Program nauczania historii w liceum i technikum

Jolanta Choińska-Mika
Katarzyna Zielińska
Program nauczania historii
w liceum i technikum
KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM
Program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do
spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu programów nauczania przeznaczonych
do kształcenia ogólnego w zakresie podstawowym do nauczania historii na poziomie
liceum i technikum na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Grzegorza Myśliwskiego
– rekomendacja: Polskie Towarzystwo Historyczne i dr Grażyny Czetwertyńskiej – rekomendacja: Minister Edukacji Narodowej i Sportu.
Numer dopuszczenia: DKOS-5002-07/07
Wstęp
Wiedza o przeszłości kształtuje naszą indywidualną i zbiorową świadomość
oraz system wartości i poczucie zakorzenienia. Pozwala zrozumieć podstawy
współczesnej cywilizacji, rolę naszego kraju i narodu we wspólnocie światowej i europejskiej oraz dążenia różnych grup ludzkich. Konstytuując poczucie
tożsamości państwowej i narodowej, pomaga rozumnie uczestniczyć w życiu
różnych zbiorowości. Dlatego kształcenie historyczne w szkole odgrywa bardzo ważną rolę poznawczą, kształcącą i wychowawczą. Nie tylko bowiem przygotowuje młodzież do poznawania przeszłości własnej wspólnoty rodzinnej,
lokalnej oraz państwowej i narodowej, lecz także pozwala na uświadomienie
sobie problemów współczesnego świata i całej ludzkości. W dziedzinie poznawczej edukacja historyczna wprowadza złożone pojęcia oraz w szerokiej
perspektywie dziejowej ukazuje problematykę gospodarczą, społeczną, polityczną, ideologiczną, kulturową. W dziedzinie kształcącej rozwija i doskonali
umiejętności nie tylko odnoszące się do nauki historycznej, lecz także ogólne
– potrzebne każdemu człowiekowi do oceny zjawisk i ludzkich działań. Ponadto spełniając funkcję wychowawczą, buduje u młodzieży poczucie emocjonalnego związku z Ojczyzną, jej dziedzictwem kulturowym oraz dorobkiem całej
ludzkości.
W świecie XXI w. – świecie postępującej globalizacji i integracji – wymienione wyżej walory kształcenia historycznego zyskują na znaczeniu. Koherentne
i nasycone wartościami poczucie tożsamości będzie dla młodzieży mocną podstawą do budowania przyszłości własnej i Ojczyzny. Na lekcjach historii młodzi
ludzie powinni też nauczyć się rozumieć zachodzące wokół nich zmiany, a także
rozwiązywać problemy i podejmować decyzje w sprawach dotyczących ich samych oraz wspólnot, do których należą. W związku z tym realizacja programu
kształcenia historycznego w szkole powinna łączyć się z rozwijaniem ponadprzedmiotowych kompetencji, takich jak:
• planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się,
• skuteczne porozumiewanie się w różnych sytuacjach,
• kreatywna i efektywna praca w zespole,
• rozwiązywanie problemów w twórczy sposób,
• wyszukiwanie informacji oraz przetwarzanie i praktyczne stosowanie dostępnej
wiedzy,
• posługiwanie się technologią informacyjną.
6
Autorki niniejszego programu są przekonane, że kształcenie historyczne
powinno formować wymienione wyżej umiejętności. Jednocześnie zdają sobie
sprawę, że o wynikach kształcenia w dużej mierze decydują obrane przez nauczycieli sposoby nauczania. Dlatego w opisie procedur osiągania celów edukacyjnych (zob. s. 40) zostały przypomniane aktywne metody nauczania, które
szczególnie warto stosować na lekcjach historii.
7
Zasady budowy programu
Trzyletni kurs historii w liceum i technikum ma za zadanie uzupełnić wiedzę
i umiejętności zdobyte przez uczniów na wcześniejszych etapach edukacji, a także przygotować młodzież do dalszego pogłębiania wiedzy. Dążenie do realizacji
tych celów stało się dla autorek programu ważną przesłanką doboru materiału
kształcenia. Jednocześnie kryteriami selekcji treści nauczania były:
• zgodność z zapisami podstawy programowej1;
• zgodność z zapisami standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia
egzaminu maturalnego2;
• aktualność, wartość intelektualna i wychowawcza poszczególnych zagadnień.
Podstawa programowa wydziela dla kształcenia w zakresie podstawowym
pięć wymiarów prezentacji historii: dzieje świata, dzieje Europy, dzieje Polski,
dzieje regionalne, dzieje rodziny i jednostki. Natomiast standardy wymagań odnoszą wiedzę i umiejętności tylko do trzech wymiarów – historii świata, Europy
oraz Polski. Zgodnie z tymi zapisami autorki programu uwzględniły trzy płaszczyzny przedstawiania dziejów, ujmując treści historyczne w wymiarze polskim,
europejskim i światowym wraz z systematycznymi odniesieniami do zagadnień
historii jednostki i rodziny. W trzech wskazanych wymiarach zaprezentowane
zostały następujące dziedziny (w nawiasach po kolejnych punktach podano odpowiednie hasła z podstawy programowej):
• różnorodność cywilizacyjna i kulturowa („różnorodność cywilizacji świata […],
jedność i różnorodność [Europy] […], wielokulturowość w dziejach Polski”);
• materialne podstawy bytu ludzi („historyczny rozwój kultury materialnej”);
• struktury polityczne („przemiany państw”);
• struktury społeczne („przemiany w obrębie struktur […] społeczeństw europejskich”);
• struktury gospodarcze („przemiany form gospodarowania”);
1
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458, z późn. zm. (Dz. U. z 2003 r. Nr 210,
poz. 2041, z 2005 r. Nr 19, poz. 165).
2 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów, Dz. U.
z 2001 r. Nr 92, poz. 1020, z późn. zm. (Dz. U. z 2003 r. Nr 90, poz. 846).
8
• mentalność („przemiany w obrębie […] świadomości […] społeczeństw europejskich […], uwarunkowania i przeobrażenia polskiej świadomości narodowej
i politycznej”);
• ideologia („przemiany ideowe [Europy]”).
Ponadto w poradnikach dla nauczyciela (wchodzących w skład cyklu publikacji, który otwiera niniejszy program) zostaną zawarte wskazówki: jak w ramach realizacji ścieżki edukacyjnej „edukacja regionalna” uwzględniać specyfikę regionu, w którym znajduje się szkoła, oraz wprowadzać elementy historii
i biografistyki regionalnej do lekcji poświęconych wybranym zagadnieniom programowym. W poradnikach znajdą się również odniesienia do innych ścieżek
edukacyjnych, takich jak: „edukacja czytelnicza i medialna”, „edukacja europejska”, „edukacja filozoficzna”.
Autorki programu uznały, że ze względu na aktualność oraz wartości poznawcze, kształcące i wychowawcze należy położyć nacisk na historię XX w. Takim
wyborem kierowała ponadto świadomość, że w szkole podstawowej i gimnazjum z powodu braku czasu – ze względu na przeznaczanie zbyt dużej liczby godzi na omówienie wcześniejszych epok – uczniowie często nie mają możliwości
dokładnego poznania zjawisk, które bezpośrednio ukształtowały otaczający ich
świat. Dlatego w treściach kształcenia (zob. s. 13) dział dotyczący XX stulecia
wyróżnia się szczegółowością zapisu haseł programowych oraz przeznaczeniem
relatywnie dużej liczby godzin na ich omówienie.
W niniejszym programie treści kształcenia ujęto w porządku chronologicznym. W obrębie wielkich epok – starożytności, średniowiecza, czasów nowożytnych, XIX i XX w. – wydzielone zostały krótsze okresy, wyznaczone przez
najbardziej doniosłe procesy, zjawiska czy wydarzenia. Przykładowo w wypadku starożytności materiał nauczania został podzielony na następujące części:
I. Pradzieje i powstanie cywilizacji starożytnego Wschodu, II. Cywilizacja starożytnych Greków, III. Starożytny Rzym i świat śródziemnomorski pod rzymskim
panowaniem. W obrębie tychże części treści zostały pogrupowane w tematach
odpowiadających poszczególnym jednostkom lekcyjnym (np. II. Cywilizacja
starożytnych Greków: 1. Początki cywilizacji greckiej, 2. Ateny i Sparta, 3. Wojny
Greków z Persami itd.). Z kolei w ramach tematów zostały wskazane główne
zagadnienia.
Autorki programu przyjęły zasadę, że zapis i umiejscowienie zagadnień dotyczących historii ojczystej powinny ukazywać zarówno udział Polski i Polaków
w procesach ogólnoeuropejskich i ogólnoświatowych, jak i swoistość rozwoju
dziejowego naszej Ojczyzny.
9
Warunki realizacji programu
Niniejszy program przeznaczony jest dla tych klas, które będą realizować podstawę programową kształcenia ogólnego z historii w zakresie podstawowym.
Ramowy plan nauczania1 przewiduje dla zakresu podstawowego 5 godzin lekcyjnych historii w trzyletnim cyklu kształcenia. Autorki przyjęły, że przy takim
przydziale godzin nauczyciel zrealizuje program w ciągu dwóch i pół roku i przygotuje w tym czasie uczniów do egzaminu maturalnego z historii na poziomie
podstawowym.
Treści kształcenia zostały w programie podzielone na 126 tematów: wprowadzenie – 1, starożytność – 17, średniowiecze – 25, czasy nowożytne – 25,
lata 1815–1914 – 29, okres po 1914 r. – 29. Realizacja każdego z tematów
będzie wymagać od jednej do dwóch godzin lekcyjnych.
Autorki założyły też, że ze względu na cele wychowawcze rozpisane w podstawie programowej i w niniejszym programie nauczyciel przeznaczy zwiększoną – w miarę możliwości – liczbę godzi na realizację zagadnień dotyczących
dziejów Polski. Ponadto, aby zrealizować cele związane z edukacją regionalną,
niezbędne będzie zarezerwowanie godzin lekcyjnych przeznaczonych na wizyty
w miejscowych muzeach, archiwach oraz na poznawanie lokalnych zabytków.
Zasadniczym warunkiem realizacji programu w wymiarze poznawczym,
kształcącym i wychowawczym są odpowiednie podręczniki – bogate w narrację
autorską i różnorodne źródła. Dzięki nim nauczyciel będzie mógł, nawet przy
ubogim wyposażeniu szkoły w środki dydaktyczne, realizować cele kształcenia
zapisane w niniejszym programie. Szczególny wysiłek nauczyciel powinien włożyć w kształcenie u uczniów umiejętności zastosowania wiedzy, w czym powinny
pomóc rozbudowane moduły zadaniowe w podręcznikach.
Autorki przyjęły, że cele te będą realizowane z wykorzystaniem nowego cyklu
podręczników Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych, obejmującego następujące pozycje:
1
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych, Dz. U. z 2002 r. Nr 15, poz. 142,
z późn. zm. (Dz. U. z 2002 r. Nr 137, poz. 1155, z 2003 r. Nr 39, poz. 337 i Nr 116, poz. 1093,
z 2004 r. Nr 43, poz. 393, z 2005 r. Nr 30, poz. 252).
10
• Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna
Zielińska, Historia 1 – epoki starożytności i średniowiecza,
• Jolanta Choińska-Mika, Piotr Szlanta, Katarzyna Zielińska, Historia 2 –
okres od przełomu XV i XVI w. do 1914 r.,
• Jolanta Choińska-Mika, Paweł Skibiński, Piotr Szlanta, Katarzyna Zielińska,
Historia 3 – czasy po 1914 r.
Każdemu z trzech podręczników towarzyszy poradnik dla nauczyciela, zawierający szczegółowe scenariusze wszystkich lekcji oraz zestawy zadań sprawdzających wiedzę i umiejętności ucznia. Poradniki wraz z programem nauczania
i podręcznikami stanowią integralny element całościowej propozycji edukacyjnej skierowanej do nauczycieli liceum i technikum.
11
Cele kształcenia i wychowania
Głównym zadaniem nauczania historii w zakresie podstawowym na ostatnim
etapie szkolnego kształcenia i wychowania jest wzbogacenie wiedzy ucznia, rozwinięcie jego umiejętności oraz wzmocnienie postaw formowanych we wcześniejszych latach edukacji. Warunkiem wypełnienia tych zadań jest zrealizowanie wymienionych niżej celów edukacyjnych.
