Pobierz - mikroekonomia.net

Tomasz Kątowski
ROZDZIAŁ 4
PRZEDSIĘBIORSTWO JEDNOOSOBOWE JAKO MODELOWY
PRODUCENT I JAKO REALNY PODMIOT RYNKOWY
Wprowadzenie
Teoria zachowania przedsiębiorstwa w mikroekonomii głównego nurtu1 jest w istocie
rzeczy teorią zachowania przedsiębiorstwa jednoosobowego – przedsiębiorstwa
właścicielskiego czyli takiego, którym kieruje właściciel-przedsiębiorca. W mikroekonomii
głównego nurtu wyrażenia: modelowe przedsiębiorstwo, modelowy producent i modelowy
przedsiębiorca mogą być traktowane jak synonimy. Neoklasyczny model przedsiębiorstwa
zakłada jedność funkcji właścicielskiej, menedżerskiej, kierowniczej i pracowniczej.
Algorytm działania tego podmiotu decyzyjnego spełnia przesłanki racjonalności decyzji i
gwarantuje osiągnięcie w punkcie równowagi optymalnego poziomu wyniku ekonomicznego.
O przedsiębiorstwach jednoosobowych można mówić w aspekcie liczby osób
pracujących lub w aspekcie decyzyjnym. W pierwszym przypadku termin przedsiębiorstwo
jednoosobowe wskazuje podmioty, w których poza właścicielem nie pracuje nikt inny
(przedsiębiorstwa jednoosobowe w sensie dosłownym), w drugim - podmioty, w których
decyzje podejmowane są jednoosobowo. Przedsiębiorstwa jednoosobowe w aspekcie
decyzyjnym (podmioty jednoosobowe lub wieloosobowe, w których decyzje podejmuje
jednoosobowo właściciel) są niewątpliwie najbliższym realnym odpowiednikiem
modelowego producenta w mikroekonomii głównego nurtu. W dalszej części termin
przedsiębiorstwo jednoosobowe stosowany będzie dla oznaczenia przedsiębiorstw
jednoosobowych w sensie dosłownym.
Celem opracowania jest zdefiniowanie specyfiki najmniejszych przedsiębiorstw podmiotów jednoosobowych i sformułowanie warunku wyznaczającego punkt zamknięcia
z uwzględnieniem tej specyfiki. W opracowaniu zestawiono neoklasyczny model producenta
z realnymi przedsiębiorstwami jednoosobowymi. Zarysowano zasadnicze podobieństwa
i różnice między tymi dwoma podmiotami oraz zaproponowano sformułowanie warunku
wyznaczającego dolną granicę opłacalności kontynuacji produkcji w krótkim okresie analizy
z uwzględnieniem specyfiki realnych przedsiębiorstw jednoosobowych.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent w mikroekonomii głównego
nurtu
W mikroekonomii głównego nurtu modelowy producent zredukowany jest do wymiaru
podmiotu jednoosobowego w aspekcie decyzyjnym i poddany aksjomatycznemu wymogowi
racjonalności działania2. Posunięcie takie jest zgodne z indywidualizmem ontologicznym 1
Pojęcie „mikroekonomia głównego nurtu” odnosi się do tzw. mikroekonomii neoklasycznej czyli systemu
teoretycznego opartego na analizie subiektywno-marginalnej i założeniu o dążeniu podmiotów rynkowych do
maksymalizacji oczekiwanych efektów.
2
„W neoklasycznej analizie zachowań przedsiębiorstw na rynku nie bierze się pod uwagę możliwości podziału
decyzji między różne osoby. Przyjmuje się założenie, że decyzje podejmowane są jednoosobowo. Zatem
używając określenia przedsiębiorstwo lub firma, mamy na myśli właściciela-przedsiębiorcę. Czasem używa się
też określenia producent, mając na myśli nie pracowników wytwarzających dane dobro, lecz właściciela-
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy
41
koncepcją filozoficzną zakładającą, że zdolność formułowania celów i podejmowania
świadomych działań zmierzających do ich realizacji mają tylko podmioty indywidualne
(osoby fizyczne), a podmioty złożone (wieloosobowe) takiej zdolności nie posiadają.
