ulotka

ROK 2003
MIĘDZYNARODOWY ROK WÓD SŁODKICH
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w grudniu 2000 roku
przyjęło, z inicjatywy rządu TadŜykistanu, rezolucję 55/196 proklamującą rok
2003 jako Międzynarodowy Rok Wód Słodkich. Celem obchodów jest
podnoszenie świadomości znaczenia zrównowaŜonego uŜytkowania wód
słodkich oraz ich zintegrowanego zagospodarowania i ochrony. Rezolucja
wzywa rządy, organizacje międzynarodowe oraz rządowe i pozarządowe, jak
równieŜ kaŜdego z nas, do włączenia się w obchody tego Roku. Warto
przypomnieć, iŜ na mocy rezolucji A/RES/47/193 ONZ z 1992 roku, kaŜdego
roku, 22 marca obchodzony jest Światowy Dzień Wody, natomiast 2 lutego –
Światowy Dzień Mokradeł, ustanowiony w rocznicę (02.02.1971r.) podpisania
Konwencji w sprawie ochrony terenów podmokłych (Konwencji Ramsarskiej).
Rok 2003 to czas, w którym jako osoby, społeczności, narodowości i jako globalna rodzina, powinniśmy
zwrócić szczególną uwagę na ochronę i poszanowanie zasobów wodnych. Rok ten jest zarówno rokiem refleksji,
jak i akcji. Mamy szansę zmienić nasze postępowanie, aby chronić wody słodkie i zachować je w przyszłości dla
nas i naszej planety.
Ziemia nazywana jest „Niebieską Planetą”, poniewaŜ 70% jej powierzchni pokrywa woda. Oceany stanowią 97,5%
wszystkich zasobów, zaś wody słodkie tylko 2,5%, z czego zaledwie 0,3% dostępnych jest w rzekach, jeziorach i zbiornikach, a
30% to wody podziemne. Pozostała część zasobów jest trudno dostępna – zmagazynowana w lodowcach strefy polarnej i
terenach górskich. Zasoby wodne są odnawialne, ale ograniczone. Obieg wody – kontinuum stadiów, przez które woda
przechodzi krąŜąc między atmosferą a ziemią – zdają się gwarantować zachowanie tej samej ilości wody, która istniała
pierwotnie, w okresie powstawania naszej planety. Kluczową rolę w utrzymaniu tego cyklu odgrywają tereny podmokłe, które
pochłaniają i gromadzą wodę deszczową oraz wodę pochodzącą z roztopów, jak równieŜ oczyszczają wodę zatrzymując osady.
Wraz ze wzrostem populacji ludzkiej, a tym samym zapotrzebowania na wodę, poddawana jest ona coraz silniejszej presji ze
strony człowieka. W ubiegłym wieku wielkość populacji ludzkiej wzrosła 3-krotnie i wynosi obecnie 6 mld ludzi.
Wykorzystujemy juŜ 54% wszystkich dostępnych zasobów wód słodkich (rzeki, jeziora, wody podziemne), a zuŜycie to
wzrośnie do 2025 roku osiągając poziom 70% (w XX wieku zuŜycie wody wzrosło 6-krotnie). Aktualnie, w skali całego globu,
69% zuŜywanej wody wykorzystywane jest na potrzeby rolnictwa (głównie nawadnianie), przemysł pochłania 23%, natomiast
8% to zuŜycie domowe. Doprowadziło to do niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym. W ciągu ostatnich 50 lat
utraciliśmy połowę wszystkich terenów podmokłych na świecie. ZagroŜeniem dla tych obszarów jest rozwój rolnictwa,
przemysłu i urbanizacji. Ekosystemy rzeczne są wszędzie potencjalnie zagroŜone poprzez niezrównowaŜony rozwój,
nadmierny pobór i niewłaściwe wykorzystanie ograniczonych zasobów wody. Ponad połowa większych rzek na świecie jest
silnie zanieczyszczona i/lub wysycha w dolnym biegu z powodu nadmiernego poboru wody powyŜej. Blisko połowa
wszystkich jezior na świecie uległa juŜ degradacji w wyniku niewłaściwej działalności człowieka. NajwaŜniejsze zagroŜenia to:
nadmierne połowy i introdukcje, niekorzystne zmiany siedliska w wyniku wzrostu populacji, zanieczyszczenia, rozwój miast,
wpływ przemysłu i rolnictwa. Spośród wszystkich gatunków zwierząt związanych z wodami śródlądowymi na świecie,
zagroŜonych wyginięciem jest 24% ssaków oraz 12% ptaków, jak równieŜ 3 z 10% gatunków ryb, które poddano dotychczas
szczegółowym badaniom. BioróŜnorodność wód śródlądowych stopniowo uboŜeje, głównie z powodu zaburzeń w środowisku,
które moŜe świadczyć o pogarszającym się stanie całego ekosystemu.