1. Poszerzenie wiedzy o podstawach podobieństw i odrębności różnych cywilizacji.
2. Pogłębienie wiedzy o strukturach gospodarczych, społecznych, przemianach
świadomości, ideologiach społeczno-politycznych, prądach kulturowych,
systemach filozoficzno-religijnych.
3. Rozwinięcie zdolności krytycznego odczytywania i oceniania wszelkich przekazów poprzez pogłębioną pracę z różnorodnymi źródłami i rozwijanie takich umiejętności, jak:
a) ocenianie przydatności źródła do badania wybranego problemu,
b) ocenianie wiarygodności źródła,
c) syntetyzowanie informacji zaczerpniętych z różnych źródeł.
4. Pogłębienie umiejętności prezentowania wyników własnej pracy w zróżnicowanych formach oraz kształtowanie zdolności formułowania opinii i wniosków w postaci krótkich wypowiedzi ustnych i pisemnych.
5. Wskazywanie związków pomiędzy przeszłością i teraźniejszością oraz zachęcanie do rozważania różnorakich następstw przeszłych i obecnych zjawisk
historycznych.
6. Umożliwienie wykorzystania wiedzy i umiejętności historycznych zgodnie
z zainteresowaniami i zdolnościami ucznia.
7. Umożliwianie kształtowania własnej tożsamości oraz wyboru systemu wartości poprzez:
a) zapoznanie z różnymi rodzajami wspólnot ludzkich,
b) zapoznanie z różnymi systemami wartości ukształtowanymi w różnych
cywilizacjach i kulturach,
c) zapoznanie z korzeniami i systemem wartości europejskiego kręgu kultury
chrześcijańskiej.
8. Rozwijanie postaw obywatelskich i patriotycznych oraz poczucia przynależności do wspólnoty rodzinnej, lokalnej, regionalnej, narodowej i państwowej
poprzez:
12
a) pogłębienie wiedzy o charakterystycznych dla państwa i narodu polskiego
instytucjach i wartościach życia publicznego,
b) pogłębienie wiedzy o właściwych dla terytorium i narodu polskiego wspólnotach lokalnych i regionalnych,
c) zachęcanie do rozważania omawianych problemów historycznych w odniesieniu do doświadczeń osobistych, własnej rodziny i wspólnoty lokalnej.
9. Przygotowanie do udziału w życiu różnych społeczności poprzez:
a) zapoznanie ze zróżnicowaniem rozmaitych wspólnot ludzkich,
b) zapoznanie ze znaczeniem różnych wspólnot ludzkich w historii,
c) zachęcanie do rozważania skutków wynikających dla jednostki z przynależności do różnych wspólnot,
d) kształtowanie tolerancji i zrozumienia dla odmiennych kultur, obyczajów
i przekonań mieszczących się w kanonie wartości cywilizacyjnych.
13
Treści kształcenia i wychowania
Wprowadzenie: historia – periodyzacja, źródła
Pojęcia „historia” i „prehistoria”. Podział dziejów na epoki. Źródła historyczne
i ich badanie.
I
Pradzieje i powstanie cywilizacji starożytnego Wschodu
1. Najdawniejsze dzieje człowieka
Pochodzenie człowieka. Osiągnięcia epoki paleolitu. Początki hodowli i rolnictwa. Życie ludzi w epoce neolitu. Podziały językowe (ludy semickie i indoeuropejskie).
2. Starożytna cywilizacja Mezopotamii i pierwsze imperia
Narodziny cywilizacji: Sumerowie – miasto i pismo. Przeobrażenia polityczne
na Bliskim Wschodzie – główne ośrodki państwowe i pierwsze imperia (do połowy VI w. p.n.e.). Osiągnięcia kulturowe Mezopotamii. Imperium perskie.
3. Egipt faraonów
Położenie i warunki naturalne. Egipt faraonów jako przykład despocji teokratycznej. Podziały społeczne a wierzenia i kultura Egiptu.
4. Starożytny Izrael
Najdawniejsze dzieje Izraela. Królestwo Dawida i dalsze losy Żydów (do podboju rzymskiego). Diaspora. Religia Izraela. Biblia – język, etapy powstawania,
struktura, znaczenie.
5. Starożytne cywilizacje Indii i Chin
Najstarsza cywilizacja doliny Indusu. Ariowie w Indiach i ich cywilizacja. Religie
starożytnych Indii. Narodziny chińskiej państwowości. Cywilizacja starożytnych
Chin – pismo, systemy etyczne. Europa a Wschód w starożytności.
II
Cywilizacja starożytnych Greków
1. Początki cywilizacji greckiej
Starożytni Grecy – osadnictwo, nazwa, język. Kultura minojska (kreteńska).
Kultura mykeńska. Upadek Grecji – tzw. Wieki Ciemne. Państwa greckie
do schyłku VI w. p.n.e. – polis. Wielka Kolonizacja.
14
2. Ateny i Sparta
Ateny i Attyka – kraj i jego mieszkańcy. Wczesny ustrój ateńskiej polis. Kleisthenes i początki demokracji ateńskiej. Sparta – położenie, mieszkańcy i najdawniejsze dzieje. Ustrój, prawa i społeczeństwo Sparty. Specyfika Sparty.
3. Wojny Greków z Persami
Grecy w Azji Mniejszej – miasta Jonii. Ekspansja perska i powstanie jońskie.
Wyprawa perska w 490 r. p.n.e. Wyprawa Kserksesa. Ateński Związek Morski.
Zakończenie walk Greków z Persami.
4. Świat grecki w V–IV w. p.n.e.
Konsekwencje wojen grecko-perskich – hegemonia Aten na morzu. Demokracja ateńska po wojnach grecko-perskich. Wojna peloponeska i świat grecki
w IV w. p.n.e. Życie codzienne Greków. Rodzina grecka. Wolni i niewolnicy
w świecie greckim.
5. Kultura i religia Greków
Periodyzacja – okresy archaiczny i klasyczny. Wierzenia, religia, święta. Poezja,
dramat, historiografia. Filozofia. Architektura, rzeźba i malarstwo. Sport w życiu Greków.
6. Aleksander Wielki i hellenizm
Macedonia – kraj i mieszkańcy. Filip II Macedoński a Grecy. Wyprawa Aleksandra Wielkiego. Państwo Aleksandra i jego rozpad. Państwa hellenistyczne.
Kultura hellenistyczna. Filozofia i nauka grecka w okresie hellenistycznym.
III
Starożytny Rzym i świat śródziemnomorski pod rzymskim
panowaniem
1. Początki dziejów Rzymu i narodziny Imperium
Italia – obszar i mieszkańcy. Początki Rzymu – legendy i rzeczywistość. Od
Rzymu królewskiego do Republiki. Ekspansja Rzymu w Italii. Podbój basenu
Morza Śródziemnego przez Rzym.
2. Państwo rzymskie w II–I w. p.n.e.
Ustrój polityczny Republiki. Przemiany społeczne i ekonomiczne. Kryzys Republiki i próby reform. I triumwirat i dyktatura Cezara. Oktawian August i początki Cesarstwa Rzymskiego.
3. Cesarstwo Rzymskie w I–II w. n.e.
Terytorium Cesarstwa. Podstawy władzy cesarskiej. Organizacja państwa i społeczeństwa. Niewolnicy. Romanizacja – rola miast i armii.
4. Kultura Imperium Rzymskiego
Kultura łacińska a kultura grecka. Prawo rzymskie. Literatura. Historia i geografia. Architektura i przestrzeń miejska. Rzeźba i malarstwo.
15
5. Religie tradycyjne i rozwój chrześcijaństwa
Najstarsze wierzenia rzymskie. Religie Imperium Rzymskiego. Sytuacja w Palestynie i działalność Jezusa. Apostołowie i upowszechnienie chrześcijaństwa.
Organizacja gmin chrześcijańskich. Stosunek władzy rzymskiej do chrześcijan.
6. Kryzys Imperium i upadek Cesarstwa na Zachodzie
Osłabienie państwa rzymskiego – przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne. Reformy
Dioklecjana. Konstantyn Wielki i chrześcijaństwo w IV w. Zewnętrzne zagrożenie Imperium w IV–V w. Upadek Cesarstwa na Zachodzie.
IV
Kształtowanie się Europy we wczesnym średniowieczu
1. Powstanie państw barbarzyńskich na gruzach Cesarstwa Zachodniego
w V–VII w.
Ludy germańskie. Królestwa barbarzyńskie na Zachodzie. Państwo Franków
pod rządami Merowingów. Germanie i Rzymianie w państwach barbarzyńskich. Chrześcijaństwo wśród plemion barbarzyńskich.
2. Bizancjum – nowy Rzym
Justynian Wielki i próba odbudowy Cesarstwa. Bizancjum – gospodarka, społeczeństwo, władza. Chrześcijaństwo wschodnie i kultura bizantyjska. Straty terytorialne i konflikty wewnętrzne (druga połowa VI–IX w.). Ponowny rozkwit
Bizancjum (do połowy XI w.).
3. Arabowie i świat islamu
Narodziny islamu. Powstanie i organizacja imperium arabskiego. Podziały religijne i polityczne oraz podstawy jedności świata islamu. Rola Arabów w wymianie towarowej. Kultura i sztuka świata islamu.
4. Monarchia Karola Wielkiego
Początki władzy Karolingów. Karol Wielki – podboje i nowa organizacja państwa frankijskiego. Odnowienie cesarstwa rzymskiego. Kultura czasów karolińskich. Czynniki dezintegracji monarchii karolińskiej. Rozpad monarchii karolińskiej – początki królestw Niemiec, Francji i Italii.
5. Początki społeczeństwa feudalnego we wczesnym średniowieczu
Rolnictwo wczesnośredniowieczne. Podziały społeczne i początki systemu lennego. Włości ziemskie i miasta.
6. Powstanie państw w Europie Północnej i Środkowo-Wschodniej
oraz ich chrystianizacja w IX–X w.
Normanowie – wyprawy łupieżcze i podboje. Powstanie państw skandynawskich. Słowianie – organizacja społeczna, wędrówki, wierzenia. Pierwsze państwa zachodniosłowiańskie (państwo Samona i Państwo Wielkomorawskie).
Państwo węgierskie. Państwo czeskie. Chrystianizacja Słowian południowych.
Ruś Kijowska. Dwa kręgi cywilizacji chrześcijańskiej w Europie.
16
7. Władze i idee uniwersalne
Cesarstwo Ottonów. Podstawy uniwersalnej władzy papieży. Reformy kluniacka i gregoriańska. Spór o inwestyturę. Sztuka chrześcijaństwa zachodniego
(sztuka romańska).
8. Powstanie państwa polskiego
Plemiona lechickie. Początki dynastii Piastów. Państwo Mieszka I – organizacja
wewnętrzna i stosunki z sąsiadami. Chrzest Polski i stosunki z papiestwem. Państwo Piastów u schyłku X stulecia.
9. Monarchia piastowska do 1138 r.
Polityka zagraniczna i wewnętrzna Bolesława Chrobrego – misja św. Wojciecha,
zjazd w Gnieźnie, wojny, królewska koronacja. Kryzys i odbudowa monarchii
piastowskiej (panowanie Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela). Rządy Bolesława II Śmiałego. Konflikty w łonie dynastii na przełomie XI i XII w. Panowanie Bolesława Krzywoustego.
10. Społeczeństwo, władza, gospodarka i kultura w czasach pierwszych
Piastów
Struktura społeczna i aparat państwowy. Gospodarka wiejska. Handel i pieniądz. Rozwój społeczno-gospodarczy. Kultura przedchrześcijańska i chrześcijańska. Pismo i piśmiennictwo. Architektura.
V
Rozkwit średniowiecza – Europa w dobie krucjat
1. Przemiany gospodarcze i społeczne w Europie w XI–XIII w.
Zmiany demograficzne. Wzrost produkcji rolnej i gospodarka czynszowa.
Gospodarka miejska – rzemiosło, handel, obrót pieniędzmi. Samorząd, życie
umysłowe i organizacja przestrzeni w mieście. Rozwój feudalizmu. Władanie
ziemią – własność podzielona. Stany społeczne. Podziały etniczne, językowe
i religijne. Podstawy jedności europejskiej.
