Analiza możliwości ograniczenia emisji zanieczyszczeń powietrza z

From the SelectedWorks of Robert Oleniacz
October 1, 2006
Analiza możliwości ograniczenia emisji
zanieczyszczeń powietrza z instalacji spalania
odpadów medycznych w Tarnowie
Robert Oleniacz
Available at: http://works.bepress.com/robert_oleniacz/74/
ANALYSIS OF POSSIBILITIES OF AIR EMISSIONS CONTROL
FROM THE MEDICAL WASTE INCINERATION PLANT
IN TARNÓW
ANALIZA MOŻLIWOŚCI OGRANICZENIA EMISJI
ZANIECZYSZCZEŃ POWIETRZA Z INSTALACJI SPALANIA
ODPADÓW MEDYCZNYCH W TARNOWIE
Robert Oleniacz
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska,
Zakład Kształtowania i Ochrony Środowiska, Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,
e-mail: [email protected]
Summary
Initial research of effects of some factors on the amount of gaseous pollutants formation
during medical waste incineration in a two-stage starved air process based on lowtemperature fluidised bed reactor was presented in the paper. Oxygen contents in flue
gases, frequency waste loading, their temporary stream and temperature in the
secondary combustion chambers were considered. Measurements showed that the waste
incineration in large amount periodically caused excessive incomplete combustion
product emissions, especially during wrong operation of the combustion system.
Essential importance for reduces of carbon oxide and hydrocarbon formation has
suitable excess air and increase of after-burning temperatures.
Streszczenie
W pracy przedstawiono wyniki wstępnych badań oceniających wpływ niektórych
czynników (w tym zawartości tlenu w spalinach, częstotliwości załadunków odpadów i
chwilowego ich strumienia oraz temperatury w komorze dopalania spalin) na ilość
zanieczyszczeń gazowych powstających w procesie dwustopniowego spalania odpadów
medycznych w instalacji opartej na niskotemperaturowym reaktorze fluidalnym.
Przeprowadzone pomiary wykazały, że spalanie dużych ilości odpadów powoduje
okresowo nadmierną emisję produktów niezupełnego spalania, zwłaszcza przy
niewłaściwym prowadzeniu procesu spalania. Zasadnicze znaczenie w ograniczeniu
ilości powstającego tlenku węgla i węglowodorów odgrywa zapewnienie
odpowiedniego nadmiaru powietrza i zwiększenie temperatury w komorze dopalania.
1.
Wstęp
Obiektem badań była instalacja spalania odpadów medycznych o zdolności
przerobowej ok. 150 kg/h, funkcjonująca od 1999 r. na terenie Szpitala im. św. Łukasza
w Tarnowie. Instalację tę stanowi dwustopniowy system termicznego przekształcania
odpadów Seghers Clinic Waste Degrader, oparty na reaktorze fluidalnym [1, 2]. Tego
typu dwustopniowy system, wykorzystujący proces zgazowania (niezupełnego spalania)
oraz dopalania gazów poprocesowych, często jest stosowany do termicznego
unieszkodliwiania odpadów medycznych [3, 4, 5]. W charakterze komory zgazowania
stosunkowo rzadko jest jednak wykorzystywany reaktor fluidalny.
W przypadku większości instalacji o małej zdolności przerobowej z okresowym
załadunkiem odpadów obserwowany jest wyraźny wpływ operacji załadunku nowej
porcji odpadów na przebieg procesu ich spalania i skład unoszonych spalin [6, 7].
Instalacje spalania odpadów medycznych wybudowane np. w latach 90. nie zawsze były
wyposażane w wielostopniowe systemy oczyszczania spalin, przez co – jeśli nie
przeszły modernizacji tego systemu – niejednokrotnie mają mniejsze lub większe
problemy ze spełnianiem niektórych z obowiązujących standardów emisyjnych [8].