Wszyscy zaleŜymy od wody. Mimo tak duŜego znaczenia wody w naszym Ŝyciu, w coraz większym
stopniu marnujemy ją, zanieczyszczamy i dewastujemy miejsca, w których się ona gromadzi i przez które
przepływa. Zapominamy, Ŝe pełni kluczową rolę w naszym rozwoju.
Aktualne informacje na temat sytuacji zasobów wodnych na świecie zawarte zostały w najnowszym raporcie ONZ –
„The World Water Development Report ”, dostępnym na internetowej stronie http://www.wateryear2003.org. Raport omawia
dotychczasowe działania, aktualny stan zasobów wodnych na świecie, wyniki badań na temat braku, zuŜycia i zapotrzebowania
na wodę, gospodarowanie zasobami wodnymi oraz spekulacje na temat przyszłości poparte wynikami badań. Raport w całości
oparty jest na innych, źródłowych dokumentach; zawiera wykresy, tabele i mapy sporządzone w oparciu o dane pochodzące z
poszczególnych krajów.
Alarmujące są aktualne dane Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO), zgodnie z
którymi, zaledwie niecały 1% światowych zasobów wód słodkich (0,007% wszystkich wód) jest obecnie łatwo dostępny dla
ludzi do konsumpcji. Około 1,2 miliarda ludzi, a więc blisko 1 osoba z 5, nie ma dostępu do wody nadającej się do picia, a
połowa ludności świata nie posiada odpowiednich oczyszczalni wody. Około 2,3 mld ludzi cierpi z powodu chorób związanych
z zanieczyszczeniem wody, które kaŜdego roku doprowadzają do śmierci ponad 5 milionów ludzi. Zgodnie z raportami ONZ i
WHO, przyczyną 80% chorób w krajach rozwijających się jest spoŜywanie lub kontakt z zanieczyszczoną wodą. KaŜdego dnia
umiera z tego powodu ponad 25 tys. ludzi.
Jeśli obecne trendy utrzymają się, wówczas do 2025 roku około 3,5 mld ludzi – 48% przewidywanego
stanu populacji - będzie Ŝyło w warunkach niedoboru wody lub niemal zupełnego jej braku.
Bez względu na to, czy Ŝyjesz, czy teŜ nie, w kraju o takiej sytuacji, jest to nasz wspólny problem i kaŜdy z nas jest za
to współodpowiedzialny. Przyszłość zasobów wód słodkich jest powaŜnie zagroŜona i juŜ dziś powinniśmy podjąć aktywne
działania Ŝeby to zmienić.
W Ŝyciu codziennym:
Bądź świadomy istotnej roli, jaką woda odgrywa w twoim codziennym Ŝyciu, we wszystkich, nawet
najdrobniejszych jego elementach. Staraj się uświadamiać swoich najbliŜszych i znajomych. Odwiedzaj oficjalną
stronę internetową Międzynarodowego Roku Wód Słodkich http://www.wateryear2003.org
Utrzymuj czystość w swoim otoczeniu, dąŜ do recyklingu i rzeczywiście oszczędzaj wodę.