2. Główne państwa europejskie w XI–XIII w. Początki monarchii stanowych
Rozdrobnienie feudalne i odbudowa władzy centralnej. Francja pod panowaniem Kapetyngów. Początki parlamentaryzmu (Anglia). Niemcy i Włochy
za Hohenstaufów.
3. Krucjaty i inne formy ekspansji europejskiej.
Zewnętrzne zagrożenia Europy
Formy ekspansji europejskiej. Początki ruchu krucjatowego. Królestwo Jerozolimskie. Cesarstwo Łacińskie i zmierzch idei krucjat. Krucjaty w Europie.
Zagrożenie mongolskie.
4. Kościół i kultura europejska rozkwitu średniowiecza
Apogeum potęgi papiestwa. Nowe zakony. Rozwój szkolnictwa i narodziny uniwersytetów. Początki literatury w językach narodowych. Sztuka gotycka.
17
5. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego
Księstwa dzielnicowe i problem władzy zwierzchniej. Zagrożenia zewnętrzne
– Marchia Brandenburska, państwo krzyżackie w Prusach, Mongołowie. Lokacje
miast i wsi. Konsekwencje kolonizacji na prawie niemieckim. Kształtowanie się
stanów społecznych. Kultura Polski dzielnicowej.
VI
Kryzys i rozwój Europy w późnym średniowieczu
1. Kryzys społeczno-ekonomiczny w Europie XIV–XV w.
„Czarna śmierć” i straty demograficzne. Rozwój gospodarczy Europy Środkowej, Wschodniej i Północnej. Kryzys gospodarczy i społeczny na Zachodzie
i Południu Europy.
2. Wielkie konflikty polityczne i religijne w Europie XIV i XV w.
Wojna stuletnia. Husytyzm w Czechach. Początek ekspansji Turków osmańskich w Europie.
3. Władze uniwersalne i państwa Europy Zachodniej w XIV–XV w.
Rozbicie i jedność cesarstwa. Papiestwo w dobie wielkiej schizmy zachodniej.
Królestwa Zachodu – problem suwerenności. Powstanie zjednoczonej Hiszpanii. Podziały oraz jedność kulturalna Włoch.
4. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej w XIV–XV w.
Królestwo Czeskie za panowania Luksemburgów. Rozkwit Węgier za rządów
Andegawenów. Państwo krzyżackie. Państwa skandynawskie – unia kalmarska.
Powstanie państwa litewskiego. Powstanie i rozwój Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
5. Zjednoczenie ziem polskich i budowa Królestwa Polskiego
Tendencje zjednoczeniowe. Walka o zjednoczenie ziem polskich (przełom XIII
i XIV w.). Polityka zagraniczna Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego.
Reformy wewnętrzne Kazimierza Wielkiego. Bilans rządów Kazimierza Wielkiego. Andegawenowie na polskim tronie.
6. Unia Polski z Litwą. Panowanie Władysława Jagiełły
Geneza unii polsko-litewskiej. Unia polsko-litewska (unia w Krewie, układ wileńsko-radomski). Wojny z zakonem krzyżackim w pierwszej połowie XV w.
Wzmocnienie unii polsko-litewskiej (unia w Horodle). Polityka wewnętrzna
Władysława Jagiełły – przywileje dla rycerstwa. Elekcyjność tronu polskiego.
7. Średniowieczna Polska i Litwa pod rządami Jagiellonów
Ustrój polityczny Królestwa Polskiego. Władysław III na tronie węgierskim.
Polityka wewnętrzna i zagraniczna Kazimierza Jagiellończyka. Polityka dynastyczna Jagiellonów. Rządy Jana Olbrachta w Polsce.
18
8. Gospodarka i społeczeństwo polskie końca XIV i XV w.
Rozwój miast i wsi. Przemiany demograficzne. Handel dalekosiężny. Społeczeństwo i gospodarka – wzrost pozycji rycerstwa. Drogi awansu i podziały społeczne. Rola i przemiany rodziny w społeczeństwie polskim.
9. Kultura polska XIV–XV w. Sztuka gotycka
Rozwój szkolnictwa. Dwór królewski jako centrum kulturalne. Gotyk w Polsce.
Rola pisma w życiu społecznym i kulturalnym. Rozwój języka polskiego.
10. Koniec średniowiecza i spadek po epoce
Upadek Bizancjum. Kryzys kultury w Europie Zachodniej. Początki humanizmu i „odkrycie” starożytności. Nowy obraz świata. Przemiany kulturowe
w Europie Środkowo-Wschodniej. Spadek po średniowieczu.
VII
Europa i świat w epoce wielkich odkryć geograficznych
(od przełomu XV i XVI w. do początków XVII stulecia)
1. Cywilizacje pozaeuropejskie u progu epoki nowożytnej
Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce i ich osiągnięcia. Afryka i Azja w początkach XVI stulecia. Horyzont geograficzny Europejczyków u progu epoki
nowożytnej.
2. Wielkie odkrycia geograficzne oraz ich skutki dla świata, Europy i Polski
Geneza oraz kierunki wypraw odkrywczych i ekspansji Europejczyków na inne
kontynenty. Następstwa odkryć geograficznych dla ludów i obszarów pozaeuropejskich. Ekspansja zamorska a rozwój gospodarczy Europy. Rewolucja cen
– uwarunkowania i następstwa. Polityczne i społeczne skutki wielkich odkryć –
budowa imperiów kolonialnych, migracje i przeobrażenia struktury społecznej.
Poszerzenie horyzontu geograficznego Europejczyków – idea Starego i Nowego
Świata. Ukształtowanie się świadomości europejskiej.
3. Cywilizacja europejska w dobie odrodzenia
Trzy kręgi cywilizacyjne Europy u progu XVI w. – Europa chrześcijaństwa
zachodniego, Europa chrześcijaństwa wschodniego, Europa podbita przez
muzułmańskich Turków. Przemiany kultury duchowej i odkrycia naukowe
wczesnonowożytnej Europy: humanizm, renesans we Włoszech i innych krajach, teoria kopernikańska i jej propagatorzy, nauka o państwie i prawie. Druk
i jego rola w upowszechnianiu nowych prądów i idei. Osiągnięcia kultury materialnej i zasięg ich stosowania.
4. Rozłam w chrześcijaństwie zachodnim. Reformacja i kontrreformacja
Rozłam w chrześcijaństwie zachodnim – podłoże, zasięg terytorialny i społeczny. Wielcy reformatorzy (Marcin Luter, Jan Kalwin) i ich nauka. Wojny religijne w Europie (Niemcy, Francja). Reformacja w Anglii. Podział wyznaniowy
19
Europy. Kościół katolicki wobec postępów reformacji – sobór trydencki i odnowa Kościoła katolickiego. Propaganda wyznaniowa. Reformacja w Polsce
na tle europejskim.
5. Stosunki polityczne w Europie XVI w.
Europa a ekspansja turecka. Dynastia Jagiellonów i jej znaczenie w Europie Środkowo-Wschodniej i Północnej. Dynastia Habsburgów i jej imperium.
Wzrost znaczenia Anglii w dobie rządów Tudorów. Wielkie Księstwo Moskiewskie w czasach panowania Iwana Groźnego. Problem państw zakonnych w Prusach i Inflantach. Rywalizacja o dominium Maris Baltici.
6. Demokracja szlachecka w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej
Wzrost uprawnień politycznych stanu szlacheckiego w czasach ostatnich Jagiellonów. Kształtowanie się narodu politycznego Polski i Litwy – idea „Rzeczy Pospolitej” i system wartości obywatelskich. Kształtowanie się podstaw monarchii
parlamentarnej. Ruch egzekucyjny i program modernizacji państwa. Unia realna Polski z Wielkim Księstwem Litewskim – podstawy społeczne, bezpośrednie
i długofalowe następstwa. Ostatni etap kształtowania się ustroju Rzeczypospolitej – pierwsze bezkrólewia i wolne elekcje.
7. Rzeczpospolita Obojga Narodów na przełomie XVI i XVII w. –
społeczeństwo i państwo
Terytorium i ludność Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Struktura etniczna
i wyznaniowa. Przeobrażenia struktury społecznej na przełomie XVI i XVII w.
– nowa magnateria. System polityczny Rzeczypospolitej i jego instytucje. Organizacja sądownictwa i systemu obrony państwa.
8. Kultura Polska w epoce odrodzenia
Polskie ośrodki kultury renesansowej w XVI w. Uczeni i osiągnięcia naukowe.
Myśl polityczno-społeczna polskiego renesansu. Język, literatura, obyczajowość. Wielcy twórcy polskiego renesansu.
VIII
Europa i świat w „wieku wiary i rozumu” (XVII w.)
1. Gospodarka świata w XVII w. – zróżnicowanie regionalne,
początki kapitalizmu
Nowe instytucje i zjawiska w gospodarce europejskiej XVII stulecia. Strefy gospodarczego rozwoju, stagnacji i zacofania w XVII-wiecznej Europie: podziały Północ–Południe, Wschód–Zachód. Kształtowanie się podstaw gospodarki
światowej.
2. Problemy międzynarodowe, konflikty wewnętrzne i rozwiązania ustrojowe
w Europie XVII w.
Zmiany układu sił w Europie w XVII w. Wojna trzydziestoletnia – podłoże, etapy konfliktu, bezpośrednie i długofalowe następstwa. Wojna domowa w Anglii.
20
Monarchie we Francji, Anglii, Rosji i Turcji – podstawy polityczne, społeczne,
ideowe. System ustrojowy Rzeczypospolitej na tle tendencji europejskich.
3. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej pod koniec XVI i w pierwszej
połowie XVII w.
Położenie międzynarodowe Rzeczypospolitej za panowania pierwszych władców elekcyjnych. Polityka bałtycka Stefana Batorego. Polityka zagraniczna Wazów. Wojny ze Szwecją, Moskwą i Turcją – uwarunkowania, przebieg,
bezpośrednie i długofalowe następstwa. „Złote czasy” Władysława IV.
4. Kryzys Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII stulecia
Kryzys społeczny – podłoże konfliktów na Ukrainie. Powstanie Chmielnickiego.
Załamanie się pozycji międzynarodowej państwa w dobie „potopu” szwedzkiego. Kryzys systemu politycznego Rzeczypospolitej – rozwój fakcji magnackich
i systemu klientalnego, osłabienie roli sejmu i władzy centralnej. Ekonomiczne
następstwa wojen drugiej połowy XVII w. Próby odbudowy międzynarodowej
pozycji Rzeczypospolitej za panowania Jana III Sobieskiego.
5. Rewolucja intelektualna i kultura baroku na świecie i w Europie
Nowe teorie i osiągnięcia nauki europejskiej w wieku XVII. Myśl społecznopolityczna XVII w. i jej twórcy. Kultura i sztuka baroku – podłoże ideowe, charakterystyka, odmiany, funkcje. Promieniowanie europejskiej kultury baroku
na inne kontynenty.
6. Barok i sarmatyzm w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Główne ośrodki oraz największe osiągnięcia barokowej architektury i sztuki
na ziemiach polsko-litewskiej Rzeczypospolitej. Szkolnictwo i oświata. Przemiany świadomości społeczeństwa Rzeczypospolitej w dobie wielkich wojen.
Sarmatyzm – źródła ideowe, system wartości, obyczajowość.
IX
Świat i Europa w epoce oświecenia
(od początku XVIII w. do 1815 r.)
1. Przewrót umysłowy XVIII stulecia. Oświecenie
Materialne podstawy cywilizacji oświecenia. Wielcy twórcy europejskiego oświecenia i ich koncepcje społeczno-polityczne. Nowe hasła i idee epoki oświecenia
– wolność, prawa naturalne, postęp. Drogi upowszechniania myśli oświecenia
w Europie i na świecie. Kultura, sztuka i obyczajowość europejskiego oświecenia.
2. Mocarstwa europejskie i polityka równowagi sił
Układ sił na arenie międzynarodowej w pierwszej połowie XVIII w. Wielkie
konflikty europejskie. Zmiany terytorialne i polityka równowagi sił na kontynencie europejskim.
3. Sąsiedzi Rzeczypospolitej w XVIII w. – Prusy, Rosja, Austria
Absolutyzm epoki oświecenia – założenia ideowe i praktyka. Reformy struktur
21
władzy, administracji, wojska i gospodarki w krajach sąsiadujących z Rzecząpospolitą – Brandenburgia-Prusy, władztwo austriackich Habsburgów, Rosja.
