KOMENTARZ
Transkrypt
KOMENTARZ
NNW 465 SNW 479 SSW 489 SWW 504 WWW 549 509 508 536 542 606 749 482 499 518 576 475 488 510 551 461 VIII 457 472 457 473 482 473 482 503 484 500 600 501 558 568 IX X 460 476 486 501 554 Posterunek wodowskazowy X Rok Motyl WWW (cm) Rzeka Sępolna Data wystąpienia NNW absolutnego (cm) max. 619 12.07.1980 r. 461 457 476 478 486 493 501 555 749 26,27.07.2006 r. 02,08,2006 r. 21,22,23.07.2010 r. V. 2012 r. 1981-2007 35 38 34 24 33 29 49 63 68 61 49 35 518 TUCHÓŁKA 1981-2007 I II III IV V VI VII VIII IX Suma X roczna 1992 29 24 13 21 57 25 30 13 29 17 23 18 299 2001 39 23 15 21 40 55 18 99 200 73 111 29 723 zasobów wodnych w okresie 1981-2010 mogą być skutkiem wielokrotnie powtarzających się po 2000 roku ekstremalnie niskich stanów i przepływów Sepolnej. Fakt ten może potwierdzać stwierdzoną wcześniej tendencję do zmniejszania się zasobów wodnych na analizowanym obszarze. Amplituda przepływów ekstremalnych Sępolnej w profilu Motyl jest znaczna i podczas całego okresu obserwacji wyniosła 5,53 m3/s (od 0,04 do 5,57 m3/s, tab. 8). Tabela 7. Przepływy charakterystyczne Sępolnej w profilu Motyl w latach hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW). XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok NNQ 0,09 0,20 0,15 0,20 0,16 0,04 0,12 0,07 0,06 0,04 0,12 0,09 0,04 WODY POWIERZCHNIOWE SNQ 0,50 0,57 0,64 0,82 0,67 0,64 0,40 0,32 0,31 0,31 0,37 0,41 0,50 Rys. 1 Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2000) analizowany obszar (rys. 1) położony jest na Pojezierzu Krajeńskim (314.69), na którym znajdują się linie postoju czoła lądolodu w recesyjnej subfazie krajeńskiej zlodowacenia wisły. Hipsometria jest urozmaicona. Różnica między punktem najwyższym (160,4 m n.p.m. w pobliżu Jastrzębca w części południowej) i najniższym (108 m n.p.m. w bezpośrednim sąsiedztwie Jeziora Więcborskiego) wynosi ponad 60 m. Maksymalne wysokości terenu występują zarówno w południowej jak i w północnej części obszaru, w obrębie których większość położona jest 140 – 150 m n.p.m. Najbardziej urozmaicona pod względem hipsometrycznym jest dolina rzeki Sępolnej, w której zróżnicowanie wysokości względnych w wielu miejscach osiąga, a nawet przekracza 30 m. Rzeźba omawianego obszaru jest bardzo urozmaicona i dobrze rozpoznana (m.in. Galon 1952, Murawski 1969, Pasierbski 1994, 1996, Niewiarowski i Pasierbski 2003, Pasierbski i Krupa 2013). Cały obszar znajduje się w zasięgu zlodowacenia wisły. Dominującą formą jest wysoczyzna morenowa: w części północnej i południowej płaska, a w części środkowej, południowo-wschodniej i północno-zachodniej falista. Z kolei do najwyższych form należą moreny czołowe: spiętrzone (w okolicach Więcborka i Jastrzębca) oraz akumulacyjne (w pobliżu miejscowości Niechorz i Śmiłowa). Wysokości względne moren czołowych osiągają 30 m. Najbardziej charakterystycznymi formami Pojezierza Krajeńskiego są jednak drumliny. Tworzą one dwa rozległe pola: w pobliżu Wysokiej oraz Obodowa i Sośna (Pasierbski 1995). Długość niektórych drumlinów osiąga 2 km, szerokość do 700 m, a wysokość do 25 m. Zbudowane są przeważnie z glin zwałowych, rzadziej z piasków. Spośród innych form należy wymienić ozy (w dużym stopniu wyeksploatowane z piasku na cele budowlane), kemy, a także rynny subglacjalne (głównie marginalne) m.in. Sępolenki oraz Jeziora Więcborskiego. Obszary sandrowe nie zajmują dużych powierzchni. Największym z nich jest wąski szlak sandrowy Sępolnej. Do najmłodszych należą równiny torfowe w miejscach zanikłych, dużych jezior (ponad 8 km2 powierzchni), które znajdują się w zachodniej części omawianego obszaru. Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych zdecydowanie dominują grunty o przepuszczalności słabej. Jedynie na niewielkich obszarach sandrowych (zwłaszcza wzdłuż szlaków odpływu głównych cieków) występują utwory o przepuszczalności średniej. W części zachodniej znajdują się trzy rozległe obszary torfowiskowe o przepuszczalności zróżnicowanej. Podobne występują także wzdłuż głównych cieków oraz w niektórych niewielkich zagłębieniach bezodpływowych. Na analizowanym terenie występują różne typy gleb (Mapa glebowo...1980). W części wschodniej i środkowej przeważają gleby brunatne właściwe i pseudobielicowe tworzące kompleksy pszenne