W przypadku tych ostatnich cele i działania kształtują się jako wypadkowa indywidualnych
interesów, preferencji czy też dążeń osób tworzących daną zbiorowość. Zgodnie z koncepcją
indywidualizmu ontologicznego tylko na poziomie jednostki (modelowej lub realnej) można,
w sposób logicznie uprawomocniony, mówić o celu organizującym jej działanie.
Indywidualizm ontologiczny nie tylko uzasadnia ale wręcz wymusza subiektywny
charakter podstawowych kategorii ekonomicznych stosowanych do opisu zachowania
jednostki, takich mianowicie jak: koszt ekonomiczny, przychód ekonomiczny (rozumiany
jako suma przychodu pieniężnego i korzyści niepieniężnych) oraz wynik ekonomiczny. Na
poziomie jednostki żadna z tych kategorii nie może być poddana weryfikacji przez
obserwatora zewnętrznego - są one możliwe do określenia tylko przez podmiot podejmujący
decyzje i w tym właśnie sensie mają charakter subiektywny.
Zredukowanie modelowego producenta do wymiaru jednoosobowego w aspekcie
decyzyjnym jest uproszczeniem bardzo wygodnym dla matematycznej formalizacji modelu
producenta, gdyż w sposób logicznie uprawomocniony pozwala poddać działanie tego
podmiotu kryterium maksymalizacji oczekiwanego efektu i wyrazić stan jego równowagi
uniwersalną w wymiarze logicznym, skonstruowaną przy wykorzystaniu rachunku
różniczkowego, formułą ekwimarginalną.
Modelowy producent jako element statycznej teorii cen i alokacji zasobów
Neoklasyczną teorię przedsiębiorstwa należy postrzegać jako element składowy
statycznej teorii cen i alokacji zasobów. Zaproponowany w tym obszarze badawczym model
producenta - oparty na schemacie homo oeconomicus (HOe) - ma za zadanie umożliwić
analizę zachodzących w skali rynku procesów kształtowania się cen i wielkości produkcji.
Nie jest natomiast jego celem i nie jest on przystosowany do analizy zachowania konkretnych
przedsiębiorstw, funkcjonujących na konkretnym rynku i podejmujących cały szereg decyzji
dotyczących nie tylko cen i wielkości produkcji ale również cały szereg strategicznych
decyzji rozwojowych. Uniwersalna teoria - jak zauważył F. Machlup – wykorzystująca jakiś
uniwersalny model producenta skonstruowany z myślą o uwzględnieniu tych wszystkich
realnych uwarunkowań byłaby w sposób nieunikniony konstrukcją nieporęczną, niezgrabną i
nieefektywną. Jego zdaniem nie ma konieczności dążenia w konstrukcji modelu producenta
do „ogólnej syntezy” ponieważ nigdy nie wiadomo jaka kombinacja wiedzy („mixture of
bodies of knowledge”) będzie przydatna w rozpatrywaniu konkretnych przypadków. Czasami
korzystna może okazać się synteza ekonomii z psychologią społeczną i antropologią kultury,
innym razem z „public health” i prawem a jeszcze innym z kryminologią i politologią
(Machlup, 1990).
Krytyka modelu producenta opartego na schemacie HOe nie powinna zasadzać się na
argumencie, że model ten nie pozwala opisać funkcjonowania realnych przedsiębiorstw
z uwagi na przyjęte w nim nierealistyczne założenia upraszczające (przede wszystkim:
maksymalizacja zysku jako cel działania i analiza wielkości krańcowych). Jako element
statycznej teorii ceny i dystrybucji model ten spełnia swoje zadanie łącząc relacjami
przyczynowo-skutkowymi podstawowe zmienne opisujące rynek. W tej funkcji realizm
założeń modelu HOe ma drugorzędne znaczenie w stosunku do jego funkcjonalności jako
elementu składowego teorii cen i alokacji zasobów. Skonstruowanie modelu łączącego w
sobie cechy uniwersalności i jednoznaczności rozstrzygnięć typowe dla modelu HOe z
przedsiębiorcę, o modelowych cechach homo oeconomicus.” (Klimczak, 1995, s.160)
42
Tomasz Kątowski
realizmem zastosowanych w modelu zmiennych wydaje się niemożliwe z uwagi na fakt, że
zmienne określające zachowanie realnych producentów mają w dużym zakresie charakter
subiektywny i są niekwantyfikowalne.
Brak realizmu założeń neoklasycznego modelu producenta staje się problemem
dopiero wówczas, gdy model ten próbuje się zastosować do celów, do których nie jest on
przystosowany - gdy za pomocą tego modelu próbuje się wyjaśnić funkcjonowanie realnych
przedsiębiorstw. Taki cel badawczy stawia przed sobą behawioralna teoria przedsiębiorstwa
poszukująca wyjaśnienia realnych procesów decyzyjnych a nie uniwersalnego
(matematyczno-logicznego) schematu podejmowania decyzji racjonalnych.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako realny podmiot gospodarki
Stosowany przez Główny Urząd Statystyczny termin „działalność gospodarcza osób
fizycznych” można uznać za odpowiednik terminu „przedsiębiorstwo jednoosobowe w
aspekcie decyzyjnym”. Działalność gospodarcza osób fizycznych jest kategorią wyróżnioną
w oparciu o kryterium formy własności i obejmuje podmioty, których właścicielem jest jedna
osoba. W podmiotach tych oprócz właściciela mogą jednak pracować również inne osoby.
Uznanie działalności gospodarczej osób fizycznych za synonim przedsiębiorstwa
jednoosobowego w aspekcie decyzyjnym wymaga przyjęcia założenia, że osoby pracujące w
przedsiębiorstwie poza właścicielem nie uczestniczą w procesie formułowania celów
i podejmowania decyzji określających sposoby ich realizacji.
Pod koniec 2006 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było ponad 2,7 mln
przedsiębiorstw jednoosobowych (2.765.348). Stanowiły one 76% wszystkich podmiotów
zarejestrowanych w tym systemie (3.636.039) i 80% najmniejszych przedsiębiorstw - czyli
podmiotów o liczbie pracujących do 9 osób (3.455.565).
Poziomy organizacyjne działalności gospodarczej osób fizycznych
Działalność gospodarcza osób fizycznych może być prowadzona na czterech
poziomach organizacyjnych wyróżnionych w oparciu o kryterium liczby osób pracujących.
Na pierwszym i drugim poziomie znajdują się podmioty bez szczególnej formy prawnej. Na
trzecim i czwartym poziomie - podmioty zorganizowane w formie spółek.
Pierwszy poziom obejmuje przedsiębiorstwa jednoosobowe w dosłownym znaczeniu,
czyli podmioty, w których pracuje wyłącznie właściciel. Na drugim poziomie znajdują się
podmioty, w których poza właścicielem pracują również inne osoby (na podstawie stosunku
pracy lub na podstawie umowy agencyjno-prowizyjnej, a także osoby wykonujące pracę
nakładczą oraz bezpłatnie pomagający członkowie rodzin). W podmiotach na poziomie
trzecim pracują wyłącznie współwłaściciele. Na poziomie czwartym poza współwłaścicielami
pracują także inne osoby. W 2003 roku przeciętna liczba osób pracujących w
przedsiębiorstwach jednoosobowych na pierwszym i drugim poziomie organizacyjnym i w
spółkach cywilnych wynosiła 1,93.(GUS, 2003, s.29) Opisane zależności zestawiono w tabeli
1.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy
43
Tabela 1. Poziomy organizacyjne działalności gospodarczej osób fizycznych
Działalność gospodarcza osób fizycznych
Podmioty
bez szczególnej formy prawnej
Podmioty mające jednego właściciela
1. poziom
2. poziom
organizacyjny
organizacyjny
Podmioty, w których decyzje
podejmowane są jednoosobowo
Właściciel jest
jedyną osobą
pracującą
Poza właścicielem
pracują również
inne osoby
( nieuczestniczące
w procesie
decyzyjnym)
Podmioty
zorganizowane w formie spółki
Podmioty mające więcej niż jednego
właściciela
3. poziom
4. poziom
organizacyjny
organizacyjny
Podmioty, w których decyzje
podejmowane są w wyniku uzgadniania
stanowisk wspólników
Właściciele są
jedynymi osobami
pracującymi
Poza
właścicielami
pracują również
inne osoby
Źródło: opracowanie własne.
Podmioty gospodarcze na dwóch pierwszych poziomach organizacyjnych są
przedsiębiorstwami jednoosobowymi w aspekcie decyzyjnym. Na poziomach trzecim
i czwartym występują natomiast podmioty złożone w aspekcie decyzyjnym czyli takie, w
których decyzje są efektem kompromisu uzgadniającego postawy wspólników.
Przedsiębiorstwa jednoosobowe w statystyce podmiotów gospodarczych
W opracowaniach Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących podmiotów
gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON przedsiębiorstwa jednoosobowe
w as-pekcie decyzyjnym wykazywane są jako odrębna zbiorowość pod nazwą „działalność
gospodarcza osób fizycznych.” Osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą jest
„każdy, kto ukończył 18 lat i tym samym ma pełną zdolność do czynności prawnych,
podejmujący działalność gospodarczą.” Pod pojęciem działalności gospodarczej osoby
fizycznej rozumiana jest „działalność prowadzona na własny rachunek w celu osiągnięcia
zysku”(GUS, 2006).
W analizach GUS dotyczących sektora najmniejszych przedsiębiorstw, mamy do
czynienia z odmiennym grupowaniem podmiotów rynkowych. Zbiorowość przedsiębiorstw
jednoosobowych w aspekcie decyzyjnym prezentowana jest tu łącznie z osobami, które
działają w ramach spółki zawiązanej na podstawie umowy sporządzonej w oparciu o kodeks
cywilny (trzeci i czwarty poziom organizacyjny). Oznacza to, że liczba jednostek tej
zbiorowości obejmuje osoby fizyczne niezależnie od tego czy prowadzą one działalność
gospodarczą bez szczególnej formy prawnej czy w formie spółki cywilnej. Spółki prawa
handlowego o charakterze osobowym (podmioty z trzeciego i czwartego poziomu
organizacyjnego) wymieniane są natomiast w grupie jednostek mających osobowość
prawną.(GUS, 2003, s.15)
Przedsiębiorstwa jednoosobowe spełniające wymogi sformułowane w ustawie o
44
Tomasz Kątowski
swobodzie działalności gospodarczej3 są zaliczane do kategorii mikroprzedsiębiorstw.
Mikroprzedsiębiorstwo jako podmiot prawa gospodarczego4 – zgodnie art. 104 wspomnianej
ustawy - definiowane jest jako podmiot, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat
obrotowych: zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz osiągnął roczny obrót
netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający 2
milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu, sporządzonego na koniec jednego z tych lat,
nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro.
Zakresy znaczeniowe użytych wyżej pojęć: mikroprzedsiębiorstwo, działalność
gospodarcza osób fizycznych, przedsiębiorstwo jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym i
liczby pracujących przedstawiono w tabeli 2.
Specyfika przedsiębiorstwa jednoosobowego
W przedsiębiorstwach jednoosobowych, zgodnie z obowiązującymi przepisami
podatkowymi nie można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu (KUP) kosztu pracy
własnej właściciela (podatnika), jego małżonka i małoletnich dzieci. Nie można również do
KUP zaliczyć odsetek od własnego kapitału włożonego w źródło przychodów5. Taki niepełny
rachunek kosztów w przedsiębiorstwie jednoosobowym powoduje, że wytworzona w nich
nadwyżka finansowa nie jest kategorią rezydualną. Zawarte są w niej bowiem koszty kapitału
i pracy właściciela oraz (jeśli taka sytuacja zachodzi) koszt pracy członków rodziny
pomagających w prowadzeniu działalności gospodarczej. Nadwyżka ta nie ma zatem
charakteru zysku. Przypomina raczej tzw. dochód czysty6 stanowiący różnicę między
osiągniętym przychodem a wartością wsadu materiałowego i mieszczący w sobie obok kwoty
zysku również wartość ogółu wynagrodzeń za pracę. Przedsiębiorstwo jednoosobowe
maksymalizując nadwyżkę finansową maksymalizuje w istocie rzeczy wynagrodzenie
właściciela menedżera, kierownika, pracownika i właściciela kapitału w jednej osobie, a nie
zysk rozumiany jako nadwyżka przychodu nad kosztami.
Koszty ukryte pracy menedżerskiej, pracy wykonawczej i kapitału w przedsiębiorstwie
jednoosobowym
W literaturze przedmiotu można spotkać próby uzgodnienia charakteru nadwyżki
finansowej osiąganej przez przedsiębiorstwa jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym z
kategorią zysku jako wielkości rezydualnej. Na przykład w modelu Scitovsky’ego (Scitovsky,
1952) wypracowana przez przedsiębiorstwo nadwyżka brutto zostaje pomniejszona o
wielkość płacy imputowanej odzwierciedlającej wartość pracy menedżerskiej przedsiębiorcy.
Otrzymaną w ten sposób nadwyżkę netto zdefiniowaną jako zysk traktuje Scitovsky jako
wielkość podlegającą maksymalizacji. Przyjmuje on, że nakład pracy menedżerskiej
właściciela zmienia się wraz ze zmianami wielkości produkcji. Przyjmuje również, że nakład
pracy menedżerskiej w przeliczeniu na jednostkę produkcji jest wielkością stałą
(„enterprenerial activity is a limitational factor7”) Wydaje się jednak, że nakład pracy
3
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 6 sierpnia 2004 r Dz.U. z 2004 r., nr 173, poz.1807; Przepisy
tej ustawy, definiujące mikro-, małych i średnich przedsiębiorców (art.103-110) obowiązują od 01.05.2002 roku.
4
W polskim prawie gospodarczym nie jest stosowany jest termin mikroprzedsiębiorstwo lecz
mikroprzedsiębiorca
5
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, art.23.p. 9 i 10
6
W latach 80. XX wieku w dyskusjach nad reformą polskiej gospodarki formułowano tezę o celowości
stosowania wskaźnika dochodu czystego jako podstawowego miernika efektywności funkcjonowania
przedsiębiorstw.
7
Pod pojęciem „limitational factor” Scitovsky rozumie czynnik wytwórczy, którego ilość na jednostkę produktu
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy
45
menedżerskiej (a tym samym wysokość płacy imputowanej) nie jest wielkością bezpośrednio
powiązaną ze zmianami wielkości produkcji i w pewnym przedziale tych zmian jest raczej
wielkością stałą.
Tabela 2. Zakresy znaczeniowe pojęć: mikroprzedsiębiorstwo, działalność gospodarcza osób
fizycznych, przedsiębiorstwo jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym i liczby pracujących
Mikroprzedsiębiorstwo
Podmioty gospodarcze bez
szczególnej formy prawnej
Spółki cywilne
Działalność gospodarcza osób fizycznych
– w statystyce najmniejszych przedsiębiorstw
(osoby fizyczne wykazywane są łącznie z osobami
działającymi w spółkach cywilnych)
Działalność gospodarcza
osób fizycznych
– w statystyce podmiotów
zarejestrowanych w REGON
(osoby fizyczne prowadzące
działalność gospodarczą
wykazywane są jako
osobna grupa)
Przedsiębiorstwa
jednoosobowe
w aspekcie decyzyjnym
(podmioty bez szczególnej
formy prawnej, bez względu
na liczbę osób pracujących
o ile decyzje podejmowane są
przez właściciela)
Przedsiębiorstwa
jednoosobowe
w aspekcie liczby
pracujących
(podmioty bez
szczególnej formy
prawnej, w
których pracuje
wyłącznie
właściciel)
Spółki prawa
handlowego
Źródło: Opracowanie własne.
Wydzielony z nadwyżki brutto koszt pracy menedżerskiej właściciela zostaje
włączony przez Scitovsky’ego do rachunku wyniku ekonomicznego na równi z kosztami
zatrudnienia obcych czynników produkcji.
Model Scitovsky’ego dotyczy przedsiębiorstwa jednoosobowego na drugim poziomie
organizacyjnym, w którym właściciel wykonuje jedynie pracę menedżerską, a pracę
jest stała i nie może ulec zmianie.
46
Tomasz Kątowski
wykonawczą realizują pracownicy najemni. W celu wyznaczenia wysokości zysku
ekonomicznego z wypracowanej nadwyżki finansowej brutto Scitovsky wydziela koszt pracy
menedżerskiej właściciela, oszacowany jako dochód możliwy do uzyskania przez niego,
gdyby zdecydował się on zrezygnować z własnej działalności gospodarczej i zaoferował
swoje usługi na rynku pracy.
Innego podejścia wymaga analiza wyniku ekonomicznego przedsiębiorstwa
jednoosobowego na pierwszym poziomie organizacyjnym. W takim przypadku z nadwyżki
brutto należałoby wydzielić koszt pracy wykonawczej właściciela. Koszt ten ma charakter
kosztu zmiennego. Dla uproszczenia można natomiast pominąć elementy kosztu ukrytego o
charakterze kosztu stałego, a mianowicie: koszt pracy menedżerskiej wykonywanej przez
właściciela przedsiębiorstwa oraz koszt kapitału ulokowanego w prowadzoną działalność.
Warunki określające punkt zamknięcia w przedsiębiorstwie jednoosobowym
Ujęcie standardowe
Zrównanie się przychodu całkowitego z całkowitym kosztem zmiennym wyznacza
w mikroekonomicznej analizie funkcjonowania przedsiębiorstwa punkt zamknięcia
prowadzonej działalności8. W ujęciu standardowym przychód całkowity (TR) oraz całkowity
koszt zmienny (VC) są kategoriami księgowymi. Różnica między przychodem całkowitym i
całkowitym kosztem zmiennymi nazywana jest marżą pokrycia pierwszego stopnia (M1). W
ujęciu standardowym w punkcie zamknięcia modelowy producent realizuje zerową marżę
pokrycia pierwszego stopnia:
TR = VC,
TR – VC = M1 = 0.
Oznacza to, że marża pokrycia drugiego stopnia (M2) będąca różnicą między M1 i kosztami
stałymi będzie zawsze w punkcie zamknięcia ujemna i równa kosztom stałym:
M2 = M1 – FC = - FC.
W ujęciu standardowym (prezentowanym w podręcznikach do mikroekonomii) punkt
zamknięcia wyrażający granicę maksymalnych racjonalnych strat księgowych wyznaczany
jest relacją ceny do poziomu przeciętnych kosztów zmiennych. Jeżeli cena pokrywa te koszty,
to produkcji nie należy przerywać, gdyż pokrywa ona co najmniej koszty bieżące związane
z produkcją, a koszty stałe i tak muszą być pokrywane, jeśli nie chce się zlikwidować
przedsiębiorstwa. Gdyby jednak cena miała spaść poniżej przeciętnych kosztów zmiennych,
to wszelka produkcja przynosiłaby dodatkowe, ciągle powiększające się straty i powinna być
zawieszona. (Oyrzanowski, 1996, s.111; Wiszniewski, 1994, s.83).
W ujęciu standardowym punkt zamknięcia modelowego przedsiębiorstwa zawsze
wypada w przedziale straty księgowej (skoro M1 = 0, to M2 = -FC). Pogorszenie warunków
wyznaczających punkt zamknięcia (tzn. przekroczenie przez stratę księgową poziomu
kosztów stałych) uzasadnia wstrzymanie produkcji.
8
Punkt zamknięcia (shut-down point) w polskiej literaturze bywa nazywany również: punktem zaniechania
(Kopycińska, 1996, s.142), progiem przerwania produkcji (Dębniewski, Pałach, Zakrzewski, 2000, s.220),
granicznym progiem nieopłacalności (Adamkiewicz, 1996, s.121) czy granicą maksymalnych racjonalnych strat
(Oyrzanowski, 1996, s.111).
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy
47
Ujęcie uwzględniające specyfikę przedsiębiorstwa jednoosobowego
Specyfika przedsiębiorstwa jednoosobowego skłania do wyróżnienia w strukturze
całkowitego kosztu zmiennego kosztu zmiennego jawnego (VCj) i kosztu zmiennego
ukrytego (VCu) wyrażającego wartość płacy imputowanej przedsiębiorcy-właściciela, która w
tym przypadku odpowiada wartości wykonywanej przez niego pracy wykonawczej.
Ogólna formuła punktu równowagi nie ulega zmianie, a zatem:
TR = VC = VCj+VCu.
W punkcie zamknięcia TR jest większy od VCj, co oznacza, że M1 jest dodatnia i równa
VCu:
TR > VCj, TR -VCj = M1 = VCu > 0.
Możliwe są trzy relacje M1 do FC:
(1) M1 > FC,
(2) M1 = FC,
(3) M1 < FC.
A zatem możliwe są również trzy poziomy marży pokrycia drugiego stopnia (M2) będącej
różnicą miedzy marżą pokrycia pierwszego stopnia i kosztem stałym (M2 = M1 – FC):
(1) M2 = M1- FC > 0 (zysk księgowy),
(2) M2 = M1- FC = 0 (zerowy wynik księgowy),
(3) M2 = M1- FC < 0 (strata księgowa).
W punkcie zamknięcia przedsiębiorstwa jednoosobowego może więc występować
zysk księgowy, zerowy wynik księgowy lub strata księgowa. Zależy to od relacji M1 (czyli
VCu) do FC.
Położenie punktu zamknięcia na skali wyniku księgowego nie jest w przypadku
przedsiębiorstw jednoosobowych jednoznacznie określone. Punkt zamknięcia może wypadać
zarówno w przedziale wartości dodatnich, ujemnych lub w punkcie zerowego wyniku
księgowego (w ujęciu standardowym punkt zamknięcia wypada zawsze w przedziale
ujemnego wyniku księgowego).
Pogorszenie się warunków wyznaczających punkt zamknięcia przedsiębiorstwa
jednoosobowego wyraża się spadkiem marży pokrycia pierwszego stopnia poniżej wartości
ukrytego kosztu zmiennego (M1 < VCu):
TR < VC,
TR < VCj + VCu,
TR – VCj – VCu < 0,
M1 – VCu < 0,
M1 < VCu.
W takiej sytuacji przedsiębiorstwo odczuwa bodziec do wstrzymania produkcji.
Wstrzymanie produkcji w przedsiębiorstwie jednoosobowym nie oznacza jednak zaprzestania
działalności gospodarczej i oczekiwania na poprawę warunków rynkowych. Oznacza raczej
zmianę sposobu wykorzystania posiadanego kapitału – zgodnie z możliwościami
przewidzianymi we wniosku rejestracyjnym, a nawet w zupełnie nowym, wcześniej
nieprzewidzianym obszarze.
48
Tomasz Kątowski
Ponieważ w przypadku przedsiębiorstwa jednoosobowego punkt zamknięcia może
wypadać na poziomie ujemnego, zerowego lub dodatniego wyniku księgowego, wstrzymanie
produkcji w wyniku pogorszenia się warunków wyznaczających punkt zamknięcia może
nastąpić nie tylko na poziomie straty księgowej (jak to ma miejsce w jęciu standardowym),
ale również w przedziale zysku księgowego. Ten ostatni przypadek będzie zachodzić, gdy
marża pokrycia pierwszego stopnia będzie mniejsza od kosztów zmiennych ukrytych i
jednocześnie większa od kosztów stałych: FC < M1 < VCu. Wówczas: M2 = M1 - FC > 0.
Podsumowanie
W ujęciu tradycyjnym wypracowanie przez modelowego producenta dodatniej marży
pokrycia pierwszego stopnia uzasadnia kontynuowanie produkcji w krótkim okresie analizy.
Punkt zamknięcia w ujęciu tradycyjnym wypada zawsze w przedziale ujemnego wyniku
księgowego.
W ujęciu odpowiadającym specyfice przedsiębiorstwa jednoosobowego na pierwszym
poziomie organizacyjnym kontynuowanie określonej działalności jest uzasadnione tylko
wówczas, gdy marża pokrycia pierwszego stopnia jest większa lub równa płacy imputowanej
przedsiębiorcy-właściciela.
Dopóki marża pokrycia pierwszego stopnia jest większa lub równa kosztom
zmiennym ukrytym relacja tej nadwyżki finansowej do kosztów stałych prowadzonej
działalności jest nieistotna w wymiarze decyzyjnym.
Stopień pokrycia kosztów stałych nie ma znaczenia decyzyjnego. Koszty stałe nie są
elementem decyzyjnym występują bowiem w każdej z możliwych alternatyw
krótkookresowych.
Zaprezentowana w końcowej części opracowania formuła punktu zamknięcia
przedsiębiorstwa jednoosobowego ( M1= VCu) akcentuje decyzyjną rolę kosztu
alternatywnego w rozstrzyganiu kwestii zasadności kontynuacji działalności lub jej
wstrzymania.
Koszt zmienny ukryty, czyli płaca imputowana przedsiębiorcy – właściciela
wyrażająca wartość wykonywanej przez niego pracy wykonawczej, zależy od czynników
wewnętrznych (osobowych) i zewnętrznych (rynkowych). Wzrost wysokości płacy
imputowanej wywołany czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, przy innych
warunkach niezmienionych, pogarsza sytuację ekonomiczną przedsiębiorstwa i może
stworzyć bodziec do wstrzymania prowadzonej działalności, niezależnie od realizowanego
poziomu wyniku ekonomicznego.
Wstrzymanie jednej działalności i podjęcie alternatywnej o wyższym VCu jest
wyrazem realizacji przez podmiot rynkowy uniwersalnej zasady racjonalnego działania –
minimalizacji kosztów, w tym przypadku kosztów alternatywnych pracy. Gdyby bowiem
przedsiębiorca-właściciel nie podjął decyzji pozwalającej na realizację wyższej płacy
imputowanej, powstała by strata wynikająca z utraconej korzyści, czyli koszt alternatywny.
Dążenie do maksymalizacji zysku oznacza minimalizację kosztów alternatywnych.
BIBLIOGRAFIA:
1. Adamkiewicz H.G., (1996), Podręcznik samodzielnej nauki mikroekonomii. Podstawy
zachowania producenta w gospodarce rynkowej, ODDK, Gdańsk.
2. Dębniewski G., Pałach H., Zakrzewski W., (2000), Mikroekonomia, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.
3. GUS, (2003), Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy
49
Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa.
4. GUS, (2006), Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w I półroczu
2006 r., Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa.
5. Klimczak B.,(1995), Mikroekonomia, Wydawnictwo im. Oskara Langego we Wrocławiu,
Wrocław.
6. Kopycińska D., red., (1996), Mikroekonomia, Szczecin.
7. Machlup F., (1990), Mathematics, realism and a time for synthesis, Economic Semantic,
s. 332 -334.
8. Scitovsky T., (1952), A note on profit maximization and its implication, w: Readings in
price theory, Homewood, Richard D. Irwin, Inc.
9. Oyrzanowski B., (1996), Mikroekonomia, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu,
Kraków.
10. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. z 1991
r., nr 80, poz.350.
11. Ustawa z 6 sierpnia 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. z 2004 r.,
nr 173, poz.1807
12. Wiszniewski Z., (1994), Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, Centrum
Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa.