TRAKTEM JANA DŁ UGOSZ A

Jan i Grz e gorz K . Jagus iak ow ie
TRAK TEM JANA DŁ UGO SZ A
z Pabianic
prz e z „pańs tw o pabiańs k ie ”
i pow iatpabianick i
Prz e w odnik
... przypom inający s ie de m w ie k ów pow iązań w łości
pabianick ich z k apitułą k ate dralną w K rak ow ie
... prow adzący trak tam i tw órców k ultury i gos podark i, w śród pom nik ów przyrody i arch ite k tury
Pabianice 2005
SPIS TREŚCI
W s tęp .....................................
R ozd ział1: Położe nie . Uk ształtow anie pow ie rzch ni.
Prze szłość ge ol
ogiczna
R ozd ział2: Dzie je Pab ianic i ok ol
ic
D zie je nie pis ane ..............................
Nazw a. H e rb. Fl
aga ............................
Prze s złość adm inis tracyjna .......................
D obra pabianick ie a w s półcze s ne gm iny ..............
Pabianice i ok ol
ice w łas nością k apituły k rak ow s k ie j......
Nie k tórzy te nutarius ze (dzie rżaw cy, zarządcy) dóbr
pabianick ich ...............................
R ozw ój m ias ta w XIX w ie k u .....................
W zloty i upadk i XX w ie k u ......................
R ozd ział3: W ycie czk i po m ie ście
O d h is toryczne go ce ntrum prze z ce ntrum Now e go M ias ta ..
Na pe ryfe riach Now e go M ias ta ....................
W ok ółStare go M ias ta ..........................
Pabianick a ne k ropol
ia ..........................
R ozd ział4: Gm iny na ob szarze b yłych d ób r pab ianick ich
D łutów zaw s ze w ie rny „m acie rzy” ..................
D obroń — nie tylko śpie w i m uzyk a ................
K s aw e rów — „m iędzy m łote m i k ow adłem ” ...........
Gm ina Pabianice — m iędzy trze m a m ias tam i ..........
R zgów . Sk azany na s uk ce s ?......................
Gm ina Brójce — od w s pól
noty do s e paracji ...........
Tus zyn — „nie zależny za m ie dzą” ..................
5
9
15
15
16
19
21
22
32
34
39
49
49
100
111
124
135
135
142
149
153
158
164
168
M ias to Ł ódź .................................
Na pe ryfe riach dóbr: w gm inach Czarnocin i Andre s pol...
Naj... — o Lutom ie rs k u i ok olicach .................
K ons tantynów Ł ódzk i — dw uk rotnie m ias to ...........
R ozd ział5: Trasy turystyczne w ok ol
icach Pab ianic
Tras a Pabianice -Ch e ch ło ........................
Tras a Pabianice -Ł as k ...........................
Tras a Pabianice -Tus zyn .........................
Trak t w ok ółbyłego „pańs tw a pabiańs k ie go” ...........
R ozd ział6: Inform ator
K om unik acja ................................
Noclegi ....................................
M uze a i e k s pozycje ............................
Urzędy adm inis tracji ...........................
O środk i k ultury i inform acji ......................
Bib l
iografia
174
178
180
186
19 3
19 3
19 4
19 6
19 9
201
201
202
203
203
204
205
W s tęp
D lacze go w arto zw ie dzić i poznać te re ny byłego „pańs tw a
pabiańs k ie go” ze s tol
icą w Pabianicach , uk s ztałtow ane go prze z k rak ow s k ą k apitułę k ate dralną, a położone go w środk u Polsk i,
w granicach dzis ie js ze go pow . pabianick ie go i nie co poza nim ?
D late go, że je go nie zw yk łe dzie je od 1086 r. oraz burzliw y rozw ój tych zie m w XIX w ., a tak że zach ow ane do dziś w alory środow is k a naturalne go należą — w bre w nie k tórym opiniom — do najbardzie j inte re s ujących i pouczających nie tylko w re gionie łódzk im , al
e i w s k al
i całego k raju. D obra pabianick ie o pow ie rzch ni
ponad 500 k m 2, położone na pograniczu zie m s ie radzk ie j i łęczyck ie j (od rze k i Grabi, prze z dorze cza Ne ru i W olbórk i), prze z
s ie de m w ie k ów s tanow iły najw ięk s zy m ająte k i źródło doch odów
k apituły k rak ow s k ie j.
Gd zie sław ny k ronik arz Jan Długosz prze prow ad ził
w 1466 r. na pol
e ce nie k apituły k rak ow sk ie j w sze ch stronną
l
ustrację gospod ark i w 29 w siach
i d w óch m iastach , od l
e głych o ponad 250 k m od K rak ow a? Było to
w dobrach pabianick ich — w dzis ie js zym pow . pabianick im , na obrze żach Ł odzi i pow . łódzk ie go
w s ch odnie go. Efe k te m te j lus tracji był
obs ze rny opis gos podark i na tym te re nie .