dobre oraz żytnie bardzo dobre i pszenno-żytnie. Z kolei w części południowej najwięcej jest gleb brunatnych wyługowanych i kwaśnych, a miejscami występują płaty gleb piaskowych różnych typów. Pierwsze z nich tworzą kompleksy żytnie dobre, a drugie kompleksy żytnie słabe. W północnej części obszaru dominują gleby piaskowe różnych typów, duży jest także udział gleb brunatnych wyługowanych oraz pseudobielicowych. W obrębie obszarów podmokłych występują gleby torfowe i murszowo-torfowe Pod względem klimatycznym analizowany obszar znajduje się w środkowej części Regionu Pomorsko-Warmińskiego (Wiszniewski i Chełchowski 1987) lub – biorąc pod uwagę częstość występowania dni z różnymi typami pogody – w południowej części regionu Wschodniopomorskiego (Woś 1999). Region ten, na tle innych regionów klimatycznych, wyróżnia się największą liczbą dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem (średnio w roku ponad 19 dni). Na tym obszarze często notowane są również dni umiarkowanie mroźne, pochmurne z opadem. Występuje mniej dni bardzo ciepłych z opadem (tylko ok. 26), a szczególnie mało jest dni z pogodą bardzo ciepłą, pochmurną i z opadem (Woś 1999). Sieć wodna jest raczej uboga. Do głównych rzek należy Sępolna oraz górny odcinek Orli. Pozostałe cieki są niewielkie i w większości okresowe. Na analizowanym obszarze występuje także kilka jezior. Powierzchnia największego z nich (Sępoleńskiego) nieco przekracza 150 ha, jednak jego część zachodnia znajduje się poza granicą analizowanego obszaru. Oczka występujące na wysoczyźnie morenowej należą zazwyczaj do typu okresowego. Na analizowanym obszarze znajduje się kilka obszarów chronionych. Część zachodnia i północna wchodzi w skład Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Dolina rzeki Sępolny należy do obszaru chronionego krajobrazu i tworzy lokalny korytarz ekologiczny. Ponadto znajdują się tu jeszcze dwa inne obszary chronionego krajobrazu: Ozów Wielowickich oraz Jezior Więcborskich. W zachodniej części obszaru utworzono Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Torfowisko-Messy". BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Rozpoznanie geologiczne obszaru jest ograniczone do utworów trzeciorzędowych i młodszych (Lubowiecki i Kreczko 2000). Strop trzeciorzędu znajduje się różnych głębokościach: od ok. 100 m w pobliżu Sępólna Krajeńskiego do ponad 230 m w części północnej. Udokumentowano występowanie osadów mioceńskich (piaski z przewarstwieniami węgla brunatnego, iły i mułki) oraz plioceńskich (iły, mułki, piaski). Miąższość utworów czwartorzędowych jest także zmienna i wynosi od ok. 40 do 110 m. Z okresu plejstocenu pochodzą osady zlodowacenia odry, warty i wisły, a także interglacjałów lubelskiego i eemskiego (Niewiarowski i Pasierbski 2003). Osady zlodowacenia odry reprezentowane są przez jeden poziom glin zwałowych oraz piaski wodnolodowcowe o miąższości najczęściej do 10 m. Z okresu zlodowacenia warty pochodzą trzy poziomy glin zwałowych, cztery serie piasków i żwirów, a miejscami mułki, piaski i iły. Osady pochodzące ze zlodowacenia wisły to przede wszystkim gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski, żwiry i gliny ozów, a także piaski i mułki kemów. Do najmłodszych osadów (holoceńskich) należą osady jeziornobagienne, w tym gytie, które spotkać można w dnach rynien subglacjalnych oraz w zagłębieniach wytopiskowych. Miąższość pokładów gytii często przekracza nawet 3 m. W zagłębieniach wytopiskowych oraz w dnach rynien dość powszechnie występują torfy (zwykle mszyste, mszysto-turzycowe i trzcinowe). Do innych osadów holoceńskich należą: piaski, mułki, iły jeziorne, namuły piaszczyste den dolinnych, a także namuły torfiaste den dolinnych oraz zagłębień okresowo przepływowych. Główną rzeką jest Sępolna, dopływ Brdy (długość całkowita 41,2 km, powierzchnia zlewni 196 km2). Górny jej odcinek znajduje się poza obszarem objętym arkuszem mapy. W obrębie analizowanego obszaru wypływa z Jeziora Sępoleńskiego i po przepłynięciu przez kolejne jezioro (Niechorz) płynie w kierunku wschodnim szeroką doliną rynnową. Dno koryta charakteryzuje się nieregularnym kształtem i posiada szerokość średnią ok. 5 m. Wzdłuż jej biegu znajdują się dwa obiekty hydrotechniczne: Mała Elektrownia Wodna poniżej wypływu z Jeziora Sępoleńskiego (wysokość piętrzenia 3,05 m), oraz zastawka przy młynie w miejscowości Niechorz. Rzeka Orla (długość całkowita 68,3 km, powierzchnia zlewni 325 km2) jest dopływem Łobżonki. W obrębie analizowanego obszaru znajduje się jedynie jej górny odcinek o długości ok. 16 km, który przecina rozległe i cenne z przyrodniczego punktu widzenia obszary torfowiskowe, m.in. Messy (z fragmentami boru bagiennego i boru świeżego) oraz Łąki Mazurskie. Z tego też powodu charakterystyczną cechą tego cieku jest brunatne zabarwienie spowodowane dużą zawartością związków humusowych (nawet do ponad 20 mg/l), zwłaszcza podczas roztopów. Orla została uregulowana w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku, głównie na potrzeby gospodarki leśnej. Nadano jej przebieg prostoliniowy oraz trapezowy kształt przekroju poprzecznego. Regulacja rzeki miała poprawić zdolności wytwórcze siedlisk leśnych, zwiększyć ogólny przyrost i poprawić stan masy drzewnej, a także polepszyć warunki stanu sanitarnego i biologicznego lasu oraz warunki komunikacyjne, a ponadto ułatwić i obniżyć koszt prac odnowieniowych i pielęgnacyjnych. Przez ponad pół wieku cały system melioracyjny związany z Orlą uległ zniszczeniu i dopiero po 2010 roku został odbudowany, o czym jest mowa w dalszej części komentarza. W granicach analizowanego obszaru znajduje się zaledwie kilka jezior o powierzchni przekraczającej 10 ha (tab. 3). Do największych należą: Więcborskie (198 ha) oraz Sępoleńskie (155 ha). Jeziora te położone są jednak tylko częściowo na analizowanym obszarze. Powierzchnie pozostałych jezior nie przekraczają 50 ha. Jezioro Więcborskie, którego głębokość maksymalna wynosi 18,5 m, jest także jeziorem najgłębszym, chociaż najgłębsze miejsce w tym jeziorze znajduje się tuż poza granicą analizowanego obszaru. Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak 1996). Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia Objętość Głębokość Głębokość max[m] AJP Planimetr [tyś.m3] średnia[m] 1. Sępoleńskie 156,30 154,46 7501,60 4,8 10,9 2. Niechorz 43,80 40,00 1919,80 4,4 12,3 3. Dziedno 28,00 26,00 616,00 2,2 3,9 4. Więcborskie 194,00 198,85 16206,20 8,4 18,5 5. Śmiłowskie 26,00 26,20 1182,40 4,5 10,8 Na omawianym obszarze wydzielono 8 JCWP, w tym 6 rzecznych i 2 jeziorne. Status Sępolnej, Kamionki i Krówki określono jako silnie zmieniony, a pozostałych cieków i jezior jako naturalny. Stan wszystkich cieków i zakwalifikowano jako dobry, a Jeziora Sępoleńskiego i Więcborskiego jako zły (tab. 4) Tabela 4. Jednolite części wód powierzchniowych (JCWP). Zestawiono na podstawie danych KZGW. Objaśnienia: NCW - naturalna część wód; SZCW - silnie zmieniona część wód. Nazwa JCWP SSQ 0,80 0,97 1,15 1,30 1,38 1,17 0,78 0,57 0,52 0,54 0,62 0,65 0,87 SWQ 1,26 1,59 1,85 2,02 2,24 1,79 1,49 1,24 1,01 1,02 1,00 1,13 1,47 WWQ 2,69 3,09 4,16 4,82 4,76 3,90 2,75 5,40 3,09 3,22 2,91 2,61 5,40 Tabela 8. Ekstremalne przepływy Sępolenki w profilu Motyl z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). Posterunek wodowskazowy Motyl Rzeka WWQ (m3/s) Data wystąpienia absolutnego max. Sępolna 5,57 17.01.2011 r. NNQ (m3/s) Data wystąpienia absolutnego min. 0,04 28.08.1982 r. 10,15.04.1984 r. Przeprowadzone we wrześniu 2014 pomiary przepływów chwilowych wskazują na wyjątkowo małe zasoby wodne dwóch najważniejszych cieków, czyli Sepolnej i Orli, gdyż wyniosły (odpowiednio) 0,25 oraz 0,03 m3/s (tab. 9). Lp. Rzeka Profil 1. Sępolna Przepałkowo 2. Orla Objętość przepływu [m3s-1] Data pomiaru 0,25 17.09.2014 Więcbork 0,03 17.09.2014 Dynamika zmian zasobów wód stojących jest dobrze udokumentowana w przypadku Jeziora Sępoleńskiego, które objęte jest od wielu lat obserwacjami hydrologicznymi prowadzonymi przez IMGW-PIB. Jezioro to jest jednak podpiętrzone i z tego powodu dane dotyczące stanów wody nie odzwierciedlają naturalnego jego reżimu. Średnie miesięczne stany wody charakteryzują się niewielką dynamiką zmian. W okresie od listopada do kwietnia następuje ich powolny wzrost, a następnie spadek. Różnica między średnim miesięcznym minimalnym i maksymalnym stanem wód wynosi zaledwie 17 cm. Więcej szczegółowych danych przedstawiono w tab. 10. XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok NNW 297 296 294 294 298 300 298 