Jeśli zastosowano tylko mokry system oczyszczania spalin bez wysokosprawnego
urządzenia odpylającego, problem dotyczy nadmiernej emisji zanieczyszczeń
występujących w fazie stałej (głównie pył i zawarte w nim metale ciężkie). Jeśli z kolei
zastosowano tylko system suchy oparty na podawaniu sorbentu i odpylaniu spalin,
najczęściej występuje problem z nadmierną emisją niektórych zanieczyszczeń
gazowych (w tym głównie HCl) [9]. Brak skutecznej metody usuwania ze spalin
zanieczyszczeń pyłowych lub gazowych wiąże się także prawie zawsze z
niespełnianiem standardu emisyjnego określonego dla dioksyn i furanów, gdyż
substancje te występują zarówno w fazie pyłowej, jak i gazowej.
Kolejny problem stanowi niewłaściwe prowadzenie procesu termicznego
przekształcania odpadów w systemach dwustopniowego spalania, spotykane wtedy, gdy
nie jest narzucony sztywny reżim technologiczny pracy instalacji, a pretekst stanowi
brak lub niedoskonałość systemu monitoringu ciągłego. Dotyczy to m.in. chwilowego
przeciążenia instalacji, przenoszenia bezpośredniego spalania już do komory wstępnej,
gdzie powinien być realizowany proces pirolizy i/lub zgazowania, stosowania zbyt
niskiej temperatury w komorze dopalania czy niezapewnienia w odpowiednich ilościach
powietrza wtórnego (zwłaszcza po załadunku nowej porcji odpadów). Powoduje to
nadmierne unoszenie z komory wstępnej popiołu lotnego i intensywne uwalnianie
metali ciężkich oraz okresową emisję do powietrza zbyt dużych ilości produktów
niezupełnego spalania (w tym głównie tlenku węgla i węglowodorów). Istotne jest
zatem dobranie optymalnego pod tym względem sposobu prowadzenia instalacji
spalania odpadów, zwłaszcza w przypadku braku ciągłych pomiarów emisji, za pomocą
których mogłoby to być na bieżąco weryfikowane.
2.
Charakterystyka badanej instalacji
Zasadniczym elementem badanej instalacji jest reaktor ze stacjonarną warstwą
fluidalną, którego podstawowe parametry zamieszczono w tabeli 1. W charakterze złoża
fluidalnego stosowany jest kalibrowany piasek kwarcowy o średnim uziarnieniu ok. 245
m. W obrębie tego złoża następuje suszenie i zgazowanie odpadów (a więc ich
termiczny rozkład przy niedoborze tlenu) w temperaturze ok. 823 K (550 oC).
Stosunkowo niska i utrzymywana w wąskim zakresie temperatura złoża nie powoduje
powstawania żużla oraz deformacji zawartych w odpadach metali i szkła, co umożliwia
ich recykling.
Reaktor fluidalny wyposażony jest w kosz stanowiący ruszt dla odpadów, palnik
gazowy do podtrzymywania temperatury, system kontrolowanego nadmuchu powietrza
i zraszacz wodny oraz mechaniczne systemy:
– do załadunku odpadów w porcjach ok. 415 kg w jednorazowych pudełkach
kartonowych o maksymalnym wymiarze 0,50,50,5 m,
– do opróżniania kosza z popiołu oraz szkła, ceramiki i metali.
Tabela 1. Parametry reaktora i złoża fluidalnego
Parameters of the reactor and fluidised bed
Typ reaktora
Wymiary:
– długość
– szerokość
– wysokość
Parametry złoża:
– gęstość nasypowa
– gęstość
– uziarnienie
– skład
– pochodzenie
B-14.10.08/DSDR (Seghers)
reaktora
kosza
1400 mm
1300 mm
1000 mm
950 mm
800 mm
740 mm
1500 kg/m3
2650 kg/m3
125500 m (99 % masy)
SiO2 (99,5 % masy)
piasek rzeczny
Wstępne utlenienie lotnych produktów zgazowania odpadów następuje już
ponad złożem fluidalnym (druga strefa reaktora) w temperaturze przekraczającej 973 K
(700 oC). Spaliny opuszczające tę strefę przechodzą przez płomień palnika do właściwej
komory dopalania, wyposażonej w dodatkowe palniki gazowe. Temperatura w komorze
dopalania utrzymywana jest na poziomie ok. 1123÷1373 K (8501100 °C). Tuż za
komorą dopalania znajduje się parowy kocioł płomieniówkowy do odzysku ciepła ze
spalin. W kotle tym produkowana jest para wodna o nadciśnieniu 0,85 (maksymalnie
1,1) MPa. Temperatura spalin za kotłem obniża się do ok. 573 K (300 oC).
