regulamin olimpiady biologicznej
Transkrypt
regulamin olimpiady biologicznej
REGULAMIN OLIMPIADY BIOLOGICZNEJ DLA UCZNIÓW DOLNOŚLĄSKICH GIMNAZJÓW ROK SZKOLNY 2013/2014 Dział I PRZEBIEG POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW OLIMPIADY Rozdział 1 INFORMACJE OGÓLNE §1 Organizatorem Olimpiady jest Dyrektor Gimnazjum nr 21 we Wrocławiu. §2 Olimpiada odbywa się pod naukowym patronatem Dziekana Wydziału Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Olimpiada adresowana jest zainteresowanych biologią. do §3 uczniów wszystkich dolnośląskich gimnazjów §4 Olimpiada składa się z 3 etapów: 1) szkolnego, 2) powiatowego, 3) wojewódzkiego. §5 Merytorycznie Olimpiada obejmuje wiedzę i umiejętności zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego z biologii w gimnazjum poszerzone o zagadnienia szczegółowe omówione w §33 i §34 niniejszego regulaminu. §6 Celem Olimpiady jest: rozbudzanie i podtrzymywanie zainteresowań biologicznych, rozwijanie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy na drodze pracy z tekstem popularnonaukowym, obserwacji i doświadczenia, stosowanie wiedzy biologicznej do rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych, przygotowanie do myślenia naukowego i zapoznanie z procedurą eksperymentu szkolnego. §7 Na wszystkich etapach Olimpiady uczniowie rozwiązują test, który składa się z zadań otwartych i zamkniętych: teoretycznych i praktycznych. Finał Olimpiady odbędzie się na Uniwersytecie Przyrodniczym i polegać będzie między innymi na opisie jakościowym i ilościowym okazów przyrodniczych pochodzącego ze zbiorów Uniwersytetu Przyrodniczego. §8 Uczeń przystępujący do poszczególnych etapów Olimpiady zobowiązany jest do posiadania ważnej legitymacji szkolnej i okazania jej na żądanie organizatorów. §9 Za zapewnienie opieki i bezpieczeństwa uczniom/uczestnikom etapu szkolnego, powiatowego i wojewódzkiego Olimpiady odpowiada dyrektor szkoły, do której uczęszcza uczeń (w drodze na konkurs, w czasie jego trwania i w drodze powrotnej do szkoły). 2 § 10 Zgłoszenia do Olimpiady należy przesłać do 30 października 2013 roku na adres: Gimnazjum nr 21, ul. Św. Jerzego 4, 50-518 Wrocław, z dopiskiem na kopercie „Olimpiada Biologiczna”. (załącznik nr 1) § 11 Dyrektor Gimnazjum nr 21 powołuje Dolnośląską Komisję Olimpiady, złożoną z nauczycieli dolnośląskich gimnazjów i pracowników naukowych oraz przewodniczącego Komisji, określa ich zadania, zatwierdza regulamin Olimpiady i wyniki Olimpiady. § 12 Harmonogram Olimpiady zostanie ustalony przez Dyrektora Gimnazjum 21 po ogłoszeniu terminów Konkursu zDolny Ślązak Gimnazjalista w taki sposób, by zainteresowani uczniowie mogli uczestniczyć w każdym z nich. Finaliści Olimpiady zwiedzą Wydział Przyrodniczego we Wrocławiu, zapoznają w zakresie biologii, a w szczególności w specjalnie przygotowanym dla nich naukowego Uczelni. § 13 Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu się z tematyką prowadzonych badań naukowych biologii człowieka oraz będą uczestniczyć wykładzie prowadzonym przez pracownika § 14 Laureaci Olimpiady zostaną uhonorowani podczas gali zorganizowanej na Uniwersytecie Przyrodniczym. Rozdział 2 ETAP SZKOLNY OLIMPIADY § 15 Etap szkolny odbędzie się w szkołach, które przesłały w odpowiednim terminie zgłoszenia. (załącznik nr 1) § 16 Za organizację i przeprowadzenie etapu szkolnego Olimpiady odpowiada dyrektor szkoły oraz powołana przez niego Szkolna