4. Rzeczpospolita w dobie unii polsko-saskiej
Rzeczpospolita pod rządami Wettinów – unia personalna z Saksonią, główne
kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej. Zmiana położenia międzynarodowego Rzeczypospolitej w latach wojny północnej. Kryzys systemu politycznego
Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVIII w. Ożywienie gospodarcze i kulturalne czasów saskich.
5. Rzeczpospolita pod rosyjską protekcją. I rozbiór
Ostatnie bezkrólewie i reformy sejmu konwokacyjnego. Prawa kardynalne
i umocnienie rosyjskiego protektoratu. Konfederacja barska. I rozbiór Polski
– przyczyny, zasięg, reakcja Europy. Sejm rozbiorowy (1773–1775) i jego postanowienia.
6. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki
Kolonie angielskie w Nowym Świecie. Polityka Wielkiej Brytanii wobec kolonii amerykańskich. Geneza konfliktu pomiędzy koloniami a Koroną Brytyjską.
Wojna o niepodległość i powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki. Konstytucja i system polityczny amerykańskiej republiki.
7. Rewolucja francuska
Kryzys monarchii absolutnej Burbonów. Pośrednie i bezpośrednie przyczyny
rewolucji francuskiej. Główne etapy rewolucji francuskiej. Przeobrażenia systemu wartości, postaw i obyczajów Francuzów w dobie rewolucji. Europa wobec
rewolucyjnej Francji. Wpływ rewolucji francuskiej na losy innych państw i narodów.
8. Rzeczpospolita w dobie Sejmu Wielkiego
Przemiany społeczne i kulturalne w czasach stanisławowskich. Międzynarodowa pozycja Rzeczypospolitej po I rozbiorze. Sejm Wielki i jego dzieło – Konstytucja 3 maja. Konfederacja targowicka i obalenie reform Sejmu Wielkiego.
Wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 maja.
9. II i III rozbiór Polski.
II rozbiór – bezpośrednie przyczyny i uwarunkowania międzynarodowe. Sytuacja społeczno-polityczna ziem polskich po II rozbiorze. Insurekcja kościuszkowska – geneza, przebieg, skutki. III rozbiór Polski. Europa wobec likwidacji
państwa polskiego. Spór historiograficzny o przyczyny rozbiorów.
10. System napoleoński w Europie
Zamach stanu i dyktatura Napoleona Bonapartego. Francja za czasów Napoleona. Podboje Napoleona i system napoleoński w Europie. Upadek Napoleona
– uwarunkowania wewnętrzne i międzynarodowe. Epoka napoleońska w dziejach Europy – upowszechnienie praw człowieka i obywatela. Przemiany świadomości europejskiej w Europie doby napoleońskiej.
22
11. Księstwo Warszawskie
Polacy w służbie Napoleona – Legiony Polskie. Księstwo Warszawskie – okoliczności powstania, ustrój społeczno-polityczny. Księstwo Warszawskie w ramach systemu napoleońskiego. Udział Polaków w kampanii rosyjskiej Napoleona i upadek Księstwa.
X
Europa i świat w epoce restauracji i rewolucji
(od 1815 r. do połowy XIX w.)
1. Kongres wiedeński i system Świętego Przymierza
Kongres wiedeński i główne zasady nowego ładu europejskiego – restauracja,
legitymizm, równowaga sił. Nowa mapa polityczna Europy. Święte Przymierze
i „koncert mocarstw” na straży nowego ładu w Europie. Sprawa polska na kongresie wiedeńskim – IV rozbiór Polski.
2. Rewolucja przemysłowa. Przemiany społeczne i kulturowe w Europie pierwszej połowy XIX w.
Uwarunkowania społeczno-technologiczne industrializacji Europy. Rozwój
komunikacji i nowe środki transportu. Nowe zjawiska i instytucje w gospodarce zachodniej. Przeobrażenia struktury społecznej w dobie rewolucji przemysłowej. Nowe zjawiska w kulturze europejskiej w pierwszej połowie XIX w.
– romantyzm. Historyzm w architekturze.
3. Główne nurty polityczne w Europie w pierwszej połowie XIX w.
Nurty polityczne w Europie pierwszej połowy XIX stulecia – konserwatyzm,
liberalizm, ruchy demokratyczne i socjalistyczne. Rozwój parlamentaryzmu
i kształtowanie się modelu monarchii konstytucyjnej. Narodziny kwestii narodowej w Europie.
4. Ruchy rewolucyjne i narodowe w Europie w pierwszej połowie XIX w.
Dekolonizacja Ameryki Łacińskiej
Ideologie rewolucyjne i narodowe w Europie. Sytuacja polityczna na Półwyspie
Apenińskim po 1815 r. Problem Państwa Kościelnego. Wyzwolenie Grecji spod
tureckiego panowania. Przyczyny i przebieg dekolonizacji Ameryki Łacińskiej.
Stany Zjednoczone wobec dekolonizacji Ameryki Łacińskiej.
5. Zaborcy Polski w pierwszej połowie XIX w.
Rządy Aleksandra I w Rosji. Powstanie dekabrystów. Rosja „żandarmem Europy”. System metternichowski w Austrii. Reformy w Prusach. Kwestia chłopska
w państwach zaborczych. Wojna krymska.
6. Państwa Europy Zachodniej w pierwszej połowie XIX w.
Przyczyny i skutki rewolucji lipcowej we Francji (1830 r.). Rewolucja w Belgii
(1830 r.). Reformy brytyjskiego systemu politycznego. Kwestia irlandzka.
23
7. Wiosna Ludów w Europie (1848–1849)
Polityczne i gospodarcze przyczyny załamania się systemu Świętego Przymierza
w Europie. Rewolucja lutowa we Francji. Wiosna Ludów w państwach niemieckich, włoskich i krajach pod władaniem Habsburgów. Rosja wobec Wiosny
Ludów. Znaczenie Wiosny Ludów.
XI
Ziemie polskie w latach 1815–1849
1. Przemiany społeczne i gospodarcze na ziemiach polskich
w pierwszej połowie XIX w.
Zmiany struktury społecznej w trzech zaborach. Kwestia chłopska na ziemiach
polskich. Modernizacja rolnictwa. Kształtowanie się ośrodków przemysłowych.
Transport i komunikacja na ziemiach polskich.
2. Królestwo Polskie w dobie konstytucyjnej (1815–1830)
Ustrój Królestwa Polskiego. Praktyka polityczna władz rosyjskich. Postawy
Polaków wobec zaborcy. Opozycja legalna i nielegalna.
3. Powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska (1830–1831)
Geneza i wybuch powstania. Wojna polsko-rosyjska (1830–1831). Polskie stronnictwa polityczne w okresie powstania – programy i ich realizacja. Upadek powstania i represje popowstaniowe.
4. Wielka Emigracja – ugrupowania, programy, próby działania
Główne nurty polityczne Wielkiej Emigracji. Polska emigracja a europejskie
ruchy rewolucyjne. Spiski w kraju w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w.
Życie codzienne Polaków na emigracji.
5. Ziemie zaboru pruskiego i austriackiego w latach 1815–1846
Polityka władz pruskich wobec Polaków. Polityka władz austriackich wobec Polaków. Praca organiczna w zaborze pruskim. Narastanie konfliktów społecznych w Galicji. Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska. Likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej.
6. Wiosna Ludów na ziemiach polskich
Podłoże polskich ruchów narodowych w zaborze pruskim i austriackim. Polskie
ruchy narodowe na tle europejskim. Skutki Wiosny Ludów na ziemiach polskich.
7. Kultura polska w pierwszej połowie XIX w.
Ośrodki kultury w kraju i na emigracji. Wielcy twórcy kultury w kraju i na emigracji. Polacy a systemy edukacyjne trzech państw zaborczych. Znaczenie kultury dla podtrzymania tożsamości narodowej.
24
XII
Europa i świat w epoce rozwoju cywilizacji przemysłowej
(od połowy XIX w. do 1914 r.)
1. Zjednoczenie Włoch i zjednoczenie Niemiec.
Francja w drugiej połowie XIX w.
Podłoże i główne etapy zjednoczenia Włoch. Problem Państwa Kościelnego.
Przyczyny i przebieg zjednoczenia Niemiec. Skutki zjednoczenia Włoch i Niemiec dla Europy. Francja – II Cesarstwo i III Republika.
2. Stany Zjednoczone w XIX w. – wojna secesyjna,
budowa mocarstwowości
Rozwój terytorialny USA w XIX w. Dwa modele rozwoju w Stanach Zjednoczonych – Południe i Północ. Problem niewolnictwa. Wojna secesyjna (1861–1865)
– przyczyny i konsekwencje. Ekspansja USA w Ameryce Łacińskiej i Azji.
3. Ideologie drugiej połowy XIX stulecia i kształtowanie się nowoczesnych
partii politycznych
Główne hasła nacjonalizmu. Różne kierunki ideologiczne w ruchu robotniczym. Początki chrześcijańskiej demokracji – społeczna nauka Kościoła. Ruch
sufrażystek. Sytuacja społeczna i prawna Żydów w państwach europejskich.
4. Zaborcy Polski w drugiej połowie XIX w.
Reformy ustrojowe w Cesarstwie Austriackim i powstanie Austro-Węgier
(1867 r.). Konflikty narodowościowe w Austro-Węgrzech na przełomie XIX
i XX w. Polityka zagraniczna i wewnętrzna II Rzeszy. Reformy Aleksandra II
w Rosji po wojnie krymskiej. Rewolucja 1905–1907 w Rosji – geneza, skutki.
5. Ekspansja kolonialna mocarstw w Afryce i Azji
Budowa imperiów kolonialnych Wielkiej Brytanii i Francji. Ekspansja kolonialna innych państw europejskich. Podział Afryki na kongresie berlińskim (1885 r.).
Formy zarządzania koloniami. Opór ludności miejscowej wobec kolonizatorów.
Spór o dziedzictwo kolonializmu.
6. Państwa Dalekiego Wschodu u progu XX stulecia
Położenie międzynarodowe i sytuacja wewnętrzna Chin w XIX i na początku
XX w. Ustanowienie Republiki Chińskiej. Otwarcie Japonii na świat zewnętrzny w połowie XIX w. Modernizacja Japonii – rewolucja Meiji. Wojna rosyjsko-japońska – geneza i konsekwencje.
7. Konflikty międzynarodowe u schyłku XIX i na początku XX w.
Polityczne, gospodarcze i ideologiczne przyczyny rywalizacji mocarstw. Tworzenie się bloków polityczno-wojskowych w Europie – narodziny trójprzymierza
i trójporozumienia. Kryzys Imperium Osmańskiego. Przyczyny i skutki konfliktów bałkańskich.
25
8. Nowe zjawiska i instytucje w gospodarce Zachodu.
Narodziny kultury masowej
Druga faza rewolucji przemysłowej. Wpływ industrializacji na zmiany w kulturze i obyczajowości pod koniec XIX w. Komercjalizacja kultury. Turystyka
i sport. Narodziny kina. Nowe prądy w sztuce (impresjonizm, secesja i in.).
Przemiany religijności.
XIII
Ziemie polskie w drugiej połowie XIX i początkach XX w.
1. Przemiany gospodarczo-społeczne na ziemiach polskich
w drugiej połowie XIX w. Migracje Polaków
Urbanizacja i industrializacja oraz zmiany struktur społecznych w trzech zaborach. Rodzina i jednostka na wsi i w mieście. Emigracja Polaków. Skupiska
Polaków w świecie. Wpływ emigracji na życie kraju.
2. Powstanie styczniowe (1863–1864). Rusyfikacja ziem polskich pod zaborem
rosyjskim
Geneza powstania styczniowego. Działania zbrojne oraz polityka wewnętrzna
i zagraniczna władz powstańczych. Uwłaszczenie chłopów. Klęska powstania.
Popowstaniowe represje.
3. Początki masowych partii politycznych na ziemiach polskich –
ruch ludowy, socjalistyczny i narodowodemokratyczny
Możliwości legalnej działalności politycznej Polaków w poszczególnych zaborach w drugiej połowie XIX w. Trójlojalizm. Pozytywizm warszawski. Wpływ
przemian społeczno-gospodarczych na powstanie nowych ruchów politycznych.
Narodziny polskiego ruchu socjalistycznego. Dwa nurty w polskim ruchu socjalistycznym. Powstanie i ideologia ruchu ludowego. Powstanie i ideologia Narodowej Demokracji.
4. Zabór austriacki (1861–1914)
Autonomia galicyjska – ludzie i instytucje. Rola Polaków w życiu politycznym
Austro-Węgier. Konserwatyści krakowscy a liberałowie. Napięcia społeczne
i konflikty narodowościowe w zaborze austriackim.
5. Zabór pruski na przełomie XIX i XX stulecia
Polityka władz pruskich wobec Polaków. Polacy wobec polityki germanizacyjnej. Polacy na Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach.
6. Zabór rosyjski na przełomie XIX i XX w. Polacy wobec zbliżającej się wojny
Rewolucja 1905–1907 – geneza, przebieg, następstwa. Spór o wydarzenia
z lat 1905–1907 – podłoże społeczne czy polityczne? Nawrót rusyfikacji. Polskie
partie polityczne i inne ugrupowania wobec zbliżającej się wojny światowej.
26
7. Polska kultura i obyczajowość końca XIX i początku XX w.
Pozytywizm i Młoda Polska – główne idee, kierunki w sztuce i literaturze. Powieści i malarstwo historyczne „ku pokrzepieniu serc”. Sport i turystyka na ziemiach
polskich. Emancypacja kobiet. Nauka i szkolnictwo na ziemiach polskich.
XIV
I wojna światowa i jej konsekwencje.
Odrodzenie państwa polskiego
1. I wojna światowa – geneza, przebieg i skutki
Bezpośrednie przyczyny wybuchu wojny, uczestnicy konfliktu i przebieg działań
militarnych na frontach Europy i świata. Konsekwencje polityczne, ekonomiczne i społeczne Wielkiej Wojny.
2. Nowy ład międzynarodowy – system wersalsko-waszyngtoński
i powstanie pierwszego państwa komunistycznego
Konferencje i traktaty pokojowe po zakończeniu I wojny światowej. Zmiany
na mapie politycznej Europy i świata. Liga Narodów – idea i praktyka, zalety
i słabości. Rewolucje w Rosji i powstanie pierwszego państwa komunistycznego. Ruchy rewolucyjne w Europie i na świecie.
3. Walka o niepodległość Polski w czasie I wojny światowej
Sprawa polska w polityce mocarstw w okresie I wojny światowej. Czyn zbrojny
i działania polityczne Polaków w czasie Wielkiej Wojny. Ośrodki władzy na ziemiach polskich w końcowym etapie wojny.
4. Proces kształtowania się granic odrodzonego państwa polskiego
Sprawa granic Polski na konferencji paryskiej. Kształtowanie się granicy północnej i zachodniej: powstanie wielkopolskie, plebiscyty na Śląsku, Warmii
i Mazurach, powstania śląskie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński. Walka
o granicę wschodnią (1918–1921): wojny polsko-ukraińska i polsko-bolszewicka
oraz ich znaczenie, traktat ryski.
XV
Świat, Europa i Polska w okresie
dwudziestolecia międzywojennego
1. Ewolucja polityczna Europy i świata w dwudziestoleciu międzywojennym
Demokratyzacja państw europejskich po I wojnie światowej. Życie polityczne
Europy i Stanów Zjednoczonych w okresie międzywojennym. Geneza kryzysu
systemów parlamentarnych.
2. System totalitarny w Związku Sowieckim
Od komunistycznej Rosji do Związku Sowieckiego – zmiany polityczno-społeczne w latach 1918–1924. Przejęcie władzy przez Stalina. Kolektywizacja
rolnictwa i wielkie inwestycje. Wielki głód na Ukrainie. Sowieckie obozy koncentracyjne. Propaganda władzy i kult Stalina.
27
3. System totalitarny we Włoszech i Niemczech.
Państwa autorytarne
Włochy po I wojnie światowej. Polityczno-społeczne uwarunkowania przejęcia
władzy przez Benito Mussoliniego. System władzy, polityka wewnętrzna i międzynarodowa faszystowskich Włoch.
Republika Weimarska – system polityczny, sukcesy i przyczyny upadku. Narodowy socjalizm i źródła jego popularności. Dojście Hitlera do władzy w Niemczech.
Budowa III Rzeszy – system władzy, polityka wewnętrzna i międzynarodowa.
Systemy totalitarne i autorytarne – podobieństwa i różnice. Autorytaryzm
w różnych krajach.
4. Przemiany społeczno-gospodarcze w Europie i na świecie
w latach 1918–1939
Zmiany społeczne w Europie i na świecie po I wojnie światowej: erozja tradycyjnych struktur społecznych, procesy egalitaryzacji i demokratyzacji, emancypacja kobiet. Odbudowa gospodarki światowej po Wielkiej Wojnie. Przyczyny,
zasięg, przebieg i skutki wielkiego kryzysu gospodarczego. Formy walki z wielkim kryzysem – New Deal, interwencjonizm państwowy.
5. Kultura, nauka i życie religijne w Europie międzywojennej
Nowe prądy umysłowe i kulturowe w Europie międzywojennej. Postęp techniczny i zmiana warunków życia codziennego w dwudziestoleciu międzywojennym. Przemiany życia religijnego. Kościoły chrześcijańskie wobec europejskich
totalitaryzmów.
6. Przemiany polityczne w Polsce w latach 1918–1939.
Pozycja międzynarodowa II Rzeczypospolitej
Spory o kształt ustrojowy odrodzonej Rzeczypospolitej. System partyjny niepodległej Polski. Rzeczpospolita w okresie rządów parlamentarnych – Konstytucja marcowa, model polskiego parlamentaryzmu i źródła jego kryzysu.
Zamach majowy i jego następstwa. Ewolucja systemu politycznego w okresie
rządów obozu sanacji – od noweli sierpniowej do Konstytucji kwietniowej. System rządów autorytarnych i ruchy autorytarne w II Rzeczypospolitej. Polityka
zagraniczna i pozycja międzynarodowa Polski w latach dwudziestych i trzydziestych XX stulecia. Roszczenia niemieckie wobec Polski w latach 1938–1939.
7. Sytuacja społeczno-ekonomiczna międzywojennej Polski
Struktura społeczna, narodowościowa i wyznaniowa II Rzeczypospolitej.
Główne problemy gospodarcze Polski u progu niepodległości. Hiperinflacja
i reforma Władysława Grabskiego. Polska A, B i C. Ożywienie gospodarcze
w latach dwudziestych. Specyfika oraz skutki wielkiego kryzysu gospodarczego w Polsce. Eugeniusz Kwiatkowski i etatystyczne programy naprawy ekonomiczno-społecznej kraju. Modernizacja, przemiany technologiczne i społeczne
w II Rzeczypospolitej – uwarunkowania, zakres, specyfika, ograniczenia.
28
8. Zjawiska i procesy kulturowo-społeczne w II Rzeczypospolitej
Różnorodność narodowa, kulturowa i religijna Polski międzywojennej. Oświata
i rozwój życia umysłowego w II Rzeczypospolitej. Literatura i sztuka. Polskie
wynalazki i dokonania techniczne. Kościół katolicki oraz inne wyznania i religie
w życiu społecznym II Rzeczypospolitej.
XVI
Świat i Polska w latach II wojny światowej
1. Przyczyny i przebieg II wojny światowej
Kryzys sytemu wersalskiego i jego uwarunkowania. Kształtowanie się osi
Berlin–Rzym–Tokio. Sojusz niemiecko-sowiecki, napaść niemiecka na Polskę
i wybuch II wojny światowej. Europa w kleszczach dwóch totalitaryzmów – niemieckiego i sowieckiego (1939–1941). Agresja niemiecka na Związek Sowiecki.
Przystąpienie USA do wojny. Główne fronty II wojny światowej – Europa, Afryka, Daleki Wschód. Kształtowanie się podstaw Wielkiej Koalicji. Konferencje
Wielkiej Trójki. Klęska Niemiec i kapitulacja Japonii.
2. Ziemie polskie pod dwiema okupacjami
Strefy okupacyjne na ziemiach polskich. Okupacja sowiecka na ziemiach
wschodnich II Rzeczypospolitej – polityka okupanta wobec obywateli polskich.
Główne założenia polityki okupanta niemieckiego i martyrologia społeczeństwa polskiego pod okupacją niemiecką. Eksterminacja ludności żydowskiej
oraz los innych mniejszości narodowych w czasie II wojny światowej. Przemiany
społeczne na ziemiach polskich w latach II wojny światowej – załamanie struktur społecznych, wyniszczenie inteligencji, postawy wobec okupanta i współobywateli.
3. Polska i Polacy w II wojnie światowej
Polskie władze na wychodźstwie – struktura organizacyjna, oblicze polityczne,
główne kierunki działania. Budowa Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i ich
udział w działaniach wojennych. Kształtowanie się i przeobrażenia struktur cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego. Podziemne organizacje wojskowe.
Formy społecznego oporu wobec okupanta. Władze polskie a zmiana sytuacji
międzynarodowej. Ewolucja stosunków polsko-sowieckich po zawarciu układu
Sikorski–Majski. Sprawa katyńska i zerwanie stosunków ze Związkiem Sowieckim. Ośrodek polityczny polskich komunistów i polskie formacje wojskowe
w Związku Sowieckim (po 1943 r.). Komunistyczny ruch oporu w Polsce – struktury polityczne i wojskowe. Armia sowiecka na ziemiach polskich. Powstanie
PKWN i początki „Polski lubelskiej”. Akcja „Burza” i powstanie warszawskie.
Schyłek Polskiego Państwa Podziemnego. Izolacja polityczna rządu polskiego
na wychodźstwie pod koniec II wojny.
29
4. Skutki II wojny światowej i kształtowanie się podstaw powojennego
ładu politycznego na świecie
Zmiany na mapie politycznej Europy i świata po II wojnie. Straty i zniszczenia
wojenne. Masowe przesiedlenia ludności. Organizacja Narodów Zjednoczonych – założenia ideowe, struktura i zadania. Ekspansja polityczna Związku
Sowieckiego – narody Europy Środkowej i Wschodniej pod dominacją sowiecką i rozprzestrzenianie się komunizmu na innych obszarach.
XVII Świat i Europa w drugiej połowie XX w. – rywalizacja
bloku komunistycznego i państw „wolnego świata”.
Narodziny społeczeństwa ponowoczesnego
1. Świat podzielony – początek epoki zimnej wojny
(do połowy lat pięćdziesiątych XX w.)
Geneza rozpadu Wielkiej Koalicji. Pojęcie „żelaznej kurtyny”. Doktryna Trumana i plan Marshalla. Założenia sowieckiej polityki zagranicznej po II wojnie
światowej. Stalinizacja krajów pod dominacją Związku Sowieckiego. Powstanie
dwóch państw niemieckich. Utworzenie Układu Warszawskiego. System proamerykańskich sojuszy obronnych.
2. Rywalizacja między dwoma blokami – polityka międzynarodowa po 1956 r.
Główne ogniska napięć pomiędzy dwoma blokami w Europie i na świecie: kryzys berliński, kryzys kubański (świat na krawędzi wojny światowej), wojna koreańska, wojna wietnamska, rywalizacja polityczna na obszarze krajów Trzeciego
Świata.
3. Kraje Europy Zachodniej po II wojnie światowej – integracja europejska
Odbudowa Europy Zachodniej ze zniszczeń wojennych. Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy i Hiszpania po zakończeniu II wojny światowej. Pojednanie
francusko-niemieckie. Początki procesu integracji Europy – podstawy polityczne, ideowe i prawne. Przemiany instytucji i struktur jednoczącej się Europy.
4. Stany Zjednoczone i kontynent amerykański w drugiej połowie XX w.
Umacnianie pozycji międzynarodowej USA po II wojnie światowej. Przemiany
polityczno-społeczne w Stanach Zjednoczonych w drugiej połowie XX w. Problem praw czarnej ludności w USA. Główne kierunki polityki zagranicznej USA
w drugiej połowie XX w. Przeobrażenia społeczeństwa Stanów Zjednoczonych
w dobie wojny wietnamskiej. Nowe zjawiska w amerykańskiej kulturze masowej
– geneza, zasięg, wpływ na kulturę europejską. Ameryka Łacińska – kryzys i rewolucja w drugiej połowie XX w.
5. Związek Sowiecki, blok wschodni i państwa komunistyczne na świecie
w drugiej połowie XX w.
Bilans epoki stalinowskiej w dziejach Związku Sowieckiego i krajów Europy pod
dominacją sowiecką. XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego
30
i jego następstwa. Epoka Nikity Chruszczowa i Leonida Breżniewa – ewolucja
wewnętrzna Związku Sowieckiego i innych państw realnego socjalizmu. Formy
sowieckiej dominacji nad państwami „demokracji ludowej”. Powstanie węgierskie 1956 r. Interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 r.
Budowanie międzynarodowej pozycji Związku Sowieckiego. Kontrasty cywilizacyjne między Wschodem a Zachodem.
6. Daleki Wschód po II wojnie światowej
Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. System maoistyczny i jego specyfika.
„Wielki skok” i „rewolucja kulturalna” w komunistycznych Chinach. Rywalizacja sowiecko-chińska o prymat w światowym ruchu komunistycznym. Japonia
po klęsce w II wojnie światowej – życie polityczne i pozycja międzynarodowa.
Japonia mocarstwem gospodarczym w drugiej połowie XX w. Zjawisko „azjatyckich tygrysów”.
7. Rozpad imperiów kolonialnych po II wojnie światowej. Dekolonizacja.
Konflikty militarne w różnych regionach świata
Przyczyny i przebieg dekolonizacji w Azji i Afryce. Problemy byłych kolonii
po uzyskaniu niepodległości. Odrodzenie islamu. Losy subkontynentu indyjskiego po II wojnie światowej. Konflikt bliskowschodni – podłoże, bezpośrednie i długofalowe następstwa. Interwencja sowiecka w Afganistanie.
8. Przemiany społeczne i gospodarcze na świecie w drugiej połowie XX w.
Sytuacja demograficzna na świecie – rewolucja zdrowotna i nowe epidemie. Przeobrażenia struktur społecznych w drugiej połowie XX w. – geneza, charakter,
następstwa. Świat w epoce postindustrialnej – rewolucja informatyczna i telekomunikacyjna. Globalizacja gospodarki. Dysproporcje w rozwoju ekonomicznym
różnych obszarów świata. Nowe zjawiska w życiu społeczeństw krajów wysokorozwiniętych. Wpływ przemian społeczno-ekonomicznych na przeobrażenia kultury w drugiej połowie XX w. Państwo dobrobytu i jego kryzys.
XVIII Polska pod komunistyczną władzą
1. Ustanowienie władzy komunistycznej w Polsce i odbudowa kraju
ze zniszczeń wojennych
Polska w nowych granicach po II wojnie światowej. Przesiedlenia ludności niemieckiej i ukraińskiej. Zagospodarowywanie tzw. Ziem Odzyskanych. Odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych. Budowa podstaw władzy komunistycznej
w Polsce: referendum ludowe, wybory do Sejmu Ustawodawczego, Mała konstytucja z 1947 r., likwidacja opozycji politycznej. Powstanie PZPR i początki stalinizmu w Polsce. Proklamowanie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – system
polityczny i metody utrwalania władzy. Polska jako część bloku wschodniego
– formy zewnętrznego uzależnienia polski od Związku Sowieckiego.
31
2. Polska Ludowa w latach 1956–1980
Przyczyny i przejawy kryzysu systemu komunistycznego w Polsce w 1956 r.: wydarzenia czerwcowe w Poznaniu, polski październik, założenia „polskiej drogi
do socjalizmu”. PRL jako państwo niesuwerenne. Kryzys 1968 r. i jego uwarunkowania. Kryzys 1970 r. – protesty robotnicze na Wybrzeżu (podłoże i następstwa), upadek Władysława Gomułki. Dekada Edwarda Gierka – otwarcie na
Zachód i budowa „drugiej Polski”. Protesty robotnicze w 1976 r. Kształtowanie
się nielegalnej opozycji politycznej. Przemiany polityki wyznaniowej w PRL.
Miejsce Kościoła katolickiego w życiu społecznym i politycznym narodu polskiego. Wybór Karola Wojtyły na papieża i znaczenie pierwszej pielgrzymki
Jana Pawła II dla dalszych dziejów Polski.
3. Zjawiska ekonomiczno-społeczne w komunistycznej Polsce
Gospodarka centralnie sterowana – założenia, dokonania, bezpośrednie i długofalowe następstwa. Gospodarka PRL w systemie „gospodarczej współpracy”
krajów bloku wschodniego. Przeobrażenia społeczne w latach realnego socjalizmu – nowe drogi społecznego awansu i nowe elity społeczne.
4. Polska nauka, kultura i życie religijne w kraju i na emigracji
Polityczne ograniczenia rozwoju życia naukowego i kultury w PRL. Osiągnięcia
nauki i kultury polskiej. Elity intelektualne a państwo. Kultura polska i polskie
życie umysłowe na emigracji – główne ośrodki, osiągnięcia. Rozwój kultury niezależnej w ostatnich dekadach PRL. Kościół katolicki jako schronienie niezależnych struktur społecznych.
XIX
Upadek komunizmu w Europie i rozpad systemu jałtańskiego
1. U źródeł III Rzeczypospolitej – „Solidarność”, stan wojenny i schyłek PRL
Źródła kolejnego kryzysu PRL u schyłku lat siedemdziesiątych. Protesty robotnicze w 1980 r. i tzw. porozumienia sierpniowe. Polska w latach 1980–1981.
Polska w okresie stanu wojennego – polityka władz, formy oporu społecznego i działalność opozycji politycznej. Niepowodzenia reform gospodarczych
w latach osiemdziesiątych. Droga opozycji do władzy – strajki 1988 r. i porozumienia „okrągłego stołu”. Wybory czerwcowe 1989 r. Koniec PRL i narodziny
III Rzeczypospolitej. Powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego. Wybory prezydenckie 1990 r.
2. „Jesień Narodów” i zmiany polityczno-ustrojowe w krajach bloku wschodniego
Związek Sowiecki w epoce Michaiła Gorbaczowa: pierestrojka i głasnost, porażka w rywalizacji z USA – przyczyny i następstwa. Narastanie ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych. Rozpad bloku wschodniego i systemu
komunistycznego w Europie. Zjednoczenie Niemiec. Rozpad Związku Sowieckiego. Kształtowanie się nowej mapy politycznej Europy i świata w latach dziewięćdziesiątych XX w.
32
Opis założonych osiągnięć ucznia
w odniesieniu do celów
kształcenia i wychowania
W wyniku realizacji sformułowanych w niniejszym programie celów edukacyjnych i opanowania wyszczególnionych treści kształcenia uczeń powinien osiągnąć scharakteryzowany poniżej stan wiedzy i umiejętności.
1. Uczeń zna podstawową terminologię historyczną i posługuje się nią ze zrozumieniem.
Na przykład: rozróżnia oraz poprawnie stosuje pojęcia historyczne (monarchia despotyczna – monarchia stanowa; judaizm – chrześcijaństwo – islam; Akademia Platońska
– akademia XVIII-wieczna – Polska Akademia Nauk; senat rzymski – senat w Polsce
XX w.; dyktator w Republice Rzymskiej – dyktator w Ameryce Południowej XX w.).
2. Uczeń zna i wyjaśnia podstawowe fakty i zjawiska historyczne.
Na przykład: umiejscawia w czasie i przestrzeni ukształtowanie się demokracji ateńskiej; wyjaśnia zjawisko kryzysu Europy w XIV w.; charakteryzuje autorytaryzm w Europie dwudziestolecia międzywojennego; porównuje skutki I i II wojny światowej.
3. Uczeń potrafi ukazać zależności w czasie i przestrzeni między różnymi wydarzeniami i zjawiskami.
Na przykład: opisuje związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy ekspansją Asyrii,
Babilonii i Rzymu a powstaniem diaspory żydowskiej; wyjaśnia związek pomiędzy
polityką Ottona von Bismarcka a sytuacją Polaków w zaborze pruskim; dostrzega różnorodne uwarunkowania przejęcia władzy przez komunistów w Europie Środkowo-Wschodniej po II wojnie światowej.
4. Uczeń potrafi łączyć historię regionalną z historią Polski i świata.
Na przykład: opisuje rolę Pomorza Gdańskiego w gospodarce Polski w różnych
okresach historycznych; wyjaśnia rolę Mazowsza w stosunkach polsko-krzyżackich;
wyjaśnia rolę Ukrainy w polityce Rzeczypospolitej Obojga Narodów; wyjaśnia znaczenie tzw. Ziem Odzyskanych w migracjach ludności po II wojnie światowej.
5. Uczeń potrafi selekcjonować i hierarchizować fakty w prezentacji zjawiska
historycznego.
Na przykład: wskazuje wydarzenia, które doprowadziły do upadku Cesarstwa
Rzymskiego na Zachodzie; dzieli przywileje szlacheckie na polityczne i ekonomiczne;
wskazuje pośrednie i bezpośrednie przyczyny wybuchu II wojny światowej.
33
6. Uczeń potrafi czerpać i integrować wiedzę pochodzącą z różnych źródeł.
Na przykład: wykorzystuje źródła pisane i ikonograficzne oraz tablice genealogiczne
do sporządzenia charakterystyki polityki zagranicznej pierwszych Piastów; na podstawie źródeł kartograficznych oraz pisanych rekonstruuje przebieg wojen prowadzonych przez Stefana Batorego; na podstawie statystyk demograficznych, dokumentów
państwowych oraz relacji pamiętnikarskich charakteryzuje konflikty narodowościowe
w II Rzeczypospolitej.
7. Uczeń potrafi planować własną pracę, dokonywać syntezy posiadanej wiedzy
i prezentować wyniki pracy w różnych formach.
Na przykład: w zespołowej pracy nad projektem planuje swój udział w pracy grupy, zbiera materiały z różnych źródeł, opracowuje je, prezentuje wyniki swojej pracy
w uzgodnionej z zespołem formie.
8. Uczeń potrafi formułować argumenty oraz prezentować swoje opinie i bronić ich na forum publicznym.
Na przykład: formułuje własne stanowisko i przytacza właściwe argumenty na poparcie swoich racji w dyskusji. Propozycje tematów dyskusji: „Czy w demokracji ateńskiej
urzeczywistniano równość ludzi?”, „Na czym polegała oryginalność polskiego modelu
ustrojowego na tle XVII-wiecznej Europy?”, „Jak ocenić »wielki terror« z czasów
rewolucji francuskiej?”.
Szczegółowy wykaz osiągnięć uczniów, wynikający z realizacji poszczególnych
jednostek tematycznych, znajduje się w scenariuszach kolejnych lekcji zamieszczonych w poradnikach dla nauczyciela. Każda lekcja realizowana na podstawie
programu powinna wyposażyć uczniów w określony w celach operacyjnych zasób wiedzy i umiejętności. Wykazy celów zamieszczone w scenariuszach służyć
będą nauczycielowi jako podstawa do formułowania planów wynikowych oraz
konstruowania zadań sprawdzających. Poniżej zamieszczamy przykładowy zapis celów operacyjnych pierwszej jednostki tematycznej niniejszego programu:
Wprowadzenie: historia – periodyzacja, źródła.
Po lekcji uczeń:
• rozróżnia pojęcia – „historia”, „prehistoria”, „cezura”, „periodyzacja”, „kultura
duchowa”, „kultura materialna”, „starożytność”, „antyk”, „starożytność klasyczna”, „średniowiecze”, „epoka nowożytna”, „epoka najnowsza”;
• uzasadnia stosowanie cezur w podziale dziejów na epoki;
• wyjaśnia przyczyny różnic w periodyzacji dziejów Europy Zachodniej i Polski;
• definiuje pojęcie „źródło historyczne”;
• rozróżnia poszczególne typy źródeł historycznych i podaje ich przykłady;
• czerpie informacje ze źródła pisanego i ikonograficznego;
• wymienia kolejne etapy pracy badawczej historyka i wyjaśnia ich cel;
• odróżnia w tekście narracji historycznej hipotezę od tezy.
34
Propozycje metod oceny
osiągnięć uczniów
Dla nauczyciela historii kształcącego młodzież na poziomie liceum i technikum
głównym punktem odniesienia przy tworzeniu własnego systemu oceniania
muszą być standardy wymagań będące podstawą przeprowadzania egzaminu
maturalnego z historii. Pamiętając o klasyfikacyjnej, diagnostycznej, wspierającej i motywacyjnej funkcji oceny, nauczyciel powinien opracować swój sposób
oceniania, tak by był on spójny ze standardami wymagań oraz z określonym
przez radę pedagogiczną wewnątrzszkolnym systemem oceniania, stanowiącym
integralną część programu (misji) szkoły.
Sprawiedliwe i skuteczne ocenianie wymaga zapoznania uczniów z kryteriami
oceniania i promowania do następnej klasy. Uczniowie powinni więc znać i rozumieć specyfikę stawianych im wymagań, wiążących się nie tylko z oceną wiedzy, lecz także – a właściwie przede wszystkim – z oceną umiejętności i postaw.
W związku z tym na początku kursu historii w liceum i technikum nauczyciel
powinien przedstawić uczniom strukturę wymagań wraz z ogólnymi kryteriami
oceniania. Może to zrobić, np. prezentując uczniom „Mapę wiedzy, umiejętności i postaw” (zob. s. 35).
W przejrzystym i wygodnym zapisywaniu kryteriów oceniania mogą posłużyć
nauczycielowi odpowiednio skonstruowane tabele, których propozycje przedstawiamy dalej (zob. s. 36–37). W tabeli nr 1 – w odniesieniu do standardów
wymagań maturalnych – sprecyzowane zostały kryteria oceniania rozmaitych
form prezentacji przez uczniów wiedzy i umiejętności (np. testów, krótszych
i dłuższych prac pisemnych, wypowiedzi ustnych, samodzielnych prac indywidualnych i zespołowych, różnych form dyskusji). Ze względu na znaczenie pracy ze
źródłami w szkole ponadgimnazjalnej i konieczność analizowania na lekcjach
różnorodnych źródeł historycznych (pisanych, statystycznych, ikonograficznych
i in.) w tabeli nr 2 zostały osobno sformułowane kryteria oceny umiejętności
związanych z pracą ucznia ze źródłami. Również stosowanie aktywnych i grupowych metod kształcenia wymaga formułowania specyficznych kryteriów oceny
osiągnięć uczniowskich. W tabelach nr 3 i 4 zaprezentowane zostały więc propozycje kryteriów oceny takich metod pracy, jak dyskusja oraz projekt.
Zapis osiągnięć ucznia – w zależności od wewnątrzszkolnego systemu oceniania, zastosowanych metod pracy oraz celu oceniania – może przyjąć w tabeli formę stopni, punktów, plusów i minusów lub innych oznaczeń, czytelnych
dla nauczyciela, ucznia oraz rodziców.
35
Ocena
Poziom
trudności
zadania
własna inicjatywa
argumentowanie
współodpowiedzialność
obrona argumentów
6
twórcza aktywność
synteza opinii
interpretowanie
ocenianie
odkrywanie
zapamiętanie rozszerzone
TRUDNE
* Schemat jest zmodyfikowaną przez autorki programu „Mapą wiedzy i umiejętności” autorstwa Ryszarda Gwoździa, zob.: J. Chodnicki i in.,
Ocenianie. Program Nowa Szkoła. Materiały szkoleniowe dla rad pedagogicznych, Warszawa 1999, s. 184.
wykonywanie poleceń
wyrażanie opinii
5
hierarchizowanie
uogólnianie
wnioskowanie
zapamiętanie pełne
4
porównywanie
analizowanie
rozpoznawanie
selekcjonowanie
wyjaśnianie
reprodukowanie
odczytywanie
zapamiętanie podstawowe
3
ŚREDNIO TRUDNE
zapamiętanie minimum
2
ŁATWE
Mapa wiedzy, umiejętności i postaw*
Oceniana czynność
(umiejętność) ucznia
36
Tabela 1. Ocena testów, odpowiedzi ustnych i dłuższych wypowiedzi
pisemnych
Ocena*
Kryteria
test
odpowiedź
ustna
dłuższa
wypowiedź
pisemna
Znajomość terminologii oraz faktografii umożliwiających rozumienie przeszłości:
• państw (ich organizacji, struktury władzy, kształtu terytorialnego),
• systemów politycznych,
• struktur i organizacji społeczeństw,
• życia gospodarczego,
• wydarzeń politycznych i militarnych,
• kryzysów gospodarczych,
• konfliktów religijnych i ideologicznych,
• działalności najważniejszych postaci,
dynastii, grup społecznych,
• życia religijnego,
• osiągnięć cywilizacyjnych,
• osiągnięć kultury i sztuki, myśli politycznej
i społecznej, filozofii.
Stosowanie faktografii i terminologii
w wyjaśnianiu historii:
• umieszczanie opisywanych wydarzeń w czasie
i w przestrzeni,
• wskazywanie przyczyn i skutków wydarzeń,
• hierarchizowanie faktów,
• charakteryzowanie zmian zachodzących w czasie,
• wskazywanie cech charakterystycznych epok
i okresów,
• uogólnianie faktów,
• wyszukiwanie informacji w różnorakich źródłach.
Przedstawianie oraz ocenianie wydarzeń i zjawisk
w przejrzystych i logicznych wypowiedziach,
zawierających:
• porównanie wydarzeń historycznych,
• ocenę wydarzeń historycznych,
• uzasadnienie sformułowanej oceny.
* Tabelę można rozszerzyć o kolumny uwzględniające ocenę innych form pracy uczniów.
37
Tabela 2. Ocena analizy źródła historycznego
Kryteria dla poziomu łatwego*
Ocena
• określenie typu źródła,
• umieszczenie źródła we właściwym kontekście historycznym,
• ocena wiarygodność źródła,
• odczytanie podstawowych, wyrażonych wprost informacji.
Kryteria dla poziomu trudnego*
Ocena
• ocena przydatność źródła do rozwiązania określonego problemu,
• analiza źródła pod kątem wybranego problemu,
• odczytanie informacji
niewyrażonych wprost,
• interpretacja przekazu źródłowego w kontekście innych źródeł,
• formułowanie rozbudowanych
wniosków z analizy źródeł.
* Poziom łatwy i trudny – zob. schemat „Mapa wiedzy, umiejętności i postaw”, s. 35.
Tabela 3. Ocena dyskusji (debaty)
Kryteria
Ocena
• rozpoznanie głównych zagadnień dyskusji,
• gromadzenie informacji potrzebnych do wykorzystania w dyskusji,
• formułowanie własnego stanowiska,
• dobór odpowiednich argumentów,
• polemika z innymi stanowiskami (z odróżnieniem opinii od faktów),
• aktywność intelektualna,
• forma wypowiedzi,
• kultura dyskusji.
Tabela 4. Ocena projektu
Kryteria
• kreatywność w formułowaniu problemu (tworzeniu projektu),
• dobór źródeł informacji,
• stopień i zakres opracowania informacji,
• dotrzymanie harmonogramu,
• merytoryczna wartość prezentacji,
• organizacja prezentacji,
• oryginalność prezentacji,
• zaangażowanie publiczności,
• współpraca w grupie (w wypadku projektu realizowanego zespołowo).
38
Ocena
Procedury osiągania celów
edukacyjnych
Realizacja celów edukacyjnych sformułowanych w podstawie programowej nauczania historii w liceum i technikum wymaga zastosowania takich procedur,
które umożliwią uczniom restrukturyzację wiedzy, rozwinięcie różnorodnych
umiejętności (w tym przede wszystkim krytycznego analizowania rozmaitych
źródeł) oraz przygotują ich do życia w społeczeństwie obywatelskim XXI w.
Głównym zadaniem nauczyciela na tym etapie edukacji historycznej musi więc
być kształtowanie u uczniów takich umiejętności, jak planowanie własnej pracy, samodzielne zdobywanie wiedzy oraz stosowanie jej w różnych sytuacjach.
Realizacji tych zadań nie służą jednak tradycyjne metody nauczania – wykład,
opowiadanie czy opis. Do osiągnięcia takich celów prowadzą natomiast aktywne, grupowe metody kształcenia. Ich stosowanie wymaga od nauczyciela zgromadzenia odpowiedniej bazy źródłowej i takiego zorganizowania intelektualnej
aktywności uczniów, aby mogli oni samodzielnie dochodzić do uzasadnionych
wniosków i angażować się w rozwiązywanie zadań wymagających zastosowania
wiedzy.
W związku z powyższym – a także biorąc pod uwagę znaczenie analizy rozmaitych materiałów źródłowych na egzaminie maturalnym – autorki zdecydowały
się prezentację metod najbardziej przydatnych w aktywnym nauczaniu poprzedzić przypomnieniem podstawowych zasad pracy ze źródłami historycznymi.
PRACA ZE ŹRÓDŁAMI HISTORYCZNYMI
Głównym zadaniem nauczyciela jest ugruntowywanie u uczniów nawyku uważnego czytania tekstu (czy oglądania źródła ikonograficznego) i odszukiwania
w nim (lub w informacjach podanych przez wydawcę) odpowiedzi na pytania
podstawowe:
• jaki to rodzaj źródła historycznego (pisane, ikonograficzne; opisowe, normatywne; pamiętnik, wywiad, zarządzenie, konstytucja itd.)?
• kto jest autorem źródła?
• kiedy źródło powstało?
• do kogo przekaz źródła był adresowany (dla jakiego odbiorcy był przeznaczony)?
39
• w jakich okolicznościach źródło powstało?
• na które pytania możemy w źródle znaleźć odpowiedź, a na które nie?
Uczeń powinien też umieć wskazać te fragmenty tekstu źródłowego (lub elementy źródła ikonograficznego), dzięki którym można odpowiedzieć na powyższe pytania, albo powinien zauważyć brak odpowiednich informacji w źródle.
Ważne jest również, by podczas analizy wszystkich typów źródeł kształcić u uczniów umiejętność samodzielnego stawiania pytań. Uczniowie powinni zastanawiać się nad tym, jak weryfikować wiarygodność źródeł i jakie nowe pytania czy
problemy powstają w trakcie ich analizy. Ponadto wiele materiałów źródłowych
może być wykorzystywanych na lekcjach prowadzonych z zastosowaniem aktywnych metod nauczania (omówionych w kolejnym podrozdziale).
Analiza źródła normatywnego
Po udzieleniu odpowiedzi na sformułowane powyżej pytania podstawowe uczniowie powinni rozważyć następujące zagadnienia:
• jakie kontrowersje wiązały się z uchwalaniem i publikacją analizowanego aktu
prawnego?
• czyje interesy dokument wyrażał, a w czyje godził?
• jaki stan prawny wprowadzał dany dokument (czy potwierdzał istniejące już rozwiązania prawne, czy ustanawiał nowe)?
• które fragmenty tekstu dokumentu miały oddziaływać na emocje odbiorcy?
• do jakich wartości odwoływali się twórcy (wystawcy) dokumentu?
• jak wypada porównanie analizowanego aktu prawnego z podobnymi dokumentami z epoki (które elementy można w ogóle porównywać)?
Analiza źródła opisowego
Po udzieleniu odpowiedzi na pytania podstawowe w wypadku źródeł literackich
warto przeanalizować takie kwestie, jak:
• do jakiego gatunku literackiego należy analizowane źródło?
• jakie reguły rządzą tym gatunkiem literackim?
• czy możemy w źródle zidentyfikować elementy konwencji literackiej oraz rzeczywistości historycznej?
W wypadku źródeł o charakterze publicystycznym (relacja prasowa, sprawozdanie, wywiad itp.) uczniowie powinni zastanowić się nad następującymi problemami:
• które fragmenty tekstu zawierają informacje o faktach, a które opinie?
• za pomocą jakich środków autor tekstu starał się świadomie wywrzeć wpływ na
odbiorcę?
• na kogo i w jakim celu autor starał się wywrzeć wpływ?
• czy mamy w tekście źródłowym do czynienia z mieszaniem faktów i opinii, powoływaniem się na autorytety, przytaczaniem tendencyjnych danych, pomijaniem
niewygodnych wiadomości, wybiórczym traktowaniem źródeł informacji itp.?
40
• jak można określić opinie przeciwstawne do prezentowanych przez autora analizowanego tekstu?
• jakie inne źródła należałoby wykorzystać, by zweryfikować stanowisko autora?
W wypadku pamiętników, wspomnień czy listów warto przeanalizować
następujące kwestie:
• ile czasu upłynęło od przedstawionych w tekście wydarzeń do momentu spisania relacji i w jaki sposób mogło to wpłynąć na ukazany w źródle obraz rzeczywistości?
• czy autor tekstu prezentował tylko osobisty punkt widzenia, czy też starał się występować w imieniu jakiejś zbiorowości?
• jakie informacje znajdujemy w tekście na temat opisywanych osób oraz społeczności?
Analiza źródła ikonograficznego
(obrazu, plakatu, fotografii, rysunku satyrycznego, karykatury itd.)
Przed udzieleniem odpowiedzi na pytania podstawowe warto sprawdzić, czy
uczniowie potrafią „odczytać” wszystkie elementy składające się na przekaz wizualny. Ponadto uczniowie powinni umieć określić:
• jakie przedmioty i jakich ludzi ukazuje analizowane źródło ikonograficzne oraz
jakie inne elementy zawiera (np. napisy, sygnatury, daty)?
• które z przedstawionych przedmiotów lub postaci mają znaczenie symboliczne
i co symbolizują?
• czy kompozycja lub któryś z jej elementów ma charakter alegoryczny (czego jest
alegorią)?
Po udzieleniu odpowiedzi na powyższe pytania można dyskutować o przesłaniu źródła, adresacie, wartości informacyjnej dla historyka.
AKTYWNE METODY NAUCZANIA
„Układanka”
Aby przystąpić do pracy metodą „układanki”, nauczyciel dzieli klasę na kilka
grup, tzw. eksperckich. Każda z nich otrzymuje polecenie przestudiowania jakiegoś zagadnienia lub znalezienia odpowiedzi na postawione przez nauczyciela pytania. Nauczyciel wskazuje też uczniom odpowiednie materiały, na podstawie których poszczególne grupy zrealizują swoje zadania (np. fragmenty tekstu
podręcznika, źródła publikowane w podręczniku lub zamieszczone w innych
wydawnictwach). Uczniowie w grupach eksperckich odszukują potrzebne wiadomości, wyjaśniają problemy pojawiające w czasie opracowywania przydzielonych zagadnień, a także formułują pytania kontrolne. Następnie łączą się
w nowe zespoły (po jednym przedstawicielu z każdej grupy eksperckiej), w których przekazują kolegom zdobyte wcześniej wiadomości, ucząc się od siebie
wzajemnie. Każdy uczeń (jako „ekspert”) zadaje pozostałym członkom zespołu
41
pytania kontrolne, aby sprawdzić, w jakim stopniu przyswoili wiedzę, którą im
przekazał. W ten sposób każdy uczeń powinien opanować cały materiał dotyczący jakiegoś większego zagadnienia czy tematu lekcji.
Metoda ta, modyfikowana na różne sposoby, przenosi z nauczyciela na uczniów wysiłek i odpowiedzialność związane z przyswojeniem określonych informacji. Do ważnych walorów „układanki” należy też ćwiczenie umiejętności
współdziałania w grupie oraz aktywizacja wszystkich uczniów w klasie.
Przykłady zastosowania metody „układanki”:
„Osiągnięcia starożytnych cywilizacji Bliskiego i Dalekiego Wschodu – kultura materialna i duchowa” (poszczególne grupy eksperckie przygotowują informacje dotyczące
pisma, religii, sztuki i nauki Mezopotamii, Egiptu, Izraela, Indii i Chin).
„Od królestwa do dominatu – etapy przekształceń ustrojowych w starożytnym Rzymie”
(poszczególne grupy eksperckie charakteryzują kolejne formy ustrojowe państwa rzymskiego na podstawie informacji z podręcznika oraz materiałów źródłowych).
Debata „za i przeciw”
Ta forma pracy polega na przeanalizowaniu problemu z dwóch różnych punktów widzenia. Klasa zostaje podzielona na dwa zespoły – zwolenników i przeciwników postawionej tezy (uczniowie dobierają się w zespoły według własnego uznania lub dzielą się losowo). Następnie – po uprzednim przygotowaniu
w grupach do debaty – uczniowie prezentują argumenty i kontrargumenty
w przydzielonym zespołowi czasie. Metodę tę warto stosować na lekcjach syntetyzujących i powtórzeniowych. Nauczyciel stawiając ważny, ogólny problem,
może sprawdzić szczegółową wiedzę uczniów, umiejętności analizy i syntezy,
argumentowania, formułowania opinii, twórczego i krytycznego myślenia.
Przykładowe tematy debat „za i przeciw”:
„Chrześcijaństwo w czasach późnego Cesarstwa” – czy rozwój religii chrześcijańskiej
przyspieszył upadek Imperium Rzymskiego?
„Bić się czy nie bić” – czy w XIX w. zbrojne powstania wzmacniały, czy osłabiały polski
naród?
„Budować czy konspirować” – postawy Polaków w czasach PRL.
„Drzewko decyzyjne”
Jest to graficzny zapis rekonstrukcji toku rozumowania ludzi, którzy podejmowali w przeszłości rozmaite decyzje. W czasie rozpatrywania postawionego
przez nauczyciela problemu uczniowie wypełniają graficzny schemat przypominający swym kształtem drzewo (ćwiczą przy tym umiejętność formułowania
krótkich i precyzyjnych zapisów). „Drzewko decyzyjne” uzmysławia uczniom,
że przy podejmowaniu tak małych, jak i wielkich decyzji należy rozpatrzyć ich
potencjalne skutki (pozytywne i negatywne), mieć na uwadze cele, do których
się dąży, oraz kierować się wyznawanym systemem wartości.
42
Schemat „drzewka decyzyjnego”
Przykładowe problemy do przeanalizowania z wykorzystaniem
„drzewka decyzyjnego”:
Aleksander Wielki – jak rządzić olbrzymim państwem powstałym w wyniku podbojów?
Zygmunt Stary – w jaki sposób rozwiązać problem państwa zakonnego w Prusach?
Analiza SWOT
Metoda ta została zaczerpnięta ze współczesnych strategii marketingowych, jej
nazwa zaś jest akronimem utworzonym od angielskich słów: strenghts – mocne
strony, weaknesses – słabe strony, opportunities – szanse, threats – zagrożenia.
43
Jest to metoda analizowania sytuacji powstałej wskutek skomplikowanego
układu różnych uwarunkowań, wynikających tak z wewnętrznego środowiska
działającego podmiotu, jak i z czynników oddziałujących z zewnątrz. Analiza
SWOT poprzez zapis graficzny znakomicie porządkuje tok rozumowania – analizy i oceny historycznych wydarzeń, zjawisk, problemów. Uczniowie – pracując
indywidualnie lub grupowo – wypełniają specjalny arkusz, na którym zapisują:
• mocne i słabe strony, czyli pozytywne i negatywne czynniki wewnętrzne;
• szanse na optymalne wykorzystanie sytuacji oraz zagrożenia, które mogą poskutkować niepowodzeniem, czyli pozytywne i negatywne czynniki zewnętrzne.
Następnie uczniowie porównują wyniki swoich analiz. Konfrontują wnioski
z przebiegiem wydarzeń, do których rzeczywiście doszło w przeszłości.
Metoda ta pozwala nauczycielowi kształtować u uczniów (i oceniać) takie
umiejętności, jak: analiza sytuacji, poszukiwanie uwarunkowań rozmaitych wydarzeń czy procesów, precyzyjne formułowanie argumentów i wniosków.
Schemat arkusza analizy SWOT
MOCNE STRONY
SŁABE STRONY
SZANSE (MOŻLIWOŚCI)
ZAGROŻENIA
Przykłady problemów do przeanalizowania metodą SWOT:
Sojusz Bolesława Chrobrego z Ottonem III – znaczenie tego sojuszu dla Bolesława
Chrobrego i Polski.
Ślub Jadwigi Andegaweńskiej z Jagiełłą i objęcie przez władcę Litwy polskiego tronu
– znaczenie tych wydarzeń dla Jagiełły.
44
Metaplan
Jest to graficzny zapis dyskusji dotyczącej przyczyn i oceny zdarzeń czy procesów historycznych, np. realizacji programów politycznych, reform społecznych
i gospodarczych, działalności ruchów społecznych, kryzysów, rewolucji. Nauczyciel formułuje problem, a uczniowie analizują go. Na karteczkach zapisują
odpowiedzi na dwa pytania: „Jak było?” oraz „Jak powinno być?”. Karteczki
z odpowiedziami przyklejają na dwóch oddzielnych planszach. Następnie analizują treści poszczególnych odpowiedzi i odpowiadają na kolejne pytanie: „Dlaczego nie było tak, jak powinno być?”, a kolejne karteczki z odpowiedziami
przyklejają na trzeciej planszy. Na ostatnim etapie pracy uczniowie formułują
wnioski: zastanawiają się, w jaki sposób ludziom w przeszłości udało się zmienić
rzeczywistość, oraz oceniają ich działania. Nauczyciel możne również podzielić
uczniów na grupy, które samodzielnie przygotują odpowiedzi na trzy pierwsze
pytania i rozpoczną współpracę dopiero na etapie formułowania wniosków.
Schemat metaplanu
Temat
Jak powinno być?
Jak było?
Dlaczego nie było tak,
jak powinno być?
WNIOSKI
Przykładowe tematy lekcji z zastosowaniem metody metaplanu:
Reforma gregoriańska w Europie i w Polsce.
Kongres wiedeński i jego decyzje.
Opozycja antykomunistyczna w PRL.
45
Portfolio
Jest to forma pracy szczególnie przydatna dla uczniów przygotowujących materiał do samodzielnej pracy pisemnej lub prezentacji ustnej. Metoda ta polega
na gromadzeniu przez ucznia w specjalnej teczce materiałów na zadany temat
oraz ich systematycznej selekcji (wybieraniu najistotniejszych elementów i odrzucaniu zbędnych). Nauczyciel wspólnie z uczniem ustala temat pracy oraz
jakiego rodzaju materiały powinny stanowić zawartość teczki (np. raporty i fiszki z przeczytanych lektur, wycinki z prasy, informacje z internetu, filmy, nagrania, własne przemyślenia, cytaty). Metoda ta umożliwia uczniowi samodzielne
planowanie pracy i rozwijanie własnych zainteresowań, uczy gromadzenia oraz
dokonywania selekcji i oceny materiałów badawczych.
Przykładowe tematy pracy z zastosowaniem metody portfolio:
Przemiany ideowe i organizacyjne w Kościele katolickim (w wybranej epoce).
Trwanie dorobku starożytnych we współczesnej kulturze.
Spadek po zaborach w moim regionie.
Projekt
Metoda ta polega na realizowaniu przez uczniów – indywidualnie lub w grupach
– określonych projektów badawczych z zakresu historii albo historii i innych
dziedzin wiedzy (projekt interdyscyplinarny). Nauczyciel wspólnie z uczniami
określa temat projektu, jego cele, metody pracy, końcową formę prezentacji,
kryteria oceny oraz termin zakończenia (zapisane ustalenia będą stanowiły tzw.
instrukcję). Uczniowie zbierają i systematyzują informacje na temat zagadnień,
których dotyczy projekt. Następnie rezultaty swej pracy przedstawiają w klasie
(lub na forum całej szkoły). Prezentacja taka może przyjąć formę: referatu, eseju, wystawy, przedstawienia, makiety, albumu itp. Nauczyciel regularnie konsultuje przebieg realizacji instrukcji.
Metoda projektu umożliwia rozwijanie u uczniów takich umiejętności, jak:
dzielenie się rolami i zadaniami w grupie, podejmowanie decyzji, poszukiwanie
kompromisu, dokonywanie samooceny oraz ocenianie pracy grupy, wykorzystywanie i krytyka różnorodnych źródeł, gromadzenie, selekcja i opracowywanie
informacji, publiczna prezentacja wyników własnej pracy.
Przykładowe tematy projektów:
Polskie powstania narodowe w literaturze, filmie i historiografii – racje i emocje.
Walka klasowa w XIX i XX w. – mit ideologiczny czy rzeczywistość?
Religie i wyznania na terenach mojego regionu od X do XX w.
Wymiana międzycywilizacyjna w XX w. – skutki duchowe i materialne.
46