Gd zie k apituła k rak ow sk a zb ud ow ała istnie jące po d ziś d zie ń późnore ne sansow e
pe rły
arch ite k tury?
W Pabianicach : to dw ór obronny
(zw any zam k ie m ) w s tylu re ne s ans u
k rak ow s k ie go i k ościółpw . św . M ate us za, zabyte k I k las y.
K tóre m u m iastu k apituła k rak ow sk a „użyczyła” h e rb u, a k ościo- Tablica k s iężne j Judyty
łow i k opii tab l
icy czczące j k siężnę w k oście le pw . św . M ate us za
5
Jud ytę? O czyw iście Pabianicom : h e rb Aaron — s tol
icy dóbr,
a k opię tablicy z k ate dry na W aw e lu — k ościołow i pabianick ie m u
św . M ate us za.
Gd zie k apituła k rak ow sk a założyła k il
k ad zie siąt w si i d w a
m iasta? Na obs zarze dóbr pabianick ich , nazyw anych od k ońca
XVI w . tak że „pańs tw e m pabiańs k im ”.
Gd zie pożyte czni goście z zagranicy — głów nie z zie m nie m ie ck ich i cze sk ich — w spie rani prze z rząd K ról
e stw a Pol
sk ie go zb ud ow al
i w XIX w . całe now e m iasto: w ie l
k ie fab ryk i,
pałace , św iątynie e w ange l
ick ie , d om y rob otnicze , ob ie k ty usługow e ?Tak że w Pabianicach ; w ie l
e z nich zach ow ało s ię tu po dziś
dzie ń na zw arte j prze s trze ni ok oło dw óch k il
om e trów k w adratow ych . Pożyte czni goście m ie l
i rów nie ż duży udział w rozw oju
gos podarczym K ons tantynow a Ł ódzk ie go, położone go dziś na k rańcach pow . pabianick ie go.
Te re ny opis ane w Prze w odnik u: pow iat pabianick i, a tak że
gm iny R zgów i Brójce oraz południow e dzie lnice Ł odzi — położone na zie m iach należących prze z k ilka w ie k ów do dóbr pabianick ich — pos iadają dow ody frapujące j prze s złości pre h is toryczne j, odgryw ały i nadalodgryw ają w ażne role w gos podarce k raju, zach ow ały pięk ne k rajobrazy, pom nik i przyrody i te re ny re k re acyjne .
Pójdzie m y tym i śladam i. Napraw dę w arto.
Jan Długos z (1415— 1480), ur. w Brz e źnicy
k . Pajęcz na, w ybitny h is toryk , dypl
om ata, k ancl
e rz k ardynała Z . O l
e śnick ie go, naucz ycie ls ynów
k ról
a K az im ie rz a Jagie l
l
ończ yk a. O d 1436 r. k anonik k rak ow s k i, w 1480 r. nom inow any na arcybis k ups tw o l
w ow s k ie . Autor w ie l
u dz ie łh is torycz nych , z w łas z cz a „H is toriae Pol
oniae ” i „Libe r
be ne ficiorum ...”. O bs z e rne m ate riały źródłow e
Portre t Jana
z bie rałw te re nie , m .in. w 1466 r. — jak o l
us trator,
D ługos za w g
prz e ds taw icie lk apituły k rak ow s k ie j — w k apitul
Jana M ate jk i
nych w łościach pabianick ich . Był tak że cz łonk ie m k om is ji roz s trz ygające j s praw y granicz ne
tych dóbr. Z m arłw K rak ow ie , poch ow any w pante onie na Sk ałce .
6
Tras ę je go l
us tracji z Pabianic prz e z w s z ys tk ie
pabianick ich w 1466 r. prz e ds taw iono poniże j.
w s ie
dóbr
Bogaty m ate riałs tatys tycz ny i e k onom icz ny z l
us tracji poz os taw ił Jan Długos z w „Libe r be ne ficiorum ...”. Na dobra pabianick ie
s k ładały s ię:
dw a m ias ta: Pabianice i Rz gów ,
29 w s i, 6 fol
w ark ów , 14 m łynów ,
h uta że l
az a (K uźnica Ch ocianow ick a — dz iś Ruda Pabianick a),
h uta s z k ła (H uta Ch ocianow ick a),
grunty upraw ne (oprócz fol
w arcz nych ) — 485 ¼ łanów , z te go:
385 k m ie cych , 9 ½ w ójtow s k ich , 46 z agrodnik ów i k arcz m arz y,
44 ¾ łanów m ie js k ich .
7