Nie wylewaj wody, która mogłaby być zuŜyta do czegoś innego.
Bądź konsekwentny w swoich wyborach równieŜ podczas zakupów. Wybieraj produkty tworzone w sposób
przyjazny dla środowiska. W przypadku produktów Ŝywnościowych unikaj takich, które pochodzą z rolnictwa
intensywnego (duŜe fermy, monokultury uprawiane na duŜych przestrzeniach itp.) zuŜywającego więcej wody, a
dodatkowo wykorzystującego duŜe ilości środków chemicznych.
Zakręcaj wodę, kiedy z niej nie korzystasz, nawet jeśli są to krótkie przerwy.
Kiedy zmywasz naczynia, nie pozwól wodzie płynąć swobodnie. Napełnij jeden zlew wodą do mycia, a drugi
wodą do płukania. Korzystaj z pralki i zmywarki do naczyń tylko wówczas, jeśli są pełne.
Bierz krótkie prysznice. Zainstaluj nisko-przepływową końcówkę prysznica, która pozwala istotnie zmniejszyć
zuŜycie wody.
Sprawdzaj szczelność kranów i instalacji wodno-kanalizacyjnej zarówno w domu, jak i poza nim (garaŜ, ogród
itp.). Sprawdzaj wodomierze mając pewność, Ŝe nikt w tym czasie nie korzysta z wody. Jeśli będą wskazywały jej
zuŜycie, prawdopodobnie doszło gdzieś do przecieku.
JeŜeli w trakcie mycia samochodu przy pomocy węŜa nie zakręcasz wody, wówczas marnujesz 1 000 litrów wody
w ciągu godziny, a więc średnio 13 000 litrów w ciągu roku. Zaparkuj samochód na trawniku podczas mycia
(wcześniej upewnij się, Ŝe stosujesz środki, które ulegają biodegradacji) i skorzystaj z węŜa dopiero na końcu, aby
spłukać samochód.
W twojej społeczności:
KaŜdego roku obchodzone są róŜnego rodzaju „dni międzynarodowe”. Postaraj się zorganizować ich obchody tak,
aby wiązały się równieŜ z tematem wody. Zorganizuj obchody Światowego Dnia Wody pod hasłem „Woda dla
Przyszłości!”.
Organizując konferencje, sympozja, warsztaty itp. postaraj się uwzględnić równieŜ temat wody.
Popieraj szczególnie te akcje, które organizowane są przez młodzieŜ i dla młodzieŜy, albowiem dopiero to
pokolenie moŜe dokonać zasadniczych zmian.
Organizuj, najlepiej kilka razy w ciągu roku, akcje na szerszą skale w swoim otoczeniu (miejscu zamieszkania,
miejscu pracy), np. akcję oczyszczania brzegów lokalnych rzek i zbiorników wodnych, akcje zbierania podpisów
lub pisania listów, kampanie publiczne, spotkania dyskusyjne i in. Przygotuj materiały, które będą słuŜyć edukacji
społeczeństwa, np. plakaty, ulotki, komunikaty dla radia i telewizji, stronę internetową itp. Przygotuj artykuł dla
lokalnej gazety lub zachęć dziennikarzy do podjęcia tego tematu.
Zachęcaj lokalny samorząd do podejmowania i wspierania działań zmierzających do promocji ochrony wody.
Wymagaj od władz lokalnych dostępu do czystej, zdatnej do picia wody.
Zorientuj się, jakie obietnice poczynił dotychczas twój rząd w zakresie ochrony zasobów wodnych w kraju i czy
są one dotrzymywane. JeŜeli tak nie jest, zorganizuj kampanię w celu zmiany polityki rządu.
Popieraj budowę krytych pływalni, które ograniczają parowanie wody o około 80%. Parowanie jest główną
przyczyną ubytku wody, a straty mogą dochodzić nawet do 200 litrów w ciągu dnia.
W szkole:
Organizujcie wystawy sztuki, wieczorki poetyckie, spotkania dyskusyjne, konkursy (np. wiedzy, fotograficzne,
plastyczne, posterowe). Nauczyciele – zaproponujcie uczniom/studentom przygotowanie referatów i posterów na
temat wody. Propozycja ta dotyczy nauczycieli niemal kaŜdego przedmiotu, bowiem woda wpływa na wszystkie
dziedziny Ŝycia społecznego.
Przygotujcie mapę lokalnych zasobów wodnych, uwzględniając dane przyrodnicze, kulturowe, historyczne oraz z
zaznaczeniem miejsc konfliktu, np. „truciciele” wody, regulacje koryta itp. Pozwoli to uświadomić uczniom
znaczenie wody w Ŝyciu lokalnej społeczności, konieczność ochrony zasobów wodnych, jak równieŜ skalę
problemów i pomoŜe zastanowić się nad ich rozwiązaniem.
Pomyślcie o wyborze, jako klasa lub szkoła, dowolnej rzeki bądź zbiornika wodnego i „otoczeniu go opieką”.
Spróbujcie dowiedzieć się jak najwięcej o swoim „podopiecznym” – jego historii, stanie obecnym i o tym, jak go
chronić. Podejmijcie konkretne działania w celu poprawy stanu czystości wody i linii brzegowej wybranej rzeki
lub zbiornika.
W ogrodzie:
Kupuj rodzime gatunki roślin, „pasujące” do warunków glebowych i klimatycznych.
Pogrupuj na podstawie literatury, a następnie podlewaj rośliny zgodnie z ich rzeczywistym, mniejszym bądź
większym, zapotrzebowaniem na wodę. RóŜne gatunki traw wykorzystywane do tworzenia trawników mają
odmienne wymagania co do ilości wody.
Częste podlewanie sprawia, Ŝe rośliny są płycej ukorzenione i bardziej uzaleŜnione od dostarczania im wody.
Rzadsze podlewanie „hartuje” rośliny i zmusza je do tego, aby sięgały korzeniami głębiej w glebę.
Podlewaj trawniki i ogród we wczesnych godzinach rannych, z uwagi na niŜsze temperatury, a tym samym
parowanie.
JeŜeli chcesz, aby rośliny wykorzystały jak najwięcej wody, która im dostarczasz, podlewaj tylko korzenie roślin.
Wykop niewielki rów dookoła pni drzew; sprzyja to wsiąkaniu wody blisko drzewa i zapobiega jej odpływaniu.
Gromadź wodę deszczową do podlewania roślin.
Trawnik wymaga więcej wody niŜ ogród. Staraj się zredukować do minimum powierzchnie zajmowane przez
trawniki.
Nie przycinaj trawy krócej niŜ na 2 cm; powierzchnia liści będzie wówczas wystarczająca by chronić rośliny
przed „silnym” słońcem.
Okładaj rośliny nawozem (75 mm grubości), aby ograniczyć parowanie (nawet o 73%) i wyeliminować chwasty,
które konkurują z nimi o wodę i substancje odŜywcze zgromadzone w glebie. Najlepszy jest dobrze rozłoŜony
kompost.
Bardzo dobrym nawozem dla roślin jest woda, w której były przetrzymywane, bądź gotowane ryby.
Oczyszczaj alejki, korzystając z miotły zamiast węŜa z wodą, który marnuje 1 000 litrów wody w ciągu godziny.
Wody województwa śląskiego
Województwo śląskie połoŜone jest w dorzeczach dwóch głównych rzek Polski – Wisły i Odry. Tylko mały obszar
zlewni Czadeczki i KręŜelki na południu naleŜy do dorzecza Dunaju. Sieć rzeczna województwa jest dobrze rozwinięta, choć
obszary wododziałowe posiadają naturalnie mniejsze zasoby wodne – w źródłowych odcinkach rzek płynie mniej wody. Niskie
zasoby wód powierzchniowych występują równieŜ na obszarach WyŜyny Częstochowskiej, a wynika to z budowy geologicznej
(skrasowiałe skały wapienne).
Charakterystyczną cechą województwa śląskiego jest brak jezior; występują tu natomiast bardzo liczne antropogeniczne
zbiorniki wodne. Na samym tylko obszarze WyŜyny Katowickiej istnieje prawie 1500 zbiorników wodnych. Są to przewaŜnie
niewielkie zbiorniki o łącznej powierzchni ponad 16 km2, a ich liczba jest porównywalna z obszarami pojezierzy. Świadczą o
tym wskaźniki: jeziorności (1,26%) i gęstości zbiorników wodnych (1,13 zbiornika/km2). Blisko 50% zasobów omawianych
zbiorników wodnych znajduje się w jednym tylko mieście – Dąbrowie Górniczej, gdzie połoŜone są duŜe zbiorniki utworzone
w wyrobiskach piasku.
Występowanie antropogenicznych zbiorników wodnych na terenie województwa śląskiego ma bogatą tradycję. JuŜ od
późnego średniowiecza prowadzono tu intensywną gospodarkę rybacką, budowano wiele grobli i podpiętrzeń, co zaowocowało
powstawaniem setek stawów i zbiorników zaporowych. Obecnie większość z nich nie istnieje, ale ślady wałów i grobli moŜna
do dziś odnaleźć w krajobrazie.
Odrębną grupę stanowią stawy hodowlane w południowej części województwa, w dolinie górnej Wisły. Jest to obszar o
największym w Polsce wykorzystaniu gruntów rolnych pod gospodarkę stawową. Łączna powierzchnia ogroblowana dochodzi
tu do 40 km2. Tradycje gospodarki stawowej na tym terenie sięgają równieŜ średniowiecza. Szczególnie waŜnym obszarem tej
gospodarki był i jest do dzisiaj Śląsk Cieszyński.
Antropogeniczne zbiorniki wodne moŜna pogrupować następująco:
• zbiorniki poeksploatacyjne, które powstają w wyrobiskach (związane z powierzchniową eksploatacją surowców),
• zbiorniki w nieckach osiadania (związane z podziemną eksploatacją kopalin),
• zbiorniki zaporowe utworzone w dolinach rzecznych,
• inne zbiorniki antropogeniczne, np. osadniki czy stawy rybne.
Powierzchnia większość antropogenicznych zbiorników wodnych nie przekracza 1 ha.
Wody podziemne województwa śląskiego występują w róŜnych poziomach wodonośnych: karbońskich, triasowych,
jurajskich, kredowych, trzeciorzędowych i czwartorzędowych. Największe zasoby dyspozycyjne mają zbiorniki: jurajski
Krzeszowice-Pilica (409 mln m3/rok), kredowy Niecka Miechowska (170 mln m3/rok) oraz triasowy Olkusz-Zawiercie (146
mln m3/rok). Wszystkie zlokalizowane są w północno – wschodniej części województwa. DuŜe zasoby dyspozycyjne mają
równieŜ pozostałe zbiorniki mezozoiczne oraz zbiornik karboński, występujące w północnej i środkowej części województwa.
Specyficznym rodzajem wód podziemnych są wody mineralne. W województwie śląskim istnieją dwa udokumentowane
złoŜa wód mineralnych: w okolicach Dębowca i Ustronia. Łącznie zasoby eksploatacyjne wód mineralnych wynoszą prawie 8
mln m3/h.
Na terenie województwa śląskiego znajdują się dwa waŜne obszary źródliskowe rzek. Pierwszym są góry, gdzie występują
głównie źródła rumoszowe i zwietrzelinowe. Są liczne, ale mają małą wydajność (od 0,05 do 1 l/sek.). Wyjątkiem są źródła
Wisły w Beskidzie Śląskim. Drugim obszarem źródliskowym są wyŜyny, a szczególnie WyŜyna Krakowsko – Częstochowska,
gdzie mają swe źródła m.in. Warta, Przemsza czy Pilica. Występują tam przewaŜnie źródła krasowe o znacznej wydajności (1015 l/sek.), ale jest ich mniej niŜ w górach.
Zasoby wód województwa śląskiego, wbrew pozorom, wcale nie naleŜą do najmniejszych w Polsce. Jeszcze pod koniec lat
80. notowano na Śląsku deficyt wody pitnej. Jednak obecnie szacuje się, Ŝe na terenie województwa śląskiego występuje
nadprodukcja wody pitnej w wysokości 30%.
Jakość wód, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych, nie jest najlepsza. Według danych Śląskiego Wojewódzkiego
Inspektoratu Ochrony Środowiska, aŜ 70% rzek województwa śląskiego prowadzi wody pozaklasowe, a tylko 0,5% (co
odpowiada niespełna 9 kilometrom długości rzeki) posiada wody czyste, mieszczące się w pierwszej klasie czystości. NaleŜy
zaznaczyć, Ŝe w stosunku do roku ubiegłego stan czystości wód powierzchniowych nieznacznie się poprawił. Natomiast jakość
wód podziemnych pogorszyła się. Tylko niespełna 30% wód podziemnych w badanych punktach monitoringowych spełnia
dopuszczalne normy zanieczyszczeń, a wody klasy Ia (najwyŜszej jakości) w województwie śląskim w ogóle nie występują.
Na obszarze województwa śląskiego obserwuje się – miejscami bardzo intensywne – zmiany stosunków wodnych na
skutek antropopresji. Do czynników bezpośrednio powodujących zaburzenia naleŜą: pobory i zrzuty wody, zrzuty głębokich
wód kopalnianych do cieków, przerzuty wody między dorzeczami oraz odwadnianie i intensywna, długotrwała eksploatacja
wód podziemnych. Czynnikami pośrednimi, powodującymi przeobraŜenia obszarowe struktury obiegu wody, są: zabiegi
agrotechniczne, prace melioracyjne, zabudowa hydrotechniczna koryt cieków, budowa zbiorników retencyjnych, urbanizacja
terenu oraz zasadnicza zmiana uŜytkowania gruntu. Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych przejawiają się: zmianami
reŜimu hydrologicznego (zaburzenie naturalnego reŜimu odpływu), utratą więzi hydraulicznej między wodami rzecznymi a
wodami podziemnymi, obniŜeniem bądź podwyŜszeniem zwierciadła wód podziemnych (powstawaniem lejów depresyjnych
lub zalewisk i zatopisk), podpiętrzaniem wód powierzchniowych (zbiorniki wodne, budowle hydrotechniczne) oraz
zanieczyszczeniem wód podziemnych i powierzchniowych. Zmiany takie występują głównie w centralnej części województwa,
gdzie antropopresja jest najdalej posunięta oraz w większych aglomeracjach miejskich.
Niezmiernie istotne jest zwrócenie uwagi na problematykę zanieczyszczeń wód, nie tylko w aspekcie wielkich zakładów
przemysłowych czy kopalń, ale równieŜ lokalnych społeczności, zamieszkujących doliny rzeczne. Bardzo często bowiem
członkowie tych społeczności odprowadzają swoje ścieki bezpośrednio do rzek, a doliny rzeczne traktują jak wysypiska śmieci.
NaleŜy pamiętać, Ŝe doliny rzeczne to najwaŜniejsze naturalne korytarze ekologiczne, a ich wartość z przyrodniczego punktu
widzenia jest bardzo wysoka. Dolina rzeczna bowiem to nie tylko rzeka, ale i ekosystemy istniejące wzdłuŜ jej brzegów.
Chroniąc wody i dbając o naturalny charakter rzeki mamy więc na myśli całą dolinę rzeczną.
Dorota Serwecińska, Agnieszka Wower
Tekst opracowano na podstawie informacji dostępnych na oficjalnej stronie internetowej
Międzynarodowego Roku Wód Słodkich http://www.wateryear2003.org oraz materiałów zgromadzonych
w Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska.
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, ul.Św.Huberta 35, 40-543 Katowice,
tel./fax:(32) 209-50-08, 201-18-17, 609-29-93, e-mail:[email protected]