Alicja Małeta LUDOWY POMNIK LEGIONISTY 151

Alicja M a ł e t a
LUDOWY
N a g m i n n y m placu, p o ś r o d k u niewielkiej
wsi Tonią
POMNIK
położonej
LEGIONISTY
w l a t a c h 1914—1920. F i g u r a ż o ł n i e r z a w y k o n a n a jest p o p r a w n i e
nad Wisłą (gmina Bolesław, województwo Tarnów) stoi pomnik
w e d ł u g w z o r ó w realistycznego
polskiego l e g i o n i s t y . F i g u r a umieszczona jest na cokole z ł o ż o n y m
p e r s o n i f i k a c j ą c n ó t ż o ł n i e r s k i c h , co z o s t a ł o zawarte w postawie,
k s z t a ł t o w a n i a . Wydaje się b y ć
z k i l k u zróżnicowanych kamiennych bloków. Żołnierz ten ubrany
wyrazie
w m u n d u r p o l o w y , l e w ą r ę k ę wspiera na k a r a b i n i e t r z y m a n y m
s p o s ó b p i e r w o w z o r u , c h o ć w o g ó l n e j f o r m i e n a w i ą z u j e do niego.
t u ż p r z y nodze, w p r a w e j , nieco z g i ę t e j d z i e r ż y p a l m ę m ę c z e ń ­
P o s t a ć ż o ł n i e r z a z T o n i u j ę t a jest statycznie. C e c h ę t ę p o d k r e ś l a
s t w a . Za p o s t a c i ą w z n o s i s i ę s m u k ł y k r z y ż z Chrystusem U k r z y ­
jeszcze s z t y w n y u k ł a d r ą k a t r z y m a n a w r ę k u p a l m a , a t r y b u t
ż o w a n y m . F i g u r a ż o ł n i e r z a p e ł n a jest n a i w n e g o u r o k u wskazu­
ś w i ę t y c h m ę c z e n n i k ó w , p r z y w o d z i na m y ś l ś w . J a n a N e p o m u ­
j ą c e g o , ż e t w ó r c ą jej n i e b y ł profesjonalny w y k o n a w c a . T a b l i c e
cena, k t ó r e g o
na cokole p o d a j ą nazwiska s t ą d p o c h o d z ą c y c h ż o ł n i e r z y p o l e g ł y c h
Wyraz
w
walkach z lat
1914—1920.
P o m n i k jest
zadbany,
twarzy. Pomnik
Kamysza
wyobrażenia
twarzy figury
tak
Kamysza
nio n a ś l a d u j e
często występują
jest
zupełnie
w wierny
nad
Wisłą.
przypadkowy,
świeżo
w c z y m n i e odbiega ona od i n n y c h r z e ź b l u d o w y c h . Ż o ł n i e r z
o d m a l o w a n y f a r b ą o l e j n ą . M o c n a z i e l e ń m u n d u r u oraz i n t e n ­
z O t f i n o w a p r z e d s t a w i o n y z o s t a ł w swobodniejszej pozie, u jego
s y w n i e r ó ż o w a karnacja c i a ł a z daleka p r z y c i ą g a j ą oko w i d z a .
s t ó p , nieco od t y ł u , a u t o r u m i e ś c i ł polskiego o r ł a z rozpostar­
podobnych,
t y m i s k r z y d ł a m i . B y ć m o ż e b y ł t o t e m a t z b y t t r u d n y dla K a ­
nie z a z n a c z y ł na n i m swojego nazwiska. W ś w i a d o m o ś c i miesz­
mysza, a m o ż e c h c i a ł t u p o d k r e ś l i ć w ł a s n ą i n w e n c j ę w opraco­
kańców
waniu
Wykonawca
tego
wsi zatarły
pomnika, jak wielu
jemu
s i ę j u ż s z c z e g ó ł y d o t y c z ą c e jego
osoby.
tematu.
Zamiast
tego
elementu
w y k u ł pod
gzymsem
M ó w i o n o , że p o m n i k z o s t a ł p r z y w i e z i o n y „ z z a W i s ł y " i m g l i ś c i e
c o k o ł u d u ż y emblemat orderu V i r t u t i M i l i t a r i . Odmiennie w y ­
p r z y p o m i n a n o sobie u r o c z y s t o ś c i t o w a r z y s z ą c e jego o d s ł o n i ę c i u .
konane s ą t e ż k r z y ż e o k t ó r e w s p i e r a j ą s i ę f i g u r y o b u ż o ł n i e r z y .
Jeden t y l k o z r o z m ó w c ó w , k t ó r e m u t a m t e u r o c z y s t o ś c i
c z y ł y s i ę z p e w n y m w y d a r z e n i e m z ż y c i a osobistego
połą­
zapamiętał,
K r z y ż K a m y s z a , skromniejszy w formie, m a na
r a m i o n bardzo
ogólnie p o t r a k t o w a n ą
sylwetę
skrzyżowaniu
Ukrzyżowanego,
że m i a ł y one miejsce w 1930 г., a r z e ź b i a r z n a z y w a ł s i ę K a m y s z
podczas g d y na pierwowzorze umieszczona jest w t y m miejscu
i m i e s z k a ł w B r z o s t k o w i e , po d r u g i e j stronie W i s ł y . D o d a ł , że
p l a k i e t a z p ł a s k o r z e ź b ą g ł o w y Chrystusa w cierniowej koronie,
wieś, zamawiając
ten p o m n i k „ z a p a t r z y ł a
s i ę " na
wcześniej
a sam k r z y ż jest masywniejszy i w i ę k s z y c h r o z m i a r ó w . Przede
w y k o n a n y , a z n a j d u j ą c y s i ę w O t f i n o w i e ( i l . 2). S t o i o n w p o b l i ż u
wszystkim wyróżnia rzeźbę z Toni ogólny
miejscowego
p o z w a l a j ą c y j ą z a l i c z y ć do d z i e ł z k r ę g u s z t u k i l u d o w e j .
kościoła.
Nosi
sygnowanie
znanego
warsztatu
1
wyraz
plastyczny
k a m i e n i a r s k i e g o : „ F . A d a m e k , F . Samek w B o c h n i " . J a k g ł o s i
Nasuwa s i ę refleksja, że obie wsie w y s t a w i ł y p o m n i k i
napis, jest to „ F u n d a c j e , s t a r a n i e m k o ł a m ł o d z i e ż y w O t f i n o w i e
m i a r ę swoich m o ż l i w o ś c i . D u ż y O t f i n ó w z a m ó w i ł go w m i e j s k i m
za b y t n o ś c i K s . Pr. Podolskiego, k r . s z k o ł y W ł . S e d ł a k a , M . C . ,
warsztacie, n a t o m i a s t
C M . S a l e t n i k a R . P . 1929". N a t a b l i c a c h u p a m i ę t n i e n i s ą polegli
wiejskiego r z e ź b i a r z a .
na
n i e w i e l k a T o n i ą z w r ó c i ł a s i ę z t y m do
151
K i m b y ł t w ó r c a p o m n i k a z T o n i 1 M i e s z k a j ą c a w B r z o s t k o w i e p o z o s t a ł fragment p r z e d s t a w i a j ą c y Boga Ojca w y c h y l a j ą c e g o
sporo jeszcze o n i m p a m i ę t a . W ł a d y s ł a w K a m y s z u r o ­ s i ę z c h m u r . J e d y n ą w c a ł o ś c i z a c h o w a n ą do d z i ś d r e w n i a n ą
d z i ł s i ę w niedaleko o d B r z o s t k o w a p o ł o ż o n e j T r z e b i c y , p r a w d o ­ r z e ź b ą jest konwencjonalnie u j ę t a f i g u r a M a t k i B o s k i e j Niepo­
rodzina
2
p o d o b n i e w r o k u 1872. W B r z o s t k o w i e o s i a d ł na
gospodarstwie
k a l a n i e P o c z ę t e j , a k a m i e n n ą — legionista z T o n i .
ż o n y l i c z ą c y m 12 m o r g ó w . J e d n a k ż e praca na r o l i nie bardzo
go p o c i ą g a ł a . W o l a ł w y k o n y w a ć r o b o t y stolarskie, m u r a r s k i e ,
k o ł o d z i e j s k i e , c h o ć nie u e z y l s i ę ż a d n e g o z t y c h z a w o d ó w . Po­
dobno s k o n s t r u o w a ł nawet zegar i organy, ale n i e s t e t y n i c b l i ż e j
nie w i a d o m o na t e n t e m a t . J a k wspomina r o d z i n a : „ M i a ł wszyst­
kie talenty". R z e ź b i ł głównie dla własnej przyjemności
wyko­
r z y s t u j ą c j a k o surowiec z a r ó w n o drewno j a k i k a m i e ń . Z r z e ź b
kamiennych rodzina
sowanego"
i
zapamiętała
Ukrzyżowanego.
tylko
,,Pana Jezusa. Zafra­
Jedynym
konkretnym
zamó­
w i e n i e m b y ł ó w legionista. R z o ź b ę t ę w y k o n a ł K a m y s z na miejscu
w B r z o s t k o w i e , a g o t o w ą p r z e w i ó z ł do T o n i W i e l k i e j , gdzie t e ż
z o s t a ł a w r o k u 1930 u s t a w i o n a i u r o c z y ś c i e o d s ł o n i ę t a . Za su­
rowiec p o s ł u ż y ł t u „ b i a ł y k a m i e ń " — m i ę k k i w a p i e ń — w y ­
d o b y w a n y w ó w c z a s w rejonie K i k o w a o d l e g ł e g o 13 k m od B r z o ­
stkowa
(do
dziś
eksploatowany).
Kamysz
b y ł też
n i e z n a n y c h b l i ż e j r o b ó t , zapewne o charakterze
Z u p e ł n i e o d m i e n n ą f o r m ę prezentuje p o m n i k ż o ł n i e r z y legio­
n o w y c h z n a j d u j ą c y c h s i ę w Samocicach, a w y s t a w i o n y „ s t a r a ­
n i e m k o ł a m ł o d z i e ż y p o l s k i e j " znacznie w c z e ś n i e j od poprzednich,
bo w 1923 r o k u ( i l . 3). B r y l a s k ł a d a s i ę z trzech coraz t o w ę ż s z y c h
kamiennych bloków, z k t ó r y c h najwyżej
z każdej
strony
płaskorzeźbiono
krzyże
umieszczony
posiada
zakończone
kulami,
ś r o d k o w y z a ś , najsmuklejszy i p ó ł o k r ą g ł o u swej g ó r y zaciosany,
m a na. jednej ze ś c i a n r y t u j ę t e g o z p r o f i l u ż o ł n i e r z a
grającego
na t r ą b c e . R y t t e n b y ł b y p r a w i e n i e w i d o c z n y g d y b y nie p o l i ­
c h r o m i a w y d o b y w a j ą c a go z t ł a . N a t a b l i c a c h w i d n i e j ą nazwiska
ż o ł n i e r z y , k t ó r z y z g i n ę l i w d z i a ł a n i a c h w o j e n n y c h z ł a t 1914—20.
U p o d s t a w y p o m n i k a zaznaczone s ą i n i c j a ł y
„B.Ru.A.Tarnów"
m o g ą c e w s k a z y w a ć na warsztat k a m i e n i a r s k i .
autorem
O m ó w i o n e p o k r ó t c e p o m n i k i ż o ł n i e r z y l o g i o n o w y c h powsta­
nagrobkowym
ło, j a k w y n i k a z n a p i s ó w f u n d a c y j n y c h , z i n i c j a t y w y w i d a ć p r ę ż ­
na c m e n t a r z u w Ostrowcach oraz f i g u r do k o ś c i o ł a w P i a s k u
nie d z i a ł a j ą c y c h
koło Buska. Rzeźbiarz z m a r ł w Brzostkowie w roku
pewne n i e s ą j e d y n y m i w tej o k o l i c y . Pierwsza w o j n a ś w i a t o w a
1933.
w w y m i e n i o n y c h wsiach k ó ł m ł o d z i e ż y ,
za­
Sporo jogo prac z n a j d o w a ł o s i ę w s w o i m czasie w r o d z i n n y m
p r z y n i o s ł a z a g ł a d ę i s t n i e ń l u d z k i c h na s k a l ę w c z e ś n i e j n i e spo­
domu, k t ó r y służył m u też jako warsztat. Niestety, rodzina W ł a ­
t y k a n ą . Czasy p o k o j o w o z r o d z i ł y refleksję n a d t y m i t r a g i c z n y m i
dysława
dopuściła
Kamysza, niedoceniając
do
rozproszenia
lub
tej s t r o n y jego
zniszczenia
działalności
większości
T a k i los s p o t k a ł d r e w n i a n ą f i g u r ę „ C a r a M i k o ł a j a "
rzeźb.
wzorowaną
wydarzeniami i potrzebę upamiętnienia ludzi, którzy
w
nioli
śmierć.
P o m n i k i żołnierzy
stanowią
r z e ź b i a r s k i e o tematyce ś w i e c k i e j , k t ó r o z n a l a z ł y swe
krajobrazie
wiejskim
obok
ponieśli
nieliczne
zadomowionych
tu
prace
miejsce
na p o p u l a r n y m k i e d y ś u j ę c i u p o r t r e t o w y m tej p o s t a c i — w m u n ­
w
durze, z s z a b l ą . P o d o b n y los spotka! t r z y p ł a s k o r z e ź b y w f o r m i e
i f i g u r p r z y d r o ż n y c h . Zdarza s i ę , że w y k a z u j ą z t y m i o s t a t n i m i
kapliczek
o b r a z ó w , k t ó r e K a m y s z p o d a r o w a ł c ó r c e w posagu. B y ł y d u ż e g o
znaczne p o d o b i e ń s t w o formalne, j a k c h o ć b y d z i e ł o W ł a d y s ł a w a
f o r m a t u i dlatego do d o m u w z i ę ł a t y l k o j e d n ą , z k t ó r e j obecnie
Kamysza.
P R Z Y P I S Y
1
R . Roinfuss, Wpływ
na ludową rzeźbę w kamieniu.
s. 67—76
rzemieślniczej
produkcji
dewocyjnej
„ P o l . Szt. L u d . " R . 33, 1979 n r 2,
2
I n f o r m a t o r k i : M a r i a Pisarczyk, ur. w 1901 г., zam. w P o d ­
lesiu p r z y s i ó ł k u B r z o s t k o w a , c ó r k a W ł a d y s ł a w a K a m y s z a oraz
K a t a r z y n a K a m y s z , ur. w 1904 г., zam. w B r z o s t k o w i e , synowa
rzeźbiarza
П . 1. P o m n i k L e g i o n i s t y , r z e ź b i a r z K a m y s z , w . T o n i ą ; i l . 2. P o m n i k l e g i o n i s t y w O t f i n o w i e , warsztat I<\ S a m k a ; i l . 3, 4.
P o m n i k l e g i o n i s t y w Samocicach