Częściowo schłodzone spaliny oczyszczane są całkowicie na sucho.
Zanieczyszczenia gazowe adsorbowane są za pomocą sorbentu wapniowo-węglowego
(wysokoreaktywne wapno hydratyzowane z dodatkiem ok. 510 % węgla aktywnego),
podawanego pneumatycznie do kanału spalinowego przed urządzeniem odpylającym w
ilości minimum 4 kg/h. Sorbent z zaadsorbowanymi substancjami gazowymi oraz pył
zatrzymywane są następnie w wysokosprawnym filtrze ceramicznym o całkowitej
powierzchni filtrującej wynoszącej 120 m2. Z uwagi na fakt, że sorbent jest rozpylany w
spalinach za pomocą dodatkowego strumienia powietrza, następuje rozcieńczenie spalin
powietrzem i obniżenie ich temperatury do poziomu poniżej 473÷503 K (200230 oC).
Po odpyleniu w filtrze ceramicznym spaliny o temperaturze rzędu 413÷473 K (140200
o
C) odprowadzane są za pomocą wentylatora do atmosfery.
Omawiana instalacja jest wyposażona w systemy automatyki, obejmujące w
szczególności załadunek odpadów do spalania z zadaną częstotliwością (zwykle ok. 20
załadunków na godzinę) oraz okresowe opróżnianie kosza reaktora, polegające na
usunięciu ze złoża, poprzez odsianie, gromadzących się w nim składników niepalnych
(popiół, szkło, ceramika, metale). Większe cząstki mineralne i elementy metalowe (np.
igły), jako że w mniejszym stopniu poddają się fluidyzacji i gromadzą się w większości
na dnie złoża, po pewnym czasie mogą zaburzyć funkcjonowanie warstwy fluidalnej,
której utrzymywanie jest niezbędnym elementem skutecznego przebiegu procesu
termicznego rozkładu unieszkodliwianych odpadów.
3.
Metodyka badań
Celem przeprowadzonych badań było m.in. określenie wpływu częstotliwości
załadunków odpadów medycznych do reaktora fluidalnego, chwilowego strumienia
masy wprowadzanych okresowo odpadów oraz temperatury w komorze dopalania na
wartość stężeń wybranych zanieczyszczeń gazowych unoszonych i emitowanych do
powietrza wraz ze spalinami. Jednocześnie obserwowano wpływ zawartości tlenu w
spalinach na ilość powstających produktów niezupełnego spalania.
Częstotliwość załadunków w poszczególnych eksperymentach była ustalana w
zakresie od 16 do 24 na godzinę. Do instalacji wprowadzano w ustalonej kolejności
pudełka kartonowe z odpadami o znanej masie, określonej z dokładnością do 0,1 kg.
Pudełka te załadowywane były pojedynczo (w przypadku pudełek większych lub
cięższych) bądź po dwa pudełka naraz (w przypadku pudełek mniejszych i lżejszych).
Temperatura w komorze dopalania utrzymywana była na zadanym poziomie i
kontrolowana z wykorzystaniem systemu sterującego procesem spalania. W czasie
prowadzonych badań temperatura ta była zmieniana w zakresie od 1123 do 1373 K. Po
jej ustaleniu na danym poziomie, podlegała ona niewielkim wahaniom (rzędu 15 K),
wynikającym z automatycznego, okresowego włączania i wyłączania palnika gazowego
wspomagającego dopalanie.
Pomiary składu spalin (zawartość O2 i CO2) oraz stężeń wybranych
zanieczyszczeń gazowych prowadzono za pomocą analizatora spalin typu LANCOM
Series II (Land Combustion). Analizowano takie substancje, jak: CO, NO, NO 2, SO2,
H2S i HC (suma węglowodorów lotnych), stosując zainstalowane w analizatorze
czujniki elektrochemiczne. Jedynie w przypadku CO2 stosowany był czujnik optyczny
IR (wykorzystujący detekcję absorpcji promieniowania podczerwonego). Wyniki
prowadzonych pomiarów ciągłych zapisywane były automatycznie z zadaną
częstotliwością.
4.
Wyniki badań
W badanej instalacji załadunek odbywa się co kilka minut, a jednorazowo do
reaktora zgazowania wprowadzanych może być od kilku do kilkunastu kg odpadów.
Tuż po załadunku następuje zwykle okresowy spadek zawartości tlenu w spalinach,
zużywanego w procesie intensywnego utleniania palnych gazów procesowych
powstających w wyniku odgazowania odpadów i zgazowania uwęglonej pozostałości.
W tym samym czasie obserwowany jest również okresowy wzrost zawartości w
spalinach produktów zupełnego i niezupełnego spalania, przy czym te ostatnie w
sporych ilościach pojawiają się wtedy, gdy do instalacji wprowadzane są w większych
jednorazowych porcjach odpady skłonne do przewlekłego i niezupełnego spalania (w
tym odpady o dużej gęstości, takie jak np. tkanka pooperacyjna). Skrajny przykład
obrazujący fragment przebiegu zmienności stężeń wybranych składników spalin
powstających podczas spalania tego typu odpadów podawanych w dużych porcjach
przedstawiono na rysunku 1. Zaobserwowane wówczas kilkuprocentowe zawartości
produktów niezupełnego spalania (CO i HC), występujące przez ok. 0,5 do 1 minuty,
wyraźnie wiążą się z niedoborem tlenu oraz ze zbyt niską temperaturą w komorze
dopalania, utrzymywaną w tym przypadku na poziomie ok. 1123 K (850 oC). Chwilowy
wzrost strumienia objętości głównych produktów spalania, a zwłaszcza gazów o
mniejszej masie molowej niż O2 czy CO2 (np. H2O, CO czy CH4) powoduje ponadto
okresowe rozcieńczenie innych substancji, co ma największe znaczenie w przypadku
tych zanieczyszczeń, których unoszenie lub powstawanie w mniejszym stopniu zależy
od warunków panujących w komorze spalania. Efekt rozcieńczenia obserwowany był
także w przypadku stężenia NO, którego okresowy spadek po załadunku nowej porcji
odpadów trudno wytłumaczyć tylko drastycznym zmniejszeniem dostępu do tlenu.
Analiza dużej liczby wyników pomiarów nie wskazuje zresztą, aby obserwowane
wahania zawartości tlenu w spalinach miały aż tak istotny wpływ na ilość powstających
NOx, jak to ma miejsce w przypadku produktów niezupełnego spalania (rysunek 2).
Załadunki odpadów
I
Stężenie, %
a)
II
III
IV
V
VI
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
O2
CO2
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
Czas, min.
Stężenie, %
b)
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
CO
HC
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
Czas, min.
Stężenie, ppm
c)
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
NOx
H2S
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
Czas, min.
Rysunek 1. Stężenia objętościowe wybranych składników w spalinach unoszonych
z badanej instalacji podczas spalania odpadów medycznych w dużych jednorazowych
dawkach: a) O2 i CO2, b) CO i HC, c) NOx i H2S
Volume concentrations of selected constituents in the combustion gases escaped from
the installation during incineration of medical waste big doses
Stężenie CO , %
9
8
7
a)
6
5
4
3
2
1
0
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Stężenie O2, %
Stężenie H C, %
4,5
4,0
3,5
b)
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Stężenie O2, %
Stężenie N Ox, ppm
180
160
140
c)
120
100
80
60
40
20
0
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Stężenie O2, %
Rysunek 2. Zależności pomiędzy chwilową zawartością tlenu a objętościowymi
stężeniami: a) CO, b) HC i c) NOx w spalinach powstałych podczas spalania różnych
ilości odpadów medycznych
Relationships between temporary oxygen contents and a) CO, b) HC and c) NOx
volume concentrations in combustion gases formed during incineration of various
amount of medical wastes
Średnie s tężenie N Ox, ppm
Podczas występowania w odpadach większych ilości związków siarki, duże
jednorazowe załadunki tych odpadów skutkują również okresowym, intensywnym
powstawaniem SO2, a przy niedoborze tlenu także H2S. O ile średni stosunek liczby
moli SO2 do H2S kształtował się z reguły poniżej 10, to okresowo (przy niedoborze
tlenu) był rzędu 20÷30.
Chwilowy strumień masy spalanych odpadów (rozumiany jako średnia ilość
odpadów wprowadzana w jednostce czasu w danym i poprzednim załadunku) w
największym stopniu wpływa na unos CO2, ale zauważalny jest także jego wpływ m.in.
na tworzenie się NOx, co wskazuje na tzw. „paliwowy” mechanizm ich powstawania
(rysunek 3).
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
Chwilowy strumień masy odpadów, kg/h
Rysunek 3. Wpływ chwilowego strumienia spalanych odpadów na otrzymane dla
poszczególnych cyklów załadunkowych średnie stężenia NOx w spalinach
nieoczyszczonych (załadunki ze zmienną częstotliwością co 2,5÷4 minuty)
Effect of the temporary stream incinerated waste on the average NOx concentration
in the raw combustion gases obtained out of the individual waste inputs
(changeable frequency loadings every 2,5÷4 minutes)
Wzrost temperatury w komorze dopalania powoduje zmniejszenie ilości
powstających produktów niezupełnego spalania. Jak wynika z rysunku 4, w przypadku
stosowania dosyć częstych załadunków odpadów (co 3 minuty) zwiększenie tej
temperatury nawet do poziomu 1373 K (nie mającej jeszcze wpływu na tworzenie się
„termicznych” NOx) nie zawsze jest jednak wystarczające do ograniczenia zawartości
CO w spalinach do poziomu poniżej 150 mg/m3u przy 11 % O2, wynikającego z 10minutowego standardu emisyjnego [8]. Z drugiej strony znaczne i długotrwałe
przekraczanie tej temperatury jest w badanej instalacji niewskazane z uwagi na
ograniczenia wynikające ze stosowanego tuż za komorą dopalania kotła
odzysknicowego. A zatem pozostaje wykorzystanie innych metod minimalizacji
powstawania CO (np. stosowanie większego nadmiaru tlenu czy ograniczanie masy
pojedynczych załadunków) lub jego skuteczne usuwanie ze spalin. To ostatnie
rozwiązanie bez rozbudowy systemu oczyszczania spalin o węzeł mokry (np. absorpcja
alkaliczna) jest jednak ograniczone, gdyż opiera się w chwili obecnej tylko na procesie
suchej sorpcji, który mógłby być ewentualnie zoptymalizowany [1]. Proces ten wymaga
m.in. utrzymywania ścisłego reżimu równomiernego rozpylania odpowiedniej ilości
adsorbentu w kanale spalinowym.
3
Średnie s tężenie CO , g/m
u
1,50
1,35
a)
1,20
1,05
0,90
0,75
0,60
0,45
0,30
0,15
0,00
1123
1173
1223
1273
1323
1373
1423
Średnie s tężenie N Ox, mg/m3u
Średnia temperatura w komorze dopalania, K
240
b)
200
160
120
80
40
0
1123
1173
1223
1273
1323
1373
1423
Średnia temperatura w komorze dopalania, K
Rysunek 4. Wpływ temperatury w komorze dopalania na wartość stężeń
30-minutowych a) CO, b) NOx (jako NO2) w spalinach nieoczyszczonych
(gaz suchy, 11 % O2, 273 K, 101,3 kPa, 20 załadunków na godzinę)
Effect of the after-burning temperature on a) CO, b) NOx (as NO2)
half-hourly average concentrations in raw combustion gases
(dry gas, 11 % O2, 273K, 101,3 kPa, 20 loadings per hour)
Podsumowanie
Największym problemem badanej instalacji dwustopniowego spalania odpadów
medycznych, opartej na niskotemperaturowym reaktorze fluidalnym współpracującym z
komorą dopalania, jest okresowa nadmierna emisja produktów niezupełnego spalania, w
tym głównie tlenku węgla. Na jego zawartość w powstających spalinach wpływają
przede wszystkim takie czynniki, jak zawartość tlenu w strefie dopalania (którego
zwiększone zużycie występuje w okresie intensywnego wydzielania się produktów
odgazowania i zgazowania kolejno wprowadzanych porcji odpadów) oraz temperatura
dopalania. Biorąc pod uwagę ograniczoną możliwość usuwania CO w zastosowanym
systemie oczyszczania spalin (opartym na procesie suchej sorpcji), zmniejszenie ilości
emitowanego do powietrza CO musi się odbywać przede wszystkim w oparciu o
metody pierwotne, z których najbardziej wskazane wydają się być:
–
–
–
zwiększenie ilości powietrza podawanego do górnej części reaktora fluidalnego i
do komory dopalania, zwłaszcza w okresie wzmożonego zapotrzebowania na tlen,
występującego tuż po wprowadzeniu nowej porcji odpadów;
utrzymywanie temperatury w komorze dopalania na poziomie co najmniej 1100 oC
(1373 K) (wymóg prawny [10]);
ograniczenie masy pojedynczych załadunków do ok. 35 kg i poprzez odpowiednie
dobranie ich częstotliwości zmniejszenie średniego strumienia masy
unieszkodliwianych odpadów do ok. 6070 kg/h (zwłaszcza w przypadku spalania
odpadów o dużej gęstości), co dodatkowo powinno przyczynić się do bardziej
równomiernego rozłożenia w czasie zapotrzebowania na tlen.
W pracy wykorzystano wyniki badań własnych AGH nr 10.10.150.595 i 10.10.150.840.
Literatura
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
Oleniacz R.: Termiczne przekształcanie odpadów medycznych w instalacji
fluidalnej firmy Seghers – emisja zanieczyszczeń gazowych i możliwości jej
ograniczenia. Półrocznik AGH Inżynieria Środowiska, t. 8, z. 1, 2003, 55-71
Szremski M.: Technologie Seghers Fluid Clean w zastosowaniu do utylizacji
odpadów. Materiały z seminarium nt. „Nowoczesne technologie termicznej
utylizacji odpadów”. Tarnów, 6 września 1999
Oleniacz R.: Zastosowanie procesów pirolizy i zgazowania do termicznej
utylizacji odpadów. Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów, vol. 33, nr 3,
1999, 101-105
Wandrasz J.W.: Gospodarka odpadami medycznymi. Wyd. PZITS, Oddział
Wielkopolski w Poznaniu, Poznań 2000
Integrated Pollution Prevention and Control. Reference Document on the Best
Available Techniques for Waste Incineration. European Commission, Institute
for Prospective Technological Studies, Seville, July 2005
Oleniacz R., Mazur M., Bogacki M.: Spopielanie odpadów medycznych w
systemie Purotherm-Pyrolise – zmienność składu spalin i emisji zanieczyszczeń
w cyklu załadowczym. Materiały z V Sympozjum POL-EMIS’2000
„Ograniczanie emisji zanieczyszczeń do atmosfery”. Wyd. PZITS nr 778,
Szklarska Poręba, czerwiec 2000
Oleniacz R.: Czynniki wpływające na skład spalin i wielkość emisji
zanieczyszczeń z procesów termicznego przekształcania odpadów. W: Paliwa z
odpadów, Tom III, pod redakcją J.W. Wandrasza i J. Nadziakiewicza. Wyd.
HELION sp. z o.o., Gliwice 2001
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 grudnia 2005 r. w sprawie
standardów emisyjnych z instalacji. Dz.U. z 2005 r., Nr 260, poz. 2181
Oleniacz R.: Oczyszczanie gazów odlotowych ze spalania odpadów
niebezpiecznych. Półrocznik AGH Inżynieria Środowiska, t. 5, z. 2, 2000, 363382
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie
dopuszczalnych sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych
i weterynaryjnych. Dz.U. z 2003 r., Nr 8, poz. 104, z późn. zm.
Manuskrypt autorski rozdziału w monografii:
Ochrona powietrza w teorii i praktyce. Tom 1 (red. J. Konieczyński), str. 199-207.
Wyd. IPIŚ PAN w Zabrzu, Zabrze 2006.