Komisja Olimpiady, w której skład wchodzą przewodniczący i co najmniej dwóch nauczycieli, w tym przynajmniej jeden biolog. § 17 Szkolna Komisja Olimpiady dba o to, by praca uczestników była samodzielna oraz sprawdza rozwiązany test zgodnie z kluczem odpowiedzi zamieszczonym na stronie Gimnazjum nr 21. www.gim21.wroc.pl § 18 Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań wynosi 60 minut. § 19 Do etapu powiatowego Olimpiady zostaną zakwalifikowani uczniowie, z najlepszymi wynikami, którzy stanowią 30 % uczestników etapu szkolnego. 3 § 20 Do zadań dyrektora szkoły należy: 1) zapoznanie zainteresowanych uczniów, rodziców i nauczycieli z Regulaminem Olimpiady, 2) zgłoszenie szkoły do udziału w olimpiadzie, nie później niż do 30 października 2013 r. (załącznik 1). Formularz dostępny jest na stronie Gimnazjum nr 21 w zakładce Olimpiada biologiczna www.gim21.wroc.pl 3) uzyskanie oświadczeń rodziców o akceptacji Regulaminu Olimpiady i wyrażeniu zgody na publikowanie danych osobowych dziecka (uczestnika konkursu) oraz jego wyników na poszczególnych etapach konkursu (załącznik 2) i przechowanie ich do gali finalistów, 4) odebranie poczty internetowej na 2 dni przed zadań testowych oraz klucza odpowiedzi, przesyłanych drogą elektroniczną przez Dyrektora Gimnazjum nr 21 na adres e-mailowy szkoły, podany przez dyrektora w zgłoszeniu, 5) powielenie, zabezpieczenie i przechowywanie ww. materiałów konkursowych z zachowaniem tajemnicy służbowej, 6) zapewnienie warunków samodzielnej pracy uczestnikom, 7) ogłoszenie wyników etapu szkolnego Olimpiady w formie komunikatu, w wersji papierowej oraz elektronicznej w ciągu trzech dni roboczych od daty przeprowadzenia etapu szkolnego konkursu w dostępny dla uczniów i rodziców (prawnych opiekunów) sposób, 8) przesłanie elektronicznie protokołu z prac Szkolnej Komisji Olimpiady wraz z wynikami uczestników etapu szkolnego nie później niż w ciągu 2 dni roboczych od daty etapu szkolnego olimpiady na adres Gimnazjum nr 21 [email protected]. (załącznik 3) Rozdział 3 ETAP POWIATOWY § 21 Etap powiatowy Olimpiady odbędzie się w Gimnazjum nr 21 we Wrocławiu przy ul. Św. Jerzego 4. § 22 Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań wynosi 90 minut. § 23 Do etapu wojewódzkiego zakwalifikowani zostaną uczniowie, którzy uzyskali najlepsze wyniki i stanowią 20% uczestników etapu powiatowego. § 24 Do zadań Dolnośląskiej Komisji Olimpiady należy: 1) zapewnienie odpowiednich warunków pracy dla uczestników, przestrzeganie ustalonych zasad organizacyjnych i regulaminowych w miejscu przeprowadzenia etapu powiatowego Olimpiady, 2) rzetelna analiza i ocena prac konkursowych uczniów zgodnie z kryteriami; każda praca powinna być czytelnie podpisana przez członka Komisji sprawdzającego pracę i przewodniczącego Komisji, 3) sporządzenie w formie pisemnej i elektronicznej protokołu z prac Powiatowej Komisji Olimpiady według wzoru stanowiącego (załącznik 4), 4 4) 5) 6) 7) 8) 9) zamieszczenie na stronie Gimnazjum nr 21 w ciągu 14 dni od dnia przeprowadzenia etapu powiatowego protokołu z prac Dolnośląskiej Komisji Olimpiady oraz listy uczniów zakwalifikowanych do finału olimpiady, na wniosek złożony do przewodniczącego Dolnośląskiej Komisji Olimpiady przez ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów) sprawdzona i oceniona praca może być udostępniona do wglądu, w ciągu 3 dni od ogłoszenia wyników (po okazaniu legitymacji przez ucznia lub dowodu osobistego przez rodzica) przez przewodniczącego lub osobę przez niego upoważnioną, po wcześniejszym umówieniu się z przewodniczącym Dolnośląskiej Komisji Olimpiady. Prawo wglądu do pracy mają jedynie uczeń i jego rodzice (prawni opiekunowie), uporządkowanie, zabezpieczenie i przekazanie prac uczestników etapu powiatowego Dyrektorowi Gimnazjum nr 21, rozpatrzenie w ciągu 10 dni odwołań od wyników etapu powiatowego Olimpiady zgłoszonych w formie elektronicznej lub pisemnej nie później niż 3dni od publikacji na stronie Gimnazjum nr 21, odwołania muszą zawierać: imię i nazwisko osoby składającej pismo, adres (kod pocztowy, miejscowość, ulica, nr domu), dane uczestnika konkursu (imię, nazwisko, data i miejsce urodzenia, nazwa szkoły) oraz powód odwołania, odwołanie rozpatruje Dolnośląska Komisja Olimpiady, w skład której wchodzą przewodniczący i dwóch członków komisji. Jej decyzja jest ostateczna. Rozdział 4 ETAP WOJEWÓDZKI § 25 Etap wojewódzki Olimpiady odbędzie się na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu. § 26 Etap wojewódzki organizuje i przeprowadza Dolnośląska Komisja Olimpiady powołana przez Dyrektora Gimnazjum nr 21. § 27 Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań finałowych wynosi 90 minut. § 28 Finał składa się z części teoretycznej i praktycznej. Część praktyczna wymaga rozwiązania testu laboratoryjnego i polega między innymi na badaniach opisowych, jakościowych i ilościowych ludzkiego materiału kostnego. § 29 Wyniki finału zostaną ogłoszone na stronie Gimnazjum nr 21 i Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu do 14 dnia od daty przeprowadzenia etapu wojewódzkiego Olimpiady. § 30 Finalistą Olimpiady zostaje uczeń zakwalifikowany do etapu wojewódzkiego, który przystąpi do etapu wojewódzkiego Olimpiady. § 31 Laureatami Olimpiady Biologicznej zostają uczestnicy finału, którzy osiągnęli najlepsze wyniki i stanowią 20% uczestników finału. 5 § 32 Do zadań przewodniczącego Dolnośląskiej Komisji Olimpiady należy: 1) kierowanie pracami Dolnośląskiej Komisji Olimpiady; zapewnienie należytych warunków pracy dla uczestników, przestrzeganie ustalonych zasad organizacyjnych i regulaminowych, 2) kierowanie pracami komisji w celu zapewnienia rzetelnej analizy i oceny prac konkursowych uczniów zgodnie z kryteriami opracowanymi przez autorów testu; każda praca powinna być czytelnie podpisana przez członka Komisji sprawdzającego pracę i przewodniczącego Komisji, 3) sporządzenie protokołu z przebiegu etapu wojewódzkiego Olimpiady wraz z wykazem laureatów i finalistów, 4) ogłoszenie wyników do 14 dnia od daty przeprowadzenia etapu wojewódzkiego Olimpiady, 5) uporządkowanie, zabezpieczenie i przekazanie prac konkursowych Dyrektorowi Gimnazjum nr 21, 6) na wniosek złożony do przewodniczącego Komisji Olimpiady przez ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów) sprawdzona i oceniona praca może być udostępniona do wglądu, w ciągu 3 dni od ogłoszenia wyników (po okazaniu legitymacji przez ucznia lub dowodu osobistego przez rodzica), przez przewodniczącego lub osobę przez niego upoważnioną, po wcześniejszym umówieniu się z przewodniczącym komisji konkursowej. Prawo wglądu do pracy mają jedynie uczeń i jego rodzice (opiekunowie prawni), 7) rozpatrzenie w ciągu 10 dni odwołań od wyników etapu wojewódzkiego Olimpiady zgłoszonych w formie elektronicznej lub pisemnej nie później niż 3dni od publikacji na stronie