Innowacyjność przemysłu przetwórstwa żywności w

INNOWACYJNO PRZEMYSŁU PRZETWÓRSTWA YWNOCI
W WIELKOPOLSCE W LATACH 2008–2010
ROMUALD I. ZALEWSKI, EULALIA SKAWIŃSKA
Streszczenie
Aktywno innowacyjna przedsibiorstw przetwarzajcych ywno w Wielkopolsce była w okresie 2008–2010 wykazana tylko przez 80 podmiotów, z grona 701
które złoyły sprawozdania PNT-02. Przedsibiorstwa stosowały innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe. Innowacje produktowe w umiarkowanym stopniu wpływaj na jako produktów. Take innowacje organizacyjne
i marketingowe tylko w rednim stopniu wpływaj na wyniki przedsibiorstw. Nadal
wystpuje brak współpracy i przepływu informacji midzy przedsibiorstwami w horyzontalnych i wertykalnych łacuchach wartoci i z sektorem nauki. Hamuje to dyfuzj innowacji. W pracy przedstawiono take inne ograniczenia dla wzrostu innowacyjnoci przedsibiorstw.
Słowa kluczowe: innowacyjnoĞü, przetwórstwo ĪywnoĞci, Ĩródła innowacji
1. Wstp
Znaczenie działu 101 „produkcja artykułów spoĪywczych” w Wielkopolsce jest relatywnie niskie w opinii ekspertów (Zidentyfikowanie, 2008) co oznacza, Īe rozwijanie tej działalnoĞci jako
obszaru kluczowego wymagałoby róĪnego rodzaju inwestycji i wzrostu aktywnoĞci innowacyjnej.
Relatywnie nisko oceniono takĪe jego potencjał rozwojowy i innowacyjny w perspektywie czasowej do 2020 roku. WĞród barier utrudniających podniesienie działu „produkcja artykułów spoĪywczych” do rangi kluczowej wymienia siĊ najpierw bariery ekonomiczne i ekologiczne, a dopiero w dalszej kolejnoĞci bariery prawne i kompetencyjne. Przetwórstwo jest rozdrobnione. Działa
tutaj wiele małych zakładów, a niektóre z nich są przejmowane wraz z rynkiem dostawców przez
duĪe firmy z Wielkopolski lub innych regionów.
Aktualny potencjał przetwórstwa ĪywnoĞci w Wielkopolsce jest kształtowany przez silny potencjał ludzki i techniczny oraz wysoką kulturĊ rolną (Zalewski 2008). Nasuwa siĊ pytanie czy
w okresie kryzysu ekonomicznego ostatnich lat, jest ten potencjał wykorzystywany do generowania innowacji i czy jest wspomagany przez jednostki B+R działające w Poznaniu i Wielkopolsce.
Celem artykułu jest przedstawienie innowacyjnoĞci przedsiĊbiorstw działu 10 w sekcji C –
produkcja artykułów spoĪywczych w Wielkopolsce w latach 2008–2010, jaka wynika z kwestionariusza PNT-02 GUS – „Sprawozdanie o innowacjach w przemyĞle na lata 2008–2010”.
W szczególnoĞci wskazano najbardziej aktywne innowacyjnie grupy tego przetwórstwa, znaczenie
róĪnych Ĩródeł informacji dla podejmowania innowacji oraz cele i efekty tej działalnoĞci. Wresz1
Wg. klasyfikacji PKD z roku 2007 „Produkcja artykułów spoywczych” to dział 10 w sekcji C „Przetwórstwo przemysłowe”. Dział 10 dzieli si na 9 grup.
263
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 56, 2011
cie analizie poddano czynniki utrudniające działalnoĞü innowacyjną i stan ochrony własnoĞci
intelektualnej przedsiĊbiorstw.
2. Charakterystyka analizowanych przedsibiorstw i ich działalnoci innowacyjnej
Kwestionariusz PNT-02: Sprawozdanie o innowacjach w przemyĞle za lata 2008–2010
w Wielkopolsce złoĪyło 701 przedsiĊbiorstw produkujących artykułów ĪywnoĞciowe (tabela 1).
W badanej populacji dominują podmioty o wielkoĞci zatrudnienia do 49 pracowników, których
było 489. Dotyczy to zwłaszcza przetwórstwa miĊsa (10.1), produkcji wyrobów piekarskich
(10.7), produkcji pasz (10.9), przemiału zbóĪ (10.6), przetwórstwa owoców i warzyw (10.3)
i pozostałych (10.8). WĞród przedsiĊbiorstw, które złoĪyły sprawozdanie 75 to podmioty innowacyjne (rysunek 1).
Tabela 1. Liczba podmiotów które złoyły sprawozdanie PNT-02 ogółem i zatrudniajcych
powyej 50 pracowników
Dział / grupa
Ogółem
¾
10
701
212
Przetwarzanie i konserwowanie miĊsa oraz produkcja wyrobów z miĊsa
Przetwarzanie i konserwowanie ryb, skorupiaków
i miĊczaków
Przetwarzanie i konserwowanie owoców i warzyw
10.1
212
71
10.2
14
8
10.3
56
23
Produkcja olejów i tłuszczów pochodzenia roĞlinnego i zwierzĊcego
Wytwarzanie wyrobów mleczarskich
Wytwarzanie produktów przemiału zbóĪ, skrobi i
wyrobów skrobiowych
Produkcja wyrobów piekarskich i mącznych
Produkcja pozostałych artykułów spoĪywczych
10.4
7
2
10.5
10.6
33
19
26
8
10.7
10.8
278
50
37
26
Produkcja gotowych paszy i karmy dla zwierząt
10.9
33
10
Rodzaj działalnoĞci
Produkcja artykułów spoĪywczych
50
ħródło: Obliczenia własne na podstawie sprawozdania PNT-02 GUS Warszawa 2011.
Liczba przedsiĊbiorstw ogółem w poszczególnych rodzajach przetwórstwa nie jest proporcjonalna do liczby przedsiĊbiorstw innowacyjnych. NajwiĊcej innowacyjnych podmiotów działa
w sekcjach 8, 1, 7 i 5.
264
Romuald I. Zalewski, Eulalia Skawiska
Innowacyjno przemysłu przetwórstwa ywnoci w Wielkopolsce w latach 2008–2010
Rysunek 1. Zaleno liczby innowacyjnych przedsibiorstw od ich liczby
w poszczególnych grupach
Informacje o liczbie firm innowacyjnych, które wprowadziły nowe wyroby, procesy, innowacje marketingowe lub organizacyjne przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Liczba przedsibiorstw i rodzaje innowacji*
Rodzaj działalnoĞci
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
Produkcja artykułów spoĪywczych
10
701
80
75
52
63
18
9
2
10,8
Przetwarzanie i konserwowanie
miĊsa oraz produkcja wyrobów
z miĊsa
Przetwarzanie i konserwowanie ryb,
skorupiaków i miĊczaków
Przetwarzanie i konserwowanie
owoców i warzyw
Produkcja olejów i tłuszczów pochodzenia roĞlinnego i zwierzĊcego
10.
1
212
14
14
10
12
2
1
-
6,6
10.
2
10.
3
10.
4
14
1
1
1
1
-
-
-
7,1
56
9
9
6
7
4
1
-
16,1
7
3
3
2
3
-
-
-
42,9
Wytwarzanie wyrobów mleczarskich
10.
5
10.
6
10.
7
10.
8
10.
9
33
12
11
9
9
1
2
-
33,3
19
6
6
4
5
1
2
2
31,6
278
15
14
10
11
3
-
-
5
50
15
15
9
13
2
1
-
30
33
5
2
1
2
4
-
-
6,1
Wytwarzanie produktów przemiału
zbóĪ, skrobi i wyrobów skrobiowych
Produkcja wyrobów piekarskich
i mącznych
Produkcja pozostałych artykułów
spoĪywczych
Produkcja gotowych paszy i karmy
dla zwierząt
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 56, 2011
•
265
A – dział/ sekcja; liczba podmiotów, które: B - wypełniły arkusz PNT 02, C – były aktywne innowacyjnie, D – były innowacyjne (wprowadziły innowacje): E – produkty, F –
procesy, G – realizowały w latach 2008–2010 projekty innowacyjne przerwane, zaniechane lub nieukoĔczone, H – wprowadziły innowacje pierwsze na Ğwiecie, I – wprowadziły innowacje pierwsze w kraju, J – iloraz D/B
ħródło: Jak w tabeli 1.
Ogółem liczba przedsiĊbiorstw innowacyjnych w dziale 10 które wypełniły kwestionariusz
PNT-02 w porównaniu do lat 2004–2006 siĊ nie zmieniła (Zalewski, Góralski, 2011), a iloĞü
innowacji produktowych i procesowych nie wzrosła. Zarejestrowano obecnie wprowadzenie wiĊkszej iloĞci innowacji organizacyjnych i marketingowych niĪ w latach poprzednich. Przetwórstwo
ĪywnoĞci naleĪy do przemysłów o Ğredniej aktywnoĞci innowacyjnej (17,7% innowacyjnych
przedsiĊbiorstw) w dziale 10 – przetwórstwo przemysłowe (Kowalski 2011).
Ostatnia kolumna w tabeli 2 przedstawia odsetek przedsiĊbiorstw, które są innowacyjne w poszczególnych rodzajach działalnoĞci oraz ogółem. ĝrednio dla całego przetwórstwa ĪywnoĞci
wynosi on 10,8%. Do najbardziej aktywnych naleĪą sekcje 10.4, 10.5, 10,6 i 10,8, w których co
najmniej 30% przedsiĊbiorstw wdraĪa innowacje. Najgorszymi wynikami cechują siĊ sekcje 10.7
(5%), 10.9 (6,1%) i 10.1 (6,6%), w których panuje stagnacja. DziewiĊü przedsiĊbiorstw twierdzi,
Īe wprowadziło pewne innowacje jako pierwsze na skalĊ Ğwiata, a dwa, Īe są innowatorami
w swojej sekcji na skalĊ krajową. Te wyniki są potwierdzeniem opinii (Raport 2009), Īe MSP
moĪna podzieliü na nieliczne firmy innowacyjne, firmy imitujące i przewaĪające liczebnie firmy
tradycyjne, czyli nie innowacyjne.
3. ródła informacji dla innowacji i ich znaczenie
W typologii innowacji zaproponowanej przez W. ĝwitalskiego (2005) opisano szereg Ĩródeł
informacji dla przedsiĊbiorców i innowatorów oraz scharakteryzowano ich znaczenie. Do Ĩródeł
zaliczono:
– prace B&R (wynalazki, patenty, aplikacje),
– badania rynku i sygnały od grup konsumentów,
– doskonalenie procesu / produktu,
– reakcja na nieoczekiwane zdarzenia w firmie lub otoczeniu (upadek konkurenta, odkrycie nowej
przewagi, poraĪka wewnątrz firmy, kryzys ekonomiczny),
– imitowanie znanych rozwiązaĔ (dyfuzja, adaptacja, naĞladownictwo, transfer technologii).
W kwestionariuszu PNT-02 Ĩródła informacji dla innowacji, z których korzystają przedsiĊbiorstwa, są podzielone w inny sposób na cztery kategorie: wewnĊtrzne, rynkowe, instytucjonalne
oraz inne. Ich znaczenie przedsiĊbiorstwa oceniały na czterostopniowej skali (wysokie, Ğrednie,
niskie, bez znaczenia). Oceny dla 80 innowacyjnych przedsiĊbiorstw z działu przetwórstwa ĪywnoĞci na lata 2008–2010 przedstawiono w tabeli 3.
266
Romuald I. Zalewski, Eulalia Skawiska
Innowacyjno przemysłu przetwórstwa ywnoci w Wielkopolsce w latach 2008–2010
Tabela 3. Znaczenie ródeł informacji dla innowacji wród przedsibiorstw
przetwarzajcych ywno w latach 2008–2010
ħródła
WewnĊtrzne
Rynkowe
Instytucjonalne
Inne
Rodzaje Ĩródła
wewnątrz przedsiĊbiorstw
inne przedsiĊbiorstwa
dostawcy
klienci
konkurenci i inni z tej dziedziny
firmy konsultingowe
placówki PAN
jednostki B&R
zagraniczne instytuty badawcze
szkoły wyĪsze
targi, konferencje, wystawy
czasopisma naukowe
towarzystwa naukowo- techniczne
Produkcja art. spoĪywczych
1*
2
3
4
31
23
9
17
2
2
17
7
14
37
15
14
16
18
18
28
8
12
29
21
4
6
17
53
1
2
9
67
2
4
7
67
1
4
6
70
1
6
10
63
12
22
24
21
5
20
34
21
1
8
16
55
*stopieĔ znaczenia efektu: 1– wysoki, 2–Ğredni, 3–niski, 4– bez znaczenia/ grade of effect: 1–
high, 2–medium, 3–low, 4–not important
ħródło: Jak w tabeli 1.
Przedstawiciele firm uwaĪają, Īe Ĩródłem informacji dla tworzenia innowacji o wysokim
i Ğrednim znaczeniu jest samo przedsiĊbiorstwo. Taką odpowiedĨ udzieliło 47 z nich czyli ponad
50% ankietowanych. Natomiast Īadne z przedsiĊbiorstw nie uwaĪa, Īe inne przedsiĊbiorstwa mają
wpływu dla kształtowania siĊ innowacji. Oznacza to, Īe przedsiĊbiorstwa przetwarzające ĪywnoĞü
zamykają siĊ na wpływy zewnĊtrzne. Taka postawa jest niepokojąca, gdyĪ ignoruje nowoczesne
trendy konkurencyjnoĞci, takie jak kooperencja, inicjatywy klastrowe (SkawiĔska, Zalewski 2009)
lub innowacje otwarte (Zalewski 2010, Chesbrough 2003). Na przykład A. Kowalski podaje
(2011), Īe tylko 1 % przedsiĊbiorstw aktywnych innowacyjnie w sekcji produkcja artykułów spoĪywczych uczestniczy w inicjatywach klastrowych (jest to drugi najniĪszy wynik).
Pozostałym Ĩródłom przyznano Ğredni, niski lub nieistotny stopieĔ znaczenia dla działalnoĞci
innowacyjnej. Na przykład rolĊ dostawców jako Ĩródło informacji oceniono najczĊĞciej jako Ğrednio istotną. Opinie o roli klientów są doĞü równomiernie rozłoĪone, jednak z przewagą odpowiedzi
„bez znaczenia”. Jest to zjawisko przeciwstawne do obecnie panujących trendów w gospodarce
Ğwiatowej (Prahalad, Ramaswamy 2005). Natomiast rola firm konsultingowych jest postrzegana
jako nieistotna przez wiĊkszoĞü firm.
Wszystkie Ĩródła instytucjonalne dla kreowania innowacji są postrzegane przez wiĊkszoĞü
przedsiĊbiorstw (od 63 do 70) jako nieistotne (bez znaczenia). Respondenci wybrali taką odpowiedĨ dla placówek PAN w iloĞci 67, dla jednostek B&R – 67, dla zagranicznych instytutów badawczych – 70, a dla szkół wyĪszych – 63. W kaĪdym z tych przypadków jest to ponad 80% ankietowanych przedsiĊbiorstw. Tylko od 1 do 4 przedsiĊbiorstw uwaĪa to znaczenie jako Ğrednie
lub niskie. Poglądy przedsiĊbiorstw w tej sprawie nie uległy zmianie w stosunku do lat 2002–2004
(Zalewski, Talaga 2011) i 2006–2008 (Zalewski, Talaga 2012), a takĪe najnowszych (Kowalski
267
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 56, 2011
2011]) i Ğwiadczą o bardzo wysokiej barierze informacyjnej, komunikacyjnej i byü moĪe braku
zaufania do przydatnoĞci zewnĊtrznego sektora B+R dla przemysłu spoĪywczego.
Inne Ĩródła dla podejmowania działalnoĞci innowacyjnej takie jak targi, konferencje, wystawy
i czasopisma naukowe mają dla przedsiĊbiorstw co najwyĪej znaczenie Ğrednie. AĪ 55 firm uwaĪa
towarzystwa naukowo-techniczne za bez znaczenia jako Ĩródło dla innowacji. Oznacza to, Īe
przedsiĊbiorstwa tej branĪy zamykają siĊ na współpracĊ zewnĊtrzną, obserwacjĊ nowych trendów
rynkowych zwłaszcza za granicą itp. PrzedsiĊbiorstwa zamykają siĊ takĪe na nowe strategie wdraĪania innowacji (np. innowacje sieciowe, innowacje otwarte (Chesbrough 2003). Obserwacje
duĪego udziału przedsiĊbiorstw wytwarzających wyroby spoĪywcze w targach i wystawach (np.
Polagra Food) kontrastują z odpowiedziami, chyba, Īe te wydarzenia spełniają wyłącznie funkcje
handlowe.
Postrzeganie w taki sposób roli Ĩródeł innowacji oraz ich znaczenia dla kształtowania siĊ innowacji nie nastraja pozytywnie. „Wiadomo wszakĪe, Īe w nowoczesnej gospodarce opartej na
wiedzy, rola sektora, który tĊ wiedzĊ tworzy jest podstawowa” (Zalewski 2008, patrz takĪe:
Chesbrough, Vanhavenbreke, West, 2006). Panująca sytuacja (nieistotne Ĩródła instytucjonalne
oraz towarzystwa naukowo-techniczne) pokazuje duĪy dystans miĊdzy sektorem nauki
a przedsiĊbiorstwami. MoĪe to wynikaü z obaw przed konkurencją, przed którą nie chcą zdradzaü
swoich słabych stron, lub tego, Īe przedsiĊbiorstwa nie posiadają odpowiednich umiejĊtnoĞci
w kontaktach ze sferą nauki, a sfera nauki w kontaktach z biznesem. Pracowników nauki moĪna
w tym wzglĊdzie podzieliü na nieliczną grupĊ aktywnie (kilka %) i dwie prawie równe liczebnie
grupy potencjalnie współpracujących i biernych niewspółpracujących (Raport 2008). PodkreĞla to
koniecznoĞü poprawy przepływu informacji (Jajus, Ratajczyk 2011), poziomu kapitału społecznego wĞród przedsiĊbiorców, a zwłaszcza takich jego zasobów jak zaufanie, współpraca, normy
i wartoĞci (Badanie, 2011). Niedowład w kontaktach nauka – przemysł ma swoje przyczyny po
obu stronach i był wielokrotnie analizowany. Z raportu o stanie sektora MSP w Polsce [Raport
2008] wynika, Īe „sektor nauki uwaĪany jest za główną stronĊ, po której leĪą przyczyny ograniczające transfer technologii”. Najbardziej znacząca barierą dotyczącą sfery badawczo-rozwojowej
jest „brak wiedzy na temat Ğrodowiska gospodarczego wĞród naukowców i moĪliwych form
współpracy z przedsiĊbiorcami” (Raport 2009). Jednak przejĞcie od analizy do działaĔ usprawniających mimo róĪnych podejmowanych inicjatyw jest mało zauwaĪalne. Opinia ta jest bardzo
jednostronna. Na scenie innowacji działa bowiem trzech ‘aktorów’: nauka, przemysł i rząd tworzących tak zwaną ‘triplehelix’ (Etkowitz, Leydersdorf, 1997), które docelowo muszą utworzyü
układ synergiczny poprzez budowĊ przestrzeni 1 – wiedzy, 2 – zgody i 3 – innowacji. W Polsce te
działania są fragmentaryczne, niespójne i opóĨnione, zwłaszcza w zakresie innowacji. UwaĪa siĊ
w literaturze (Millair, Demaid, Quintas 1997), iĪ integracja wiedzy sprzĊĪona z nowymi moĪliwoĞciami zarządzania opartymi o nowe technologie przekazywania informacji i komunikacji ułatwia
konkurowanie małym przedsiĊbiorstwom powiązanym sieciowo, wykorzystującym specjalizacjĊ
i przewagĊ lokalizacji w porównaniu z duĪymi pionowo powiązanymi firmami. Mankamentem
jest teĪ słaba integracja funkcjonalna działalnoĞci badawczo-rozwojowej, wytwórczej i marketingowej, która została zidentyfikowana jako krytyczny czynnik sukcesu w procesach rozwoju nowych produktów (Bon-Wen Lin, Chung-Jen Chen 2006; Song, Montoya-Weiss 2001).
268
Romuald I. Zalewski, Eulalia Skawiska
Innowacyjno przemysłu przetwórstwa ywnoci w Wielkopolsce w latach 2008–2010
4. Cele działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw
W tabeli 4 przedstawiono zbiorcze dane dotyczące znaczenia celów w działalnoĞci innowacyjnej w odniesieniu do produktów oraz procesów. Zaprezentowane dane dotyczą przedsiĊbiorstw
aktywnych innowacyjnie całego przetwórstwa ĪywnoĞci. DziałalnoĞü innowacyjna produktowa
jest przez wiĊkszoĞü respondentów oceniana jako wysoka lub ewentualnie Ğrednia. Dowodzi to, Īe
rynkowe znaczenie innowacji jest waĪne dla wyboru ich strategii konkurencji. Poprawa jakoĞci
wyrobów idzie w parze z coraz bardziej powszechnym nowoczesnym podejĞciem do zarządzania
jakoĞcią.
Ocena znaczenia innowacji procesowych jest mniej jednoznaczna. Ogół przedsiĊbiorstw (ponad 60%) wysoko i Ğrednio ocenia znaczenie elastycznoĞci produkcji i wzrost mocy wytwórczych.
Natomiast oceny dotyczące obniĪki kosztów pracy, materiałochłonnoĞci i efektywnoĞci energetycznej są doĞü równomiernie rozproszone. ĝwiadczy to o niedocenianiu roli innowacji w poprawie efektywnoĞci ekonomicznej. Jest to fakt niepokojący, bo polska gospodarka nadal jest zbyt
materiało- i energochłonna (zuĪycie energii w kJ na 1 USD PKB w Polsce wynosiło w 2006 r.
11,28 kJ, a w Szwajcarii 2,11 kJ) (IMD 2010). Koszty niegospodarnoĞci producenci przerzucają na
konsumenta i Ğrodowisko naturalne.
Przedstawiciele przedsiĊbiorstw działu produkcji ĪywnoĞci aktywnych innowacyjnie uwaĪają, Īe działalnoĞü innowacyjna na rzecz zmniejszenia ich szkodliwoĞci dla Ğrodowiska jest bez
znaczenia lub niska (ponad 56%). Jest to fakt niepokojący w czasach kiedy na produkcjĊ czystą,
bez odpadową zwraca siĊ rosnącą uwagĊ. Prawie 60 % przedsiĊbiorstw natomiast uwaĪa, Īe innowacje w poprawĊ bezpieczeĔstwa i higieny pracy mają wysoki lub Ğredni priorytet.
Tabela 4. Cele działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przetwórstwa ywnoci
w latach 2008–2010
Znaczenie celów w przedsiĊbiorstwach aktywnych innowacyjnych
Cele i rodzaje
Rodzaj
innowacji
Produktów
Procesów
Inne
ħródło: Jak w tabeli 1.
Cele
1*
2
3
4
ZwiĊkszenie asortymentu
Zastąpienie wyrobów
Nowe rynki
Poprawa jakoĞci
ZwiĊkszenie elastycznoĞci
Wzrost mocy wytwórczej
ObniĪka kosztów pracy
ObniĪka materiałów i energochłonnoĞci
Zmniejszenie szkodliwoĞci dla
Ğrodowiska
Poprawa BHP
41
24
35
42
31
31
16
16
18
27
21
22
20
24
24
25
6
13
10
6
13
8
24
15
15
16
14
11
17
17
16
24
13
23
14
31
20
27
8
25
269
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 56, 2011
5. Efekty działalnoci innowacji organizacyjnych i marketingowych przedsibiorstw
Wiele przedsiĊbiorstw (ponad 50%), które wypełniły kwestionariusz PNT-02 wprowadziło
innowacje organizacyjne, co jest pozytywnym zjawiskiem. SpoĞród nich 57 firm oceniało efekty
wynikające z ich wdroĪenia. Skrócenie czasu reakcji na potrzeby rynku oraz poprawa jakoĞci
wyrobów mają podobne i wysokie oceny. Jest to zrozumiałe chociaĪby dlatego, Īe przedsiĊbiorstwa przetwarzające ĪywnoĞü są nasycone systemami zarządzania jakoĞcią i analizą ryzyka zdrowotnego. Natomiast poprawa strategii dla rozwoju nowych produktów, poprawa komunikacji
wewnątrz i na zewnątrz przedsiĊbiorstw są postrzegane czĊĞciej jako mało istotne lub bez znaczenia.
W tabeli 5 przedstawiono liczbĊ przedsiĊbiorstw przetwórstwa ĪywnoĞci, które wprowadziły
innowacje marketingowe.
Tabela 5. Liczba przedsibiorstw w dziale 10, które wprowadziły innowacje marketingowe
Rodzaj innowacji
znaczące zmiany w projekcie/koncepcji lub opakowaniu wyrobów
lub usług
nowe media lub techniki promocji produktów
nowe metody w zakresie dystrybucji produktów
nowe metody kształtowania cen wyrobów i usług
Liczba przeds. dział 10
59
43
26
45
ħródło: Jak w tabeli 1.
Podejmowana działalnoĞü w tym wzglĊdzie miała na celu głównie zwiĊkszenie lub co najmniej utrzymanie udziału w rynku lub wprowadzenie produktów do nowej grupy konsumentów.
Mniejszy priorytet miało zdobycie dla produktów nowych rynków geograficznych.
Zaprezentowane wyniki są zadowalające mimo, Īe przedsiĊbiorstwa nie oznaczyły analizowanych czynników jako najwaĪniejsze. Skrócenie czasu reakcji na potrzeby dostawców oraz
klientów generuje przewagĊ konkurencyjną. Poprawa jakoĞci produkcji, która jest osiągana poprzez innowacyjną organizacjĊ pracy i innowacyjne procesy moĪe wynikaü z tego, Īe firmy lepiej
rozumieją istotĊ jakoĞci i zadowolenia klientów.
6. Czynniki utrudniajce działalno innowacyjn
Na temat znaczenia czynników przeszkadzających w prowadzeniu działalnoĞci innowacyjnej
wyszczególnionych w tabeli 6 wypowiedziało siĊ 701 przedstawicieli przetwórstwa ĪywnoĞci,
w tym 80 aktywnych innowacyjnie i 621 pozostałych. WiĊkszoĞü respondentów (40–50%) uznała,
Īe wymienione czynniki są bez znaczenia. CzĊstotliwoĞü odpowiedzi dla poszczególnych stopni
znaczenia efektu (1, 2, 3 i 4) przyjmuje dwa typy rozkładu. Rozkład siodłowy wystĊpuje dla czynników ekonomicznych, zaĞ dla wszystkich pozostałych jest on trójkątny. W kaĪdym rozkładzie dla
nie innowacyjnych przedsiĊbiorstw najwiĊcej odpowiedzi dotyczy stopnia 4 – bez znaczenia. Rodzi siĊ wiĊc pytanie o genezĊ niechĊci do podejmowania aktywnoĞci innowacyjnej.
Ten obraz jest pozornie optymistyczny. Nie moĪna jednak na jego podstawie wnioskowaü jak
przedstawia siĊ sytuacja w 80 przedsiĊbiorstwach innowacyjnych i pozostałej wiĊkszoĞci, które
nimi nie są. Jest bowiem prawdopodobne, Īe dla przedsiĊbiorstw innowacyjnych wiĊkszoĞü po-
270
Romuald I. Zalewski, Eulalia Skawiska
Innowacyjno przemysłu przetwórstwa ywnoci w Wielkopolsce w latach 2008–2010
wodów jest „bez znaczenia”. Te aktywne przedsiĊbiorstwa potrafią sobie z problemami radziü.
Znaczna liczba programów rządowych i regionalnych wspierających innowacyjnoĞü z funduszy
UE lub rządu pozwala przezwyciĊĪyü trudnoĞci ekonomiczne, rynkowe czy związane z brakiem
odpowiedniej wiedzy. Natomiast podmioty, które napotykają na „wysokie” lub „Ğrednie” utrudnienia nie są innowacyjnie aktywne.
Tabela 6. Czynniki utrudniajce działalno innowacyjn w przemyle przetwórstwa ywnoci
w latach 2008–2010
ħródło: Jak w tabeli 1.
Lista czynników utrudniających działalnoĞü innowacyjną i ich uciąĪliwoĞü pozostała praktycznie bez zmian w latach 2008–2010. Jest jednak prawdopodobne, Īe przedsiĊbiorstwa zaczynają odczuwaü coraz wiĊksze trudnoĞci ekonomiczne oraz związane ze zdominowanym rynkiem.
Niska liczba wskazaĔ na wysokie utrudnienia związane z wiedzą jest optymistyczna. Oznacza to,
Īe nie ma trudnoĞci w znalezieniu pracowników o odpowiednich kwalifikacjach, pozyskaniu informacji o nowych technologiach i rynkach oraz znalezieniu partnera biznesowego.
7. Ochrona własnoci intelektualnej
PoĞrednim Ĩródłem wielu innowacji przemysłowych są badania podstawowe prowadzone
w uczelniach wyĪszych (Chesbrough, Vanhavenbreke, West, 2006). Ich wyniki naleĪą do kategorii
dóbr publicznych, które nie podlegają ochronie własnoĞci intelektualnej. Dobra prywatne, do których naleĪą wynalazki, wzory uĪytkowe, wzory przemysłowe itp. powinny byü chronione przez
ich właĞcicieli (np. przedsiĊbiorstwa). Jednak przedsiĊbiorstwa przykładają niewielką wagĊ do
tego problemu.
CzĊĞü sprawozdania poĞwiĊconą ochronie własnoĞci intelektualnej wypełniło 80 przedsiĊbiorstw. Firm chroniących własnoĞü intelektualną w latach 2008–2010 było nadal niewiele. WĞród
80 podmiotów 30 firm zgłosiło znaki towarowe, 4 wzory przemysłowe i 4 – patenty. Jednak
w niektórych sekcjach (10.2 i 10.4) takich zgłoszeĔ nie było. PrzedsiĊbiorstwa sekcji 10 dokonały
ochrony własnoĞci intelektualnej poprzez rejestracjĊ w UrzĊdzie Patentowym Rzeczpospolitej
Polskiej 4 wzorów przemysłowych, 83 znaków towarowych i 8 patentów. Uzyskały w tym okresie
4 patenty.
271
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 56, 2011
Tabela 7. Ochrona własnoci intelektualnej wród przedsibiorstw przetwórstwa ywnoci
Dział/
sekcja
10.0
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
10.8
10.9
Liczba
aktywnych
przedsiĊbiorstw
80
14
1
9
3
12
6
15
15
5
Liczba przedsiĊbiorstw zgłaszających
w UPRP:
znaki towawzory
patenty
rowe
przem.
30
4
4
7
1
1
1
5
1
2
1
3
8
2
2
2
-
Liczba zgłoszeĔ w UPRP na:
znaki towarowe
83
11
2
10
7
18
26
9
wzory
przem.
4
1
1
2
-
patenty
8
4
1
3
-
ħródło: Jak w tabeli 1.
InnowacyjnoĞü przedsiĊbiorstw ma swoje Ĩródło w wartoĞci kapitału ludzkiego. Jego potencjał przedsiĊbiorstwa stymulują róĪnymi sposobami. Z odpowiedzi przedstawicieli firm przetwórstwa ĪywnoĞci wynika, Īe skutecznoĞü takich stymulant jak ‘burza mózgów”, tworzenie miĊdzyfunkcyjnych lub interdyscyplinarnych zespołów, rotacja pracowników pomiĊdzy działami, zachĊty
materialne i niematerialne dla innowatorów czy szkolenia jest na poziomie 50%.
8. Podsumowanie
Z pewnoĞcią nastraja optymizmem fakt, Īe zarówno iloĞü innowacyjnych przedsiĊbiorstw i co
za tym idzie łączna iloĞü wdroĪonych przez nie innowacji wzrosła. Ogólna tendencja została zachowana. WiĊkszoĞü przedsiĊbiorstw wprowadziła równoczeĞnie kilka rodzajów innowacji: nowych produktów i procesów oraz innowacji organizacyjnych i marketingowych razem.
Niepokojąca jest bariera pomiĊdzy sektorem nauki, stowarzyszeniami naukowo-technicznymi
a przedsiĊbiorstwami. WiĊkszoĞü przedsiĊbiorstw uwaĪa, Īe szkoły wyĪsze, placówki PAN, jednostki B&R, zagraniczne instytuty badawcze oraz towarzystwa naukowe są nieistotnymi Ĩródłami
informacji dla innowacji. Taki stan utrzymuje siĊ nadal. Nie zmieniło siĊ teĪ podejĞcie przedsiĊbiorstw do współpracy z innymi podmiotami z podobnej branĪy (horyzontalna) i w łaĔcuchu wartoĞci produktów (wertykalna).
Innowacje produktowe mają Ğrednie znaczenie dla zwiĊkszenia iloĞci produktów, zdobywania nowych rynków i poprawy jakoĞci wyrobów. PrzedsiĊbiorstwa wskazują na Ğrednie znaczenie
innowacji procesowych dla zwiĊkszenia elastycznoĞci, wzrostu mocy wytwórczej, obniĪki kosztów. Dla obniĪenia materiało- i energochłonnoĞci było to bez znaczenia. MoĪna powiedzieü, Īe
sytuacja uległa niewielkiej poprawie w stosunku dla lat ubiegłych.
Efekty wynikające z innowacji marketingowych oraz organizacyjnych zostały ocenione jako
Ğrednie. W porównaniu do danych z lat 2002–2004 efekty dotyczące skrócenia czasu reakcji na
potrzeby klientów i dostawców, poprawy jakoĞci, obniĪki kosztów i satysfakcji pracowników
były nieco wyĪsze w latach 2004–2006.
272
Romuald I. Zalewski, Eulalia Skawiska
Innowacyjno przemysłu przetwórstwa ywnoci w Wielkopolsce w latach 2008–2010
Do najwaĪniejszych czynników utrudniających działalnoĞü innowacyjną dalej naleĪą czynniki ekonomiczne i rynkowe. ZauwaĪono niewielkie pogłĊbienie siĊ tych przeszkód.
Niemal połowa ankietowanych przedsiĊbiorstw chroniła swoją własnoĞü intelektualną. Tym
razem z udziałem sektora publicznego. W jednym i drugim sprawozdaniu utrzymuje siĊ podobna
tendencja.
Podzikowanie: Publikacja została dofinansowana przez MNiSzW
(projekt nr 2657/B/H03/2010/39).
Bibliografia
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
Badanie kapitału społecznego w Wielkopolsce: diagnoza stanu i perspektywy wzrostu, red.
E. SkawiĔska, Wyd. WSB PoznaĔ 2011.
Bon-Wen Lin, Chung-Jen Chen 2006. Int. J. of Human Resource Management 17:1 January, 155–173.
Chesbrough H. 2003. Open Innovation. The New Imperative for Creating and Profiting
from Technology, Harvard Business School Press.
Chesbrough H., Vanhavenbreke W., West J. 2006. Open Innovation. Researching a New
Paradigm. Oxford University Press, Oxford.
Etzkowitz H., Leydesdorff L. 1997. In the Global Knowlage Economy: A Triple Helix of
University – Industry – Govermnment Relations, Cassell, London.
IMD. 2010. World Competetiveness Yearbook 2010, Lausanne.
Jajus J., Ratajczyk P. 2011. Model współpracy przedsiĊbiorstw z uczelniami wyĪszymi na
przykładzie Wielkopolskiej Platformy Innowacyjnej w: Uwarunkowania sprawnoĞci innowacyjnej przedsiĊbiorstw, red. H. Mruk, Wyd. UE PoznaĔ.
Kowalski A.M. 2011. Innowacje jako czynnik konkurencyjnoĞci polskiego przemysłu przetwórczego w: Polska. Raport o konkurencyjnoĞci, red. M.A. Waresa, SGH Warszawa 2011.
Millar J., Demaid A, and Quintas P. 1997. Trans-organizational Innovation: A framework
for Research, Technology Analysis&Strategic Management, 9(4): 399–418.
Prahalad C.K., Ramaswamy V. 2005. PrzyszłoĞü konkurencji, PWE, Warszawa 2005.
Raport 2008, Raport o stanie sektora małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw w Polsce w latach
2006–7, red. A. ĩołnierski, P. Zadura-Lichota, PARP, Warszawa.
Raport 2009, Raport o stanie sektora małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw w Polsce w latach
2007–8, red. A. ĩołnierski, PARP, Warszawa 2009, s. 136–141.
SkawiĔska E., Zalewski R.I. 2009. Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci regionów: ĝwiat – Europa – Polska, PWE Warszawa.
Song M., Montoya-Weiss M. 2001. The effect of Perceived Technological Uncertainty on
Japanese New Product Development, Academy of Management Journal, Vol. 44, No. 1,
61–80.
ĝwitalski Wł. 2005. Innowacje i konkurencyjnoĞü, Wyd. UW Warszawa, 2005 p. 100–106.
Zalewski R.I. 2008. Zarządzanie jakoĞcią w produkcji ĪywnoĞci, Wyd. AE PoznaĔ, s. 458.
Zalewski R.I. 2010. Czy nowe metody generowania innowacji oĪywią współpracĊ nauka –
przemysł? Marketing i Rynek , grudzieĔ.
273
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 56, 2011
[18]
[19]
[20]
[21]
Zalewski R.I., Góralski K. 2011. Innovativeness of food production enterprises in Greater
Poland region in the eyes of producers, Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia, 10(1),
139–149.
Zalewski R.I., Talaga Ł. 2011. Innovativeness of manufacturing companies in Greater Poland in the period 2004–2006, Towaroznawcze Problemy JakoĞci 3(28), 16–24.
Zalewski R.I., Talaga Ł. 2012. Innovativeness of manufacturing companies in Greater Poland in the period 2006–2008, Zeszyty Naukowe WSHIU, PoznaĔ (w druku).
Zidentyfikowanie branĪ kluczowych dla rozwoju Wielkopolski – raport z badaĔ, PoznaĔ
15.12.2008.
INNOVATIVE ACTIVITY OF FOOD PROCESSING INDUSTRY
IN WIELKOPOLSKA REGION IN PERIOD 2008–2010
Summary
Innovative activity of 80 food processing enterprises among 701 was declared in
Great Poland in a period 2008–2010. Most frequent innovations mentioned were:
product, process, managerial and marketing. New product improve quality in moderate way. The impact of managerial and marketing innovations on results are low.
Still, the lack of co-operation and exchange of information between industry – industry and industry – science sector exists, both in horizontal and vertical value chains.
This decreases the diffusion of innovation. Some other barriers for innovation
growth were also mentioned.
Keywords: innovativeness, food industry, sources of innovation
Romuald I. Zalewski
Katedra Chemii Ogólnej
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Al. NiepodległoĞci 10, 61-875 PoznaĔ
e-mail: [email protected]
Eulalia SkawiĔska
Katedra Nauk Ekonomicznych
Politechnika PoznaĔska
ul. Strzelecka 11, PoznaĔ
e-mail: [email protected]