abstrakt

Waldemar Chorążyczewski
Polska kancelaria królewska czasów nowożytnych –białe plamy w zakresie źródeł i
literatury przedmiotu (abstrakt)
Polska kancelaria królewska XVI –XVIII wieku jest wciąż wyzwaniem badawczym. Na
widzeniu jej organizacji i funkcjonowania niekorzystne piętno wywarł sugestywny obraz
dany przez Reinholda Heidensteina w dziele „Kanclerz”. Pociągnął on za sobą przekonanie,
że tak wyglądała kancelaria królewska w ogóle, gdy tymczasem jest to jej obraz z przełomu
XVI i XVII wieku. Nie wolno go przenosić automatycznie na czasy wcześniejsze, ani
późniejsze. Kancelaria królewska była w stanie nieustannej ewolucji, której skutkiem był
system kancelarii królewskich występujących w różnym zakresie w imieniu władcy. Zmianie
podlegał też rozdział kompetencji rzeczowych pomiędzy kancelariami: koronnymi, pokojową
(a później gabinetową), skarbowymi. Zupełnie nową jakość przyniosło panowanie Stanisława
Augusta, gdy osobne kancelarie otrzymywały tworzone wówczas ciała kolegialne. W
ogólnym zarysie ewolucja kancelarii jest już znana, w szczegółach jednak wymaga licznych
ustaleń. Nie są one łatwe z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszy to niedostatek
rozpoznania całej spuścizny dokumentalnej kancelarii królewskich. Istnieje potrzeba
rekonstrukcji idealnej obejmującej nie tylko rozproszone księgi Metryki Koronnej, ale też
liczne pomocnicze księgi kancelaryjne, których analiza może dać odpowiedź na pytanie o
zakres kompetencji rzeczowych poszczególnych kancelarii, a wreszcie dokumentację
opuszczającą kancelarie. Drugi czynnik utrudniający badania to swoiste milczenie źródeł.
Uniemożliwia ono jak dotąd danie jednoznacznej odpowiedzi na pytania takie np. jak:
początki kancelarii pokojowej i jej związek z specyficznie polskim użyciem w XVI wieku
pieczęci większej koronnej w sposób uszczerbiony; geneza urzędu sekretarza pieczęci na
przełomie XVII i XVIII wieku czy zniknięcie ze źródeł w XVIII wieku pisarzy
kancelaryjnych. Największym jednak niedostatkiem dotychczasowych badań jest brak
szerszej perspektywy społecznej i międzynarodowej porównawczej –umiejscowienia
kancelarii i jej produktów w ramach ogólnych procesów ciągłej modernizacji życia
publicznego w epoce nowożytnej, przemian mentalnościowych i biurokratycznych
zachodzących w kancelariach królewskich i w ich otoczeniu, roli kancelarii w tych procesach.
Podjęcie takich badań jest przyszłością polskiej dyplomatyki monarszej.