Gimnazjum nr 21, 8) odwołania muszą zawierać: imię i nazwisko osoby składającej pismo, adres (kod pocztowy, miejscowość, ulica, nr domu), dane uczestnika konkursu (imię, nazwisko, data i miejsce urodzenia, nazwa szkoły) oraz przyczynę odwołania, 9) odwołanie rozpatruje Dolnośląska Komisja Olimpiady, w skład której wchodzą przewodniczący i dwóch członków komisji. Jej decyzja jest ostateczna. DZIAŁ III ZAKRES WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI WYMAGANYCH NA POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH KONKURSU Rozdział 1 § 33 Zakres wiadomości i umiejętności: Na każdym etapie olimpiady obowiązuje zakres wiedzy określony w podstawie programowej biologii dla III etapu edukacyjnego: gimnazjum (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół; Dz. U. z 2009 r Nr 4, poz.17 z późn. zm.) 2. Zadania na kolejnych etapach będą zróżnicowane pod względem stopnia trudności. 3. Na etapie wojewódzkim olimpiady dodatkowo będzie obowiązywał wybrany zakres wiedzy z biologii dla IV etapu edukacyjnego: 1. 6 V. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka (punkt 1, 3, 14 (ppkt 4)) 1. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń: 1) rozpoznaje (na ilustracji, rysunku, według opisu itd.) tkanki budujące ciało człowieka oraz podaje ich funkcję i lokalizację w organizmie człowieka; 2) przedstawia układy narządów człowieka oraz określa ich podstawowe funkcje, wykazuje cechy budowy narządów będące ich adaptacją do pełnionych funkcji; 3) przedstawia powiązania strukturalne i funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami. 3. Układ ruchu. Uczeń: 1) analizuje budowę szkieletu człowieka; 2) analizuje budowę różnych połączeń kości (stawy, szwy, chrząstkozrosty) pod względem pełnionej funkcji oraz wymienia ich przykłady; 3) przedstawia antagonizm pracy mięśni szkieletowych; 4) porównuje budowę i działanie mięśni gładkich, poprzecznie prążkowanych szkieletowych oraz mięśnia sercowego; 5) wymienia główne grupy mięśni człowieka oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała; 6) przedstawia budowę i wyjaśnia mechanizm skurczu sarkomeru; 7) analizuje procesy pozyskiwania energii w mięśniach (rola fosfokreatyny, oddychanie beztlenowe, rola mioglobiny, oddychanie tlenowe) i wyjaśnia mechanizm powstawania deficytu tlenowego; 14. Rozwój człowieka. Uczeń: 4) przedstawia etapy ontogenezy człowieka (od narodzin po starość). VI. Genetyka i biotechnologia (punkt 5) 5. Genetyka mendlowska. Uczeń: 1) wyjaśnia i stosuje podstawowe pojęcia genetyki klasycznej (allel, allel dominujący, allel recesywny, locus, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp); 2) przedstawia i stosuje prawa Mendla; 3) zapisuje i analizuje krzyżówki jednogenowe i dwugenowe (z dominacją zupełną i niezupełną oraz allelami wielokrotnymi, posługując się szachownicą Punnetta) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych genotypów i fenotypów w pokoleniach potomnych; 4) opisuje sprzężenia genów (w tym sprzężenia z płcią) i przedstawia sposoby ich mapowania na chromosomie; 5) przedstawia sposób dziedziczenia płci u człowieka, analizuje drzewa rodowe, w tym dotyczące występowania chorób genetycznych człowieka; VII. Ekologia (punkt 2) 2. Populacja. Uczeń: 1) wyróżnia populację lokalną gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej członkami; 2) przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmiertelności oraz migracjach osobników; 3) analizuje strukturę wiekową i przestrzenną populacji określonego gatunku; 4) przedstawia przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i przewiduje jej skutki. 7 IX. Ewolucja (punkt 1, 2, 4, 6) – tylko w odniesieniu człowieka i jego ewolucji 1. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji. Uczeń: 1) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji (budowa, rozwój i zapis genetyczny organizmów, skamieniałości); 3) przedstawia znaczenie skamieniałości jako bezpośredniego źródła wiedzy o przebiegu ewolucji organizmów oraz sposób ich powstawania i wyjaśnia przyczyny niekompletności zapisu kopalnego; 4) odczytuje z drzewa filogenetycznego relację pokrewieństwa ewolucyjnego gatunków, zapisuje taką relację przedstawioną w formie opisu, schematu lub klasyfikacji. 2. Dobór naturalny. Uczeń: 1) wykazuje rolę mutacji i rekombinacji genetycznej w powstawaniu zmienności, która jest surowcem ewolucji; 2) przedstawia mechanizm działania doboru naturalnego i jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy, różnicujący), omawia skutki doboru w postaci powstawania adaptacji u organizmów; 4. Powstawanie gatunków. Uczeń: 1) wyjaśnia, na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa), rozróżnia gatunki biologiczne na podstawie wyników odpowiednich badań (przedstawionych w formie opisu, tabeli, schematu itd.); 2) przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej i rolę czynników zewnętrznych (zlodowacenia, zmiany klimatyczne, wędrówki kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier; 3) wyjaśnia różnicę między specjacją allopatryczną a sympatryczną. 6. Antropogeneza. Uczeń: 1) przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi; 2) przedstawia zmiany, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka; 3) wymienia najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), porządkuje je chronologicznie i określa ich najważniejsze cechy (pojemność mózgoczaszki, najważniejsze cechy kośćca, używanie narzędzi, ślady kultury). Rozdział 2 § 34 Zakres umiejętności 1. Na każdym etapie olimpiady uczeń powinien wykazać się umiejętnościami określonymi w podstawie programowej przedmiotu biologia dla III etapu edukacyjnego. 2. Uczeń biorący udział w etapie powiatowym powinien biegle posługiwać się wymienionymi poniżej umiejętnościami. 8 Znajomość terminologii biologicznej - uczeń 1. stosuje pojęcia biologiczne we właściwym kontekście, 2. rozpoznaje i opisuje językiem przedmiotu zjawiska biologiczne zachodzące w otoczeniu i wyjaśnia je. Odczytywanie i tworzenie informacji - uczeń 1. porównuje i interpretuje informacje zapisane słownie i graficznie, 2. przedstawia zależności przyczynowo-skutkowe, przestrzenne, czasowe i hierarchiczne za pomocą prostych schematów, 3. odczytuje schematy ilustrujące współdziałanie struktur biologicznych, 4. czytelnie formułuje swoje wypowiedzi. Stosowanie myślenia przyczynowo-skutkowego - uczeń 1. wskazuje związek między budową a pełnioną funkcją życiową i trybem życia organizmów, 2. przedstawia adaptacje wybranych (poznanych wcześniej gatunków) do życia w określonych warunkach środowiska, 3. analizuje fizyczne cechy środowisk i ich wpływ na budowę i funkcjonowanie organizmów, 4. podaje przykłady współdziałania różnych struktur organizmu, 5. wskazuje podobieństwa i różnice w przebiegu procesów biologicznych, 6. wyjaśnia i stosuje zasady higieny, 7. wskazuje zagrożenia zdrowia wynikające z niewłaściwego stylu życia, 8. opisuje wybrane choroby i dysfunkcje organizmu, wskazuje ich przyczyny, 9. zna zasady udzielania pierwszej pomocy, 10. odczytuje wyniki wybranych badań medycznych, 11. projektuje zachowania własne i rodziny zmierzające do ograniczenia negatywnego wpływu człowieka na środowisko, 12. zna i stosuje zasady ochrony różnorodności biologicznej. Stosowanie myślenia naukowego w praktyce - uczeń 1. wskazuje związek między składem chemicznym komórek a ich budową i funkcjonowaniem, 2. charakteryzuje człowieka jako gatunek przyrodniczy i wskazuje specyficzne ludzkie cechy, 3. opisuje budowę tkanek, narządów i układów narządów człowieka i ich związek z funkcjami organizmu. Prowadzenie obserwacji i doświadczeń biologicznych - uczeń 1. formułuje cel obserwacji lub doświadczenia, 2. formułuje spostrzeżenia i opracowuje wyniki liczbowe, 3. rozróżnia cele, spostrzeżenia, hipotezy i wnioski, 4. posługuje się prostym kluczem do oznaczania organizmów, atlasami i tablicami anatomicznymi, 5. rozpoznaje pospolite gatunki organizmów, 6. porządkuje organizmy według stopnia złożoności budowy, 7. na podstawie cech budowy rozpoznaje grupę systematyczną, do której należy dany organizm, 9 8. obserwuje organizmy i struktury biologiczne, wskazuje podobieństwa i różnice, 9. opisuje budowę i położenie komórek, tkanek, organów i układów narządów. 3.Uczestnik finału, poza umiejętnościami wymienionymi powyżej, powinien także stosować następujące umiejętności. Prowadzenie obserwacji i doświadczeń biologicznych - uczeń 1. 2. 3. 4. sporządza preparat mikroskopowy, prowadzi obserwacje makroskopowe oraz z użyciem mikroskopu, ilustruje za pomocą rysunku lub schematu cechy obserwowanego obiektu, dokonuje podziału organizmów według różnych kryteriów, na przykład podobieństwa, środowisk życia, pokrewieństwa, miejsca w ekosystemie. Stosowanie myślenia naukowego w praktyce - uczeń 1. dostrzega związek między fizycznymi warunkami środowisk a budową i funkcjonowaniem organizmów, 2. wskazuje argumenty potwierdzające i podważające wybraną hipotezę, 3. odróżnia fakty od opinii na temat wpływu działań człowieka, funkcjonowania gospodarki i urządzeń na ludzkie zdrowie i stan środowiska, 4. porównuje cechy budowy wybranych organizmów w ujęciu ewolucyjnym, 5. opisuje historię gatunku ludzkiego i wskazuje wybrane czynniki środowiskowe mające wpływ na ewolucję Homo 6. przedstawia etapy rozwoju życia na Ziemi, 7. charakteryzuje teorie wyjaśniające pochodzenie gatunków. Rozdział 3 Wykaz literatury przygotowującej do udziału w konkursie oraz stanowiącej pomoc dla nauczyciela i ucznia § 35 Literatura podstawowa na etap szkolny, rejonowy i wojewódzki: 1) Podręczniki szkolne oraz atlasy, zeszyty ćwiczeń do biologii klasa I – III gimnazjum, dopuszczone do użytku szkolnego przez MEN, z uwzględnieniem zadań i pytań o charakterze problemowym i twórczym. 2) Ryszard Aleksandrowicz Mały atlas anatomiczny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa ( bez nazw łacińskich) 3) Vademecum egzamin gimnazjalny biologia Operon 2012 . Propozycja literatury uzupełniającej 1) Muller J., Palka L., Stawiński W., :Obserwacje i doświadczenia w nauczaniu biologii.Fizjologia roślin.WSiP, Warszawa 1988 2) Muller – Johannes J. Stawiński W., Palka S., Obserwacje i doświadczenia w nauczaniu biologii- Fizjologia zwierząt WSiP Warszawa 1992 3) Czasopisma: „Wiedza i Życie”, „Świat Wiedzy” 10