292 288 288 282 292 282 SNW 315 318 318 320 322 324 316 313 311 308 310 311 315 SSW 321 325 325 328 330 330 323 319 316 313 315 316 322 SWW 329 333 335 336 339 338 331 325 322 320 320 323 329 RW200017292692 NCW dobry Kamionka od wypływu z jez. Mochel do ujścia RW200024292699 SZCW dobry Sępolna z jeziorami Lutowskim i Sępoleńskim RW200017292749 SZCW dobry Krówka z Jez. Wierzchucińskim Małym do wpływu do RW2000172927671 SZCW dobry WODY PODZIEMNE RW200017292768 NCW dobry W obrębie analizowanego obszaru wyróżniono dwa użytkowe poziomy wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędowe. Ewentualne poziomy mezozoiczne nie zostały dotychczas rozpoznane (Lubowiecki i Kreczko 2000). Czwartorzędowe piętro wodonośne składa się z dwóch połączonych ze sobą poziomów (górnego i dolnego), które tworzą jeden system wodonośny. Poziom górny występuje na większości analizowanego obszaru, na różnych głębokościach (od kilku do ok. 40 m), w piaskach i żwirach zlodowacenia warty i zlodowacenia wisły. Jest on połączony z poziomem dolnym m.in. poprzez okna hydrogeologiczne. Dolny poziom znajduje się na głębokości od ok. 40 do ponad 80 m w piaskach i żwirach pochodzących z okresu zlodowacenia warty (Lubowiecki i Kreczko 2000). Posiada on największe znacznie gospodarcze na omawianym obszarze. Poziom trzeciorzędowy znajduje się na całym obszarze na głębokości 100-130 m, a jego zwierciadło stabilizuje się na głębokości od kilku do ponad 30 m. Wody tego poziomu znajdują się w mioceńskich piaskach drobnoziarnistych. Rozpoznanie poziomu oligoceńskiego jest słabe i nie posiada on znaczenia użytkowego. Dynamika i skład chemiczny wód czwartorzędowych obserwowane są przez PIG-PIB w punkcie badawczym w Więcborku. Jest to studnia wiercona o głębokości 45,1 m, w której głębokość ustalonego zwierciadła wody wynosi 7,00 m. Dane dotyczące średnich miesięcznych i rocznych stanów wody przedstawiono w tab. 11. W przebiegu stanów wody można wyróżnić dwa okresy: obniżania się poziomu wody (od miesiąca czerwca do października) i wzrostu poziomu wody (listopada do maja). Różnica między średnim miesięcznym minimalnym i średnim miesięcznym maksymalnym stanem wody nie jest duża i wynosi 21 cm, co związane jest przede wszystkim z napiętym charakterem zwierciadła wody i rozległym obszarem zasilania. WWW 351 360 369 369 362 356 347 349 351 350 354 345 369 jez. Krosna RW6000181884819 NCW dobry NCW zły Jezioro Więcborskie LW10501 NCW zły CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Charakterystykę hydrologiczną omawianego obszaru można przedstawić głównie na podstawie wyników obserwacji prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie na posterunku w Motylu. Jest on zlokalizowany na 8,5 km biegu rzeki Sępolnej, tuż poza wschodnią granicą obszaru. Zamyka zlewnię o powierzchni 184 km2. W przebiegu stanów wody Sępolnej podczas roku hydrologicznego charakteryzującego się przeciętnymi warunkami hydroklimatycznymi można wyróżnić trzy okresy: powolnego wzrostu stanów wody w okresie od listopada do marca, w miarę równomiernego obniżania się stanów wody od miesiąca kwietnia do lipca oraz stałego poziomu wody w okresie od sierpnia do października. Zmiany poziomu wody w Sępolnej (podobnie jak w przypadku innych cieków) stanowią wypadkową zasilania jej zlewni opadami atmosferycznymi, retencją wody w śniegu i związanymi z tym roztopami oraz parowaniem uzależnionym głównie od temperatury powietrza i zagospodarowania terenu. Amplituda wahań średnich miesięcznych poziomów wody jest niewielka i wynosi 27 cm (tab. 5). Znacznie wyższa jest absolutna amplituda stanów wody w Sępolnej, która wynosi 162 cm. Najwyższy stan wody (619 cm) wystąpił podczas wyjątkowo wilgotnego okresu w lipcu 1980 roku. Z kolei stan najniższy (457 cm) obserwowano wielokrotnie w miesiącach letnich i wiosennych w 2006, 2010 i 2012 roku (tab. 6). Warto zwrócić uwagę, że najniższe stany wody podczas całego okresu obserwacyjnego wystąpiły w ostatnich kilku latach. Tego rodzaju sytuacja hydrologiczna wskazuje na zmniejszanie się zasobów wodnych na analizowanym obszarze w pierwszych dwóch dekadach XXI wieku. Zmienność stanów wody skutkuje także zmiennością przepływów Sępolnej. Podobnie jak w przypadku stanów wody, w rocznym przebiegu średnich miesięcznych przepływów wyróżnić należy trzy różne okresy: najpierw wzrostu (XI-III), następnie obniżania się (IV-VII) i stabilizacji (VIII-X). Średni roczny przepływ Sępolnej w latach 1981-2010 wyniósł 0,87 m3/s (tab. 7), co w przeliczeniu na odpływ jednostkowy wynosi 4,7 dm3. Przedstawione dane warto porównać z nieco wcześniejszymi z okresu 1977-1996 (Jutrowska 2007), w którym średni roczny przepływ wyniósł 1,10 m3/s, a odpływ jednostkowy 5,97 dm3. Niższe wartości chlorki, mg/dm3 7,0 - 110,0 5 - 20 amoniak N-NH4, mg N/dm3 0,0 – 2,01 0,0 - 0,4 Rok badania Jezioro Sępoleńskie azotany N-NO3, mgN/dm3 0,0 – 2,0 0,0 – 0,1 żelazo, mg/dm3 0,1 - 18,0 1,0 - 3,0 mangan, mg/dm3 0,0 - 0,45 0,1 - 0,2 Więcborskie 1986, 1998, 2006 1984, 1994, 2002 Jednostka mediana mg Pt/l 5-15 12,5 przewodność elektrolityczna uS/cm 404-489 458 odczyn pH --- 7,7-7,9 7,7 kwasowość mg Cl/l 0,05-0,15 0,09 twardość ogólna mg CaCO3/l 200,0-230,0 216,7 azot amonowy mg NH4/l 0,22-0,62 0,35 azotany mg NO3/l 0,10-0,50 0,18 azotyny mg NO2/l 0,01-0,16 0,01 chlorki mg Cl/l 5,8-11,1 11,0 fluor mg F/l 0,21-0,70 0,41 fosforany mg PO4/l 0,07-0,44 0,41 krzemionka mg SiO2/ 16,2-24,5 21,4 magnez mg Mg/l 8,6-10,6 8,9 mangan mg Mn/l 0,08-0,13 0,10 potas mg K/l 1,9-2,7 2,5 rozpuszczony węgiel mg C/l 2,1-4,4 2,2 siarczany mg SO4/l 10,4-22,0 15,3 sód mg Na/l 7,1-8,5 8,2 wapń mg Ca/l 65,5-77,6 72,6 wodorowęglany mg HCO3/l 256,2-281,0 274,5 żelazo mg Fe/l 1,40-2,75 1,50 cynk mg Zn/l 0,013-0,082 0,029 ołów mg Pb/l 0,003-0,003 0,003 glin mg Al/l 0,005-0,052 0,006 kadm mg Cd/l 0,001-0,001 0,001 Zagrożenie wód podziemnych związane jest przede wszystkim z intensywnym rozwojem rolnictwa, w tym zwłaszcza jego chemizacją. Stosowanie nawozów mineralnych, zwłaszcza na obszarach o przepuszczalności średniej, a także na obszarach zmeliorowanych o przepuszczalności małej wraz z odpadami pochodzącymi z zakładów rolnych i ferm hodowlanych skutkuje pogarszaniem się jakości wód podziemnych w utworach czwartorzędowych. Stąd też należy chronić szczególnie obszary wchodzące w skład stref ochrony pośredniej ujęć miejskich dla Sępólna Krajeńskiego i Więcborka. Na podstawie wyników badań rzeki Sępolnej w profilu Motyl przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy należy stwierdzić, że rzeka ta charakteryzuje się umiarkowanym potencjałem ekologicznym, a ocena fizyko-chemiczna dokonana w 2012 roku wskazuje na poziom poniżej potencjału dobrego. Oznacza ta, że Sępolna nie spełnia wymogów rzeki o dobrym potencjale ekologicznym. W przypadku górnego odcinka Orli sytuacja jest jeszcze gorsza. Orla w profilu Więcbork posiada słaby potencjał ekologiczny, a ocena fizyko-chemiczna jest podobna jak w przypadku Sępolnej (tab. 14), czyli poniżej potencjału dobrego. Stan czystości obu głównych cieków jest więc niezadowalający i wymaga poprawy, co – mając na uwadze rolniczy charakter ich zlewni – nie jest zadaniem łatwym. W latach ostatnich obserwuje się jednak niewielką poprawę stanu czystości tych cieków. Wybrane parametry fizykochemiczne analizowanych rzek przedstawiono w tab. 15. Tabela 14. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ w Bydgoszcz. Objaśnienia: MMI – indeks makrobentosowy; MIR – indeks makrofitowy rzeczny. RZEKA ROK Sępolna 2012 PROFIL Motyl Więcbork MIR dobry MMI, MIR słaby fizyko-chemiczna Orla 2012 poniżej potencjału dobrego hydromorfologiczna różnorodne III III, III, III różnorodne II III, NON, III poniżej potencjału dobrego --- Klasyfikacja Rok Typ abiotyczny Elementy biologiczne Elementy fizykochemiczne Sępoleńskie 2009 3a klasa IV poniżej stanu dobrego słaby Więcborskie 2011 3a klasa III poniżej stanu dobrego umiarkowany Ocena stanu ekologicznego PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH Wartość min-max barwa biologiczna Klasa czystości czystości Jezioro Tabela 13. Wybrane parametry fizyczno-chemiczne wód czwartorzędowych w latach 2000-2004 w miejscowości Sępólno Krajeńskie (wg danych WIOŚ w Bydgoszczy). Wskaźnik Zagospodarowanie Kategoria zlewni podatności Tabela 17. Ocena stanu ekologicznego jezior badanych wg RDW (wg WIOŚ w Bydgoszczy). Jakość wód czwartorzędowych w Sępólnie Krajeńskim (ujęcie miejskie) była badana w latach wcześniejszych przez WIOŚ w Bydgoszcz. Jakość badanych wód podziemnych była zmienna, stąd też klasa czystości wynosiła w poszczególnych latach: 2000 – Ib; 2001 – II; 2002 – II; 2003 – III i 2004 – ponownie II (wybrane parametry zaprezentowano w tab. 13). Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego rodzaju obszarów – posiadają genezę zarówno naturalną jak i antropogeniczną. Do najbardziej spektakularnych przeobrażeń stosunków wodnych związanych z czynnikami naturalnymi należy zanik dużych jezior w kilku nieckach w środkowozachodniej części obszaru, w tym m.in. jeziora: Messy (powierzchnia prawie 8 km2), Łąki Mazurskie (powierzchnia 5,1 km2), jezioro na południe od miejscowości Zboże (powierzchnia 2,4 km2) oraz Błota Roztoki. Głębokość maksymalna misy największego z wymienionych zanikłych jezior przekracza 10 m, a zanikłego jeziora Messy 7 m. Misa jeziora Messy wypełniona jest aktualnie (od dna) różnego rodzaju gytią (piaszczystą, węglanową i torfową) oraz warstwą torfu o miąższości nawet do ponad 6 m. Cechą szczególną zanikłych jezior są m.in. występujące na ich krańcach ozy (Pasierbski i Krupa 2013). Dalsze przeobrażenia rozległych obszarów zanikłych jezior związane są już z działalnością człowieka w XIX, a zwłaszcza w XX wieku. W okresie międzywojennym intensywnie pozyskiwano torf dla celów gospodarczych. Na początku lat 50. XX wieku obszar ten został zmeliorowany. Wykonano rowy w rozstawie co 50 lub co 25 m. W wyniku przeprowadzonych prac nastąpiło obniżenie poziomu wód gruntowych, a także poziomu wody w Jeziorze Radońskim (miejsca wypływu rzeki Orli). Obszar został osuszony, w tym także siedliska wilgotne. Rozwinęły się procesy murszenia torfów, a także okresowo zaczęła wysychać rzeka Orla. W jej korycie – oprócz roślin zielnych i bylin – pojawiły się krzewy i drzewa, które spowodowały zarośnięcie koryta nie tylko Orli, ale także jej dopływów. Pod koniec XX wieku (pomimo przeprowadzonej w latach 70. XX wieku renowacji urządzeń melioracyjnych) nastąpiła całkowita dekapitalizacja rowów. W latach ostatnich Nadleśnictwie Runowo zrealizowało inwestycję pn. „Renaturyzacja rzeki Orli w obrębie Zespołu przyrodniczo krajobrazowego „Torfowisko Messy” oraz renowacja urządzeń wodno - melioracyjnych na użytkach zielonych”, gmina Więcbork, powiat sępoleński”. Głównym jej celem było zatrzymanie negatywnych procesów zachodzących w ekosystemach i zbiorowiskach roślinnych w obrębie torfowisk. Przedmiotem inwestycji była renaturyzacja rzeki Orli oraz renowacja urządzeń melioracyjnych. W ramach inwestycji przebudowano koryto rzeki Orli, wybudowano doprowadzalniki i rów przerzutowy, odbudowano rowy melioracji szczegółowej, wykonano budowle komunikacyjne i piętrzące (przepusty, przepusto-zastawki i stałe progi gabionowe), umocniono koryta na całej długości stosując opaskę z kiszki faszynowej, a także wykonano rowy wprowadzające wodę z rzeki do wysychających oczek wodnych. Przeprowadzone prace są dobrym przykładem renaturalizacji rozległych i cennych obszarów przyrodniczych. Potencjalnym zagrożeniem dla rzeki Sępolnej jest zrzut ścieków oczyszczonych z oczyszczalni (tab. 18), a także spływ substancji biogenicznych z licznych obszarów intensywnie wykorzystywanych rolniczo. Tabela 18. Podstawowe dane dotyczące oczyszczalni ścieków w Sępólnie Krajeńskim. Zakład Rodzaj Ilość Urządzenia Kierunek Miejscowość Lp. Sępólno Zakład Gospodarki Krajeńskie Komunalnej 1. ścieków m3/d oczyszczające Mieszane 1301,00 Kompleksowe zrzutu Rzeka Sępolna Z kolei potencjalnymi zagrożeniami dla jakości wód Jeziora Sępoleńskiego są wody opadowe z Sępólna Krajeńskiego, odprowadzane ze wschodniej części miasta w ilości nawet do 3 m3/d, a także wody opadowe odprowadzane do jeziora z zakładów rolnych. Negatywne skutki w środowisku wynikające z gospodarki wodno-ściekowej są w ostatnich latach ograniczane, czego przejawem jest m.in. wzrost obszarów skanalizowanych. Zasięg kanalizacji sanitarnej w większości miejscowości przekracza 50%. Inwestycje te przyczyniają się do ograniczenia zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych i ich rozwój powinien być nadal utrzymany (tab. 19). Jednak widoczny jest brak kanalizacji burzowej. Z uzyskanych danych wynika, że – jak dotąd – nie wybudowano jej w żadnej miejscowości na obszarze objętym analizowanym arkuszem mapy. Tabela 19. Zasięg kanalizacji w ważniejszych miejscowościach. --- Lp. bakteriologiczna zadowalająca niezadowalająca eutrofizacji stwierdzono (PO4) stwierdzono (MIR, OWO) umiarkowany słaby Potencjał ekologiczny Dopływ z Trzciany LW20417 0 - 20 Tabela 10. Charakterystyczne stany wody Jeziora Sępoleńskiego w latach hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW). Stan Jezioro Sępoleńskie 200 - 500 0,0 – 131,0 STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Status Orla do wpływu do Jez. Więcborskiego 140 - 794 siarczany, mg/dm3 Tabela 9. Przepływy chwilowe Sępolnej i Orli w 2014 roku. Kod krajowy Lucimska Struga sucha pozostałość, mg/dm3 4,0 – 8,0 Miejscowość Kanalizacja sanitarna Kanalizacja burzowa do 50% do 50% powyżej 50% powyżej 50% 1. Trzciany + - - - Stan chemiczny --- --- 2. Piaseczno + - - - Stan Potencjał ekologiczny --- --- 3. Sikorz - + - - 4. Sępólno Krajeńskie - + - - 5. Kawle - + - - 6. Niechorz - - - - 7. Dębiny - + - - 8. Sośno - + - - * W związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014r. ww sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych. Tabela 15. Wybrane parametry fizykochemiczne rzeki Sępolnej (S) w profilu Motyl oraz Orli w profilu Więcbork – poniżej oczyszczalni ścieków w 2013 roku – wartości średnie z dwunastu (lub 6-8) pomiarów w ciągu roku (wg WIOŚ w Bydgoszczy). Objaśnienia: S – Sępolna; O – Orla; PPD – poniżej potencjału dobrego. 9. Rogalin - + - - 10. Toninek - + - - 11. Zielonka + - - - 12. Wiskitno + - - - 13. Wielka Klonia - + - - 14. Mała Klonia - + - - 15. Dziedno - + - - Literatura S min 8,7 1,00 91 454 7,0 0,02 0,19 0,88 0,12 0,12 S max 12,6 3,70 98 550 8,1 0,08 1,36 2,26 0,61 0,37 S śred 10,1 1,79 94 491 7,8 0,03 0,52 1,37 0,36 0,28 Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Fosfor ogólny (mg P/l) Stacja Rok meteorologiczna hydrolo- XI XII okres pomiarowy giczny 4,0 – 13,0 Fosforany (mg PO4/l) Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji meteorologicznej w Tuchółce (wg danych IMGW-PIB). Tło twardość, mvl/dm3 514 Data wystąpienia absolutnego min. 457 Zakres Rok Azot ogólny (mg N/l) VI VII VIII IX 604 485 460 VII Azot azotanowy (mg N-NO3/l) V 534 491 465 VI Azot amonowy (mg N-NH4/l) IV 559 506 467 V Odczyn pH III 518 486 469 IV Przewodność elektrolit. (μS/cm) II 496 465 III Nasycenie wody tlenem (%) TUCHÓŁKA I 473 II Tabela 6. Ekstremalne stany wody Sępolenki w profilu Motyl z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach 19812007 na stacji meteorologicznej w Tuchółce (wg IMGW-PIB). Stacja Okres XI XII meteorologiczna pomiarowy 465 I BZT5 (mg O2/l) Średnia (1981-2007) suma roczna opadów atmosferycznych wynosi nieco poniżej 520 mm. W poszczególnych latach jest jednak znacznie zróżnicowana i wynosi od 299 do 723 mm (tab. 1 i 2). Najwięcej opadów atmosferycznych występuje w półroczu ciepłym (V-X), średnio 325 mm, w tym w lipcu 68 mm, a najmniej w półroczu chłodnym (XI-IV), średnio 193 mm, w tym 24 mm w lutym (tab. 2). Średnio w roku występuje ok. 170 dni z opadem atmosferycznym powyżej 0,1 mm, w tym 11 dni z opadem powyżej 10 mm. Pokrywa śnieżna w latach 1970-2000 występowała średnio 55 dni w roku, a jej grubość wynosiła średnio 7 cm (Lorenc 2005). XII na powolną poprawę jego cech biologicznych i fizyko-chemicznych (tab. 16 i 17). Tabela 16. Podatność jezior na degradację oraz klasy czystości jezior wg Systemu Oceny Jakości Jezior (wg WIOŚ w Bydgoszczy). Objaśnienia: NON – nie odpowiada normom. Poziom I Tlen rozpuszczony (mg O2/l) OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU OPADY XI OCENA Opracował: Włodzimierz Marszelewski Przez środkową i południowo-wschodnią część przebiega dział wodny I rzędu Wisły i Odry. W skład obszaru należącego do dorzecza Wisły wchodzą przede wszystkim zlewnie Sępolnej oraz Kamionki ograniczone działami wodnymi III rzędu. Obszar należący do dorzecza Odry odwadniany jest prawie w całości przez Orlę, której zlewnię ogranicza dział wodny V rzędu. Przez niewielki fragment obszaru w SW części przebiega dział wodny IV rzędu ograniczający zlewnię Rokitki. Parametr Wartość parametru i klasa DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-33-96-C SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE Tabela 5. Charakterystyczne stany wody Sępolnej w profilu Motyl w latach 1981-2010 (wg danych IMGW-PIB). TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE Rzeka KOMENTARZ Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Galon R., 1952, Formy polodowcowe okolic Wiecborka, Studia Soc. Scient. Torunensis, Sec. C, 1, 5. Gierszewski P., Marszelewski W., Szczepanik W., 1994, Wpływ antropopresji na degradację wody w Jeziorze Więcborskim (Poj. Krajeńskie), Przegląd Geograficzny, 66, 1-2. Jutrowska E., 2007, Antropogeniczne zmiany warunków hydrologicznych w dorzeczu Brdy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, WIOŚ, Bydgoszcz. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Lorenc H., 2005 (red.), Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa. Lubowiecki W., Kreczko A., 2000, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Sępólno Krajeńskie, PIG, Warszawa. Mapa glebowo-rolnicza województwa bydgoskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy. S klas I I --- I I I I I I II O min 6,3 2,80 73 529 7,8 0,06 0,35 1,918 0,025 0,069 Tabela 11. Średnie miesięczne i roczne (2003-2013) stany wód podziemnych (cm) w punkcie badawczym PIG-PIB nr 526 w Więcborku (opracowano na podstawie danych PIG-PIB). O max 13,5 4,90 110 654 8,6 0,67 2,43 4,770 0,370 0,190 Pasierbski M., 1994, Stopień zaniku jezior w zależności od kształtu i genezy niecki jeziornej na O śred 9,6 3,80 93 570 8,0 0,35 1,05 2,940 0,080 0,120 przykładzie środkowej części Pojezierza Krajeńskiego, AUNC, Geografia, 27. XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok O klas I II --- I I I I 7,43 7,42 7,39 7,33 7,27 7,24 7,23 7,30 7,35 7,39 7,43 7,44 7,35 Murawski T., 1969, Mapa morfogenetyczna Wysoczyzny Krajeńskiej, IGiPZ PAN, Toruń. Niewiarowski W., Pasierbski M., 2003, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Sępólno Krajeńskie, PIG, Warszawa. Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO3-Ca i charakteryzują się podwyższoną zawartość żelaza oraz manganu. Niektóre parametry ich jakości przedstawiono w tab. 12. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2013 roku przez PIG-PIB w Warszawie wody te zaliczono do III klasy jaskości. Stwierdzono przekroczenia wymagań dotyczących jakości wód przeznaczonych do spożycia w przypadku żelaza i manganu. Tabela 12. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych i trzeciorzędowych wg Lubowieckiego i Kreczko (2000). Pasierbski M., 1995, Wysoka - krajobraz pola drumlinowego. Krajobrazy Krajny. Przewodnik I PPD I Wycieczek 44 Zjazdu PTG, Toruń. Pasierbski 1996, Więcborskie moreny czołowe w świetle nowych badań, AUNC, Geografia, Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego jezior na analizowanym obszarze jest ograniczone do dwóch największych obiektów: Jeziora Sępoleńskiego i Jeziora Więcborskiego. Pierwsze z nich posiada niekorzystnie ukształtowaną i zagospodarowaną zlewnię i z tego powodu jest silnie narażone na jej negatywne oddziaływanie (III klasa podatności na degradację, tab. 16). Jezioro to było badane przez WIOŚ w Bydgoszczy wg dawnej metodyki (SOJJ) już w 1986 roku, a następnie w 1998 i 2006. We wszystkich tych latach zakwalifikowano je zaledwie do III klasy czystości. Badania przeprowadzone w 2009 wg aktualnej metodyki wskazały na słaby stan ekologiczny jeziora, a więc nie spełnia ono wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej (tab. 17). Podobnie niekorzystnie oceniano w przeszłości Jezioro Więcborskie, którego stan czystości wg SOJJ w 1994 roku nie odpowiadał normom. Było ono zanieczyszczane zarówno przez związki biogeniczne z obszarów rolniczych jak i ściekami odprowadzanymi bez oczyszczania i bez pozwolenia z indywidualnych posesji zlokalizowanych w jego pobliżu (Gierszewski i in. 1994). Aktualnie jezioro to charakteryzuje się zaledwie umiarkowanym stanem ekologicznym, co wskazuje jednak 28. Pasierbski M. Krupa 2013, Morfologia den zanikłych jezior na obszarze Pojezierza Krajeń- skiego, Journal of Health Sciences, 3,(14). Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Rocznik hydrogeologiczny PSH, 2014,PIG- PIB, Warszawa. Wiszniewski W., Chełchowski W., 1975, Regiony klimatyczne (w:) Atlas hydrologiczny Polski, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. © Copyright by Włodzimierz Marszelewski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu