucji finansowej w pozycji uprzywilejowanej w stosunku
23
11/2008
konieczne jest zawarcie w umowie o współpracy z partnerskimi instytucjami finansowymi, wśród innych istotnych elementów współpracy, precyzyjnych warunków i sposobów
egzekucji poręczenia. Nieodzownym jest, aby obowiązek
dochodzenia wierzytelności przejmowała na siebie instytucja finansowa, dysponująca strukturami niezbędnymi do
tego celu. Finalnie, koszty egzekucji ponosi zawsze kredytobiorca, a odzyskane kwoty przekazywane są z powrotem
do funduszu poręczeniowego.
do funduszu poręczeniowego. Treść umowy o współpracy
musi wynikać i być zgodna z postanowieniami regulaminu
działalności poręczycielskiej funduszu.
Udzielenie poręczenia na rzecz instytucji finansowej bez
uprzedniego zawarcia z nią umowy o współpracy może być
dopuszczane jedynie wyjątkowo i na określonych wcześniej
zasadach.
yy
yy
yy
yy
yy
Elementami, które trzeba niezbędnie zawrzeć w umowie
są:
wszelkie wymogi dokumentacyjne stawiane wnioskodawcy; co do zasady fundusz nie powinien żądać dokumentów
ponad te, które są normalnie wymagane przez instytucje finansujące; wyjątkiem w przypadku FPeS może być jedynie
poświadczenie przeprowadzenia audytu społecznego,
dopuszczalny poziomu mnożnika kapitałowego funduszu,
rozumianego jako krotność dopuszczalnej wartości obsługiwanych poręczeń do wielkości kapitału funduszu, co
pozwala jasno określić skalę ryzyka wzajemnie akceptowanego przez partnerów,
sposób prowadzenia monitoringu zaciągniętego zobowiązania oraz wzajemnej wymiany informacji pozostających
w związku z udzielonym finansowaniem i poręczeniami,
tryb i terminy postępowania w sytuacji zaprzestania
obsługi zobowiązania przez klienta, skutkujący wypłatą
poręczenia,
sposób egzekucji wypłaconego poręczenia od kredytobiorcy oraz obowiązki stron umowy w tym zakresie.
5.9.
Promocja FPeS
Z uwagi na specyficzne zdefiniowanie grupy klientów
tworzonego funduszu, polegające na zawężeniu jej do
przedsiębiorstw społecznych, konieczne jest zastosowanie
adekwatnych narzędzi promocji. Tradycyjne środki reklamy,
stosowane w sektorze finansowym, ze względu na swój
koszt, będą nieosiągalne dla planowanego funduszu,
zwłaszcza w pierwszym okresie funkcjonowania. Również
tworzenie rozbudowanej sieci przedstawicieli handlowych
wykracza poza możliwości finansowe FPeS. Dlatego, należy wykorzystać fakt, iż z uwagi na orientację na specyficzny
sektor klientów – przedsiębiorstwa społeczne – oferta FPeS
może stanowić jedyny możliwy wariant uzyskania zabezpieczenia na potrzeby zaciągnięcia kredytu. To implikuje
wybór następujących metod promocji.
Według danych z 2006 roku średni stosunek wartości wysokości wypłaconych poręczeń do kwoty udzielonych poręczeń wyniósł 0,75%. Jednak każda wypłata poręczenia powoduje ograniczenie akcji poręczeniowej i w konsekwencji
dochodów z tytułu przyszłych prowizji. Stanowi więc istotne zagrożenie dla funkcjonowania funduszu, szczególnie
w przypadku instytucji dysponujących niewielkim kapitałem lub dopiero budujących bazę klientów.
Z uwagi na stosunkowo niskie koszty stworzenia i utrzymania strony internetowej, należy założyć, iż będzie to główne
„okno wystawowe” FPeS. Wszystkie inne kanały informowania o produktach oferowanych przez fundusz powinny
kierować potencjalnych klientów na witrynę www. Z uwagi na dążenie do ograniczenia kosztów funkcjonowania,
w tym głównie kosztów osobowych, należy osobisty kontakt z pracownikami FPeS traktować jako drugi krok na drodze do uzyskania poręczenia, podejmowany przez podmioty, świadome specyfiki oferowanych produktów. Dlatego
stronna www musi zawierać wszystkie dostępne informacje o oferowanych poręczeniach, warunkach finansowych
oraz wymaganych zabezpieczeniach i dokumentach. Ponadto, oprócz danych teleadresowych FPeS, niezbędnym
będzie na stronie www formularz, umożliwiający przesłanie
wiadomości e-mail, przez zainteresowane osoby. Położenie
nacisku na komunikację elektroniczną, pozwoli zwiększyć
mobilność pracownika/pracowników funduszu, a co za
tym idzie zakres wykonywanych obowiązków.
Z powyższego wynika konieczność wcześniejszego zaplanowania metod i sposobów egzekucji powstałych wierzytelności. Tworzenie własnej struktury na potrzeby odzyskiwania wypłaconych poręczeń jest rozwiązaniem niezwykle
drogim, zwłaszcza przypadku funduszy małych. Dlatego
Źródłem dodatkowych informacji powinien być elektroniczny biuletyn informacyjny, opracowywany w cyklu kwartalnym, zawierający, oprócz podstawowych informacji nt.
FPeS, opisy klientów, którzy skorzystali już z oferowanych
poręczeń. Zaprezentowanie sylwetek i specyfiki działania
5.8.
Egzekucja należności z tytułu
wypłaconych poręczeń
W działalności poręczeniowej, nieuchronnie wcześniej czy
później pojawia się konieczność wypłaty poręczenia. Jest to
sytuacja naturalna, wynikająca z ryzyka działalności gospodarczej ponoszonego przez klientów funduszu.
24
11/2008
innych przedsiębiorców społecznych wraz z „mini-wywiadem”, jest bardzo efektywnym sposobem przyciągnięcia
kolejnych klientów, dostrzegających analogię prezentowanych przykładów do swojej sytuacji. Ponadto, poprzez
stopniowe tworzenie listy subskrypcyjnej potencjalnych
i faktycznych klientów, którzy otrzymywaliby kolejne biuletyny droga elektroniczną, możliwe będzie budowanie
długotrwałej współpracy. W dalszej perspektywie rozwoju
funduszu, można pokusić się o przygotowanie tradycyjnej,
drukowanej formy biuletynu.
Specyfika środowiska NGO, przy jednoczesnym jego rozdrobnieniu terytorialnym, wymaga aktywnego uczestnictwa w imprezach konferencyjnych i targowych, organizowanych z myślą o tym sektorze. Pozwoli to dotrzeć do
większej grupy klientów, skupionych w jednym miejscu,
a także zaprezentować produkty i dokonania funduszu
w sytuacji umożliwiającej komunikację z potencjalnymi
klientami, zamiast jednostronnego przekazu.
Współpraca z lokalnymi mediami, głównie prasą, pozwoli
na zaprezentowanie oferty funduszu, w kontekście pozytywnego wpływu oferowanych poręczeń na sektor przedsiębiorstw społecznych. Większość lokalnych gazet, w tym
niewielkich, obejmujących swoim zasięgiem jedną lub kilka
dzielnic lub miejscowości, darmowych informatorów, chętnie zamieszcza informacje o tego rodzaju ofertach. Dlatego
wykorzystanie tego kanału informacyjnego, może być tanim sposobem dotarcia do dużej liczby odbiorców, wśród
których znajdują się także przedsiębiorcy.
Włączenie się FPeS w realizację różnego rodzaju projektów,
tak o charakterze szkoleniowo-edukacyjnym, jak i innowacyjnych, może pozwolić na zaprezentowanie oferty funduszu szerszemu gronu odbiorców, a także na nawiązanie
kontaktów z innymi instytucjami działającymi na rzecz sektora NGO.
Elementem współpracy z instytucjami kredytowymi i pożyczkowymi powinno być wzajemne porozumienie określające zasady promowania usług poręczeniowych FPeS.
Powinno ono wyrażać się we wzajemnej wymianie materiałów reklamowych oraz zamieszczeniu informacji na stronach internetowych partnerów. Wiązałoby się również
z koniecznością przygotowania pewnej liczby tradycyjnych
materiałów promocyjnych, takich jak ulotki informacyjne.
25
11/2008
6.
Inne usługi oferowane przez FPeS
prowadzących ewidencji VAT, co eliminuje to ryzyko. Każde
działanie UE ma ściśle wyznaczoną listę kosztów, które podlegać będą refinansowaniu i taka lista powinna być wiążąca
dla FPeS w odniesieniu do produktów pochodnych.
Jak już wcześniej wspomniano istotnym komponentem produktowym FPeS będzie doradztwo i szkolenia w zakresie finansów, działalności gospodarczej i pozyskiwania środków
z UE. Doradztwo oraz podstawowe produkty finansowe
mogą funkcjonować łącznie tworząc kompleksową ofertę
dla podmiotów ES, powiązaną np. z odpłatnym poradnictwem w zakresie wypełniania wniosku o dofinansowanie
z Unii Europejskiej, możliwością pozyskania środków na realizację pomysłu w obszarze misji społecznej, sporządzania
biznes planu, montażu finansowego, kryteriów oceny danego wniosku itp.
yy
yy
yy
yy
yy
Pojawia się w tym segmencie nisza rynkowa dla FPeS: „mikroświadczenia dla mikroprzedsiębiorców sektora NGO”
ze specjalnie skonstruowaną dla nich ofertą finansowania
zwrotnego z maksymalnie uproszczonymi procedurami
oceny. Obsługa tego segmentu rynku opierać się może
na zasadzie maksymalnej dyspersji (pulweryzacji) ryzyka
(duża ilość ryzyk o niewielkiej wartości jednostkowej).
Ofertą interesującą z punktu widzenia wielu podmiotów
może być finansowanie pomostowe, niezbędne przy ubieganiu się o dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej.
Wynika to następujących okoliczności:
systemu częściowego a nawet całkowitego prefinansowania projektów sfinansowanych wcześniej w całości przez
wnioskodawcę,
nieterminowej wypłaty zaliczek przez grantodawców,
późnej dystrybucji środków przez administrację publiczną
(głównie samorządową),
zachwiania płynności finansowej,
małych inwestycji potrzebnych do bieżącej działalności
statutowej (np. samochód, remont lokalu, komputer itp.).
Jednak w przypadku udzielania pożyczek z kapitału funduszu znacznie rośnie ponoszone ryzyko. W przypadku
wystąpienia problemów ze spłatą zaciągniętego zobowiązania, fundusz sam musiałby dochodzić swoich roszczeń.
W przypadku poręczeń rola ta przypada instytucji finansowej udzielającej kredytu.
Co więcej udzielenie pożyczki ogranicza możliwość wystawiania nowych poręczeń, z uwagi na ograniczenie dostępnego funduszu.
Dlatego też oferowanie instrumentów dłużnych, musi mieć
charakter jednostkowy i być ograniczone do szczególnych
przypadków, takich jak obsługa istotnego klienta.
Pożyczki pomostowe są produktami, które w głównym nurcie dotyczą prefinansowania dotacji unijnych, czyli finansują
lukę czasową powstałą pomiędzy rozpoczęciem inwestycji
a wypłatą dotacji. Zazwyczaj pożyczki pomostowe udzielane są na okres nie dłuższy niż 20 miesięcy. Problem i ryzyko
związane z finansowaniem pomostowym wniosków o dofinansowanie z UE polega na tym, że refundacją objęte są jedynie koszty kwalifikowane netto (bez VAT). Pozostaje zatem
problem sfinansowania VAT w przypadku podmiotów nie
rozliczających VAT i zwiększone ryzyko dla FPeS z tym związane. Coraz częściej jednak w działaniach UE adresowanych
do małych i mikroprzedsiębiorstw VAT jest traktowany jako
koszt kwalifikowany w odniesieniu do przedsiębiorstw nie
26
Partnerzy zewnętrzni niezbędni dla funkcjonowania i rozwoju FPeS
11/2008
7.
Partnerzy zewnętrzni niezbędni dla funkcjonowania
i rozwoju FPeS
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
yy
Jako stali partnerzy FPeS mogą występować następujące
instytucje:
jednostki samorządu terytorialnego (z województwa
małopolskiego),
banki współpracujące, zwłaszcza te, które w misji mają wpisaną realizację funkcji społecznych, Przede wszystkim: Bank
Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych [w 2007 r. przejęty
został przez Bank DnB NORD Polska S.A. – przyp. red.], Bank
Polskiej Spółdzielczości, bank Gospodarstwa Krajowego,
Krakowski Bank Spółdzielczy, Spółdzielczy Bank Rzemiosła,
banki spółdzielcze z województwa małopolskiego, inne
banki komercyjne, zainteresowane współpracą z sektorem
NGO,
instytucje dystrybuujące środki z UE (np. MARR, PARP,
dostarczające niezbędnego „know how”, doradztwa,
szkolenia),
SKOK, zwłaszcza z terenu województwa małopolskiego,
TUW wyspecjalizowane w ubezpieczeniach finansowych
(np. TUW SKOK),
podmioty ES zgłaszające akces do struktur FPeS na stałe
(członkostwo, udziały),
inne podmioty komercyjne, zainteresowane stałą współpracą z FPeS (członkostwo, udziały),
inne podmioty niekomercyjne (np. jednostki budżetowe),
zainteresowane stałym uczestnictwem w przedsięwzięciu
(np. uczelnie, dostarczające „know-how”, instytucje lobbujące itp.).
Stali partnerzy, poprzez wkład finansowy (darowizny), rzeczowy (aport), intelektualny („know how”, doradztwo, szkolenia) mogliby wspierać tworzenie i rozwój FPeS.
Doraźnymi partnerami FPeS mogą być:
yy donatorzy funduszu, którzy poprzez doraźne wpłaty
na rzecz FPeS (osoby fizyczne, prawne i inne podmioty;
bez ograniczeń poza warunkiem legalności pochodzenia
środków) wspierają jego działalność lub konkretnego
podmiotu ES.
27
28
29
30
EKONOMIA SPOŁECZNA TEKSTY jest serią wydawniczą prezentującą teksty ważne z punktu widzenia dyskusji
o ekonomii społecznej. Seria powstała w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii
społecznej”.
Autorzy tekstów to osoby związane z projektem, osoby aktywnie działające w obszarze ekonomii społecznej,
a także przedstawiciele innych środowisk zainteresowanych ekonomią społeczną.
Wszystkie materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu www.ekonomiaspoleczna.pl.
Niniejsze opracowanie powstało na zlecenie Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”,
realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL. Administratorem projektu jest Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.